Post on 27-Dec-2019
Presentación personal
¿Tlen Motokah?Na notokah Fernando
¿Keski xiwitl tihpia?Na nihpia Sempoalli wan caxtolli wan se xiwitl
¿Kanin tichanchiwa?Na nichanchiwa pan México altepetl
¿Tlen ika timotekipanoa?Na nimiltekitiNa niingenieroNa amo tlen nitekipanoa
¿Kanin titekiti?Na nitekiti pan milliNa nitlamachtia pan universidadNa nikalchiwaNa nimomachtia nitlaihtzoma
¿Ahkia moixmatihkawah?Notata Juan GodínezNonana Esperanza JiménezNosiwaikni Lucía GodínezNookichikni Oscar GodínezNonamik Ernestina HernándezNopilochkone Pedro Godínez Hernández, ya kipiachikuasen metztli kawitlSe notlapial itzkuintzitzintli itoca tescatl, ya kipiase xiwitl wan nanalka miak
¿Kanin titekiti?Na nitekiti pan milliNa nitlamachtia pan universidadNa nikalchiwaNa nimomachtia pan cuicacalcoNa tlanamaka pan tiankiskoNa nitlaichtekiNa nitesasaca pan teposnehnenketlNa nitetlakualmaktilia pan kaltlakualtiloyan
¿Tlen tihchiwa keman timosiahkawa?Na nimotlamawizoltia ika televisiónNikinpaxaloa noixmatihkawaNa nikinpoa amochmeh tlen nikamatiNa niontlacowa pan weyi tiankisco miak tlamantlitlen tlakualistliNa nikochi nochi tonalli, teipan pan tlayowa niyanitlamawisowa pan kalmihtotilistli, nohkia nikonise keski chichikatl.
¿Tlen tikamati titlachiwas?Na nikamati nimachtis nawatlNa nikamati nimihtotisNa nikamati niahkitisNa nikamati nitlakualchiwasNa nikamati nipaxalos pan altepemehNa miak nitlatzihui, amo tlen nihneki nihchiwasNa nikamati nimoteochiwasNa nikamati nitekitis
¿Tlen tikita pan ni ixcopinkayotl?
Na nikita se weyiilwitl
Sustantivos.
Los sustantivos pierden el sufijo absolutivo a la hora de:
colocar el prefijo posesivo:
-Cuando se colocan los sufijos diminutivos, honoríficos,
pluralizadores.
-Cuando se le agrega un sufijo locativo.
-Cuando se combinan con otros sustantivos.
Los sufijos absolutivos son: -tli, -tl, -itl, -in, -li/-lin, -mitl, y rara vez
con terminación en vocal.
Komitl olla nokon: mi olla inmokon: su olla (de ustedes)
Tetl piedra Mote: tu piedra totetzin: Nuestra piedrita
Atl agua ia: su agua de él/ella inina: su agua de ellos/ellas
Chikiwitl: canasta achikiwitl: canastilla para agua (trampa para pescar)
Tlamachtilkalli: escuela Tlamachtilkalko: En la escuela
Aketzpalli: caimán Aketzpaltzin (caimancito)
Michin: pez/pesado inmomich: Su pescado (de ustedes)
Chantli El hogar
Chinanko Pueblo
Altepetl Pueblo/ciudad.
¿DE DÓNDE ERES?
¿Kanin mochan/mochah? ¿Dónde tienes tu casa? (¿Dónde vives?)
Nochan Mexko altepetl Yo tengo mi casa en México (Vivo en México)
¿Kanin tiewa? ¿Tú de dónde eres?
Na niewa Wahtla: Yo soy de Huautla.
¿Ta tochanewa? ¿Tú eres de aquí? (nuestra comunidad)
Na tochanewa: Yo soy de aquí (Nuestra comunidad)
Sekinopan nochan: Soy de otro pueblo (En otro lugar está mi casa)
¿Kanin inchanchiwah? ¿Dónde viven/radican ustedes?
Tichanchiwah pan Chiwawa. Nosotros vivimos en Chihuahua.
¿Kanin titlakatihki?: ¿Dónde naciste?
Na nitlakatihki pan Veracruz: Yo nací en Veracruz.
Na ax niewa nikan: Yo no soy de aquí.
Tohwanteh ahmo nikan tochan: Nosotros no vivimos aquí.
Vamos a conocernos.
¿Kenihki motoka?
¿Cómo te llamas?
Notoka Carlos
Yo me llamo Carlos
¿Keski xiwitl tikinpiya?
¿Cuantos años tienes?
Nikinpiya senpowalli wan kaxtolli xiwitl.
Tengo 35 años
¿Keman timoxiwitilia?
Cuándo es tu cumpleaños
¿Ta timosiwatihtok?
¿Estás casado?
¿Ta timonamiktihtok?
¿Estás casada?
¿Kanin titekiti?
¿Dónde trabajas?
Na niewa Koatzonko chinanko, tlatzkitok Wahtla altepetl.
Yo soy de Coatzonco, municipio de Huautla.
Tohwanteh tichanchiwah ipan Tlalpan, tlen Mexko altepetl.:
Nosotros radicamos en Tlalpan, Ciudad de México.
Nochan eltok Ehekatepek, tlen Estado de Mexko altepetl:
Yo vivo en Ecatepec, Estado de México.
Inewah Cruztitla chinanko, tlen Huexotla altepetl.
Ustedes son de la comunidad de Cruztitla, del municipio de Huejuta.
Kalli Casa
Tenamastli: Piedras del fogón
Tlixiktli: fogón.
Tlapamitl: Tapanco/desván
Tlapanko: En el tapanco.
Kaltzahkayotl: Puerta
Tlaketzalli: horcones
Apachtli: Palma
Petlatl: petate
Tlapechtli: Cama
Komalli: comal
Metlatl: Metate
Kalixpamitl: patio.
Yehyektzin ne tlapecholkalli.
La casa de adobe es bonita.
Pedro kichiwa se kalli ika sokitl wan sakatl, nohkia
witzmatlatl.
Pedro hace una casa con lodo y zacate, y también con
bejuco.
Na nihchantis noweynantzin.
Yo le construiré la casa a mi abuelita.
Andrés wan Magdalena kalketzkeh pan mayo
meeztli.
Andrés y Magdalena construyeron la casa en mayo.
Nokaltzin eltok tepetzintlan:
Mi casita está en las faldas del cerro.
Onkah miak apachtli kuahtitlah: En el monte hay mucha palma.
Yalwaya tihtzontekitoh apachtli kuahtitlah: Ayer, nosotros fuimos a cortar
palma al monte.
Kichiwaseh ne kaltzontli ika apachtli: Ellos harán el techo de la casa con
palma.
Kaltlatlakualistli Ofrenda a la casa.
Tlixiktli Fogón
komalliComal
komitl
Olla
ChankakaPiloncillo de caña
Kuawitlleña
Olla
Kalihtik eltok tlixiktli.
Adentro de la casa está el fogón.
Tlixiktli kipiya eyi tetzitzin tlen inintoka tenamastli.
El fogón tiene tres piedras, las cuales se llaman tenamastli.
Nopilawitzitzin kinkakatzohkeh xitomatl wan chilli pan komalli
Mis tías asaron jitomates y chiles en el comal.
Tikinpiyah ome metzwapaltzitzin
Nosotros tenemos dos mesitas.
Nikan ax kinchihkeh inin komalli, kinchiwah sekinopan
Estos comales no los hicieron aquí, los hacen en otro lugar.
¡Xinechwalikilli achiok kuawitl!: ¡Tráeme más leña!
Molonkiya atl;¡Xihsewi tlitl!
Amolonkiya; ¡xitlisewi! Ya hirvió el agua; ¡apaga el fuego!
Lucia kitisi kakawatl pan metlatl: Lucía muele cacao en el metate.
Ne siwapaltzitzin molahkeh chilli: Las niñas molieron chile.
Tlawel amikih. ¿Kanika eltok amelli?
Ellos tienen mucha sed. ¿Por dónde está el pozo?
Wahkawaya weyi tlawahtli onkaya. Mayankamihkeh miak masewalmeh.
Hace tiempo hubo una gran sequía. Muchas personas murieron de hambre.
¿Ta timayana? Ma xitlakuaki nokal.
¿Tienes hambre? Ven a comer a mi casa.
Ne Waxtekapan onkah miak tlamantli tamalmeh. Pitzotamalli, piyotamalli,
zakawilli, eetamalli, patlach, itzontekopitzotamalli, tamailakats, tesistamalli,
xamitl, michitamalli.
En la Huasteca hay muchos tipos de tamales. Tamal de puerco, tamal de pollo,
zacahuil, tamal de frijol, patlach (tamal grande con pollo entero), tamal de cabeza
de puerco, tamailakats (tamal de jitomatillo con xonacate), tamal de huevo, xamitl
(tamal de elote), (tamal de pescado).
Tlawel tikochmiki; ¡xikochitiya!
Tienes mucho sueño; ¡ya vete a dormir!
Kemantika nitemiki notatztin
De vez en cuando sueño a mi papá.
Ma xisewi tlawilli, keman timotekaya.
Apaga la luz cuando te acuestes.
Teotlaya, mostla kualkan timewaseh
Ya es tarde, mañana nos levantaremos temprano
Ne kuapelechmeh tzahtzih tlahkoyowalli nechka
Los gallos cantan cerca de la media noche.
Ahmo niwelli nikochis, na nimotekipachowa.
No puedo dormir, yo estoy preocupado.
Mawiltiah kalixpanko konemeh: Los niños juegan en el patio
Kochiseh kuaixko ne piyomeh. Aquellos pollos dormirán en la copa de
los árboles.
¡Xiya kalteno chichi!: Perro vete afuera de la casa.
Eltok tepamitl kalikan: Atrás de la casa se encuentra el pretil.
¿Inkitlamahkeh in siwapitzotzin?: ¿Le dieron de comer a la puerquita?
¡Xikaltzakua! ¡Cierra la casa!
Amelli/Apan Pozo.
Eltok kuatlaixko se amelli/apan: Arriba en el monte se encuentra un pozo.
¡Xihsakatih atl! ¡Ustedes vayan acarrear agua!
Ne siwatzitzin kinikpowiyayah ininkontzin. Las mujeres cargaban en la cabeza
sus ollas.
Ahmo xiya tlahko tonali apan, tlakuah apiyanih
No vayas al pozo al medio día, “los que guardan el pozo están comiendo”
Tianquistli Tianguis
Kinamaka mankuerneronakatl se tlakakoyotl tlanamakahketl.
Un vendedor mestizo vende carne de res.
Kikowatih sintli tiankisko.
Ellos/ellas van a comprar maíz al tianguis.
Nihkowilia ikahtzin noiknitzin: yo le compro sus zapatos a mi hermano.
¿Keman motlalia tiankistli?
¿Cuándo se pone el tianguis?
Chikueyiya motlalih tiankistli.
El tianguis puso hace ocho días.
Nelpatiyo ne awakatl.
El aguacate está muy caro.
¿Tlen tlanamakah tiankisko?
¿Qué venden en el tianguis?
Tiankisko tlanamakah miak tlamantli: eetl, sintli, tlakualistli, xitomatl, zakawilli,
chilli, chankaka, yoyomitl, pantzi, ayohtli, kamohtli, iyatl, tlapiyalmeh.
En el tianguis venden muchas cosas: frijol, maíz, comida, jitomate, zacahuil, chile,
piloncillo, ropa, pan, calabaza, camote, tabaco, animales (domésticos)
Kinnamaka chilli onkak ne totlayi: el señor vende chiles en dos lugares.
¿Keski ipati iyatl?
¿Cuánto cuesta el tabaco?
Ipati kaxtolli tomin onsa.
Cuesta quince pesos la onza
Ma xinechnamaka ome onsa.
Véndame dos onzas
¿Kenochi ipati ne eetl?
¿Cuánto cuesta el frijol?
Ipati senpowalli tomin litro.
Cuesta veinte pesos el litro.
Kintzontekitoh kuawitl tepeixko.
Ellas fueron a cortar leña arriba del cerro.
Toawimeh kinmamahkeh kuawitl asta ininchan
Las señoras cargaron la leña hasta su casa.
Totlayimeh miltekititih, toawimeh kuahkuawitih, wan okichpilmeh asakatih.
Los señores van a trabajar la milpa, las señoras van a traer leña, y los niños van acarrear
agua.
Atemitl El río
¿Kanin innehnemitih? ¿A dónde van ustedes (van a andar)?
Timaltitih atempa: Nosotros vamos al río a bañarnos
Timaltiti atlahko pan teotlak: Al rato tú te vas a bañar en el arroyo.
Matlahtlanki tlahtlamahketl: El pescador pescó con la mano.
Wiptla titlahtlamaseh tlayowa: Pasado mañana pescaremos en la noche.
Achtowi onkayaya miak kuawitl nepa ateno. Antes habían muchos árboles en la
orilla del río.
¡Ahmo xikalaki atemitl¡ Wahkatlan: No te metas al río. Está hondo.
Sekimeh masewalmeh achikichiwah panpa tlahtlamaseh kosolimeh.Algunas personas hacen canastillas para pescar cosoles (camarones de río)
¿Inon inmoachikiwah?¿Esas son sus canastillas para pescar?
Sewan se achikiteca tlahko atemitl. Uno por uno acomodan las canastillas en medio del río.
Maltia konetzin/Maltilistli/Tepitza Baño ritual.
Nayopa tihchiwaseh maltilistli
Dentro de cuatro días haremos el “baño” (ritual).
Kochilistli VelorioKeman kitlapachotih ne masewalli, kalteno kitlapanah se nextekomitl; nohkia
kimiktiah se piyo, tla siwatzin kimiktiah siwapiyo, tla tlakatzin kimiktiah
kuapelech:
Cuando van a enterrar a una persona, afuera de la casa rompen una jícara con cal;
también matan un pollo, si es mujer matan a una gallina, si es hombre matan a un
gallo.
Nimitzittah onkak: te vi en dos lados
Tlachikontilia “novenario”.
Keman mihki se masewalli, ika chiknawi tonalli kichikontiliseh.
Cuando muere una persona, a los nueve días se hace el Tlachikontilia.
Millan En la milpa.
Dos temporadas de siembra.
Tonalmitl-Tonalmilli Temporada de calor.
Xopamitl-Xopanmilli Temporada verde (lluvias).
Wastekapan ne masewalmeh tokah ipan diciembre meeztli
En la Huasteca las personas siembran en diciembre
Pan enero meeztli kueponkeh konetoktli, no yolihkeh soyo.
En enero brotaron las matitas tiernas de maíz, también brotaron las plantas de soyo.
Keman chamankiya tzontli, teipa tlahpiyah.
Después de que crecen las matas de maíz, las cuidan.
Nomachikni tlapiyahtoh milli.
Mi primo fue a cuidar la milpa.
¡Xihtlachilitih etl!: ¡vayan a ver el frijol!
Mohmostla tzahtzi tekolotl nepa millan.
Diariamente canta el tecolote allá en la milpa
Kitokah ne millan: ayohtli, sintli, chilli, xitomatl, eetl.
En la milpa siembran: calabaza, maíz, chile, jitomate y frijol.
Xitomatl miak tlaki millan.
Se da mucho jitomate en la milpa
Axtlahki awakakuawitl:
No dio el aguacate.
Motlatzkiliah sintoktli ne chichimeketl
El frijol chichimeco se enreda en las matas de maíz.
Achi weyi chilkuawitl
El árbol de chile está un poco grande.
Nepa millan eltokeh miak tzakualli.
Allá en la milpa están muchos montículos de piedra.
Yalwaya niyahki millan, onkayaya miak chichiltik chilli.
Ayer fui a la milpa, había mucho chile rojo.
Weyi tetl nechka moskaltih se mantekuawitl.
Cerca de la piedra grande creció un árbol de mango.
Tlen milchiwah, achtowi tlaxiwitekiseh, teipan tlahchinowaseh. Para hacer la milpa, primero tumbarán el monte, después
quemarán la basura.
Tlen sintoka tikitekiwiah koahtoktli.Para sembrar maíz nosotros utilizamos el “palo sembrador o coa”
Owi miltekitl.El trabajo de la milpa es difícil.
Milchihketl nehnemi ome kawitl tlen asihti millan.
El campesino camina dos horas para llegar a la milpa.
¿Tleika ax innehkih inyaseh millan?
¿Porqué no quieren ir a la milpa?
Titlaxikohtohkeh.
Estamos cansados.
Tikintekiseh kuaxilotl mostla.
Mañana cortaremos plátanos
Kuaxilokuawitl moskaltihkeh milteno (miltenko).
Los platanales crecieron a la orilla de la milpa.
Tihpanoh atemitl tlen tiasitih millan.
Nosotros cruzamos el río para llegar a la milpa.
Intokahkeh sintli tepeixpan.
Sembraron maíz enfrente del cerro.
Keman yawih telpokatzin, kinwikah ininchichiwa.
Cuando los muchachos van a la milpa, llevan a sus perros.
Nitlaxkalkawato ichan ne Andrés, panpa
kitlamakati notatzin tlen itztok millan.
Yo le fui a dejar la comida a la casa de
Andrés, para que le vaya a dar de comer a
mi papá que está en la milpa.
Tenacastlan itztok chichi.
El perro está al lado de la piedra.
Ipan meeztli septiembre weyik elotoktli
En septiembre las matas con elotes son
grandes.
Nosiwa kihchiwa xamitl ika elotl.
Mi esposa hace xamitl con el elote
Nehcpaktia elotlakakatzolli.
Me gusta el elote asado.
Akahya kinichtehki noelotzitzin.
Alguien robó mis elotitos.
Elotlamanalistli/elotlaixpiyalli Ofrenda a los elotes.
¿Keman inkichiwaseh elotlamanalistli?
¿Cuándo harán la ofrenda de elotes?
Meeztli septiembre wan octubre elotlamanaseh.
En septiembre y octubre ofrendarán a los elotes.
Ipan kuachiwitl kixochiyotiah elotl.
En los chiquihuites, los elotes los adornan con flores.
Nopa eltok seyok elotl.
Allí está otro elote.
Tlatzotzonanih tlatzotzonayayah xochikalihtik
Los músicos tocaban adentro del xochikalli,
Tlaixpanteno mihtotiseh seyowal masewalmeh
Las personas bailarán toda la noche frente al altar.
Nihtenkawiliko xochimeh ya Chikomexochitl
Vine a ofrecerle flores a Chikomexochitl.
¡Xihkopalwi tlaixpamitl!
¡ Inciensa el altar!
Elotl elote
Tiyahkeh wahka tielokuitoh.
Nosotros fuimos lejos a traer elotes
Fernando wan Isabel kintehkeh elotl analko
Fernando e Isabel cortaron elotes al otro lado el
río.
Inin ipan xiwitl ax tlaawetzki, kinwahkeh miak
milli.
Este año no llovió, se secaron muchas milpas.
Miak tsintoktli eltokeh millan.
En la milpa hay muchas matas de maíz maduro.
Pan tonalmitl tipixkah abril meetztli.
En la temporada de calor nosotros cosechamos en abril.
Kuatohtli patlani ipan kuahtitlan.
El águila vuela sobre el monte.
Tepeixko eltok milli.
La milpa está arriba del cerro.
Chikueyiya tipixkahkeh sintli.Hace ocho días cosechamos maízTotlayimeh kinmamayayah sinkoxtalli.Los señores cargaban los costales de maíz. Mowewe kinxipewa sinmolotl.Tu esposo pela las mazorcas.Pixcowani kichiwa ika piyoomitzin. El “pelador” se hace con un pequeño hueso de pollo.Achi sintli mopixka.Poco maíz se cosechó.
Pilokichpiltzin sintloya: El niñito desgrana maíz.
¡Xihtema sintlaoyalli kuachikihko!: Pon el maíz desgranado en la
canasta.
¡Ximosewi! ¡Siéntate!
Xiwalihka se ikpalli ma mosewi. Trae una silla para que se siente.
Ne chichi sentlaahwatok El perro ladra todo el tiempo
¿Kenihki kichiwa? ¿Cómo se hace?
Ihkinon xihchiwa Así hazlo
Sintlakualtilistli ofrenda de maíz cosechado
Titlakawatih tepeixko
Vamos a ofrendar al cerro
Timotlahtlaniseh ma tlaawetzis miak.
Rogaremos para que llueva mucho.
María Antonia ya tlamatihketl tochinanko.
María Antonia es la “Persona que sabe” en nuestro pueblo.
Tepehki sintlaoyalli naman kualkan.
Hoy temprano, cayó maíz desgranado.
Ma tlaawetzi
Ojalá que llueva.
Nitema sintlaoyalli kuechtik tekonko.
Yo vacío el maíz desgranado en una jícara pequeña.