1.RUIBAL,_Amor._FilologiaComparada1¬Parte

8/8/2019 1.RUIBAL,_Amor._FilologiaComparada1¬Parte

http://slidepdf.com/reader/full/1ruibalamorfilologiacomparada1parte 1/412



EDITA:

© Consello da Cultura Galega, 2005Pazo de Raxoi, 2º andarPraza do Obradoiro, s/n15705 Santiago de Compostela

Tel. 981 957202 Fax 981 [email protected]

REALIZACIÓN:

Táktika Comunicación

Depósito legal: VG-1227-2005

ISBN 84-96530-07-8 (v. 1)ISBN 84-96530-06-X (o. c.)

Amor Ruibal, ÁngelLos problemas fundamentales de la FilologíaComparada : su historia, su naturaleza y susdiversas relaciones científicas / por A. Amor

Ruibal. – Santiago de Compostela : Consello daCultura Galega, Sección de Filosofía ePensamento, 2005. – 2 v. ; 21 cmDL VG-1227-2005 . – ISBN 84-96530-06-X (o.c.)Reprod. facs. da ed. de Madrid: Fernando Fé,1904-1905 (Santiago : Tip. Galaica)1. Filoloxía-Estudos e conferencias. I. Conselloda Cultura Galega. Sección de Filosofía ePensamento. II. Título



PRESENTACIÓN

O Consello da Cultura Galega, por iniciativa da Sección de Filosofía ePensamento, decidiu publicar a edición facsimilar de dúas obras, singular-

mente importantes, de Amor Ruibal, que agora presentamos: Principios Generales de Lingüística Indo-Europea e os dous tomos de Los problemas fundamentales de la Filología Comparada , rescatándoas dun inxusto esquecementopor seren esenciais tanto na filosofía coma na lingüística. Este feito terá oseu adecuado complemento na realización dun simposio, que se celebraráno salón de actos do Consello da Cultura Galega os días 15, 16 e 17 dedecembro de 2005.

Amor Ruibal –home de sorprendente personalidade e autor de obrasprimordiais que tiveron máis repercusión nalgúns países europeos que nonoso, como Los problemas fundamentales de la Filosofía y el Dogma , en dez volu-mes– foi un excepcional lingüista que lle dedicou especial atención á lin-gua e á cultura galegas; entre os seus máis grandes desexos, que non puidocumprir en vida, estaba a redacción dun “Diccionario etimológico galle-go”, que contribuiría á reconstrución da vida interna do idioma, determi-nando o seu significado e a súa identidade.

Amor Ruibal foi sabio en moitos campos do coñecemento, como a teo-loxía, a filoloxía, o dereito e tamén a filosofía, cunha preparación excep-

cional baseada, por unha parte, en ser un políglota salientable que mane-xaba idiomas antigos (grego, sánscrito, hebreo, persa e copto) e actuais(francés, inglés, alemán e, por suposto, galego e castelán), e, por outra, nointercambio literario que lle subministraban publicacións de Francia,

Alemaña e Italia, estando deste xeito ao tanto das ideas e da investigaciónalén das nosas fronteiras.

Para o Consello da Cultura Galega é gratificante promover a análise depersonalidades salientables e exemplares para a nosa cultura, como Amor

Ruibal, a figura especulativa máis importante do seu tempo en varias esfe-ras do coñecemento, cumprindo así unha das nosas obrigas, que é a defen-sa e promoción dos valores culturais do pobo galego.

Alfonso Zulueta de HazPresidente do Consello da Cultura Galega

V



PRÓLOGO

Obra filolóxico-lingüística de Ángel Amor Ruibal

O contexto

A principios do século XX , en 1904 e 1905, Ángel AmorRuibal (1869-1930), filólogo, filósofo e teólogo da entónUniversidade Pontificia de Santiago de Compostela, na que foicatedrático de Linguas Bíblicas e de Gramática Comparada,publica dous volumes de filoloxía ineludibles para o estudo

científico da linguaxe.En 1900 traducira a obra de P. Regnaud Principios generales de Lingüística Indo-Europea (Tipografía Galaica, Santiago). Nela, cotítulo de “Ciencia del Lenguaje” e ao pé da páxina, foi introdu-cindo un estudo paralelo á tradución. O seu enfoque sitúa xa alinguaxe no centro da cognición humana, sintetizando a achegahistórica e filolóxica do comparatismo e proxectándoo en rela-ción coa psicoloxía e coa antropoloxía. O estudo ocupa máispáxinas –en total 136– que a tradución do propio libro de

Regnaud. Nel quedan perfiladas as directrices xerais das obser- vacións filolóxicas e paulatinamente lingüísticas do autor, pio-neiro, en España, do enfoque cognitivo da linguaxe a partir docomparatismo daquela aínda predominante en Europa. Ángel

Amor Ruibal culmina así unha tradición española de reflexiónsgramaticais, en paralelo cos autores e coas escolas máis repre-sentativas de Francia, Italia e Alemaña, na fronteira dos séculos XIX e XX , fundamentalmente, e cun transfondo clásico de gran

relevo, tanto oriental coma occidental. Aos vinte e tres anos, en 1892, aínda seminarista, participacunha gramática sirio-caldaica nun certame internacional con-

vocado pola Altorientalische Gesellschaft de Leipzig e gaña o ter-ceiro premio. Grazas a isto, dende 1893 pertenceu á devanditasociedade e colaborou despois con outras de Francia, de Italiae tamén de Alemaña. Lamentablemente, só nos queda noticia

–iso si, documentada– desta gramática e do certame. Dous

VII



anos despois, no curso 1895-1896, hai indicios de que puidoestudar Lingüística no Instituto de Linguas Orientais de Roma,cos mestres De Mandato, Calligaris e o orientalista Gismondi.

En 1904 publica o primeiro volume de Los problemas funda-

mentales de la Filología Comparada. Su historia, su naturaleza y sus diversas relaciones científicas (Santiago, Tipografía Galaica), de 376páxinas. Aparece o segundo en 1905, de igual título, publicadotamén en Santiago, na Imprenta e Encadernación daUniversidade Pontificia. As páxinas son agora 736.

Os dous volumes constitúen a obra máis representativa efundamental do comparatismo filolóxico e lingüístico a come-zos do século XX en España. Foi acollida con grandes encomiosen varias cidades de Europa (sobre todo Roma, París, Leipzig,Berlín) e en Cuba, onde situaban o autor entre as principaisfiguras da ciencia lingüística. Ramón Menéndez Pidal felicita oseu paisano por esta obra nunha carta do 12 de xaneiro de1907. E, non obstante, a excepción dalgúns casos illados, Los

problemas fundamentales de la Filología Comparada apenas teñenrelevancia no conxunto da historiografía das diversas escolasfilolóxicas e lingüísticas de España, malia ser un tesouro desabedoría sintética concernente ao desenvolvemento, método e

fundamentos da Ciencia da Linguaxe, dende os idiomas máisremotos aos contemporáneos seus. Ángel Amor Ruibal erapolíglota e manexaba tanto linguas bíblicas e antigas (grego,sánscrito, hebreo, árabe, latín, sirio, persa e copto) comomodernas, nacionais ou daquela rexionais (español, galego, ita-liano, francés, inglés, alemán, etc.). Este coñecemento amplo deidiomas e mais o de gramáticas indias permitíronlle facer unbalance crítico, histórico e antropolóxico da estruturación sis-temática e científica da linguaxe.

É, por outra banda, o primeiro filósofo e teólogo español,podemos dicir europeo, que, aínda novo, con trinta e catroanos, emprende o estudo dos fundamentos filolóxicos e lin-güísticos do pensamento, así como, viceversa, os antropolóxi-cos e psicolóxicos da linguaxe, e todo iso antes de iniciar o sis-tema crítico e expositivo da súa filosofía e teoloxía. Para osdous casos baséase no correlacionismo gnoseolóxico. O seu enfoqueencádrase no contexto que a finais do século XIX e comezos do

VIII



XX valora o relacional da linguaxe, do coñecemento e da reali-dade. As súas reflexións atinxen por iso a ontoloxía, a gnoseo-loxía e a lingüística, de onde partiu, moi probablemente, a súainspiración crítica e filosófica. Baixo tal aspecto, o organicismo

amorruibaliano cadra perfectamente na modernidade contem-poránea. O corte que establece co pasado, reinterpretando assúas fontes, resulta decisivo nos niveis filolóxico-lingüístico efilosófico. Los problemas fundamentales de la Filosofía y del Dogma ,publicados en dez volumes –seis en vida do autor, os outrosson póstumos, e actualmente con nova reedición en curso–,dende 1914 ata 1936, son, como o seu título indica, o correla-to na sistematización do pensamento daqueles outros Problemas

fundamentales de la Filología Comparada . A súa dedicación filolóxica queda patente ademais en artigos

e estudos, algúns deles perdidos, pero aos que aludiu en variasocasións. Coñecemos “Las peregrinaciones a Santiago. Losnombres de Libredón y Compostela” ( Diario de Galicia , 25 xullo,1909); “Examen glotológico de las antiguas denominaciones dela Rua del Villar” ( Diario de Galicia , 4 maio, 1918); “La lenguagallega y su léxico etimológico” [ Faro de Vigo, 1 xaneiro, 1927,publicado antes (1924; segundo J. Filgueira Valverde, 1923) no

Almanaque Gallego de Bos Aires e reproducido logo en Grial , 25,xullo-agosto-setembro (1969), 354-359]; “La cruz svástica enGalicia. La cruz svástica no es céltica” ( Faro de Vigo, 25 xullo,1939), etc. A eles hai que engadirlles unha entrevista substan-cial, moi reveladora sobre o estado do estudo comparativo eantropolóxico do idioma galego, que lle fai Xavier Pardo o 25e o 26 de xullo de 1925 en Galicia . Diario de Vigo1.

Cando morreu, en Santiago de Compostela o 4 de novembrode 1930, traballaba sobre o texto sirio do Código deHammurabi, con tradución crítica ao español e considerando assúas relacións coa lexislación mosaica. Redactaba tamén unha“Gramática comparada de las lenguas indoeuropeas” e outradas camítico-semíticas, así como un “Diccionario etimológicode la lengua gallega”, obras que lamentablemente hoxe non se

IX

1.- Estes artigos incorporounos recentemente J. Leonardo Lemos Montanet á descrición biográfica do autoren “Obra Viva” de Ángel Amor Ruibal . Santiago de Compostela, CSIC, Instituto Padre Sarmiento de EstudiosGallegos, 2004. (Cuadernos de Estudios Gallegos. Anexo 32).



encontran. Sobre todo, el mesmo indicou o propósito de reedi-tar e ampliar a súa obra filolóxica principal: Los problemas fundamentales de la Filología Comparada . E aínda que non puido realizareste empeño, a obra orixinal conserva importancia decisiva.

Consciente da relevancia histórica da achega ruibaliana, aSección de Filosofía e Pensamento do Consello da CulturaGalega decidiu reeditar en edición facsimilar e tipográfica aobra filolóxica e lingüística de A. Amor Ruibal, xa publicada enlibro, inxustamente esquecida e apenas aproveitada en todas assúas potencialidades. A oportunidade desta reedición é dobre.En primeiro lugar, recuperamos con ela unha obra fundamen-tal do patrimonio filolóxico e lingüístico do comparatismo e dateoría da linguaxe en España. En segundo lugar, celebramos así

o centenario de Los problemas fundamentales de la Filología Comparada xa que neste ano 2005 cúmprese un século exacto dapublicación do segundo dos volumes.

A reedición serve, ademais, como base dun complementoindispensable: a convocatoria dun Simposio Internacional queestude o contexto, as fontes e a importancia desta obra singu-lar, que inicia con sentido moderno os estudos lingüísticos enEspaña e restitúenos ao marco xeral da lingüística europea.

Breve resumo do sistema amorruibaliano da linguaxe

Los problemas fundamentales de la Filología Comparada constitúensen dúbida unha decisiva contribución hispánica á teoría da lin-guaxe. Representan unha síntese penetrante e crítica do pano-rama teórico da gramática comparada antes e despois da ava-liación do sánscrito respecto doutras linguas antigas e contem-poráneas.

Aínda que se trata dun compendio histórico e expositivo,sobre todo en canto ao primeiro volume, dende os Vedas, aslinguas clásicas e modernas, ata o simbolismo glotolóxico defins do século XIX e comezos do XX , esta obra adianta e funda-menta presupostos científicos da linguaxe. No horizonte filoló-xico do autor están, entre outros, El Brocense, o P. Sarmiento,Hervás y Panduro, a quen considera, con W. von Humboldt,tamén presente na súa obra, “creador da Ciencia da Linguaxe”.

X



Ángel Amor Ruibal anuncia xa os fundamentos xerais daciencia lingüística actual. Podemos mesmo dicir que en Españanacía con el un método crítico e científico do estudo da lingua.Centrado na análise e controversia dos paleogramáticos, con

Bopp á cabeza, e neogramáticos, Amor Ruibal engade ao méto-do analítico-experimental daqueles o proceso psicolóxico-lin-güístico dos outros, contrarrestando así os extremos dunha edoutra escola: o fonetismo en canto lei necesaria e cega, a aglu-tinación en calidade de principio xeral explicativo, a analoxíacomo causa evolutiva, etc.

Desta crítica deriva un “xusto medio”, indutivo na base ededutivo nos principios, que contén os xermes do estruturalis-mo posterior e ata de teorías máis recentes sobre o fondo cog-

noscitivo da linguaxe e lingüístico do pensamento. A iso res-ponden a consideración social e colectiva da linguaxe en cantosincretismo de variantes individuais sometidas a factores deorde interna e externa, sobre todo a “lei do menor esforzo”,tamén chamada de “economía” –Passy–, e a de “maior forzasignificativa”, contrapostas ao “círculo xeral fonético” e á“Artikulationsbasis”, factores de calquera unidade glotolóxica.

O principio formal da linguaxe actúa, latente, nas súas con-

formacións fundamentais, fonéticas, morfolóxicas ou sintácti-cas: a estrutura contén as partes; a frase, os vocábulos; a palabra,os fonemas, etc. A linguaxe é realidade psicofísica de carácterindividual. En canto ergon –noción procedente de Humboldt– sitúase, non obstante, na orde figurativa e metafórica, como asmatemáticas.

Deste modo, os conceptos de linguaxe, lingua, latencia, ener- geia e ergon (humboldtianos), recepción e produción verbal, asícomo os de signo e símbolo (que permiten a redución sistemá-tica) e o concepto de nome en El Brocense sitúannos ante unhaconstitución presaussureana da linguaxe, en paralelo conHumboldt e Bréal, ao mesmo tempo que proxectan o fenóme-no lingüístico na hermenéutica e desentrañan o fundamentotrópico do coñecemento. Mesmo atopamos aquí, antes que en

A. Martinet, pero formulada doutro modo, unha articulacióndobre, e ata tripla, da linguaxe. Entrevemos así mesmo oimpacto analítico da escritura sobre as divisións fonolóxicas e

XI



o organicismo da linguaxe en función cognitiva, o que enmar-ca tamén ao autor galego entre os pioneiros do xiro lingüístico,pero con base construtiva. Ángel Amor Ruibal reinterpreta enEspaña as transformacións gnoseolóxicas e lingüísticas que

operaban en Europa ao comezo do século XX . Del puido deri- var unha escola lingüística e filosófica de grande altura. Ángel Amor Ruibal insinúa así outro enfoque ou mira do

fenómeno orgánico da linguaxe, cuxa vertical remite asímesmo, como na arqueoloxía moderna, á horizontal das capasque o vento respirado dos séculos superpón, sepultándoas. Aevolución das moléculas a tecidos e órganos expande un tempo

vital máis intenso que o acernado polo corte sincrónico do sis-tema. As linguas en contacto compenétranse en diferentesniveis e, ás veces, por algo máis que simple xustaposición asi-milativa, “con verdadeira incorporación fonética e semántica,ou sexa, por ‘intususcepción’”. A diacronía non pode aforrar ofactor biolóxico que a subtende, é dicir, a “vida interna” da lin-guaxe, que o filólogo galego procuraba mesmo ao elaborar un“‘Diccionario etimolóxico galego’, seriamente traballado”. É ologos vital do coñecemento, a “razón xenética” da linguaxe. Ocorrelacionismo gnoseolóxico de Ángel Amor Ruibal ábrenos

a outra visión do pensamento lingüístico.

Antonio Domínguez Rey

XII

1.RUIBAL,_Amor._FilologiaComparada1¬Parte

Documents

Transcript of 1.RUIBAL,_Amor._FilologiaComparada1¬Parte