concreto armado en Colombia:

Post on 03-Jan-2017

220 views 1 download

Transcript of concreto armado en Colombia:

[ 64 ] dearquitectura 04. 07/09 El desarrollo de la edificación en concreto armado en Colombia [ 65 ][ 64 ] dearquitectura 04. 07/09 El desararrollrollo deo la edifedifdificacicacic ión óión en cen concroncreto et armamado do een Colombia [ 65 ]

Hern

ando

Var

gas

Caic

edo

Prof

esor

Aso

ciad

oDe

parta

men

to d

e Ar

quite

ctur

aDe

parta

men

to d

e In

geni

ería

Civ

il y

Ambi

enta

lUn

iver

sida

d de

los

Ande

s

conc

reto

arm

ado

en C

olom

bia:

El d

esar

rollo

de

la e

difi

caci

ón e

n

El c

aso

de lo

s pi

oner

os D

omén

ico

Parm

a

y Gu

iller

mo

Gonz

ález

Zul

eta

(194

5-19

85)1

1 Ap

arte

s de

est

e tra

bajo

fuer

on p

rese

ntad

as e

n co

nfer

enci

a m

agis

tral (

inéd

ita),

por e

l aut

or e

n la

XXI

CLE

FA re

aliz

ada

en L

oja,

Ecu

ador

, de

No-

viem

bre

21 a

25

de N

ovie

mbr

e de

200

5. N

uevo

s m

ater

iale

s, re

fere

ncia

s y

refle

xion

es h

an s

ido

inco

rpor

ados

com

o re

sulta

do d

e la

inve

stig

ació

n en

el g

rupo

His

toria

de

la T

écni

ca C

onst

ruct

iva

en C

olom

bia.

El c

oncr

eto

arm

ado

com

o ex

pres

ión

de la

mod

erni

zaci

ón d

e la

con

stru

cció

n en

Col

ombi

a

Aun

que

la p

rodu

cció

n na

cion

al d

e ce

men

tos

se i

nici

ó a

prin

cipi

os d

el s

iglo

XX

, la

int

rodu

cció

n, d

ifusi

ón y

po

pula

riza

ción

de

la c

onst

rucc

ión

en c

oncr

eto

arm

ado

tom

ó va

rias

déc

adas

ant

es d

e co

nver

tirs

e en

la t

écni

ca

com

ún q

ue h

a pr

edom

inad

o de

sde

med

iado

s de

l sig

lo X

X e

n C

olom

bia.

En

su d

esar

rollo

han

med

iado

pro

ceso

s di

vers

os d

e ap

ertu

ra e

conó

mic

a, c

onta

cto

con

expe

rien

cias

forá

neas

, pol

ític

as d

e Es

tado

y e

spír

itu

empr

esar

ial.

La in

vest

igac

ión

sobr

e el

des

arro

llo d

e la

téc

nica

con

stru

ctiv

a en

Col

ombi

a, d

esde

el p

erío

do C

olon

ial h

asta

el

pres

ente

, ha

teni

do c

ontr

ibuc

ione

s di

sper

sas.

Apa

rte

de u

na e

scas

a in

daga

ción

sis

tem

átic

a so

bre

el o

rige

n y

evol

ució

n de

los

sis

tem

as t

écni

cos

de l

a ed

ifica

ción

en

nues

tro

med

io, l

a ob

ra c

onst

ruid

a ha

sid

o ob

serv

ada

bási

cam

ente

des

de s

u va

lora

ción

form

al, c

arec

iénd

o de

un

cont

exto

que

la u

biqu

e fr

ente

a la

con

dici

ón s

ocia

l y

cult

ural

de

los

recu

rsos

y m

enta

lidad

es q

ue la

hic

iero

n po

sibl

e.

A p

arti

r de

los

arch

ivos

de

obra

s en

con

cret

o ar

mad

o, d

iseñ

adas

por

los

inge

nier

os D

omén

ico

Par

ma

y G

uille

rmo

Gon

zále

z Zu

leta

en

la s

egun

da m

itad

del

sig

lo X

X, s

e ha

n pl

ante

ado

mom

ento

s y

diná

mic

as d

el d

esar

rollo

de

la te

cnol

ogía

del

con

cret

o ar

mad

o en

el p

ais.

En

la o

bra

de e

stos

pio

nero

s se

ref

leja

, no

sola

men

te e

l est

ado

de

arte

inte

rnac

iona

l, si

no e

l gra

do d

e ad

apta

ción

o in

nova

ción

que

sus

pro

pues

tas

form

ular

on fr

ente

al p

oten

cial

y

limit

acio

nes

del c

onte

xto

real

en

que

trab

ajar

on. A

sí a

pare

cen

esfu

erzo

s si

gnifi

cati

vos

haci

a la

indu

stri

aliz

ació

n,

que

apor

tan

elem

ento

s de

juic

io p

ara

narr

ar la

exp

erie

ncia

y lo

gros

de

la c

onst

rucc

ión

colo

mbi

ana

en u

n pe

ríod

o en

el

que

se d

io u

na d

ensi

ficac

ión

urba

na, c

onst

rucc

ión

de i

nfra

estr

uctu

ras

y m

oder

niza

ción

de

los

apar

atos

pr

oduc

tivo

s. Ig

ualm

ente

, la

obra

sin

gula

r de

la c

reac

ión

estr

uctu

ral y

con

stru

ctiv

a ap

oya,

a p

arti

r de

cas

os s

in-

gula

res,

la c

onfig

urac

ión

de u

na v

isió

n de

las

iden

tida

des

técn

icas

reg

iona

les

y de

los

apor

tes

prop

uest

os p

ara

nues

tras

com

unid

ades

.

La f

igur

a y

geni

o de

los

ing

enie

ros

estr

uctu

rale

s D

omen

ico

Par

ma

y G

uille

rmo

Gon

zále

z Zu

leta

pla

ntea

n un

a cu

esti

ón d

entr

o de

la c

ultu

ra e

n co

nstr

ucci

ón d

e la

inge

nier

ía C

olom

bian

a. R

ecie

ntem

ente

se

ha r

econ

ocid

o el

tr

abaj

o de

alg

unos

de

los

mae

stro

s de

la c

onst

rucc

ión

estr

uctu

ral e

n el

con

tine

nte

(Car

dozo

, Del

pini

, Gon

zále

z P

ico,

Zee

vaer

t, en

tre

otro

s). E

n C

olom

bia,

las

obra

s de

Par

ma

y G

onzá

lez

Zule

ta p

rese

ntan

una

dim

ensi

ón f

un-

dam

enta

l po

r su

var

ieda

d, e

xten

sión

, evo

luci

ón y

la

form

a or

igin

al d

e su

eje

rcic

io p

rofe

sion

al. L

os d

os c

asos

ha

n si

do o

bjet

o de

est

udio

del

Gru

po d

e In

vest

igac

ión

His

tori

a de

la

Técn

ica

Con

stru

ctiv

a en

Col

ombi

a en

la

Facu

ltad

de

Arq

uite

ctur

a y

Dis

eño

de la

Uni

vers

idad

de

los

And

es, c

on e

l apo

rte

de e

stud

iant

es e

n tr

abaj

o de

ar

chiv

o e

inve

stig

ació

n m

onog

ráfic

a.

Vida

y o

bras

de

Dom

enic

o Pa

rma

(192

0-19

87)

A p

arti

r de

l tra

slad

o de

l Arc

hivo

Par

ma

a la

Uni

vers

idad

de

los

And

es e

n 19

99, s

e in

ició

la in

vest

igac

ión

sobr

e el

m

ater

ial d

e la

exc

epci

onal

obr

a de

est

e in

geni

ero

desd

e 19

49 y

has

ta 1

987.

Más

de

1600

pro

yect

os e

n 9

país

es,

1400

cál

culo

s de

est

ruct

uras

, 68

puen

tes

en 4

paí

ses,

20

tipo

s de

grú

as y

pue

nte-

grúa

s, 2

3 ti

pos

máq

uina

s y

13

estu

dios

téor

ico-

expe

rim

enta

les

dan

idea

de

la e

scal

a y

rigo

r de

su

trab

ajo.

Dom

énic

o P

arm

a na

ció

en It

alia

en

1920

y s

e fo

rmó

com

o in

geni

ero

civi

l en

Gén

ova.

Lle

gó a

Col

ombi

a en

194

5 y

trab

ajó

por

algú

n ti

empo

com

o re

viso

r de

pro

yect

os e

stru

ctur

ales

en

la a

dmin

istr

ació

n m

unic

ipal

de

Bog

otá.

En

1949

se

vinc

uló

a la

fir

ma

de

arqu

itec

tura

, ing

enie

ría

y co

nstr

ucci

ón m

ás im

port

ante

de

la é

poca

, Cué

llar-

Ser

rano

-Góm

ez, (

fund

ada

en 1

933

y aú

n ac

tiva

), co

mo

inge

nier

o Je

fe d

el D

epar

tam

ento

de

Cál

culo

. Allí

se

conv

irti

ó en

figu

ra c

entr

al d

e lo

s pr

oces

os

de i

ndus

tria

lizac

ión,

rac

iona

lizac

ión

y ex

peri

men

taci

ón q

ue s

e di

eron

con

nue

vos

mat

eria

les

para

ate

nder

el

mer

cado

en

plen

o cr

ecim

ient

o de

la e

cono

mía

nac

iona

l. En

196

2 P

arm

a se

inde

pend

izó,

cre

ó su

pro

pia

ofic

ina

de p

roye

ctos

y fu

ndó

vari

as e

mpr

esas

de

tran

sfor

mac

ión

de m

ater

iale

s y

equi

pos.

Rea

lizó

sus

más

impo

rtan

tes

proy

ecto

s en

las

dos

déca

das

sigu

ient

es h

asta

su

mue

rte

en 1

987.

“Nin

o” P

arm

a en

carn

ó un

a ac

tivi

dad

cons

tant

e qu

e im

plic

ó un

a co

ntin

ua r

evis

ión,

des

de lo

s m

anua

les

alem

a-ne

s o

ital

iano

s ha

sta

las

elab

orac

ione

s de

l A

CI

(Am

eric

an C

oncr

ete

Insi

titu

te)

y la

s no

rmas

cal

iforn

iana

s de

si

smor

esis

tenc

ia.

Par

a in

vest

igar

la

viab

ilida

d de

sus

pro

pues

tas,

ela

boró

, re

visó

y d

ivul

gó m

anua

les

para

el

sist

ema

de e

ntre

piso

reti

cula

r cel

ulad

o (a

rmad

o en

dos

dir

ecci

ones

) y s

iste

mas

de

losa

s pr

efab

rica

das

pret

ensa

-

Con

stru

cció

n de

la e

stru

ctur

a de

la T

orre

Col

segu

ros.

Fu

ente

: Arc

hivo

Cué

llar,

Ser

rano

, Góm

ez.

Foto

graf

ía d

e fo

ndo:

Edi

ficio

UG

I Bog

otá.

197

3.Re

cibi

do: o

ctub

re 2

2, 2

008.

Apr

obad

o: n

ovie

mbr

e 10

, 200

8

[ 66 ] dearquitectura 03. 12/08

das.

Con

cibi

ó si

stem

as d

e an

ális

is d

e pó

rtic

o eq

uiva

lent

e pa

ra a

poya

r, en

sus

pro

pias

pal

abra

s “e

l cál

culo

de

este

si

stem

a es

truc

tura

l de

man

era

rela

tiva

men

te r

ápid

a, lo

gran

do u

na a

prox

imac

ión

razo

nabl

e y

cont

rola

da2 ”

. Com

o pe

dago

go fu

e fu

ndam

enta

l par

a el

des

arro

llo d

e la

inge

nier

ía e

n el

pai

s. C

ient

ífico

, mat

emát

ico,

se

enca

rgó

de

mod

elos

com

plej

os d

e ed

ifici

os c

on p

ánel

es p

refa

bric

ados

, aná

lisis

de

com

port

amie

nto

bajo

el f

uego

y p

uent

es

atir

anta

dos.

Des

pués

del

via

je d

e G

abri

el S

erra

no a

l Bra

sil e

n 19

47, P

arm

a de

sarr

olló

, a p

arti

r de

los

esqu

emas

del

arq

uite

cto,

la

pro

pues

ta d

e un

sis

tem

a re

ticu

lar p

ara

entr

epis

os a

rmad

os e

n do

s di

recc

ione

s. E

n 19

49 s

e in

ició

su

utili

zaci

ón

que

se p

rom

ovió

med

iant

e ca

tálo

gos

y as

ocia

cion

es e

n ci

udad

es c

olom

bian

as y

del

ext

erio

r (c

on p

lant

as d

e pr

efab

rica

ción

en

9 pa

íses

). El

sis

tem

a al

canz

ó un

a in

men

sa d

ifusi

ón, c

on r

acio

naliz

acio

nes

com

plem

enta

rias

di

seña

das

por

Par

ma

para

opt

imiz

ar s

u fa

bric

ació

n y

uso.

En

1959

en

Méx

ico,

com

o co

nsta

en

el c

atál

ogo

de

Bar

bará

, se

utili

zaba

con

el n

ombr

e po

pula

r de

“si

stem

a co

lom

bian

o”. E

ntre

sus

ben

efic

ios

inm

edia

tos

traí

a el

de

impo

rtan

tes

econ

omía

s en

ace

ro d

e re

fuer

zo y

can

tida

des

de c

oncr

eto

com

para

do c

on lo

sas

trad

icio

nale

s, la

in

corp

orac

ión

de c

ompu

esto

s pr

efab

rica

dos

y la

mec

aniz

ació

n de

su

prod

ucci

ón y

man

ipul

ació

n. C

on e

l CIN

VA

-R

AM

(19

56)

y la

can

alet

a de

asb

esto

-cem

ento

dis

eñad

a en

Gua

tem

ala

por

Alv

aro

Ort

ega

(195

9) c

onst

ituy

eron

un

a tr

ilogí

a de

apo

rtes

sus

tanc

iale

s a

la te

cnol

ogía

con

stru

ctiv

a ge

stad

a en

los

fért

iles

años

50.

Aun

que

se in

trod

ujo

en C

olom

bia

desd

e fin

ales

de

la d

écad

a de

194

0 el

sis

tem

a de

pos

tens

ado

se h

abía

lim

itad

o a

tanq

ues

de a

cued

ucto

y c

anal

izac

ione

s an

tes

de a

plic

arse

a e

dific

acio

nes.

Es

Par

ma

desd

e C

uélla

r, S

erra

no,

Góm

ez q

uien

se

conv

irti

ó en

su

prop

ulso

r fu

ndam

enta

l. En

el A

erop

uert

o El

Dor

ado

(195

8), e

l Hip

ódro

mo

de T

e-ch

o (1

958)

y la

Pla

za d

e To

ros

de C

ali (

1960

), P

arm

a lo

apl

icó

e in

ició

un

cont

inuo

pro

ceso

de

tran

sfor

mac

ión

de

los

sist

emas

eur

opeo

s ha

sta

cons

olid

ar s

u pr

opio

sis

tem

a de

pos

tens

ado

(196

4) e

n el

edi

ficio

BC

H a

nte

la s

úbit

a im

posi

bilid

ad d

e im

port

ar c

ompo

nent

es p

or p

robl

emas

de

com

erci

o ex

teri

or c

olom

bian

o. S

u re

cono

cim

ient

o hi

zo q

ue s

e us

ara

post

erio

rmen

te e

n si

tios

com

o el

aer

opue

rto

O´H

are

de C

hica

go.

Des

de f

inal

es d

e lo

s ci

ncue

nta

se e

mpe

zaro

n a

prod

ucir

y e

n gr

an c

anti

dad

dura

nte

los

años

ses

enta

, pos

tes

pret

ensi

onad

os,

pilo

tes

pref

abri

cado

s, m

uros

de

cont

enci

ón p

reco

lado

s, e

dific

ios

indu

stri

ales

pre

fabr

icad

os,

edifi

cios

de

vivi

enda

eco

nóm

ica

con

gran

des

páne

les

y ed

ifici

os to

talm

ente

pre

fabr

icad

os d

e of

icin

as d

e am

plia

pl

anta

libr

e. N

o es

arb

itra

rio

que

Par

ma

se o

cupa

ra a

sidu

amen

te e

n es

a ép

oca

de la

con

cepc

ión

y de

sarr

ollo

de

puen

tes-

grúa

. Era

n la

s ép

ocas

del

mod

elo

de d

esar

rollo

eco

nóm

ico

que

plan

teab

a in

dust

rial

izac

ión

inte

rna

para

at

ende

r la

ráp

ida

urba

niza

ción

y m

oder

niza

ción

de

las

infr

aest

ruct

uras

del

paí

s. E

l edi

ficio

Pan

Am

eric

an L

ife

(196

5) f

ue, u

n ca

so p

arad

igm

átic

o qu

e de

mos

trab

a un

gra

n pr

oces

o de

mon

taje

con

col

umna

s qu

e se

eri

gían

an

tes

de lo

s en

tres

uelo

s y

un p

uent

e-gr

úa s

uper

ior

que

izab

a la

s gr

ande

s pi

ezas

de

las

losa

s in

term

edia

s.

Des

de 1

950,

con

la a

lter

nati

va q

ue p

ropu

so p

ara

sust

itui

r el e

sque

leto

en

conc

reto

arm

ado

por a

cero

impo

rtad

o-pr

oven

ient

e de

Am

eric

an B

ridg

e pa

ra la

con

stru

cció

n de

l Hot

el T

eque

ndam

a, P

arm

a se

ocu

pó c

onti

nuam

ente

de

edi

ficio

s al

tos,

cad

a ve

z m

ás f

recu

ente

s. D

ebe

adve

rtir

se q

ue h

abía

has

ta e

nton

ces

una

tím

ida

expe

rien

cia

loca

l en

la c

onst

rucc

ión

de e

dific

ios

de v

ario

s pi

sos

en c

oncr

eto

arm

ado

y qu

e do

min

aban

en

la s

iluet

a ur

bana

lo

s ed

ifici

os e

n ac

ero

rem

acha

do im

port

ados

de

los

EEU

U c

on p

oca

o ni

ngun

a pa

rtic

ipac

ión

loca

l. C

on d

esta

-

El desarrollo de la edificación en concreto armado en Colombia [ 67 ]

Avi

so p

ublic

itar

io e

n R

evis

ta P

roa:

IN

GEC

ON

Ent

repi

-so

s ce

rám

icos

. Rev

ista

Pro

a 62

, 195

2.

Avi

so p

ublic

itar

io e

n R

evis

ta P

roa:

Est

ruct

uras

Ret

icu-

lar

Cel

ulad

a. R

evis

ta P

roa

42, 1

950.

Par

ma

visi

ta la

obr

a de

l Edi

ficio

Nad

er, e

stru

ctur

a re

ticu

lar

celu

lada

. A

rchi

vo: C

uélla

r, S

erra

no, G

ómez

.

Lobb

y A

erop

uert

o el

Dor

ado.

Arc

hivo

: Cué

llar,

Ser

rano

, Góm

ez.

Edifi

cio

Pan

amer

ican

Life

, Bog

otá.

A

rchi

vo: E

sgue

rra,

Sae

nz, S

ampe

r.B

óved

a B

iblio

teca

Lui

s Á

ngel

Ara

ngo,

Bog

otá.

A

rchi

vo: E

sgue

rra,

Sae

nz, S

ampe

r.

2 Ar

chiv

o Pa

rma

[ 68 ] dearquitectura 04. 07/09 El desarrollo de la edificación en concreto armado en Colombia [ 69 ]

cada

em

patí

a ha

cia

sus

arqu

itec

tura

s y

arqu

itec

tos,

Par

ma

cont

ribu

yó c

on la

ser

ie d

e ed

ifici

os u

rban

os c

omo

Seg

uros

Bol

ivar

(19

56),

Ecop

etro

l (1

957)

, SEN

A (

1959

), To

rres

de

Bav

aria

(19

61),

Ale

jand

ro A

ngel

(19

63),

BC

H

(196

4), A

vian

ca (1

968)

y R

esid

enci

as E

l Par

que

(196

8). L

a ge

nero

sa c

ompa

ñia

de P

arm

a co

mo

cons

ejer

o ab

iert

o de

arq

uite

ctos

com

o S

erra

no, O

breg

ón, S

alm

ona

o Es

guer

ra y

Sam

per,

prom

ovió

alt

o gr

ado

de in

tegr

ació

n de

su

s es

truc

tura

s co

n ar

quit

ectu

ra s

imul

táne

amen

te o

rden

adas

e in

nova

dora

s.

Par

ma,

sin

em

barg

o, e

s re

cord

ado

con

frec

uenc

ia p

or a

lgun

as d

e su

s m

ayor

es p

roez

as c

onst

ruct

ivas

. En

la t

orre

de

Avi

anca

, lim

itado

por

las

calc

ulad

oras

man

uale

s de

la é

poca

, ref

orm

ó la

con

cepc

ión

de la

mac

roes

truc

tura

par

a ha

cerl

a m

anip

ulab

le s

in c

ompu

tado

r, co

nvir

tiénd

ola

en u

na s

erie

de

seis

sup

er lo

sas

que

divi

den

en s

eis

tram

os

más

sim

ples

al e

dific

io m

ayor

de

36 p

isos

. Su

noci

ón d

e gr

ande

s co

rtin

as e

squi

nera

s de

rigi

dez,

con

stitu

yó e

l cor

a-zó

n de

la re

sist

enci

a al

fueg

o de

l edi

ficio

en

el in

cend

io d

e 19

73, p

or lo

que

fue

ovac

iona

do e

n N

orte

amér

ica

cuan

-do

pre

sent

ó la

exp

erie

ncia

de

su d

iseñ

o y

la p

oste

rior

reco

nstr

ucci

ón. E

n el

arc

hivo

que

con

serv

a la

Uni

vers

idad

de

los

And

es, s

e en

cuen

tran

mat

eria

les

sobr

e la

torr

e P

irel

li, d

e N

ervi

, ind

udab

le p

rece

dent

e de

una

fina

con

stru

cció

n en

con

cret

o ar

mad

o, c

uand

o en

las

post

guer

ra s

e ha

bía

dem

anda

do u

na r

espu

esta

loca

l a la

con

stru

cció

n de

ras

-ca

ciel

os. S

in la

com

plic

idad

de

Par

ma,

la g

eom

etrí

a en

esp

iral

de

las

Torr

es d

el P

arqu

e, c

on e

ntre

suel

os e

n ca

jone

s pr

efab

rica

dos

del R

etce

l ahu

sado

par

a ac

omod

arse

a s

u ra

dial

idad

, gra

ndes

cor

tinas

que

tom

an la

s al

tas

tors

ione

s y

cort

ante

s y

ampl

ias

luce

s en

su

cóm

odo

parq

uead

ero,

no

se h

ubie

ran

logr

ado.

Con

var

ios

de lo

s co

mpa

ñero

s de

ge

nera

ción

y, e

n pa

rtic

ular

, el g

eote

cnis

ta A

nton

io P

áez

y el

arq

uite

cto

cons

truc

tor R

afae

l Esg

uerr

a, fu

e pr

otag

onis

-ta

del

des

plaz

amie

nto

en d

ista

ncia

de

29 m

etro

s de

l edi

ficio

Cud

ecom

(19

74),

una

cons

truc

ción

de

8 pi

sos

y 77

00

tone

lada

s de

pes

o, o

bra

de fi

na lo

gíst

ica

hast

a ha

ce p

oco

titul

ar d

e un

réc

ord

Gui

nnes

s. E

n su

s úl

timos

tie

mpo

s,

calc

uló

y re

gist

ró c

on s

u pr

opia

cal

igra

fía, a

par

tir d

e ec

uaci

ones

com

plej

as c

on p

rogr

amas

de

com

puta

dor

de s

u au

torí

a, e

l atir

anta

do p

uent

e de

Chi

nchi

ná, C

alda

s, q

ue n

o al

canz

ó a

ver

conc

luid

o.

Vida

y o

bras

de

Guile

rmo

Gonz

ález

Zul

eta

(191

9-19

95)

Hijo

y n

ieto

de

inge

nier

os, G

uille

rmo

Gon

zále

z Zu

leta

enc

arnó

una

im

port

ante

her

enci

a té

cnic

a y

un i

mpu

lso

sost

enid

o ha

cia

la in

nova

ción

. Su

abue

lo J

uan

Nep

omuc

eno

Gon

zále

z V

ásqu

ez (

1838

-191

0) f

ue u

no d

e lo

s pr

i-m

eros

ing

enie

ros

colo

mbi

anos

que

con

cluy

eron

sus

est

udio

s té

cnic

os e

n el

ext

erio

r al

gra

duar

se e

n la

Eco

le

Cen

tral

e de

Par

ís. F

ue f

unda

dor

de la

Soc

ieda

d C

olom

bian

a de

Ing

enie

ros

en 1

887

y pr

esid

ente

, com

o su

hijo

Fa

bio

Gon

zále

z Ta

vera

, de

esta

muy

act

iva

cole

ctiv

idad

fren

te a

las

tare

as d

e lo

s in

geni

eros

en

la in

com

unic

ada

Col

ombi

a. G

onzá

lez

Vás

quez

fue

un e

jem

plo

naci

onal

de

capa

cida

d pa

ra e

mpr

ende

r las

obr

as d

e fe

rroc

arri

les

en

las

selv

as, f

rent

e a

la d

urís

ima

com

pete

ncia

de

los

empr

esar

ios

inte

rnac

iona

les

de la

épo

ca.

Gon

zále

z Ta

vera

, en

cont

rast

e, e

ra h

ombr

e de

aca

dem

ia, c

odifi

cado

r, di

vulg

ador

, con

solid

ador

de

cono

cim

ient

os

y re

fere

ntes

, asi

duo

cont

ribu

yent

e de

la re

vist

a gr

emia

l. G

onzá

lez

Zule

ta fu

e do

cent

e en

la fa

cult

ad d

e ar

quite

ctu-

ra d

e la

Uni

vers

idad

de

los

And

es d

uran

te la

déc

ada

de lo

s añ

os 5

0 co

n C

arlo

s H

erná

ndez

Pav

a. S

e re

cuer

da, e

n la

épo

ca d

e lo

s de

cano

s G

erm

án S

ampe

r y

Han

s D

rew

s, la

ped

agog

ía d

e H

erná

ndez

, pup

ilo y

soc

io d

e G

onzá

lez

Zule

ta, a

l pre

sent

ar e

l pan

oram

a de

la ri

quez

a de

las

estr

uctu

ras

en e

l mun

do n

atur

al. E

n su

prá

ctic

a re

cord

amos

a

Gon

zále

z Zu

leta

com

o un

gen

til p

rofe

sor q

ue d

ibuj

aba

para

sus

exp

ecta

dore

s en

pro

ceso

s de

pro

yect

os, e

sque

-m

as s

inté

ticos

des

de e

l lad

o op

uest

o de

la m

esa.

Hab

ía e

stud

iado

su

carr

era

en C

hile

y C

olom

bia,

con

sos

teni

do in

stin

to y

flex

ibili

dad

en s

us b

úsqu

edas

y c

omo

su a

mig

o, s

ocio

y c

ómpl

ice

de a

vent

uras

téc

nica

s, Á

lvar

o O

rteg

a, p

erte

necí

a a

la e

stir

pe d

e lo

s pi

oner

os d

e lo

s fe

rroc

arri

les.

Des

de te

mpr

ano,

se

man

ifest

ó si

empr

e cu

rios

o, in

form

al e

n su

s m

étod

os d

e tr

abaj

o y

cort

és e

n su

tr

ato,

cla

ro e

n su

s di

agra

mas

y s

impl

e ar

itm

étic

a pa

ra a

rqui

tect

os. E

n 19

46, r

ecié

n gr

adua

do, d

espu

és d

e va

rias

ob

ras

fuer

a de

la c

apit

al, t

raba

jó e

n el

cel

ebra

do la

bora

tori

o de

la S

ecci

ón d

e Ed

ifici

os N

acio

nale

s de

l Min

iste

rio

de O

bras

Púb

licas

don

de h

izo

part

e de

l equ

ipo,

pre

sidi

do p

or e

l arq

uite

cto

alem

án L

eopo

ldo

Rot

her.

Las

obra

s m

ayor

es d

e es

te g

rupo

(P

laza

de

Mer

cado

de

Gir

ardo

t, Es

tadi

o de

Bas

ebal

l de

Car

tage

na)

son

ya c

lási

cas.

En

el p

rim

er c

aso,

en

med

io d

el c

lima

trop

ical

y d

entr

o el

leng

uaje

de

la r

acio

nalid

ad m

oder

nist

a, s

e pl

ante

ó un

a cu

bier

ta d

e cá

scar

as li

gera

s, a

poya

das

sobr

e co

lum

nas-

baja

ntes

en

V, p

ara

form

ar u

na te

chum

bre

elev

ada

que

cons

erva

hoy

la

fres

cura

y l

eved

ad d

eman

dada

s po

r el

con

text

o. P

ara

hace

rla

posi

ble,

en

los

sóta

nos

del

Mi-

nist

erio

se

arm

aron

y e

nsay

aron

las

bóve

das.

En

el e

stad

io d

e C

arta

gena

, la

velo

cida

d de

l pro

ceso

de

dise

ño y

ob

ra, d

e so

lam

ente

cua

tro

mes

es y

la a

udac

ia d

e la

s gr

ader

ías

cubi

erta

s en

cás

cara

s lig

eras

en

C, e

ncon

trar

on

inm

edia

to r

econ

ocim

ient

o en

las

revi

stas

nor

team

eric

anas

que

se

sorp

rend

íero

n de

la ju

vent

ud y

ava

nce

téc-

nico

de

las

nuev

as g

ener

acio

nes

lati

noam

eric

anas

de

la p

ostg

uerr

a. C

on la

con

cien

cia

de la

obr

a de

gra

ndes

m

aest

ros

(Fre

yssi

net,

Mai

llart

, Ner

vi, T

orro

ja)

las

cubi

erta

s en

cás

cara

s de

con

cret

o ar

mad

o ha

bían

em

peza

do

a co

ntag

iars

e.

En la

euf

oria

de

la é

poca

CIN

VA

3 , pa

ra v

ivie

ndas

eco

nóm

icas

, est

acio

nes

de b

uses

, cub

iert

as in

dust

rial

es, a

pli-

caba

n té

cnic

as in

dust

rial

es r

ecié

n an

unci

adas

. Se

hací

a pr

efab

rica

ción

en

obra

, con

mín

imos

pes

os y

can

tida

-de

s de

mat

eria

les

en e

xplo

raci

ón d

e lo

s lím

ites

par

a so

luci

ones

loca

les.

Ens

ayab

an v

aria

ntes

alig

erad

as c

omo

el

Bet

onit

,de

orig

en s

uizo

, par

a ce

ldas

de

conc

reto

en

páne

les

para

las

casa

s de

Muz

ú, s

egún

inic

iati

va d

e M

anri

-

Avi

so p

ublic

itar

io e

n R

evis

ta P

roa:

Con

stru

cció

n de

un

pilo

te B

enot

o. R

evis

ta P

roa

118,

195

8.

3 CI

NVA

(195

1-19

71),

asoc

iado

con

Orte

ga, G

on-

zále

z Zu

leta

inco

rpor

ó cá

scar

as d

elga

dísi

mas

de

conc

reto

al v

acío

, del

sis

tem

a de

Bill

ner

Fabr

icac

ión

de p

oste

nsad

os p

ara

Edifi

cio

BC

H, B

ogot

á.

Arc

hivo

: Esg

uerr

a, S

aenz

, Sam

per.

Pre

fabr

icad

os p

ara

fach

adas

del

Edi

ficio

Avi

anca

, Bog

otá.

A

rchi

vo: E

sgue

rra,

Sae

nz, S

ampe

r.

[ 70 ] dearquitectura 04. 07/09 El desarrollo de la edificación en concreto armado en Colombia [ 71 ]

que

Mar

tín,

pro

mot

or ta

mbi

én d

el p

rim

er p

oste

nsad

o pa

ra lo

s ta

nque

s de

l Hos

pita

l San

Car

los

con

los

sist

emas

no

rtea

mer

ican

os d

e Pr

eloa

d. C

on c

ásca

ras

vaci

adas

en

siti

o y

expl

orad

as m

ucha

s va

rian

tes

com

o ca

seto

nado

s,

alm

as e

n la

drill

os c

erám

icos

hue

cos

o pr

ensa

dos,

Gon

zále

z Zu

leta

pop

ular

izab

a es

tas

form

as e

n su

s es

tadi

os,

teat

ros,

igle

sias

y a

udit

orio

s. E

n ca

sos

com

o el

Tea

tro

de la

Com

edia

el l

adri

llo s

ombr

ero

para

la c

ubie

rta,

idea

do

con

Jorg

e G

aitá

n C

orté

s, p

osib

ilita

ba la

acú

stic

a in

teri

or y

una

ord

enad

a di

spos

ició

n de

las

arm

adur

as p

ara

las

mín

imas

can

tida

des

de c

oncr

eto

vaci

ado

en s

itio

. Cua

ndo

se c

onsu

ltó

a To

rroj

a so

bre

la e

stab

ilida

d de

alg

unas

de

est

as e

stru

ctur

as y

cua

ndo

llegó

Fél

ix C

ande

la a

Bog

otá

(195

6) y

a G

onzá

lez

Zule

ta h

abía

rea

lizad

o un

a ob

ra

sólid

a de

exp

lora

ción

est

ruct

ural

. Deb

e co

mpr

obar

se c

uánt

o ha

bía

de p

ropi

o an

tes

de la

em

erge

ncia

de

la r

ica

obra

de

Die

ste

en c

erám

ica

arm

ada.

Los

conc

urso

s pa

ra e

l H

ipód

rom

o de

Tec

ho o

Pla

za d

e C

ali

elev

aron

a m

ito

el g

usto

de

Gon

zále

z Zu

leta

por

lo

s gr

ande

s vo

ladi

zos

y fo

rmas

sin

ant

eced

ente

s. E

n és

ta ú

ltim

a el

ori

gen

de la

idea

fue

el p

opul

ar c

anas

to d

e m

imbr

e de

nue

stro

s m

erca

dos

con

gran

cap

acid

ad d

e re

sist

ir fu

erza

s in

teri

ores

sin

abr

irse

. Al l

ado

de v

eter

anos

na

cion

ales

y c

ompi

tien

do c

on n

uevo

s co

nstr

ucto

res

colo

mbi

anos

y e

urop

eos,

se

enca

rgó

de la

rea

lizac

ión

de

dive

rsas

obr

as c

ivile

s en

todo

el p

aís,

com

o pu

ente

s, a

erop

uert

os, e

dific

ios

indu

stri

ales

, cár

cele

s.

En 1

947

ante

los

Jueg

os B

oliv

aria

nos

en C

arta

gena

y c

on la

ace

lera

da v

íspe

ra d

e lo

s Ju

egos

Dep

orti

vos

Pan

a-m

eric

anos

de

Cal

i, en

196

8, G

onzá

lez

Zule

ta p

rodu

jo o

bras

fue

ra d

e se

rie

en t

iem

pos

muy

lim

itad

os. C

omo

au-

tori

dad

de lo

s es

cena

rios

dep

orti

vos,

sus

am

igos

Gai

tán

Cor

tés

y B

arco

Var

gas,

en

sus

perí

odos

com

o al

cald

es

de B

ogot

á, le

enc

arga

ron

segu

ir e

stas

tar

eas.

Aun

que

sus

inic

iale

s pr

opue

stas

par

a am

plia

ción

del

est

adio

de

Bog

otá

con

gran

des

arco

s no

se

real

izar

an, f

inal

men

te, e

n el

Cam

pín

es e

vide

nte

su in

geni

o pa

ra r

ehab

ilita

r la

lim

itad

a es

truc

tura

ori

gina

l con

ave

ntur

as e

n su

s pi

lota

jes

de tu

berí

a en

asb

esto

cem

ento

y g

rade

rías

pre

tens

a-da

s. E

l edi

ficio

Ugi

de

22 p

isos

de

ofic

inas

(197

2), d

el a

rqui

tect

o H

erna

ndo

Varg

as R

ubia

no, f

ue u

n es

cena

rio

de

luci

mie

nto

del

inge

nier

o es

truc

tura

l. To

rre

cons

trui

da d

e ar

riba

hac

ia a

bajo

, con

núc

leo

cent

ral

desl

izad

o, c

u-bi

erta

mix

ta e

n vi

gas

cajó

n de

ace

ro p

oste

nsad

o y

entr

epis

os c

olga

dos,

frut

o de

un

esfu

erzo

inte

rdis

cipl

inar

io d

e so

luci

ones

ori

gina

les.

Pas

ada

la e

dad

del a

pren

diza

je, e

n lo

s le

jano

s cu

aren

tas,

la c

omun

idad

de

cons

truc

tore

s en

Col

ombi

a se

mos

trab

a a

final

de

los

sese

nta

más

con

scie

nte

de s

us p

ropi

as c

apac

idad

es, d

e la

mad

urez

de

sus

empr

esas

e in

dust

rias

, de

la p

osib

ilida

d de

una

iden

tida

d té

cnic

a lo

cal.

Elem

ento

s de

la a

gend

a de

inve

stig

ació

n so

bre

estru

ctur

as y

con

stru

cció

n en

la m

oder

ni-

dad

colo

mbi

ana

Se

han

suge

rido

alg

unos

asp

ecto

s pa

ra s

itua

r e

inte

rpre

tar

déca

das

cruc

iale

s en

la

impo

rtac

ión

de i

deas

, la

di

vulg

ació

n de

los

med

ios

conc

eptu

ales

y d

e ap

licac

ión,

em

erge

ncia

y d

esar

rollo

de

empr

esas

indu

stri

ales

, de

proy

ecto

s de

ing

enie

ría,

arq

uite

ctur

a y

cons

truc

ción

. Res

ulta

cla

ro q

ue, a

dife

renc

ia d

e pa

íses

com

o M

éxic

o,

Vene

zuel

a, B

rasi

l, U

rugu

ay, C

hile

o A

rgen

tina

don

de ll

egar

on d

esde

pri

ncip

ios

del s

iglo

XX

med

ios

más

ava

nza-

dos

para

ree

mpl

azar

las

form

as p

reca

rias

de

las

cons

truc

cion

es t

radi

cion

ales

en

mam

post

ería

por

esq

uele

tos

en c

oncr

eto,

en

Col

ombi

a fu

e le

nto

el a

pren

diza

je y

exp

osic

ión

a es

te t

ipo

de t

ecno

logí

as. N

o se

ava

nzó

en s

is-

tem

as d

e só

tano

s y

cim

enta

cion

es c

omo

en M

éxic

o, p

or la

pre

sión

de

suel

os p

obre

s. N

o se

ele

varo

n, c

omo

en

Mon

tevi

deo

o B

ueno

s A

ires

, ras

caci

elos

des

de 1

910

y 19

20 e

n co

ncre

to a

rmad

o. N

o se

form

aron

, com

o en

Bra

sil

o C

hile

, esc

uela

s de

tuto

res,

cát

edra

s, s

iste

mas

de

labo

rato

rios

, fir

mas

con

trat

ista

s de

cre

cien

te c

apac

idad

par

a ex

tend

er n

acio

nalm

ente

nue

vas

técn

icas

.

En e

l cas

o co

lom

bian

o, la

fáb

rica

de

Cem

ento

Sam

per,

inic

ió u

na p

rom

oció

n ar

dua

de la

téc

nica

del

con

cret

o te

nien

do q

ue d

iseñ

ar y

con

stru

ir m

ucha

s ob

ras,

gen

eral

men

te d

e di

men

sion

es m

odes

tas

y ba

jo u

n cu

adro

de

men

talid

ades

tod

avía

ret

icen

tes.

La

apar

ició

n de

las

cát

edra

s de

est

e nu

evo

mat

eria

l te

ndrá

que

esp

erar

la

doce

ncia

de

pion

eros

com

o C

arri

zosa

, Mal

dona

do y

Gar

cía

Rey

es p

ara

que,

lent

amen

te, e

n 19

30, s

e ac

ogie

ran

med

ios

de c

álcu

lo q

ue, t

odav

ía, r

ecog

ían

para

digm

as d

e lo

s m

odel

os a

lem

anes

y fr

ance

ses,

ant

es d

el p

redo

mi-

nio

que

los

sist

emas

nor

team

eric

anos

del

AC

I ten

dría

n cl

aram

ente

a p

arti

r de

195

0.

Por

ent

once

s, y

a se

rec

onoc

en,

en l

a ol

a de

l de

speg

ue e

conó

mic

o pa

ra e

l de

sarr

ollo

pos

teri

or a

la

segu

nda

guer

ra m

undi

al, i

nmig

rant

es q

ue a

port

aron

con

ocim

ient

os c

onst

ruct

ivos

, con

la la

bor

dest

acad

a de

Con

cist

(Fer

roco

ncre

to),

Gal

ante

, Mog

gio,

Mas

tran

gelo

(Est

ruco

), m

aest

ros

cons

truc

tore

s y

tuto

res

de p

rim

eras

gen

era-

cion

es d

e re

aliz

ador

es lo

cale

s de

un

conc

reto

de

mej

ores

con

dici

ones

.

Her

nand

o Va

rgas

Rub

iano

, Gui

llerm

o G

onzá

lez

Zule

ta, v

isit

ante

s br

asile

ños

y eq

uipo

del

pro

yect

o. E

dific

io U

gi, B

ogot

á.

Edifi

cio

UG

I, en

con

stru

cció

n. D

e ar

riba

a a

bajo

pis

o 9.

A

rchi

vo: H

erna

ndo

Varg

as R

ubia

no e

Hijo

s S

.A.

Avi

so p

ublic

itar

io E

. S

chot

tlae

nder

, es

truc

tura

par

a G

aseo

sas

Col

ombi

anas

. Rev

ista

Pro

a 11

, 194

8.

[ 72 ] dearquitectura 04. 07/09

- Ex

posi

ción

Arc

hivo

Dom

enic

o Pa

rma.

Uni

vers

idad

de

los

And

es. M

ayo

2002

- La

con

stru

cció

n m

etál

ica

en C

olom

bia

en é

poca

rec

ient

e: e

lem

ento

s de

una

age

nda

de in

vest

igac

ión.

Pon

enci

a en

el F

oro

Ant

ioqu

ia s

e co

nstr

uye

en a

cero

. A

ndi,

Fede

met

al, M

edel

lín, 2

005

- A

lvar

o O

rteg

a: L

a ar

quit

ectu

ra e

n su

func

ión

soci

al. C

onfe

renc

ia U

JTL,

inéd

ita,

200

1-

De

la ta

pia

pisa

da a

la p

iedr

a líq

uid

a: E

l ret

o te

cnol

ógic

o de

la c

onst

rucc

ión

en

con

cret

o en

Col

ombi

a, e

n La

con

stru

cció

n de

l con

cret

o en

Col

ombi

a, A

socr

e-to

, 200

6-

Obr

as d

esta

cada

s de

arq

uite

ctur

a, in

geni

ería

y c

onst

rucc

ión

en: C

olom

bia

(Sel

ecci

ón) e

n C

incu

enta

año

s en

la c

onst

rucc

ión

de C

olom

bia,

Cam

acol

195

7-20

07.

Cam

acol

, 200

8-

Mat

eria

les,

pro

ceso

s y

prod

ucto

s. P

arte

1: A

ctor

es y

ele

men

tos

de la

urb

aniz

ació

n y

edifi

caci

ón e

n la

s dé

cada

s de

la m

oder

nida

d, e

n C

incu

enta

año

s en

la c

ons-

truc

ción

de

Col

ombi

a, C

amac

ol 1

957-

2007

. Cam

acol

, 200

8-

Not

as p

ara

una

hist

oria

de

los

entr

epis

os m

etál

icos

. Rev

ista

Con

stru

cció

n M

etál

ica,

No.

6, A

bril-

Sep

tiem

bre

2006

Vari

ni, C

laud

io y

Var

gas

Cai

cedo

, Her

nand

o. D

omen

ico

Parm

a: u

n re

trat

o ci

entí

fico.

UP

C, 2

004

Rev

ista

PR

OA

. Núm

eros

4, 1

1, 2

5, 2

8, 3

7, 4

4, 5

0, 5

5, 7

8, 8

4, 8

8, 8

9, 1

17, 1

22, 1

92, 2

03, 2

13, 2

23, 2

44, 2

51, 2

84, 3

03, 3

47. R

evis

ta E

SCA

LA, N

úmer

os 5

6, 5

7, 9

3, 1

16.

Rev

ista

NO

TIC

RET

O. M

arzo

199

1- O

ctub

re 1

995.

Rev

ista

AU

N. O

ctub

re 1

970.

Rev

ista

Arq

uite

ctur

a y

Art

e. F

ebre

ro 1

955.

Rev

ista

Ana

les

de In

geni

ería

188

7-19

90.

A p

arti

r de

1950

en

Pro

a, s

e re

gist

ran

las

obra

s de

Can

dela

, la

pref

abri

caci

ón e

urop

ea, l

as in

nova

cion

es d

e P

arm

a o

Gon

zále

z Zu

leta

, los

nue

vos

mat

eria

les

y su

s nu

evas

fab

rica

cion

es c

olom

bian

as, l

os e

jem

plos

de

uso

de lo

s el

emen

tos

mod

erno

s e

indu

stri

ales

en

una

naci

ente

arq

uite

ctur

a y

cons

truc

ción

loca

l que

se

mue

stra

org

ullo

sa

de lo

nue

vo y

de

la a

dapt

ació

n qu

e pr

opon

e y

empi

eza

a lo

grar

par

a es

te m

edio

.

Sin

dud

a, la

est

étic

a de

las

estr

uctu

ras

se c

onvi

erte

en

publ

icid

ad d

e la

s ob

ras,

com

o en

los

avis

os d

e S

pine

l, co

n su

s fo

togé

nica

s y

auda

ces

esca

lera

s o

mem

bran

as,

en l

os g

rand

es a

rcos

de

mad

era

lam

inad

a qu

e us

a Ve

ngoe

chea

par

a cu

bier

tas

indu

stri

ales

. Lo

s en

trep

isos

, se

gún

hem

os e

xam

inad

o su

evo

luci

ón e

n C

olom

bia,

de

mue

stra

n fa

ses

ince

sant

es d

e ex

peri

men

taci

ón e

n fo

rmat

os, m

ater

iale

s, c

once

ptos

con

stru

ctiv

os d

uran

te lo

s in

geni

osos

año

s 50

y 6

0, c

lara

men

te o

rien

tado

s ha

cia

cons

egui

r pr

otot

ipos

de

valo

r lo

cal,

en u

na lí

nea

haci

a la

pr

efab

rica

ción

livi

ana

pref

erid

a en

los

gran

des

proy

ecto

s de

viv

iend

a pú

blic

os y

pri

vado

s, c

on c

asos

sal

ient

es

com

o M

uzu,

Qui

roga

, CU

AN

, Ken

nedy

o N

iza.

Inv

ento

res

crio

llos

com

o To

bar

en B

ogot

á, A

ryes

, Cor

nelis

sen

y S

alze

do y

otr

os c

onst

ruct

ores

de

Bar

ranq

uilla

, Ing

enie

ría

y C

onst

rucc

ione

s en

Med

ellín

, Bor

rero

, Zam

oran

o y

Gio

vane

lli e

n C

ali,

com

prue

ban

el in

teré

s de

apl

icar

pre

fabr

icad

os, a

soci

arse

alr

eded

or d

e la

nue

va t

ecno

logí

a,

conc

ebir

la a

rqui

tect

ura

a pa

rtir

de

mód

ulos

o r

ecur

sos

estr

uctu

rale

s y

raci

onal

izad

os, t

raba

jar

en e

quip

os d

e in

geni

eros

y a

rqui

tect

os c

onst

ruye

ndo.

Hem

os in

dica

do e

jem

plos

sos

teni

dos

del i

nter

és d

e lo

s ar

quit

ecto

s en

es

te t

iem

po s

obre

los

apo

rtes

de

la p

refa

bric

ació

n y

cons

truc

ción

en

conc

reto

en

térm

inos

de

su a

port

e pa

ra

hace

r pro

tecc

ione

s so

lare

s, fa

chad

as c

on id

enti

dade

s lo

cale

s, p

roto

tipo

s pa

ra d

iver

sas

clas

es d

e ed

ifici

os c

omo

talle

res,

esc

uela

s, v

ivie

nda,

mer

cado

s, a

erop

uert

os, e

n re

spue

sta

loca

l pot

enci

ada

por l

a ex

tens

ión

que

la in

dus-

tria

del

cem

ento

tuvo

ent

once

s y

el a

prec

io q

ue s

e ge

stó

en la

nue

va g

ener

ació

n de

real

izad

ores

. Ant

es d

e la

más

re

cien

te e

ra d

e lo

s có

digo

s, e

n pl

ena

cose

cha

de a

rqui

tect

uras

y c

onst

rucc

ione

s fr

esca

s, s

e ci

taba

a G

onzá

lez

Zule

ta c

uand

o so

sten

ía q

ue n

o ha

y bu

ena

obra

si n

o ti

ene

algo

inno

vado

r. En

195

1, e

n su

edi

tori

al s

obre

el b

ino-

mio

arq

uite

cto

inge

nier

o, C

arlo

s M

artí

nez

sost

enía

que

hac

ían

la p

erfe

cta

asoc

iaci

ón d

e cr

iter

ios

e in

telig

enci

as.

Bibl

iogr

afía

Arc

hivo

Dom

enic

o Pa

rma.

Fac

ulta

d de

Arq

uite

ctur

a y

Dis

eño.

Uni

vers

idad

de

los

And

es

Arq

uite

ctur

a co

lom

bian

a en

con

cret

o: O

bras

mae

stra

s. A

socr

eto,

199

6

And

erso

n, S

tanf

ord

(ed)

. Ela

dio

Die

ste:

Inno

vati

on in

Str

uctu

ral A

rt. P

rinc

eton

, 200

4

Bar

bará

, Fer

nand

o. M

ater

iale

s y

Proc

edim

ient

os d

e C

onst

rucc

ión.

Her

rero

, Méx

ico,

195

9

Car

bone

ll, G

alao

r (e

d). A

lvar

o O

rteg

a: P

rear

quit

ectu

ra d

el b

iene

star

. Esc

ala,

Som

osur

, Fac

ulta

d de

Arq

uite

ctur

a U

nive

rsid

ad d

e lo

s A

ndes

, 198

9

Cár

dena

s, N

ésto

r, O

rteg

a, G

erm

án y

Rod

rígu

ez, A

leja

ndro

. Est

adio

de

Bas

e-B

all,

Car

tage

na, C

olom

bia.

Mon

ogra

fía C

urso

Aná

lisis

Téc

nico

de

Pro

yect

os, 1

999.

U

nive

rsid

ad d

e lo

s A

ndes

Del

gado

, Fra

ncis

co y

Var

gas

Cai

cedo

, Her

nand

o. M

emor

ia d

escr

ipti

va E

dific

io U

gi, M

emor

ia in

édit

a, 1

974

Fabe

r, C

olin

. Can

dela

, The

She

ll B

uild

er. R

einh

old,

196

3

Gar

cía,

Jul

io. T

rasl

ado

Edifi

cio

Cud

ecom

. Mon

ogra

fía C

urso

His

tori

a de

la T

ecno

logí

a de

la C

onst

rucc

ión.

Uni

vers

idad

de

los

And

es, M

ayo

2005

Gut

iérr

ez, R

amón

(ed)

, et a

l. A

rqui

tect

ura

lati

noam

eric

ana

en e

l Sig

lo X

X. C

ecod

al, 1

998

May

or, A

lber

to. I

nven

tos

y pa

tent

es e

n C

olom

bia

1930

-200

0: D

e lo

s lím

ites

de

las

herr

amie

ntas

a la

s fr

onte

ras

del c

onoc

imie

nto.

ITM

, 200

5

Niñ

o, C

arlo

s. A

rqu

itec

tura

y E

stad

o: C

onte

xto

y si

gnifi

cado

de

las

con

stru

ccio

nes

del

Min

iste

rio

de O

bras

blic

as, C

olom

bia,

190

5-19

60. U

nive

rsid

ad N

acio

-na

l, 19

91

Varg

as C

aice

do, H

erna

ndo.

Cam

bio

Técn

ico

en la

Edi

ficac

ión

en C

olom

bia

en e

l Sig

lo X

X. C

ien

Año

s de

Arq

uite

ctur

a en

Col

ombi

a. S

CA

, 200

0

Avi

so p

ublic

itar

io e

n R

evis

ta P

roa:

Spi

nel &

Cia

, Esc

ue-

la M

ilita

r. R

evis

ta P

roa

101,

195

6.

Avi

so p

ublic

itar

io e

n R

evis

ta P

roa:

Spi

nel &

Cia

, esc

a-le

ra. R

evis

ta P

roa

105,

195

6.

OB

RA

ES

TR

UC

TU

RA

L D

E D

OM

ENIC

O P

AR

MA

Y G

UIL

LEM

O G

ON

ZA

LEZ

ZU

LET

A 1

945-

1986

Sel

ecci

ón d

e fe

chas

y e

ven

tos

des

taca

dos

o O

bra

C

iud

ad

Au

tor

estr

uct

ura

l C

arac

terí

stic

as e

stru

ctu

rale

s d

esta

cad

as

1945

P

laza

de

mer

cado

de

Gir

ardo

t G

irar

dot

GG

Z y

otro

s

Cub

iert

a en

cás

cara

s de

con

cret

o co

n ap

oyos

en

V

Mem

bran

as d

e 7

x 2.

5 m

con

5 c

m d

e es

peso

r

1947

Es

tadi

o 11

de

Nov

iem

bre

Car

tage

na

Car

tage

na

GG

Z

Cub

iert

a en

cás

cara

s de

con

cret

o M

embr

anas

de

3 cm

y

otro

s

de

esp

esor

con

ven

as d

e 5

cm, e

n vo

ladi

zos

de 1

8 m

1947

-194

8 E

dific

io N

ader

Bog

otá

DP

Pri

mer

a ap

licac

ión

del s

iste

ma

reti

cula

r ce

lula

do, c

on

vigu

etas

vac

iada

s en

sit

io

1952

Es

truc

tura

Hot

el T

eque

ndam

a B

ogot

á D

P

A

cept

ació

n po

r C

useg

o de

pro

pues

ta d

e P

arm

a pa

ra

esqu

elet

o en

con

cret

o

1952

Es

tadi

o El

Cam

pín

Bog

otá

GG

Z

Arc

os p

ara

sopo

rte

de g

rade

rías

de

48 x

24

m

pr

oyec

to e

nsan

che

(no

conn

stru

ido)

1951

B

arri

o Q

uiro

ga

B

ogot

á D

P

C

ásca

ras

pref

abri

cada

s en

con

cret

o al

vac

ío

1951

Es

taci

ón d

e bu

ses

B

ogot

á G

GZ

Bóv

edas

con

ladr

illo

huec

o de

5 c

m, 1

6 x

24m

.

1953

Es

tadi

o A

tana

sio

Gir

ardo

t M

edel

lín

GG

Z

C

ubie

rta

de g

rade

ría

con

18 m

de

vola

dizo

, pla

ca a

liger

ada

1953

C

entr

o U

rban

o A

nton

io N

ariñ

o B

ogot

á D

P

B

loqu

es d

e vi

vien

da c

on c

olum

nas

exte

rior

es

1953

B

arri

o La

Sol

edad

Bog

otá

DP

Sis

tem

a es

truc

tura

l par

a ca

sas

en d

os p

isos

sim

ilar

a D

om-in

o

Es

tadi

o P

ascu

al G

uerr

ero

C

ali

GG

Z

Cás

cara

s de

cub

iert

as s

obre

gra

derí

as

1953

Te

atro

La

Com

edia

Bog

otá

GG

Z

Cás

cara

s en

cer

ámic

a ar

mad

a co

n la

drill

os ti

po s

ombr

ero

Lu

z de

31

m c

on c

ásca

ra d

e 5

cm

1953

C

imen

taci

ón y

est

ruct

ura

B

ogot

á D

P

P

ilota

je p

erim

etra

l par

a co

nfor

mar

sót

anos

B

anco

de

la R

epúb

lica

1954

Ed

ifici

o Ec

opet

rol

B

ogot

á D

P

P

lant

a lib

re d

e of

icin

as

1955

S

uper

mer

cado

Ray

o

B

ogot

á G

GZ

C

ubie

rta

con

bóve

da s

obre

cua

tro

apoy

os. A

rcos

ati

rant

ados

,

bóve

da d

e do

ble

curv

atur

a, la

drill

o hu

eco

5 cm

1955

C

apill

a G

imna

sio

Mod

erno

Bog

otá

Bog

otá

GG

Z

Cás

cara

s en

con

cret

o co

nopa

rabó

licas

en

ladr

illo

huec

o 5

cm

1955

bric

a de

Chi

clet

s C

lark

’s

Bog

otá

GG

Z

Bóv

edas

y m

uros

pre

fabr

icad

os a

l vac

ío. F

acha

das

en m

ódul

os

iz

ados

de

6 x

3 m

.

1955

M

erca

do C

UA

N

B

ogot

á G

GZ

M

embr

anas

de

5 cm

con

blo

que

de e

scor

ia

1955

Ed

ifici

o Vo

lksw

agen

Bog

otá

GG

Z

Bóv

edas

sin

usoi

dale

s de

5 c

m e

n la

drill

o hu

eco

con

luce

s

de

16

m19

55

Teat

ro C

UA

N

B

ogot

á G

GZ

B

óved

as d

e m

embr

ana

de d

oble

cur

vatu

ra 3

cm

.

1956

Hip

ódro

mo

deTe

cho

Bog

otá

GG

ZC

ubie

rtas

degr

ader

ías

con

gran

des

vola

dizo

sC

ásca

ras

circ

ula

- Ex

posi

ción

Arc

hivo

Dom

enic

o Pa

rma.

Uni

vers

idad

de

los

And

es. M

ayo

2002

- La

con

stru

cció

n m

etál

ica

en C

olom

bia

en é

poca

rec

ient

e: e

lem

ento

s de

una

age

nda

de in

vest

igac

ión.

Pon

enci

a en

el F

oro

Ant

ioqu

ia s

e co

nstr

uye

en a

cero

. A

ndi,

Fede

met

al, M

edel

lín, 2

005

- A

lvar

o O

rteg

a: L

a ar

quit

ectu

ra e

n su

func

ión

soci

al. C

onfe

renc

ia U

JTL,

inéd

ita,

200

1-

De

la ta

pia

pisa

da a

la p

iedr

a líq

uid

a: E

l ret

o te

cnol

ógic

o de

la c

onst

rucc

ión

en

con

cret

o en

Col

ombi

a, e

n La

con

stru

cció

n de

l con

cret

o en

Col

ombi

a, A

socr

e-to

, 200

6-

Obr

as d

esta

cada

s de

arq

uite

ctur

a, in

geni

ería

y c

onst

rucc

ión

en: C

olom

bia

(Sel

ecci

ón) e

n C

incu

enta

año

s en

la c

onst

rucc

ión

de C

olom

bia,

Cam

acol

195

7-20

07.

Cam

acol

, 200

8-

Mat

eria

les,

pro

ceso

s y

prod

ucto

s. P

arte

1: A

ctor

es y

ele

men

tos

de la

urb

aniz

ació

n y

edifi

caci

ón e

n la

s dé

cada

s de

la m

oder

nida

d, e

n C

incu

enta

año

s en

la c

ons-

truc

ción

de

Col

ombi

a, C

amac

ol 1

957-

2007

. Cam

acol

, 200

8-

Not

as p

ara

una

hist

oria

de

los

entr

epis

os m

etál

icos

. Rev

ista

Con

stru

cció

n M

etál

ica,

No.

6, A

bril-

Sep

tiem

bre

2006

Vari

ni, C

laud

io y

Var

gas

Cai

cedo

, Her

nand

o. D

omen

ico

Parm

a: u

n re

trat

o ci

entí

fico.

UP

C, 2

004

Rev

ista

PR

OA

. Núm

eros

4, 1

1, 2

5, 2

8, 3

7, 4

4, 5

0, 5

5, 7

8, 8

4, 8

8, 8

9, 1

17, 1

22, 1

92, 2

03, 2

13, 2

23, 2

44, 2

51, 2

84, 3

03, 3

47. R

evis

ta E

SCA

LA, N

úmer

os 5

6, 5

7, 9

3, 1

16.

Rev

ista

NO

TIC

RET

O. M

arzo

199

1- O

ctub

re 1

995.

Rev

ista

AU

N. O

ctub

re 1

970.

Rev

ista

Arq

uite

ctur

a y

Art

e. F

ebre

ro 1

955.

Rev

ista

Ana

les

de In

geni

ería

188

7-19

90.

Avi

so p

ublic

itar

io e

n R

evis

ta P

roa:

Spi

nel &

Cia

, Esc

ue-

la M

ilita

r. R

evis

ta P

roa

101,

195

6.

Avi

so p

ublic

itar

io e

n R

evis

ta P

roa:

Spi

nel &

Cia

, esc

a-le

ra. R

evis

ta P

roa

105,

195

6.

Avi

so p

ublic

itar

io e

n R

evis

ta P

roa:

Spi

nel

& C

ia,

ci-

mie

ntos

. Rev

ista

Pro

a 10

5, 1

956.

Ref

eren

cias

fot

ográ

fica

s:

Arc

hivo

fot

ográ

fico

de C

uélla

r, Se

rran

o, G

ómez

; po

r at

enci

ón d

e S

anti

ago

Alb

erto

Bot

ero.

Arc

hivo

fot

ográ

fico

de E

sgue

rra,

Sae

nz y

Sam

per;

por

at

enci

ón d

e R

afae

l Esg

uerr

a C

leve

s.

Arc

hivo

foto

gráf

ico

de H

. Var

gas

Rub

iano

e H

ijos

S.A

, a

carg

o de

Her

nand

o Va

rgas

Cai

cedo

.

OB

RA

ES

TR

UC

TU

RA

L D

E D

OM

ENIC

O P

AR

MA

Y G

UIL

LEM

O G

ON

ZA

LEZ

ZU

LET

A 1

945-

1986

Sel

ecci

ón d

e fe

chas

y e

ven

tos

des

taca

dos

o O

bra

C

iud

ad

Au

tor

estr

uct

ura

l C

arac

terí

stic

as e

stru

ctu

rale

s d

esta

cad

as

1945

P

laza

de

mer

cado

de

Gir

ardo

t G

irar

dot

GG

Z y

otro

s

Cub

iert

a en

cás

cara

s de

con

cret

o co

n ap

oyos

en

V

Mem

bran

as d

e 7

x 2.

5 m

con

5 c

m d

e es

peso

r

1947

Es

tadi

o 11

de

Nov

iem

bre

Car

tage

na

Car

tage

na

GG

Z

Cub

iert

a en

cás

cara

s de

con

cret

o M

embr

anas

de

3 cm

y

otro

s

de

esp

esor

con

ven

as d

e 5

cm, e

n vo

ladi

zos

de 1

8 m

1947

-194

8 E

dific

io N

ader

Bog

otá

DP

Pri

mer

a ap

licac

ión

del s

iste

ma

reti

cula

r ce

lula

do, c

on

vigu

etas

vac

iada

s en

sit

io

1952

Es

truc

tura

Hot

el T

eque

ndam

a B

ogot

á D

P

A

cept

ació

n po

r C

useg

o de

pro

pues

ta d

e P

arm

a pa

ra

esqu

elet

o en

con

cret

o

1952

Es

tadi

o El

Cam

pín

Bog

otá

GG

Z

Arc

os p

ara

sopo

rte

de g

rade

rías

de

48 x

24

m

pr

oyec

to e

nsan

che

(no

conn

stru

ido)

1951

B

arri

o Q

uiro

ga

B

ogot

á D

P

C

ásca

ras

pref

abri

cada

s en

con

cret

o al

vac

ío

1951

Es

taci

ón d

e bu

ses

B

ogot

á G

GZ

Bóv

edas

con

ladr

illo

huec

o de

5 c

m, 1

6 x

24m

.

1953

Es

tadi

o A

tana

sio

Gir

ardo

t M

edel

lín

GG

Z

C

ubie

rta

de g

rade

ría

con

18 m

de

vola

dizo

, pla

ca a

liger

ada

1953

C

entr

o U

rban

o A

nton

io N

ariñ

o B

ogot

á D

P

B

loqu

es d

e vi

vien

da c

on c

olum

nas

exte

rior

es

1953

B

arri

o La

Sol

edad

Bog

otá

DP

Sis

tem

a es

truc

tura

l par

a ca

sas

en d

os p

isos

sim

ilar

a D

om-in

o

Es

tadi

o P

ascu

al G

uerr

ero

C

ali

GG

Z

Cás

cara

s de

cub

iert

as s

obre

gra

derí

as

1953

Te

atro

La

Com

edia

Bog

otá

GG

Z

Cás

cara

s en

cer

ámic

a ar

mad

a co

n la

drill

os ti

po s

ombr

ero

Lu

z de

31

m c

on c

ásca

ra d

e 5

cm

1953

C

imen

taci

ón y

est

ruct

ura

B

ogot

á D

P

P

ilota

je p

erim

etra

l par

a co

nfor

mar

sót

anos

B

anco

de

la R

epúb

lica

1954

Ed

ifici

o Ec

opet

rol

B

ogot

á D

P

P

lant

a lib

re d

e of

icin

as

1955

S

uper

mer

cado

Ray

o

B

ogot

á G

GZ

C

ubie

rta

con

bóve

da s

obre

cua

tro

apoy

os. A

rcos

ati

rant

ados

,

bóve

da d

e do

ble

curv

atur

a, la

drill

o hu

eco

5 cm

1955

C

apill

a G

imna

sio

Mod

erno

Bog

otá

Bog

otá

GG

Z

Cás

cara

s en

con

cret

o co

nopa

rabó

licas

en

ladr

illo

huec

o 5

cm

1955

bric

a de

Chi

clet

s C

lark

’s

Bog

otá

GG

Z

Bóv

edas

y m

uros

pre

fabr

icad

os a

l vac

ío. F

acha

das

en m

ódul

os

iz

ados

de

6 x

3 m

.

1955

M

erca

do C

UA

N

B

ogot

á G

GZ

M

embr

anas

de

5 cm

con

blo

que

de e

scor

ia

1955

Ed

ifici

o Vo

lksw

agen

Bog

otá

GG

Z

Bóv

edas

sin

usoi

dale

s de

5 c

m e

n la

drill

o hu

eco

con

luce

s

de

16

m19

55

Teat

ro C

UA

N

B

ogot

á G

GZ

B

óved

as d

e m

embr

ana

de d

oble

cur

vatu

ra 3

cm

.

1956

H

ipód

rom

o de

Tec

ho

B

ogot

á G

GZ

C

ubie

rtas

de

grad

ería

s co

n gr

ande

s vo

ladi

zos.

Cás

cara

s ci

rcul

a-

res

en la

drill

o hu

eco,

vol

adiz

o de

23

m, c

ásca

ras

de 2

cm

1956

Ig

lesi

a de

Fát

ima

M

edel

lín

GG

Z

Bóv

edas

par

aból

icas

sob

re a

rcos

cru

zado

s

1956

A

erop

uert

o El

Dor

ado

B

ogot

á D

P

H

all c

entr

al c

on g

rand

es v

igas

en

conc

reto

pos

tens

ado

1956

Es

tadi

o Li

bert

ad

P

asto

G

GZ

Vo

ladi

zo d

e 10

m, b

óved

as d

e m

embr

ana

1957

S

egur

os B

olív

ar

B

ogot

á D

P

O

ficin

as c

on p

lata

form

a y

torr

e

1956

P

uent

e

Ti

bitó

P

rim

eras

uti

lizac

ione

s de

pos

tens

ado

1957

P

uent

e

La

Pla

ta

GG

Z

Pri

mer

as u

tiliz

acio

nes

de p

oste

nsad

o 39

met

ros

de lu

z

1957

Es

tadi

o de

fútb

ol

C

arta

gena

G

GZ

C

ásca

ras

de d

oble

cur

vatu

ra d

e 2.

5 cm

1956

-195

7 P

laza

de

Toro

s

Cal

i G

GZ

C

ono

en c

oncr

eto

post

ensa

do s

in a

poyo

s la

tera

les

1958

P

uent

es A

veni

da 2

6

Bog

otá

DP

Ser

ie d

e pa

sos

con

viga

s po

sten

sada

s B

BR

V

1958

S

ENA

Bog

otá

B

ogot

á D

P

A

poyo

en

cuat

ro c

olum

nas

con

braz

os e

n co

ncre

to a

la v

ista

1958

B

iblio

teca

Lui

s-A

ngel

Ara

ngo

Bog

otá

DP

Cub

iert

a ab

oved

ada

1961

C

iuda

d K

enne

dy

B

ogot

á D

P

B

loqu

es d

e vi

vien

da c

on e

ntre

piso

s pr

eten

sado

s

1963

Ed

ifici

o A

leja

ndro

Ang

el

B

ogot

á D

P

O

ficin

as c

on fa

chad

a pr

efab

rica

da

1964

B

CH

Bog

otá

Bog

otá

DP

Gra

ndes

vol

adiz

os e

n co

ncre

to p

oste

nsad

o. G

ran

luz

en p

lant

a

banc

aria

. Luz

de

30 m

en

plat

afor

ma,

vol

adiz

os 9

m

1965

P

anam

eric

an L

ife

B

ogot

á D

P

O

ficin

as d

e pl

anta

libr

e, a

ntep

echo

est

ruct

ural

, gra

ndes

pref

abri

cado

s, c

olum

nas

exte

rnas

. Luc

es 1

8 m

1967

To

rre

Avi

anca

Bog

otá

DP

Torr

e co

n 8

gran

des

cort

inas

, am

plia

s lu

ces,

pis

os d

e re

sist

en-

ci

a sí

smic

a, F

acha

da c

orti

na c

on e

lem

ento

s pr

eten

sado

s,

re

sist

ente

al i

ncen

dio

en 1

973

1967

M

ulti

fam

iliar

es S

an F

ranc

isco

B

ogot

á D

P

P

refa

bric

ació

n de

apa

rtam

ento

s co

n gr

ande

s pa

nele

s.

4

piso

s en

un

mes

1968

-197

1 C

olis

eo C

ubie

rto

C

ali

GG

Z

Cub

iert

a en

arc

o de

ace

ro y

cab

les.

Arc

os m

etál

icos

de

97 m

en

cajó

n

1970

A

erop

uert

o de

Pal

mas

eca

P

alm

ira

GG

Z

Gra

n lu

z ce

ntra

l en

cubi

erta

ple

gada

1970

C

entr

o C

olse

guro

s

Bog

otá

DP

Torr

e de

pla

nta

tria

ngul

ar c

on v

olad

izos

, un

apoy

o ce

ntra

l

1970

C

olis

eo C

ubie

rto

El C

ampí

n B

ogot

á G

GZ

Es

truc

tura

de

cubi

erta

en

viga

s ca

jón

mix

tas

post

ensa

das.

Dos

arc

os d

e 84

m p

ara

cubi

erta

sob

re c

able

s

1971

Es

tadi

o P

ascu

al G

uerr

ero

(am

plia

ción

) C

ali

GG

Z

Cub

iert

a de

gra

derí

as e

n do

ble

curv

atur

a, a

liger

ada

en 6

cm

, -

arco

s el

ípti

cos

1972

B

anco

Gan

ader

o

Bog

otá

GG

Z

Torr

e en

vol

adiz

os c

on p

lant

a al

arga

da

1972

To

rres

del

Par

que

B

ogot

á D

P

To

rres

con

form

adas

con

cor

tina

s ra

dial

es y

ent

repi

sos

en

re

ticu

lar

celu

lado

1973

Ed

ifici

o U

gi

Bog

otá

GG

Z

Estr

uctu

ra d

e of

icin

as c

on n

úcle

o ce

ntra

l des

lizad

o co

nstr

uida

de a

rrib

a ha

cia

abaj

o19

73

Torr

e M

azue

ra

B

ogot

á D

P

Ed

ifici

o no

con

stru

ido

con

estr

uctu

ra e

n fa

chad

a pa

ra 6

sót

anos

y

55

piso

s

1974

P

uent

e P

umar

ejo

B

arra

nqui

lla M

oran

di, D

P y

Cus

ego

Vano

s at

iran

tado

s en

con

cret

os p

oste

nsad

os y

pre

fabr

icad

os

1974

Ed

ifici

o C

udec

om

B

ogot

á D

P

Tr

asla

do e

dific

io s

obre

car

rile

ras

con

gato

s hi

dráu

licos

par

a

ampl

iaci

ón A

veni

da 1

9

1975

B

anco

Pop

ular

Bar

ranq

uilla

GG

Z

Ofic

inas

con

apo

yos

peri

met

rale

s

1980

M

uelle

ele

vado

r C

onas

til

C

arta

gena

G

GZ

O

bras

inno

vado

ras

en p

ilota

jes

y m

uelle

1983

Es

tadi

o M

etro

polit

ano

B

arra

nqui

lla G

GZ

C

ubie

rta

con

tira

ntes

de

com

pens

ació

n

1986

P

uent

e D

omen

ico

Par

ma

C

hinc

hiná

D

P

P

uent

e at

iran

tado

en

conc

reto

Fuen

tes

(Sel

ecci

ón) :

Pro

a, V

arga

s C

aice

do (2

000,

200

7, 2

008)

, Not

icre

to, A

rchi

vo P

arm

a

Edif

icio

SEN

A (

Sec

cion

al C

un

din

amar

ca).

Cor

te a

rqui

tect

ónic

o. A

rchi

vo P

arm

a, F

acul

tad

de A

rqui

tect

ura

y D

iseñ

o, U

nive

rsid

ad d

e lo

s A

ndes

.

Torr

es d

el P

arq

ue

- Bog

otá.

Pla

no c

imie

ntos

zon

as A

y B

. Arc

hivo

Par

ma,

Fac

ulta

d de

Arq

uite

ctur

a y

Dis

eño,

Uni

vers

idad

de

los

And

es.

[ 74 ] dearquitectura 04. 07/09

Torr

es d

el P

arq

ue

- Bog

otá.

Pla

no c

imie

ntos

zon

as A

y B

. Arc

hivo

Par

ma,

Fac

ulta

d de

Arq

uite

ctur

a y

Dis

eño,

Uni

vers

idad

de

los

And

es.

Torr

es d

el P

arq

ue

- Bog

otá.

Pla

no c

orti

nas

y ca

isso

ns. A

rchi

vo P

arm

a, F

acul

tad

de A

rqui

tect

ura

y D

iseñ

o, U

nive

rsid

ad d

e lo

s A

ndes

.