No primeiro número desta revista, o Centro Galego de Vitoriamostraba o seu apoio (ademais de facer unha recolleita de fir-

mas) para que a muralla romana de Lugo fose declarada Patrimonio daHumanidade, pola súa grande importancia artística, cultural e históri-ca, e por tratarse dunha obra única que hai que protexer e conservar.

Ó día de hoxe xa é unha realidade, por fin foi recoñecido o grandeesforzo que fixeron os lucenses e diversos colectivos. Todos nós brin-damos cos paisanos de Lugo ó tempo que lles damos a noraboa a todosos que traballaron para levar a bo termo ese proxecto.

A Muralla de Lugo declarada Patrimonio da Humanidade

3

Número 2 • Nadal • 2000

SUMARIOLimiar 4Saúdo do Diputado Xearal 5Apuntes sobre o Día das Letras Galegas 6Un paseo polo Caurel. Lembrando a Uxío 9Lendas do Camiño de Santiago 15O curruncho dos nomes de lugar (I e II) 19-20No hay nada para leer (cuento) 21Cando o mar laia (conto) 22La parada del autobús (cuento) 24Curiosidades 25VI Pleno do Consello das Comunidades Galegas 26Estación Ourense-Empalme 29Actividades do Centro 31Castelao 36Galego na UPV 39Contos (alumnos do curso de galego) 42O curruncho dos versos 49

Edita:Centro Galego de Vitoria-Gasteiz.C/ Gernikako Arbola, 1101011 Vitoria-GasteizTeléfono y Fax 945 27 98 01

Presidente: Ramón Pampín

Coordinan:Vicente TouzónAlberto Gil Castro

Portada: Alberto Gil Castro

Depósito legal: VI-279/00

Colaboran neste n˙mero:

Directiva do CentroFederico Pomar de la IglesiaVicente TouzónImanol López LacalleMercedes EspiñoMaeba García SánchezMª Inmaculada Gómez BuelaEnrique TouzónBeni RojoMónica CalvoAndrés TempranoMª José Alaya DocalMª Luísa Campillo NovoEsther López de ArmentiaJuan Carlos Santos HerreraIzaskun Arriarán MurgiondoFelisa Fernández Río

4

LIMIAR

Estamos de novo aquí. Demos rematado a segunda edición de Raiola.Esta revista naceu empurrada polas inquedanzas de algúns dos socios, pero sobre todo éfroito do pulo da directiva, a teima do presidente era sacar á luz algo que servira de refe-rente ou de soporte onde plasmar actividades, creacións literarias, comentarios, curiosi-dades, vidas e obras de paisanos ilustres e de outros que nunca foron recoñecidos peroque fixeron cousas grandes e deixaron as marcas do seu paso onde queira que estive-sen... En definitiva, un lugar de encontro coa nosa cultura, a nosa fala, con esa galegui-dade que levamos dentro.

Queremos facer desde estas páxinas (quizais pobres de contido e de calidade, pero tra-balladas con moito agarimo), unha chamada de colaboración, dirixida a todos aqueles eaquelas, homes e mulleres, rapaces e rapazas, pequenos ou grandes, que teñan algo quedicir: un conto daqueles da lareira, unha poesía, unha cantiga, un vilancico, refrán, adi-viñanza, ou calquera outra cousa que lembredes ou xurda da propia creatividade.

Sería mágoa que Raoila morrera despois dos traballiños que deu para nacer, e podesuceder tal cousa se non atopamos quen colabore na súa manutención.Raiola espera moito de todos vosoutros.

5

No hace mucho tiem-po inaugurábamosla nueva sede del

Centro Gallego en Vitoria.Un acontecimiento entra-ñable fruto del esfuerzo yde la tenacidad de los hom-bres y mujeres que trabajany viven en Álava y mantie-nen el carácter de su tierrade origen, Galicia. Y enesta ocasión, tengo la opor-tunidad de dar la bienveni-da al segundo número de"Raiola".

Con esta revista elCentro Gallego quiere dar aconocer sus opiniones, ide-as, actividades, pero estoy convencidoque sobre todo nace con la voluntad deconstituir un puente de unión entrepueblos, comunidades e instituciones.

Siempre he admirado la constanciadel colectivo gallego por mantenervivas sus tradiciones, a pesar de las dis-tancias geográficas. La voluntad portransmitir a sus hijos el cariño por estasmanifestaciones, que también, hanconseguido introducirse entre los ala-veses.

Y es, precisamente en la diversidad,donde las sociedades se enriquecen. Elintercambio de experiencias y costum-bres es, sin ninguna duda, un elemento

dinamizador y de avance para todos.

Por todo ello felicito a los miembrosdel Centro Gallego promotores de estapublicación, que va a permitirles plas-mar su día a día, y, a nosotros conocermejor su realidad.

Desde la Diputación Foral de Álava,quiero subrayar nuestro apoyo decididoa cualquier iniciativa que contribuya adifundir y potenciar la riqueza culturalen nuestro territorio como estoy segurolo va a hacer "Raiola".

Ramón Rabanera RivacobaDiputado General de Álava.

Saludo para Raiola

6

La celebración por parte de Galiciay de todos los gallegos esparcidospor el mundo, agrupados en

Hogares, Casas y Centros, del 17 demayo como fecha de exaltación de unacultura propia y definida, cuya más níti-da expresión es la lengua originaria, seha asentado felizmente como una prue-ba de la identidad para unos, los galle-gos, y de identificación de Galicia paratodos los demás pueblos. Desde aquelprimer año en que se inició la conme-moración hasta el presente, muchashan sido las figuras gallegas, preferentey consecuentemente, de su literatura,que han recibido, junto al recuerdoa g radecido por sus aportaciones, elhomenaje de un pueblo. Al menos, unavez al año, un personaje gallego delpasado remoto o próximo, ha reunidola atención común y, por lo general, laveneración de una más o menos con-creta gratitud.

Como bien saben los lectores deRAIOLA, la elección de la fecha estuvo

determinada, tanto para los iniciadorese impulsores de la idea como paraquienes la acogieron, siguieron y apo-yaron, por ser coincidente con la pri-m e ra edición del libro de ve r s o sgallegos que, bajo el título de CANTA-

RES GALLEGOS, escribiera Rosalía deCastro, que comienza con el verso: asde cantar y que, con admiración y cier-ta gratitud en virtud de sus aportacionesa un mejor aprecio de Galicia, dedica-ra a «Fernán Caballero», precisamenteen la fecha del 17 de mayo de 1863.

A los cien años de cumplirse tale vento, expresiva relación de dosmujeres escritoras, es decir, el 17de mayo de 1963, cuando elMinisterio de Información yTurismo, entonces dirigido pordon Manuel Fraga Iribarne,aprueba la iniciativa propuesta

Algunas notas sobre el día de lasLetras Gallegas

Federico Pomar de la Iglesia

El Día de las Letras Gallegas secelebró por primera vez el 17 demayo de 1963, cuando se cumplían100 años de la publicación del libro«Cantares Gallegos» y, naturalmen-te, fue dedicado a Rosalía.

Rosalía de Castro

7

por la Real Academia Gallega, se con-m e m o ra la publicación, se instituye lan a t u raleza de ese Día y, pese a la sin-gular popularidad del personaje,Rosalía, y de la obra, no rebasa el sig-nificado ni la importancia el ámbito dec í rculos culturales muy determinados.Sin embargo, queda ya la cimentaciónde un acontecimiento que irá crecien-do en entidad y divulgación. Deh e cho, se unían así la exaltación de lac r e a t ividad gallega y ese afán de pro-m over una atención a su lengua, conun gran acontecimiento de una y deo t ra como fue la publicación de lao b ra rosaliana, que abrió sentimientosespontáneos de reconocimiento deuna peculiar manera de ser y de sentir,acaso con mucha más fuerza einfluencia popular que muchas otra sa c c i o n e s .

Por muy distintas razones, ya afir-madas por los promotores y consenti-das a partir de la primera celebra c i ó n ,según las diferentes propuestas a lolargo de los años, siempre se eligieronpersonajes con obra mayo r i t a r i a m e n t eescrita en gallego, y así fue como poe-tas, narradores, historiadores y científi-cos de Galicia recibieron unarevitalización por sucesivos renuevo sde la memoria histórica que, colecti-

vamente, fijaba la atención en sus perso-nalidades y en sus textos de dive r s an a t u raleza y contenido. Algunos deellos, y no hay causa suficiente paranegarlo, consiguieron ser conocidos yalcanzar cierta popularidad, cuandomenos transitoria, en el año en que fue-ron festejados.

Recordemos que allá por el año 1886,ya fallecida Rosalía, Manuel Murguía pre-side el Certamen Literario, organizadopor el periódico O GALICIANO, que losdías 9 y 10 de agosto tiene lugar enPontevedra, durante los tradicionales fes-tejos de esta ciudad en honor de su patro-na la Virgen Peregrina, y en el que, comoes bien conocido, todos los trabajos pre-sentados estaban escritos en gallego. Enel discurso pronunciado como presiden-te, Murguía hizo un elocuente canto endefensa de la lengua gallega, resaltandoque constituía el signo más evidente deidentidad y que, por ello, era necesarioque todos se aprestaran a cultivarla. Araíz de este discurso, tanto las polémicasoriginadas en la prensa, con disparidadde posturas, como algunas referenciasliterales del texto, entrecomilladas en cas-tellano por quienes lo aducen o comen-tan, hacen sospechar que ésta fue lalengua usada en dicho parlamento.

El Día de las LetrasGallegas (17 de mayo) coin-cide con el de la primerapublicación del libro de ver-sos «Cantares Gallegos»de Rosalía de Castro.

Manuel Murguía fue elprimer presidente de laReal Academia Gallega,institución promovida eimpulsada desde la galle-guidad de La Habana.

8

Por otra parte, el hecho de que en elpresente año se haya escogido la perso-nalidad y obra de Manuel MartínezMurguía como la figura representativa delas Letras Gallegas, a pesar de que ape-nas escribió en la lengua nativa, induce acomentar que son todavía muchas lasgrandes personalidades de la literatura,en sus más diversos géneros, que hadado Galicia para honra y prez de supropia cultura y de la común de todaEspaña, a la que supieron proyectar laque era peculiar de su país, en sus cos-tumbres y modos de expresión, introdu-ciendo palabras y giros tan específicoscomo enriquecedores.

La elección de Murguía, el primerpresidente de la Real AcademiaGallega, institución promovida e impul-sada desde la galleguidad de LaHabana, como centro del Día de las

L e t ras Gallegas del presente año, haceabrigar esperanzas de que, cualquieraño de la presente centuria, puedanaparecer junto a Labarta Pose oVictoriano Taibo, Fernández Flórez,Julio Camba o José María Castrov i e j o ,junto a Antonio Fraguas o Fi l g u e i raVa l verde, de tan recientes tránsitosque aún parecen estar muy presentesentre nosotros, Joaquín Lorenzo«Xocas», Eloy Luís André o Vi c t o r i a n oG a rcía Martí, o al lado de Presidentesque fueron de la Academia, comoManuel Casás o Sebastián Martínez-Risco, narradores de la talla de EmiliaPardo Bazán, Ramón del Va l l e - I n c l á no Gonzalo Torrente Ballester, porqueunos y otros contribuyeron a la afirma-ción de Galicia desde la presencia deella en la narra t iva, en el humor, en lapoesía, en el ensayo, en la filosofía, enuna mayor amplitud y posibilidades deser difundida y conocida, desde laautenticidad de sus tradiciones, desdela interpretación de la vida y de loshombres o desde los reflejos de lasociedad a lo largo de los tiempos.

¿ Por qué ha de empequeñecerse lac r e a t ividad gallega? ¿No fue ManuelMurguía, desde sus primeras narra-ciones quien, pasando por una dura-d e ra labora periodística, armó en susi nvestigaciones históricas y estudiosde investigación una estructura deidentificación y de conciencia de losingular gallego? La globalizaciónc u l t u ral quizás exige una perspectivan u e va de la proyección de Galicia yde su total aportación a ese acervocada día más unive r s a l .

Manuel Murguía

9

Eu tiven a dita de ver a luz noCaurel, unha bisbarra situada nosureste de Lugo, coma cada quen

tivo a sorte de nacer no lugar que adeusa Fortuna lle dispuxo; o mesmo dávir ó mundo nun sitio ou noutro, por-que cada terra ten ese aroma peculiarque aspiramos no momento de nacer equeda ancorado para sempre no máisp r o f u n d odo nosos e r, écoma unc o r d ó nu m b i l i c a lque nosm a n t é nu n i d o scoa terranai.

Quizabes ese primeiro alento querecibimos da terra ten en Galicia unalgo especial. Non o sei.

Non lles vou falar neste espacio dafermosura desa bisbarra que me viunacer, esa terra que engaiolou a ÁnxelFole; hai varios libros escritos que adescriben moito mellor que o faría eu.Non lles falarei da devesa da Rogueira,unha das máis ricas de Europa en varie-

Fontes na devesa da Rogueira: unha de auga vermella e outra de auga branca

Un paseo polo Caurel. Lembrando a Uxío

Vicente Touzón

«Augas brancas da Rogueira!Bouzas pechas d’uces e xestas!!Abrairas teixos faias xardois e reboleiras!Outo bosco calado!Fontiñas do corzo!Carrozos picafondo!Non hai outro templo máis vasto nin outro credoque este silencio...»

Uxío Novoneyra.

10

dades autóctonas.Nin lles falarei do castelo do

Carbedo. Nin dos itinerarios, cumes,

ríos; nin dos soutos de castiñeiros,ferrerías, explotacións auríferas dosromanos; nin dos castros, nin das pon-tes e acueductos romanos... Nin dosalvares esparexidos polos montes.

Eu, como deixo dito, nacín e pasei ainfancia e primeira xuventude (ata os15 anos) nunha aldea de Caurel, comac a l q u e ra outro rapazolo daquelaépoca, anos 50-60, fun moitas veces

coas vacas, funapañar casta-ñas, arrincarcozas, segaroutono e cen-teo co fouciño,herba coagadaña, ara rco arado roma-no... E algun-has ve c e stamén iamos áescola con donAndrés, queera un mestrecon moitasona, todosrevoltos, nenose nenas desde5 ata 14 ou 15anos, anque a

escola só se enchía cando chovía acántaros ou nevaba a copo tendido. Omestre ás veces soltaba a man, ou aregra, ou o punteiro, ou poñía a un dexeonllos cos brazos estendidos e unQuixote en cada man; os lapotes casesempre os recibían os mesmos, aquelesque pagaban todas as trasnadas, quenqueira que as fixese.

Na escola falabamos o castelán etamén cando o mestre ía acompañado

de alguén de fóra e topabamos con elestiñamos que dar as boas tardes en cas-telán, senón endoutro día había casti-go. Tamén teimaba moito neso de falaro castelán cando viña o inspector. Así éque ós que nos tocou vivir aqueles tem-pos eramos galegos eivados (é un dicir);eu aprendín a escribir (isto tamén é undicir) e ler en galego despois de saír deGalicia, pero nunca é tarde se...

O que máis boto de menos agora,cando vou a Caurel, é aquel barullodos nenos. Aquela ringleira de peque-nos camiño da escola, uns cunha cozana man, outros cunha gaveliña de este-las para a estufa. E todos contentos, encanto o mestre dicía «la tabla del dos»,

Castro da Torre en Sobredo

«Ventana de Doña Ildaraprá banda da tara!Castelo do Carbedo sólo prá tarde no bico do penedo!» Uxío Novoneyra.

Túnel-acueducto de Romeor (do século I-III)para levar a auga ás explotacións de ouro

11

que era a quemellor sabiamos,todos nos puña-mos a cantar ómomento «dospor una es dos,dos por dos cua-tro, dos portres...»... E candoviña o inspector,un señor engara-batado, con som-breiro, serio,arrogante... Omestre xa nosav i s a ra o díaanterior, «decirlea vuestras madresque mañana ospongan unacamisa limpia yque os dén untrapo para sonar los mocos, no ossonéis con la manga, lavaos la cara yquiero veros bien peinados. ¡Ah!, y queno oiga una sola palabra en gallego».Ese día mandábanos sentar estratexica-mente, pero iso non valía de nada, oinspector sempre preguntaba a quennon debía, ou o que non debía. Unhavez chegou á escola,todos nós caladiños,temerosos, de pé ataque dicía: «Ya pue-den sentarse.» Elquedaba de pé,paseando a vista porenriba das nosascabezas, logo tende o brazo e apuntaco dedo a Manolo Cach o e i ra .«Salvados», pensamos todos, porque oCachoeira era o máis listo da clase,

sabía de carreiri-ña todos os ríosque verten no mare máis de corentaafluentes; atasabía os nomesde todos os reisgodos, que era nmoitos, porque osherdeiros dacoroa tiñan présapor ocupar otrono e en canto orei levaba unhaspoucas semanasgobernando, xa omandaban matarpara poñerse elesa reinar, non seipara qué xa quede alí a poucotempo pasaban

pola mesma situación. O Cachoeiraposto de pé, saca peito, como dicindopode preguntar o que queira... O mes-tre cun sorriso de orella a orella, o ins-pector deixa pasar o tempo, facéndoseo importante, e logo poñendo voz deMaruxo, di: «dime, guapo, ¿cómo tellamas?» «Manuel Cach o e i ra López,

para servir a usted, aDios y a España.»«Muy bien. Puedessentarte». E a conti-nuación unha vo zque non se sabía deonde saíu «nós cha-mámoslle Capa

Lagartos» O mestre e mailo inspectormíranse un ó outro e o mestre di:«luego me encargaré yo de ese gracio-so». O inspector fai outro percorrido

Parede da ferrería de Seoane

O mestre ás veces soltaba aman, ou a regra, ou o punteiro,ou poñía a un de xeonllos cosb razos estendidos e unQuixote en cada man.

12

coa vista e vai dar nopobriño do Pepe Airaque naquel intre estabafurgando co dedo nonariz. «A ve r, usted,¿cuántos años tiene? Orapaciño posto de pé,medio enconicado,pensando na súa malapata, había alí quentiña dez ou doce, perovaille preguntar a el;bo, colle aire e respon-de «nós temos dousaños e unha añiña,pero a ovella pintalogo vai parir.» O mestre enruga o fuci-ño, o inspector fai un aceno coa testa e,de súpeto vexo aquel dedo coma unhalanza apuntando cara a min. «A ver,usted, dígame los nombre de tres reyesvisigodos». Trágame terra, eu conseguiraaprender algúns daqueles nomes cunha

e s t ratexia queme ensinara oC a ch o e i ra; eldixérame un día,«mira, para lem-b rar os nomesde Eurico e deAlarico, ti pen-sas «Eu rico, Alárico», el atapegaba no peitoco puño candodicía eso de «Eu,rico».Así é que esesdous nomestíñaos perfecta-mente grava d o sna memoria,

pero só eses dous: «Eurico, Alarico y...»O outro nome non aparecía en ningúnrecanto da miña cabeza, entón escoitounha voz tras de min «Ludov i c o » .Salvado, penso, e ca mesma repito ostres: «Eurico, Alarico y Ludov i c o .«¿Ludo qué?», pregunta o inspector,que o de Ludovico non lle soaba denada, anque penso que tampouco el ossabía todos. Eu lembrei entón o quedixera o mestre respecto do gallego, erepito tan campante: «Yorico, Alarico yLudobeso».

Fiquei abraiado cando vin a olladado mestre coma un trade aburacandoos meus ollos.

O que segue é un conto que andapor aí, non lle sucedeu a ninguén damiña aldea.

«A ver, usted, ¿quién escribió elQuijote?» —preguntou o inspector—.«Eu non fun, señon inspector», apresu-rouse a responder o neno. O mestretorce a cabeza, o inspector pasa a man

Ponte romana en Lousadela

Ferbenza no carrozo da Laruda

13

polo pelo. Bo, parece que me creu,pensa o rapaz. Pero ca, a cousa nonquedou aí. Foi comer co alcalde des-pois de visitar outras escolas e insistiuno asunto. «En estas escuelas hace faltamano dura», lle dixo. E iso debeu che-gar a oídos do noso mestre, porqueendoutro día uns cantos pasamos amañá cos brazos en cruz e un Quixoteen cada man. «Quiere saber que estamañana le pregunto a uno de los chicosquién había escrito el Quijote y mecontesta que él no fue.»

Menos mal que o alcalde era unhapersoa cabal e non se deixou asoballar:«Pois se o rapaz dixo que el no foi,pódeo crer, aquí os rapaces non sonnada mentireiros.»

Pero o tipo aínda non foi conforme,cando ía subir ó catro catro para mar-char, din que levou as mans á cabeza eexclamou: «¡Ay! Góngora, que olvida-do te tienen.»

Despois deste repaso ós tempos daescola, quixera falarlles dalgúns perso-eiros do Caurel, sempre houbo alí can-tadores, brindeiros, poetas e gaiteiros,destes uns tocaban ben a muiñeira,

outros a mazurca ou pasodobree, en fin, como dicía unhamuller do meu pobo «o caso étocar a gaita, galán.»

Hoxe, porque o espacio non dápara máis, falarei dos poetas.Eu sempre pensei que os poetasson xente rara, cantan e loubana fermosura das rapazas guapas,cousa que non é preciso facer,porque ben se ve; outras vecessoñan con tesouros e falan dos

cabelos dourados, os labios de rubí, osdentes de perlas; e cando lle fan as bei-ras a unha moza xa tolean de todo, din-lle cousas así:

« E s p é rame mañana a la sombra delciprés, esta noche cogeré la luna paraponerla a tus pies», ou toladas polo esti-lo, como se para coller a lúa non fixerafalta máis que estirar o brazo e botarllea man. É certo que hai poetas gra n d e s ,poetas que son grandes non só polo quedin senón polo ben que o saben dicir.

O poeta do Caurel, o máis grande foi,e é (a obra permanece), Uxío Novo n e y ra ,do que neste outono se cumpre un ano doseu falecemento.

«Branca, Uxío i Arturoquedaranse no Futuroquedaredes no Futuropre que siga o Pasado e ti Galicia a durar anque se funda o lousadoe caia a neve no lar. Anque se descubra o faiado.No coarto en que fun nadoe no mesmo leito ha nevar.»Uxío Novoneyra.

Minas de ouro dos romanos: Mina da Toca. Ó fondo a de Torubio

14

Non quero facer aquí unha lembra n-za da súa vida e da súa obra, porque haidabondo escrito. Só quero que estasliñas sexan un recordo, unha pequenahomenaxe neste aniversario a ese homeg rande en todos os sentidos. Eu tiven op racer de coñecelo persoalmente, esti-ven na súa casa de Pa rada parolando

con el, comendo chourizo e xamón ebebendo uns grolos de viño (o primeiroque facía cando alguén chegaba a súacasa era poñer enriba da mesa algo decomer e de beber), en compañía docomún amigo Xesús Manuel Marc o s ,outro escritor que chegará lonxe. Tive ntamén o grande honor de que el presen-t a ra o meu libro «Juegos al anoch e c e r » ,xunto con «Te r ra queimada» de XesúsManuel Marcos.

Calou aquela voz un día triste,a voz que nas penedas ecoaba un día dun outono treboento,un día que menceu sen alboradamontou dacabalo dunha nubeque foi arrastrada polo vento.Mais o eco que mora nas penedasanda sempre revoando polas fragas,polos soutos, por devesas e pradeiras,por camiños, corredoiras e carreiros,por carrozos, por regueiros e pincheiras,e o vento vai tras del algo tristeiroe ás noites choromica polos eidos.Calou aquela voz un triste día,voz melosa nos beizos da pastora,clamorosa chorando a Ribadaira,voz irada fronte das inxustizas,voz garimosa se é voz enamorada.Voz que bebeu da auga destas fontes,que agatuñou polas abas destes montes,voz espida mergullando naquel lagoque andou paseniño de Caurel ata Santiago.

Vicente Touzón.

Uxío Novoneyra no acto de presentación dos libros que se citan

(«A casa de pedra e cal vella —solaina e ventanas prá serra— feita fai cen anos á miña maneira!»)

Uxío Novoneyra.

15

Es bien conocida la vinculaciónestrecha de las tierras de Navarracon el Camino de Santiago porque

en ellas confluyen gran parte de loscaminos europeos que por vía terrestrese dirigían a la tumba del ApóstolSantiago en Compostela.

En la zona media de Nava r ra, a ori-llas del río Arga, en Puente la Reina,Pontis Reginae, se unían los peregrinosprocedentes de Italia, del sur deAlemania, del Valle del Ródano o delLanguedoc que venían por la víaTolosana, con aquellos que lo hacíanpor las vías que partiendo de Le Puy,Tours o Ve z e l ay, atravesaban el Pirineo

por Roncesvalles; estos caminos reco-gían a los viajeros del norte de Europay la parte central y occidental deFrancia.

El camino Tolosano que franqueabael Pirineo por el puerto de Somport,discurre por Jaca y la Canal de Verdún,primitivo solar en el que se gesta pri-mero el condado y luego el reino deAragón. Al final de este largo valle y alentrar en las tierras más orientales deN ava r ra, en una elevada balconadanatural, a la derecha del camino ysituada al sur del contrafuerte pirenáicodel Arangoiti, está enclavado desde losmás oscuros tiempos de la Edad Mediael monasterio de Leyre. Leyre era ya un

cenobio afama-do y de unnotable desa-rrollo intelec-tual en la mitaddel siglo IXcuando fuevisitado porSan Eulogio deCórdoba. Lap r i m e ra leye n-da que vamos at raer a estaslíneas es la deun abad de estem o n a s t e r i o ,San Vi r i l a ,datado históri-camente en elaño 928.

Leyre tiene en

L e yendas del Camino de Santiago:San Virila y San Ve r e m u n d o

Cabecera San Salvador de Leire

Imanol López Lacalle

16

su iglesia la cabecera románica másantigua de Nava r ra y quizás de laPenínsula Ibérica con una cripta deba-jo de ella que por la tosquedad y volu-minosidad de su aparejo es del másrancio sabor altomedieval. Todo ello seconstruyó entre 1025 y 1060. En la por-tada occidental de la iglesia trabajó,azares de la vida, el maestro Esteban, elmismo cantero que construyó y adornóla puerta de las Platerías de la Catedralde Santiago.

Desde Puente la Reina discurrepor un solo camino, el famoso CaminoFrancés, el fluir de los peregrinos euro-peos que, como hemos dicho, venían aunirse en este pueblo adornado con unbello puente románico de la primeramitad del siglo XI.

Pasado Estella, o las ruinas delmonasterio de Zarapuz si se va por elprimitivo camino, el peregrino jacobeomedieval hacía posada en el monaste-

rio de Irache. Este cenobio benedictinocuyo origen se remonta a la primeramitad de la décima centuria, situado alpie de Montejurra, montaña de remi-niscencias heroicas para el carlismo, esun enorme edificio que alberga en susdiferentes estancias el arte románico demediados del XII, el protogótico cister-ciense de finales del XII y principios delXIII, el plateresco de la primera mitaddel XVI, el herreriano y el barroco. Losvetustos sillares del viejo monasterio deIrache están cargados de historia y laleyenda adorna, también, la figura delmás importante de sus abades, ya quefue en tiempos del abadiato deVeremundo cuando el cenobio cobrósus más altos vuelos.

Tanto Leyre como Irache son doslugares que el peregrino, el viajero y elturista amante de las cosas hermosas yde la historia no deben dejar de visitar.Sin embargo, vayamos ya a las dosleyendas que se fraguaron en las largasveladas de invierno, al calor de lahoguera de sus hospederías, entre losmonjes y peregrinos que se refugiabande las noches frías, de la cellisca, elagua o la nieve de los campos.

Una hermosa y fresca mañana deprimavera, cuentan, cerró el portón delmonasterio el abad Virila y salió pase-ando hasta internarse en el bosque derobles, encinos y bojes que hay en ellindero norte del muro de clausura. Ibael viejo abad de Leyre dándole vueltasen la cabeza a un tema que lleva b am u chos tiempos preocupándole y parael que no encontraba respuesta:¿Cómo sería posible gozar de una vida

Cripta de San Salvador de Leire

17

feliz en el Cielo durante toda la eterni-dad sin caer en el tedio y el aburri-miento? Concentrado en estospensamientos, oyó el armonioso cantode un pajarillo y, puesta su atención enla bella melodía de sus trinos, lo siguióhasta llegar a una fuente de agua fría ycristalina. Virila se sentó plácidamenteensimismado con el canto del pájaro ypasó mucho tiempo hasta que den u e vo volvió a la realidad. Cuandoquiso regresar se encontró rodeado devegetación y sin ninguna huella delsendero que lo había llevado hasta allí.Con gran esfuerzo logró atravesar lae s p e s u ra de zarzas, ramas y helech o shasta que dio vista al claro del bosquedonde se encontraba el monasterio.

El pequeño cenobio que había deja-do con las primeras luces del día se lehizo desconocido; la puerta no era lamisma, una gran iglesia había en ellugar del pequeño oratorio en el que

había rezado esa mañana maitines ylaudes. Golpeó varias veces en la puer-ta y salió a abrirle un monje vestido concogulla blanca. Nuestro abad se encon-traba totalmente confundido; el porterole preguntó quién era y Virila respondióque el abad de aquel monasterio.Después de hacerle pasar a la hospede-ría contó el portero a su abad la pre-sencia de un anciano monje vestidocon hábito negro que decía ser el abadVirila que había salido a pasear por lamañana.

En el monasterio se creó un granrevuelo; miraron en los viejos pergami-nos del archivo y allí figuraba el abadVirila que había desaparecido delmonasterio una mañana de hacía tres-cientos años. Leyre había pasado, enese gran intervalo de tres siglos, demano de los benedictinos a los cister-cienses que visten hábito blanco.

Una vez difundida la noticia a lacomunidad todos se llenaron de gozo yalegría por la vuelta prodigiosa delabad y fueron a dar acción de gracias alSeñor recitando el salmo que reza:

“Mil años ante tus ojos son como eldía de ayer que ya pasó”.

Veamos que nos dice la segundaleyenda.

Veremundo había nacido en unpueblo a los pies de Montejurra quebien pudo ser Villatuerta o Arellano,lugares que llevan reivindicando eluno contra el otro el ser la cuna denacimiento de nuestro santo.

Interior S. Salvador de Leire

18

Veremundo ingresó en Ira che de ado-lescente siendo abad del monasterioMunio que era su tío. Fue Ve r e m u n d ohombre de larga vida y sobresalientesvirtudes. Su longevidad le permitióconocer a cuatro reyes del viejo reinode Pamplona: Sancho III el Mayo r,G a rcía III el de Nájera, Sancho IV elde Peñalén y Sancho Ramírez deA ragón y de Pa m p l o n a .

Dice la leyenda que siendo jove nmonje profeso fue encargado por sutío Munio, dada su prudencia y labo-riosidad, para atender la portería delmonasterio. Allí llegaban en busca derefugio o alimento muchos peregrinosy pobres de los alrededores. Unatarde de crudo frío invernal, despuésde vísperas, Veremundo encontró enel zaguán de la portería a varios pere-grinos que tiritaban de frío y traían lasropas empapadas por el aguanieveque les había caído desde su salidade Zarapuz, una legua más atrás.Veremundo los hizo pasar y acerc a r s ejunto al fuego bajo del refectorio dela hospedería mientras él iba a lacocina del monasterio a buscar algúntrozo de pan para saciar el hambre deaquellos pobres peregrinos. Cuandoregresaba a la hospedería se cruzó enel claustro con su tío el abad DomMunio. El joven monje llevaba losmendrugos de pan recogidos en lacogulla. Munio, receloso de la exce-s iva largueza de su sobrino, le pre-g u n t ó :

—¿Qué llevas escondido en lac o g u l l a ?

Respondió Ve r e m u n d o :— L l e vo unas astillas de leña a la

hospedería para av ivar el fuego ycalentar a unos peregrinos que hanllegado totalmente mojados y ateri-dos de frío.

Munio, desconfiado, hizo que selas mostra ra y he aquí que los tro-zos de pan se habían convertido ena s t i l l a s .

Veremundo continuó su caminoy fue a atender con diligencia a sushuéspedes que agradecieron aquellostrozos de pan.

A los pocos años de este mila-groso suceso, Veremundo fue nom-b rado abad de Ira che. Duró sumandato cuarenta y cinco años, enlos cuales Ira che fue favorecido concuantiosas y ricas donaciones de igle-sias, pueblos y monasterios. Nuestroabad murió el 8 de marzo de 1099 yjunto a Santo Domingo de la Calzaday San Juan de Ortega completa lanómina de grandes santos delCamino de Santiago.

Monje bebiendo Santa María de Irache

19

Con esta sección que se irárepetindo ao longo dosnúmeros desta publicación

do Centro Galego de Vi t o r i a -Gasteiz, queremos dar a coñecer osdiferentes significados e orixes dostopónimos ou nomes de lugar.

Tentaremos buscar e xustificar asformas orixinais destes topónimos,pois consideramos que moitos delesmoi estendidos non son formascorrectas, por termos sufrido unproceso de deturpación toponímicapor influxo do español durante anose séculos.

A toponimia estuda a orixe e sig-nificado dos nomes de lugar. Entreos topónimos galegos, encontra m o sformas prerromanas (que poden serpreindoeuropeas, preceltas ou cel-tas, linguas faladas antes do latín),formas latinas (procedentes do latín)e formas xermánicas ou ára b e s .

Por exemplo, os topónimospreindoeuropeos son nomes delugares bastante estendidos comoVeiga, Va rcia , Queiroga,G á n d a ra, Coto ou Cotón (signifi-ca «elevación do terreo»), Barra l ,Barreiro, Touza, Touzal, To u c e d a

ou Touzón (estes catro últimosqueren dicir «matorreira»), etc...

Topónimos preceltas hai menos:Ambroa, Páramo, Vi a s c ó n ,Ta rascón, Ledusco...

En canto aos cel tas temosalgúns como: Bergantiños,Bretoña, Célt igos, Nemancos,Tabeirón, Barallobre, Canzobre,L e s t r o b e . . .

De orixe latina hai moitísimosrestos, (cómpre lembrar que osetenta por cento do léxico gale-go é de orixe latina): Castelo,Castrelo, Fi s t e r ra, Moimenta,Mosteiro, Pazo, Pazos, Pe d ra f i t a ,Po n t e ve d ra, Po n t e d e u m e ,Vi l a n ova . . .

Dos xermanos quedáronnosmoitas formas: Baltar, Gondar,G o n d o m a r, Amil, Castromil, Samil,Vaamonde, Beariz, Guitiriz,Mondariz, Gomesende, Ta n x i l ,Godos, Suevos, Vi l a g u d e . . .

Tamén, aínda que pareza estra-ño, existen en Galicia topónimosdeixados polos árabes comoAldea, Alfoz, Almuzara, AMezquita, Rábade....

Mercedes Espiño, da Mesa pola NormalizaciónLingüística.

O Curruncho dos Nomes de Lugar (I)

20

Xa explicamos de que linguas pro-cedían os nosos topónimos gale-gos (preindoeuropeos, preceltas,

celtas, latinos, xermánicos e árabes).Agora imos ver que causas externas ápropia lingua incidiron na formacióndeses topónimos:

Formas ou tipos de poboacións:Burgo, Castro, Póboa, Vigo (que pro-vén do latín «vicus» que significaba«aldea», un topónimo bastante esten-dido por Galicia), Vi l a r,Vila...Edificacións: Castelo, Celeiro(lugar onde se gardaba o gran), Muros,Pazo, Pombal, To r r e . . .

Establecimentos industriais: Batán,Folón, Cutián, Pisón (todos eles reféren-se a unha máquina movida por auga,lembremos o Paseo del Batán de Vitoria-Gasteiz co mesmo significado e coamesma orixe), Forno, Fornelos, Muíños,Telleira...

To p o g rafía ou configuración dochan: Eira, Chan, Chao, Devesa (terreoacoutado, limitado por valos ou muros),Montouto (monte alto), Outeiro...

Constitución do terreo: Areas,Barreiro, Lousada, Seixo, Seixido...

Hidrografía e augas: Augasmestas,

Augadoce, Augalevada, Caldas (augasquentes, moi abundantes en Galicia),Fonte, Fonmiñá (onde nace o ríoMiño), Fontán, Fontao, Ribas,Ribadumia, Ribeira . . .

F l o ra e cultivos: Ameixedo,Ameixenda, Amieiro, Ameneiro,N o g u e i ra, As Nogais, Carballeda,Carballiño, Castiñeiro, Fi g u e i r i d o ,Figueiredo, Freixo, Fr e i x e i r o ,Loureiro, Maceira, Souto, Soutelo...

Fauna e animais domésticos:A b e l l e i ra (de abellas), Armenteira(lugar onde hai gando va c ú n ) ,Leboráns, Leboreiro (lugar onde hai«lebres»), Lobeira, Oseira . . .

Camiños e obras neles: AE s t rada, A Rúa, Ponte Carreira ,Portela, Po u s a d o i r o . . .

Edificacións e nomes relaciona-dos coa relixión: A Capela, Eirexa,Igrexario, Mosteiro...

Nomes de santos: Sanfiz,Santabaia, Sanxenxo, Sanxiao,Sanxurxo, San Paio, Santa Comba...

Nomes de fundadores ou propieta-rios: Vilar de Donas, Vilar de Frades,Vi l a g a rcía, Vilaxoán, Guitiriz (deWiterico), Chorente (de Florentius, quedá Florencio)...

En próximas entregas aprofundaremos nestes nomes de lugar. Se vostede ten interese encoñecer algún topónimo especifico, non dubide en escribir ou telefonar á revista doCentro Galego de Vitoria-Gasteiz. Tentaremos darlle resposta.

O Curruncho dos Nomes de Lugar (II)

21

Pensé que iba a ser un día nor-mal como otro cualquiera, unatarde de domingo aburrida

encerrada en mi habitación, leyendo elestúpido libro que nos había encargadoel profesor. Cuando estaba en la segun-da página de mi lectura, noté comoalgo caía por mi mano. Cuando mequise dar cuenta, el suelo estaba llenode letras. Letras mayúsculas y minúscu-las. Corrí a llamar a mi abuela, quecomo siempre estaba en su butacaleyendo su viejo libro de poemas, elcual nunca llegó a acabar, ya que cuan-do iba por la mitad tenía que volver alprincipio porque no se acordaba.

Cuando le conté el suceso, me gritóque dejara de inventar cosas, que latelevisión me estaba derritiendo elcerebro, camino por el cual no iba mal,porque entre los exámenes y el agobiode los deberes, creo que ya no me que-daba masa cerebral en mi cabeza.

Regresé a mi habitación, no sinintentar comprender por qué las letrasde mi libro se habían escurrido de éste.

Abrí el libro, más bien lo que que-daba de él, y por suerte, o por desgra-cia, descubrí que las fotos del libro eralo único que se había quedado en las

páginas. Empecé a pasar hojas, todasen blanco. Mi mayor sorpresa fue des-cubrir que las fotos se movían, quetenían vida. Cuando pude dar crédito alo que estaba pasando, empecé a creeren las palabras de mi abuela.

Salí corriendo de mi habitación.Volví a entrar. Ilusión óptica. En elsuelo no había nada.

Al día siguiente volví a abrir el libroy noté como las letras se movían yempezaban a hablar... ¿Hablar? Penséque a lo mejor había tomado algo devino. Hablaban. Y las escuché.

Estaban enfadadas porque nadiequería leerlas. Decían que en conjuntoformaban una historia, muy bella.Interesante, pensé. Me senté y empecéa leer. Las letras tenían razón. Unanarración muy interesante. Al cabo dedos horas, me di cuenta que había ter-minado el libro, aquel libro que yohabía calificado de aburrido.

Me empecé a interesar por la lectu-ra, e incluso llegué a leer el libro depoemas de mi abuela. Soy una apasio-nada de la lectura, y tengo una grancolección de libros. Me encanta leer. Esmi entretenimiento favorito.

No hay nada para leer

Maeba García Sánchez —15 años—Instituto Eduardo Pondal. Santiago de Compostela

Ñ

22

Estupefacta, miraba ao exterior. A augacorría polos ollos de boi e o frío polomeu corpo. As ondas de calor, proce-

dentes da vella estufa de gasóleo, alivia-ban periódicamente o meu insufribleestado de conxelación.

E ra o meu aniversario; un anive r s a r i ocheo de soidade, falto de cariño, e no meusubconsciente, sen eu me decatar de todo,agardaba que fora o último.

Todo comezara había dous meses, candoa uns compañeiros e a min nos concedera no submariño máis grande que posuía aArmada Naval para facermos as nosas inve s-t i g a c i ó n s .

A «viaxe» ía xenial, ata que, ás tres sema-nas, un paso en falso dun dos meus amigose s t r o p e a ra a radio. Te n t a ramos poñernos encontacto coa base, pero fóranos imposible.Daquela decidiramos subir á superficie.Supostamente estariamos no norte doAtlántico, pero o submariño non ascendeu.En total eramos cinco, e dous eran especia-listas na materia. Sen embargo, o fallo foiirremediable, e agora eu vía o meu futuromoi negro.

A cámara frigorífica non tiña nin comida,nin bebida, pero tampouco estaba va l e i ra: alídescansaban os corpos inertes daqueles quef o ran os mellores amigos que se pode ter. Eue ra a única supervivinte, pero sen saber porque, estaba convencida de que non estabasoa naquel monstro férreo.

A zona que agora divisaba polo meu ollode boi era piscicolamente paupérrima, aíndaque iso pouco me importaba neses momen-tos. A pesar de que as turbulencias submari-ñas non eran moi comúns, ás veces unesporádico abaneo facíame perder pé. Po rmomentos amorriñábame e case dormitaba.Cando voltaba en min dábame outra ve z

conta da realidade, e iso non me gustaba.Tiña que conducir o submariño a un

lugar seguro onde poder conectar o pilotoautomático sen risco a que a máquina baterac o n t ra as pedras e cora i s .

Recordei entón, pode que por inercia, oTitanic. Aquel barco do que dixeran que ninos Titáns poderían afundir, ousara desafiar afuria dos deuses, e ao fin, estes puideran conel. Isto pasaba por ráfagas pola miña mente,así como, ás veces, a idea de abrir as portase rematar así con todo.

A desesperación que ao principio meconsumía, agora tornárase resignación, unhatenebrosa resignación ao coñecemento deque ía morrer, como se fose a cousa máisnormal que ese momento ch e g a ra. Habíaperíodos temporais nos que me parecía queo mellor era iso, acabar xa con todo sufri-mento, e entón pasou: unha inmensa ch a i ramariña, sen pedras, corais, ou outros ele-mentos naturais que entorpeceran o meupaso, abriuse ante min.

Sen pensalo dúas veces conectei o pilotoautomático, collín a caixa de ferramentas edirixinme ao cuarto escuro no que estaban asunidades de conexión da nave. Estaba húmi-do e tiña que ter coidado por mor da corren-te. Fiquei un momento a mirar para os cablespertencentes á conexión na que estaba o erroque impedía o ascenso.

As correntes mariñas producían naspezas soltas do submariño un monótono osti-nato de suaves golpes. Cada vez estaba máiss e g u ra de que non estaba soa, pero xa nonme importaba porque tiña claro e asumidoque eu non conseguiría nada naquel cuartu-cho, como pasara cos meus amigos, e morre-ría tamén. Ao fin e ao cabo, eles era nespecialistas e eu unicamente unha aficiona-da nesa materia.

Cando o mar laia Mª Inmaculada Gómez Buela —14 años—Instituto Eduardo Pondal. Santiago de Compostela

23

Botei outra ollada rápida, e polo rabiñodo ollo, pareceume ver un reflexo de lan-terna. Achegueime ao lugar e quedei petri-ficada: detrás dunhas cintas de casetehabía, moi ben agochado, ¡un cable! ¡Omaldito cable do piloto de ascenso estabadesenchufado! A ira comezou a carcomer-me pensando en que os meus compañeirosmorreran porque a un desgraciado se lleesquecera conectar o cable.

E n chufeino bruscamente e fun de novoao control. Mirando ao exterior todo parecíafermoso, e tranquiliceime escuetamente.Sobresalteime. Un forte golpe para l i s o u m e .Repúxenme da primeira impresión e, poñen-do en marcha o piloto, o submariño ascen-deu. Os golpes continuaban, e cada vez era nmáis intensos. Armeime coa lanterna e diri-xín os meus pasos cara á habitación contiguaá cámara frigorífica, de onde semellaban viros golpes. Sorteei as caixas que había nochan e descubrín, entre elas, un vaso e unhabotella cun chisco de xenebra no fondo.Valeirei a botella e seguín o meu camiño.L e vaba o vaso na man, sen comprenderaínda moi ben por qué va l e i ra ra nel a bote-lla no lugar de levala comigo, e cheguei áconclusión de que nada do que me estaba apasar era lóxico. Esperaba rematar pronto coque fose que producía os ruídos, para vo l t a rde seguido á sala de control e afogar naquelvasiño ridículo de alcohol as miñas penas,ou alomenos parte delas.

A porta da estancia abriuse ao unísonocos meus movementos. Enfoquei coa lanter-na e a escuridade disipouse ao se mestura rcon aquela reconfortante luz. Iluminei oteito, e fixeime na vella e mofosa bombillaque colgaba del. Apestaba a rancio a causada humidade, e isto provocábame arcadas ec o nvulsións repulsivas. Descubrín entón

unha argola de ferro no chan. O medo, ocheiro, a impotencia... mareábanme, consu-míanme como unha vela, mentres o son sefacía insoportable. Pousei o vaso e coidado-samente tirei do oxidado ferrallo. Unhanoxenta oleada fétida fíxome retroceder. Omeu estómago non puido soportar aquilo, ebotei todo o pouco que tiña, fóra, alí mesmo.Sentei dous minutos, pode que tres, e candoe s t iven mellor e recuperei folgos, reanudei amiña expedición. Iluminei cara ao fondo, evin unha escada. O final daquel improv i s a-do pozo non se vía. Os golpes, indubidable-mente, viñan de alí. Decidida, baixei,mentres notaba como o submariño subía só.Saquei o coitelo da funda, situada no petot raseiro do pantalón, e empuñándoo nunhaman, proseguín o descenso. Cheguei abaixoantes do que cría. A lanterna caeume dasmans, nun estúpido movemento, aínda quenon me importou de máis. O cheiro facíase-me insoportable e os golpes axordexában-me. O coitelo seguía na miña man, e encanto os ollos se me afixeron a aquelap e n u m b ra, tranquiliceime esaxera d a m e n t e .Alí había mobles vellos, apodrecidos polotempo, e un deles, un armario, batía forte-mente as súas portas. Cerreinas e o silencioprecedeu a un estado case de «nirvana» den-tro de min.

Subín a escada e regresei xunto ao meuvaso. Pe chei o portexo e a ledicia domomento fíxome botar unha estrepitosa gar-gallada. Cando rematei regresei ao meuposto. Xa case podía ch e i rar o polo do xan-tar de miña nai.

Decididamente botei un grolo e xireimea mirar polo ollo de boi aos peixes. O va s oe s varoume das mans, conxestionóuseme ac a ra, as luces apagáronse e vendo aquelas o m b ra non puiden reprimir un berro.

24

Me observa con sus ojos encendi-dos de furia maniática. «¿Que haces?Me estas haciendo daño» le digo estu-pefacto. Resulta increíble lo ridículoque puede uno llegar a parecer endeterminadas situaciones, ésta en par-ticular me aturde. Intento apartar susg a r ras, pero estoy perfectamentei n m ovilizado, y continúan ahí, desga-r rando la carne. La parada de autobúsestá atestada, de repente parece unaplaza de toros. Siento sus asquerosasm i radas pegadas a mí y como la esca-sa sangre que mana de mi oreja acabade adherirlas por completo a mi piel.«¡Dale, dale!» exclama un ch aval, quetiene ese aspecto que da miedo a loscobardes, redimido de Dios sabe qué.¡ I m b é c i l !

La situación no tiene visos de cam-b i a r, claro está que no, y ademáscomienzo a enervarme, así que yo, pormi parte, habiendo dejado de sentirdolor desde el primer desgarro, inten-to posicionarme de modo que el tipotenga la máxima facilidad para acabarlo que ha empezado, entre toda esam a raña de furia que es su cara me haparecido entrever entonces una tímidaaunque sincera sonrisa de agra d e c i-m i e n t o .

Al cabo de un rato siento un clic,como cuando me saco una taba, y

entonces comienza un dolor que vaaumentando insoportablemente, deigual modo puedo oír una especie dearenga gutural, múltiple y unisonadaque crece por momentos en toda lap a rada y que concluye en una serie de«Oh-s!» muy enfervorecidos. Un piti-do de dolor se instala en mi cabeza amodo de epitafio.

Pienso, aunque no demasiado, quelo mejor sera acudir de inmediato aurgencias, pero antes alzo la mirada ylos observo llevando a hombros altipo, éste, a su vez, en la mano alzaday triunfante porta mi oreja derech a ,con pendiente y todo.

La parada de autobúsEnrique Touzón

“¡Dale, dale!” Exclama unchaval, que tiene eseaspecto que da miedo a loscobardes, redimido de Diossabe qué. ¡Imbécil!

25

Qué dicen los sabios...

O Refraneiro

QUE o faro de cabo Vilán, na Costa da Morte, é o faro de maior alcance de todaa costa galega: 40 millas.

QUE o máis famoso dos xogos de casino, é dicir, a roleta, naceu no Tíbet?

QUE o teito do mundo, situado na cima do Everest, foi conquistado por primei-ra vez o 29 de maio de 1953, polo neozelandés Edmund Percival Hillary, co sher-pa Tensing?

«Para vivir una vida desprendida, no debemos considerar nada como de nuestrapropiedad». Buda.

«No sólo de pan vive el hombre». Moisés.

«El que habla sin modestia, se encontrará con que sus palabras son difíciles de rea-lizar». Confucio.

«La felicidad es el mayor bien que sólo algunos pueden alcanzar». Aristóteles.

«Nada es suficiente para quien lo suficiente es poco». Epicuro.

«Oh, hombre tres o cuatro veces feliz». Virgilio.

«No hay mayor dolor que acordarse de la felicidad desde la miseria». Dante.

¿Sabías...?

Barro é o home, barro é o xarro,mais non son dun mesmo barro.

O cebo é o que engana, non o pes-cador nin a cana.

O que moito reza e peta no peito,moito mal fai ou ten feito.

Acórdome agora que te atopo, quese non te atopara, non me acordara.

O rosario na man, lévano moitospolo qué dirán.

Cando falares de alguén, mira dequen a quen.

Non fales mal do enemigo, que undía pode ser teu amigo.

O que escoita e axexa, oe e ve cou-sas que despois lle pesa.

26

Os días 30 de xuño, 1 e 2 dexullo celebrouse en Santiagode Compostela o VI Pleno do

Consello de Comunidades Galegasorganizado pola Secretaría Xeral paraas Relacións coas ComunidadesGalegas da XUNTA DE GALICIA.

A este Pleno asistiron representantesdas agrupacións culturais, centros gale-gos e casas de Galicia esparexidas portodo o orbe: comunidades autónomasespañolas, países europeos, Canadá,Estados Unidos, Centro e Sudamérica,así como de Australia e Nova Zelanda.

O programa de actividades foi moidenso, comezando a tarde-noite do día30 coa recepción dos participantes e apresentación dos actos polo ComitéOrganizador; despois tivo lugar o actooficial de apertura no que tomaronparte diversas personalidades: oConselleiro de Presidencia, don Jaime

Pita, en representación do Presidenteda Xunta; o Secretario Xeral para asRelacións coas Comunidades Galegas,don Fernando Amarelo de Castro, entreoutras.

O sábado día 1 pola mañá tivo lugara sesión plenaria de apertura, con infor-me do Secretario Xeral..., onde resaltouos resultados dos plans de actuacióndurante os tres anos transcorridos desdeo último pleno, que se celebrou enOurense. Interviron tamén membrosnatos do Consello: Conselleiros daXunta, Rectores das Unive r s i d a d e sgalegas e o Presidente do Consello deCultura Galega. Este acto foi seguidopola lectura dos relatorios e a presenta-ción de comunicacións ós relatoriospolos membros do Pleno, para serendespois de xantar debatidos e consen-suados nas diferentes mesas de traballo.

A Casa de Galicia de Montevideo,en colaboración co Centro Gallego deBuenos Aires, Real Soc. Española deBeneficencia de Salvador-Bahía, HogarGallego para Ancianos de Buenos Airese a Sociedad Cultural Rosalía de Castrode Cornellá, presentou o primeira orelatorio: «Acción Social. Especial aten-ción á terceira idade.»

Peña Galicia de California, enc o l a b o ración coa Peña Galega deM u n i ch, Centro Gallego de PuertoRico, Hermandad Gallega de Cara c a se Centro Gallego de Montevideo, pre-sentou o segundo relatorio:

VI Pleno do Consello deComunidades Galegas

Vicente Touzón

Presentáronse catro relatorios:

«Acción Social. EspecialAtención á Terceira Idade»

«Participación da Galicia Exteriorna Política de Galicia»

«Acción Cultural e NovasComunicacións na GaliciaUniversal»

«Xuventude»

27

« Participación da Galicia Exterior naPolítica de Galicia.»

A Nosa Galiza de Ginebra, en cola-b o ración co Centro Gallego deNüremberg, Centro Gallego deSalamanca, Centro Galicia de BuenosAires e Centro Gallego de México, pre-sentou o relatorio titulado «AcciónCultural e Novas Comunicacións naGalicia Universal.»

O último relatorio titulado« X u ventude» foi presentado polaAgrupación Cultural Galega Saudadede Barcelona, en colaboración coCentro Galego de Londres, CentroGallego de Vi z c aya en Bara c a l d o ,Círculo Social Valle Miñor de BuenosAires e Centro Deportivo e Social deBolos Valle Miñor de Montevideo.

Desde as catro e media da tarde dosábado ata as oito , os conselleiros asis-tentes puideron presentar as súas can-d i d a t u ras para formar parte da

C o m i s i ó nDelegada doConsello notrienio 2001-2003. EstaComisión reú-nese unha vezó ano paraface-lo segui-mento dosplans trienais.As votacións ereconto públi-co de vo t o sr e a l i z á r o n s ena mañá dodía seguinte.

Despois léronse as conclusións doscatro relatorios, proclamación dosmembros elixidos para a ComisiónDelegada 2001-2003 e logo xa se pro-cedeu ó acto de clausura do VIConsello de Comunidades Galegas.

O Domingo día dous, despois doacto de clausura do Consello, os asis-tentes fomos trasladados ó Concello deMuras. Alí recibiunos e déuno-la benvi-da o alcalde-presidente do concello,don Issam Alnagm Azzan, que segundodicían foi o primeiro alcalde árabe enEspaña, logo tivo lugar a inauguraciónda Praza da Galeguidade, que é a pri-meira praza no mundo que recibe estenome. A comitiva foi agasallada poloConcello en pleno cunha comida cam-pestre e ademais, o alcalde impuxo acada un dos conselleiros e acompañan-tes a medalla do Concello de Muras.

O Sábado pola noite asistimos áconferencia “Santiago de Compostela,Cidade Europea da Cultura do ano

Representantes de Centros Gallegos do País Vasco durante a cea

28

2000” a cargo do profesor don JoséCarro Otero, no Hostal Hogar SanFrancisco, seguida de cea, e o domin-go, no Palacio de Congresos, óConcerto da Orquestra Sinfónica deHungría, dirixida por András Ligeti.

Os debates dos relatorios deixaronver as particularidades que caracterizanós integrantes das comunidades galegasnas distintas partes do mundo e as súasinquietudes. Os residentes en Centro eSudamérica resaltaban a importanciade fomentar Centros de Día, axudasasistenciais para a terceira idade, cen-tros sanitario, incrementar a organiza-ción de viaxes a Galicia para as persoas

maiores que non teñen medios econó-micos e que viven coa morriña de vol-tar á terra que os viu nacer. Nestesentido, recoñecían o esforzo da Xunta,anque insistían en que non era sufi-ciente. Así mesmo, os residentes fórade España formularon a necesidade

dunha participación na política deGalicia coa creación dun ConselloSuperior de Galicia no Exterior e con-tando tamén con representantes naXunta.

A min chamoume especialmente aatención a magnitude dos centros eagrupacións de Iberoaamérica, algúnsdeles contan con máis de corenta milfamilias asociadas, e a maioría reali-zando un labor encomiable, contancon sociedades deportivas, hospitais,residencias para anciáns...

Os dirixentes destes centros soncase todos xente ben posicionada,

algúns son xa a segunda outerceira xeración dos pri-meiros emigrantes, quelevan no sangue esa gale-guidade que os seus devan-ceiros lles inculcaron.

Tiven tamén ocasión defalar con persoas de paísesonde aquelo de face-lasaméricas pasou á historia,que aproveitaban esteevento para ver «por últimavez», dicían, a Terra Nai.«Teño 78 anos, dicía José,e levaba 54 sen ver estat e r ra. Desque ch e g u e iando polas nubes, atopo

todo tan descoñecido que non acabode crer que estou aquí; non fago máisque pensar no momento de chegar ómeu pobo e por outra parte teño certoreceo, temendo que chegue... Visitareitamén o pobo de miña dona... Ela fale-ceu sen podelo ver.

Hostal Hogar San Francisco

29

Alguien se preguntará ¿a qué vie-ne hablar aquí de una estaciónde tren?, esa estación de la que

todos, más o menos, tenemos unaimagen en la memoria: las vías, lasviejas máquinas aparcadas o arra s-t rando vagones, las traviesas de made-ra sobre unas piedras que conformanlos trazos genéricos de una vía.

Esto viene a cuento, porque laimagen que duerme en mi memoriadesde la infancia, está parada en unmomento concreto, en unos añosconcretos. Los años de la emigra c i ó n ,son los años de la postguerra en quese abren las fronteras hacia Europa.Galicia se mueve para buscar fortu-na, el medio para dar de comer a sushijos, en el extranjero. Los destinosm ayoritarios: Suiza, Alemania,Francia, Holanda..

En medio de este abrir de fronte-ras allí estaba la “fiel vigia”, EstaciónOurense-Empalme. Gentes que ibancargadas con maletas, abrumadas por-que dejaban en Galicia a la familia,a los amigos, a sus gentes, en defi-n i t iva. Un contrato de trabajo lese s p e raba allende los Pirineos.

En Ourense se juntaban las líne-as de Santiago, Vigo y Lisboa. Y nosólo allí confluían los emigra n t e s ,también para los estudiantes era pun-to de despedidas para emprender

n u e vos caminos, unos a Santiago,otros a León, Salamanca, Va l l a d o l i d ,Madrid. Y como no, tambien los mili-tares sabían de despedidas, soldadosque salían al País Vasco, a León, aMadrid, a Zaragoza, etc... !Cuántanostalgia Dios mío!, y la estación vigi-lante, testigo mudo de tantas y tandiferetes despedidas.

También sabe esta estación de lasgentes que se iban a las siegas aCastilla, cuadrillas que se iban aregar con el sudor de su frente loscampos castellanos, tuvo Rosalía deCastro unas advertencias para losp a t r o n e s :

“Castellanos de Castilla: Tratade ben ôs gallegos;cando van, van como rosas;cando ven, ven como negros...”

!Cuánta nostalgia!, !cuántosrecuerdos!, !cuántas lágrimas!, !cuán-tos abrazos y recomendaciones!, casitren en marcha. Ourense-Empalmelugar de despedidas y lugar deencuentro, !cuánta emoción!, !cuán-ta alegría!, es el regreso, el retornopor vacaciones de los seres queridosque se fueron, y que cada año, cadaacontecimiento familiar, es pretextop a ra subir al tren con la maleta.

!Cuántos secretos guarda esta esta-ción! Hoy, años de prosperidad, esta

ESTACION “Ourense-Empalme”

Beni Rojo

30

estación mira y ve complacida, losviajes de tantas gentes que siguenm oviéndose en su entorno, pero... pordiferentes motivos.

To d avía duelen las despedidas delas gentes que un año se fueron yque tienen que seguir bregando fue-ra de nuestras fronteras para alcan-zar una jubilación digna, como pagode sus esfuerzos y trabajos. To d o sv u e l ven con los años y Ourense losacoge en su estación con los bra z o sabiertos y las farolas encendidas.

Todo ha cambiado, los tiemposhan cambiado, pero la estación enla-ce con tantos pueblos y culturas, nopierde comba, sigue mirando concariño a esos hijos de la Madre Pa t r i aque pasan cada año por las taquillas

de su fiel vigía: ”La estación ansiaday deseada” de tanta gente que un díase marchó, pero que vuelve a pisarsuelo sobre aquellas vías ennegreci-das por el humo de un tren en mar-cha y el sonido del chirriar de susruedas sobre los raíles de una víaabierta a varias direcciones, circ u n s-tancias y destinos.

G racias Estación de Ourense-Empalme, vives en mi recuerdo, comoel sueño de un lugar de encuentros.

!Cuánta nostalgia!, !cuántosrecuerdos!, !cuántas lágrimas!, !cuán-tos abrazos y recomendaciones!

Estación Ourense-Empalme

31

Actividades y celebracionesMónica Calvo

Día das Letras Galegas

El día 4 de junio, en el salón multiusosdel Centro, se celebró el Día de las Letra sGallegas, el acto comenzó con una brevereseña de la vida del historiador gallegoManuel Murguía, a quien la AcademiaGalega dedica este año las Letras Gallegas.

A continuación el Lector de Gallego dela Universidad del País Vasco, AndrésTe m p a rano Ferreiro, nos ofreció una confe-rencia sobre Alfonso Daniel RodríguezCastelao, de quien este año se cumple el 50a n iversario de su muerte.

Seguidamente Vicente Touzón Y SergioC a r racedo nos presentaron el primer núme-ro de nuestra revista “Raiola”.

Las componentes del grupo “Xurxulak” en plena actuación

Después de la pre-sentación de la revista,pudimos disfrutar de lasrapsodas, Ángela Sernay Pilar Corcuera, com-ponentes del grupo“Xurxulak”, que nosdeleitaron con un reci-tal de poemas en galle-go de Rosalía de Castro.

Para rematar el acto de celebración del Día de las Letras Gallegas, el grupo“Arte galego” nos ofreció una actuación del folclore de nuestra tierra.

Día das Letras Galegas

Decíamos en el primer número de esta revista que nuestra pretensión era que elCentro, además de mantener vivo el patrimonio cultural gallego, sirviera de impul-

sor de la simbiosis entre los principios socioculturales de Vitoria y Álava y el sentir gallego.En esta línea tratamos de desarrollar nuestras activ i d a d e s .

32

Como viene siendocostumbre, el CentroGallego celebró el díade Santiago Apóstol;aunque las fiestas dura-ron todo el fin de sema-na, el día más emotivopara todos nosotros esel 25 de julio. Este díacomenzó con la tradi-cional procesión delApóstol Santiago y laSanta Misa.

A continuación, enel recinto ferial delParque del Norte, tuvolugar la recepción deautoridades y la comi-da de hermandad delos socios del Centro.

Misa el día de Santiago

Comida de hermandad en el recinto ferial

Fiesta de Santiago Apóstol

33

Actuación de los grupos de Eibar y Vitoria

El grupo de ArteGalego y el grupo delCentro Gallego de Eibar,nos deleitaron con lamúsica y bailes de nues-tra tierra.

Actuaciones en la Fiesta de Santiago

34

Cena de socios con motivo del primer aniversario de la nueva SEDE.

Con motivo del primera n iversario de la nuevasede del Centro, tuvo lugaruna cena para socios, y seaprovechó tal ocasión paraentregar los diplomas a losalumnos y alumnas delcurso de Gallego que,entre los meses de mayo yjunio, impartió el profesorlector de gallego de laUniversidad del País Vasco,Andrés Temprano Ferreiro,el cual fue nombrado Sociode Honor de nuestroCentro.

Primer aniversario de la nueva sede

Exposición de grabados

Entre los días 2 y 14 de diciembre el Centro acogió una exposición de grabados conmotivos del Camino de Santiago, de los artistas Ilargi, Carlos Patxeko y José LuísCariñanos. Además, dichos artistas explicaban las técnicas del grabado y realizabandemostraciones en vivo.

35

Cena de hermandad

para celebrarla fiesta del

magosto

El día 25 de noviembre se celebró la fiesta del magosto: después de abrir boca con los bullós asados,

más de un centenar de socios disfrutaron de una cena a base de lacón con grelos y vino ribeiro.

Tampoco faltó la música de gaita, y contamos además con la actuación humorística de Félix Showman.

Fiesta del “magosto”

36

"Debuxei sempre en galego; escri-bín sempre en galego; e se tirades oque hai de galego e de humano namiña obra non quedaría nada dela".

Alfonso R. Castelao.

Poderiamos definir a Castelaocoma un home polifacético:debuxante, escritor e político,

cunha biografía vencellada ós aconte-cementos históricos que lle tocou viv i re cun obxectivo común en todas asmanifestacións do seu saber: o desexode conseguir que Galicia fose unhanacionalidade de seu en igualdade decondicións coas do resto do mundo.

Ás 10 da mañá do día trinta dexaneiro de 1886 nacía na vila deRianxo un neno que sería bautizado omesmo día co nome de Alfonso DanielManuel Rodríguez Castelao. Aínda queos máis íntimos lle chamaban Daniel,el mesmo adoptou como nome públi-co o de Alfonso R. Castelao.

Hai dous aspectos salientables dasúa infancia: a lembranza dos relatosfantásticos oídos a carón da lareira emais as noticias que lle daba a súaavoa sobre a I República.

Cando tiña 10 anos marcha coa súanai á Arxentina, onde coñece ó seupai, instalado na Pampa. Alí engrosou-se a familia coa chegada de dúas irmásXosefina (1897) e Tereixa (1898).

En 1900 os pais decidiron abando-nar Arxentina e regresar a Galicia cuncerto desafogo económico o que llepermitiu a Castelao cursar por libre o

CastelaoAndrés Temprano

Do libro: Castelao corenta anos despois

37

b a charelato en só 3 cursos, estudiandoposteriormente a carreira de Medicinae participando na vida unive r s i t a r i acoma tuno e coma debuxante.Rematada a carreira, marcha a Madridonde seu pai pretende que curse od o u t o ramento, sen chegar a rematalo.

En 1910 regresa a Rianxo ondefunda o semanario El barbero munici -pal, no que critica a política dos caci-ques e do alcalde, tamén exercerá demédico ó longo de 5 anos pero contrafinais de 1915 vai opositar a unha prazade funcionario do Estado, o que lle vaisupor o abandono da Medicina comoel mesmo di "por amainar a concienciaguindei co meu título de médico nofondo dunha gaveta" pois "fíxenmemédico por amor a meu pai e deixei aMedicina por amor á Humanidade".Sen embargo, un andanzo mortífero degripe impúlsao a exercer de novo comomédico no seu Rianxo natal.

En 1912 casa con Virxinia Pe r e i ra ,na Estrada, e en 1914nace o seu primoxénito,Alfonso Xesús de Braga esofre un desprendementode retina que o deixap racticamente cego porunha tempada o que va iinfluír na súa decisión dedeixar a Medicina e optarpolo funcionariado.

A creación dasIrmandades da Fala en1916-23 van supor unesforzo importantísimo nar e c u p e ración cultural de

Galicia ata a dictadura de Primo deR ive ra e Castelao vaise incorporar ó pro-xecto en 1917, participando no boletínnacionalista A Nosa Te r ra. Outro feitoimportante será a Xeración Nós integra-da por Otero Pe d rayo, Risco e Cuevillase a súa revista Nós, na que vai colabora ro noso insigne escritor. Outro acontece-mento salientable na reconstrucciónc u l t u ral galega será a creación doSeminario de Estudios Galegos a finaisde 1923, que estará integrado por uni-versitarios galeguistas. Dúas serán asprincipais contribucións de Castelao óproxecto: fomentar a conciencia gale-guista no mundo universitario e promo-cionar a nosa cultura .

Entre 1922-29, vai comenzar o seuintenso labor como humorista gráficona prensa galega: álbum Nós e taménaparecen os seus primeiros tra b a l l o scomo escritor Un ollo de vidro.Memoria dun esquelete (1922). C o u s a s(1926-29).

A siña Sinforosa rezou por «un rapaciño que morreu en Tronco»do libro Cousas

38

Entre 1940-45 estará exiliado enBos Aires, onde traballará arreo naorganización dos case medio millónde emigrantes galegos, na súa dinami-zación cultural e na difusión das ideasgaleguistas e democráticas. Nestaetapa, Castelao pronuncia numerososdiscursos e conferencias; colaboraa c t ivamente nas revistas da emigra-ción galega, na revista Galeuzca, pre-side o Consello de Galiza, constituídoen 1944; ano no que sae do prelo asúa obra Sempre en Galiza c o n s i d e ra-da a "Biblia do galeguismo".

Entre 1945-50, Participa noGabinete Giral ó longo de 1946-47,do que sae desilusionado. A súa saúdereséntese. O día da Patria Galega de1948 pronuncia, a xeito de despedida,o seu emotivo discurso "Alba deGroria". A cegueira iralle en aumentoe seralle diagnósticado un cancro depulmón, que o obrigará a estar enca-mado longos perídos de tempo ecando os médicos deciden unha inter-vención á desesperada para lle aliv i a ra dor, non dará superado o postopera-torio, morrendo, o 2 de xaneiro de1950, no Sanatorio do Centro Galegode Bos Aires. O seu pasamento foimultitudinario na Arxentina, dandoinstruccións as autoridades fra n q u i s t a sp a ra que se amortecese o feito nosmedios de comunicación galegos. Osseus restos foron trasladados óPanteón de Galegos Ilustres de SanDomingos de Bonaval en 1984.

En 1928 morre o seu único fillocon 13 anos o que o suma nunha pro-funda crise que vai marcar un antes eun despois.

Entre 1930-36 participa de xeitomoi activo na loita política sendo ele-xido dúas veces deputado (1931 e1936) e será o fundador do Pa r t i d oGaleguista. Culmina a súa carreiral i t e raria coa publicación, en 1934, deR e t r i n c o s , con ilustracións de Maside,e da súa novela Os dous de sempre.Neste ano ingresa na AcademiaGalega co discurso "As cruces dep e d ra na Galiza"

Entre 1936-40 sorpréndeo a GuerraC ivil e sofre o primeiro exilio. Van sertempos de intesa actividade política ede producción propagandística polacausa republicana e da autonomía deGalicia. Durante a guerra, o labor deCastelao a prol da República será moiintenso, colaborando con xornais erevistas. Publica en Valencia (1937) osálbumes de guerra Galicia Mártir eAtila en Galicia (exposto daquela naURSS, USA e en Cuba). En xullo de1938 embarca cara a Nova York, ondepublicará o teceiro dos seus álbumesde guerra: M i l i c i a n o s , ademais dea p r oveitar para rematar a peza teatra lOs vellos non deben de namora r s e ,que será estreada dous anos despoisna Arxentina e bosquexar o que será oseu libro Sempre en Galiza. Vai parti-cipar como conferenciante en 66actos a prol da República Española.

Os seus restos descansan no Panteón de Galegos Ilustres de San Domingos de Bonaval

39

Andrés Te m p rano Ferreiro, ch e-gou a Vitoria-Gasteiz o día 15de febreiro de 1997, env i a d o

pola Consellería de Educación eOrdenación Universitaria da Xunta deGalicia, como profesor-lector deLingua e Litera t u ra Galegas naU n iversidade do País Vasco / EuskalHerriko Unibertsitatea. Entre o alum-nado agardaba atopar descendentesde galegos, xa que en Euskadi existen13 Casas de Galicia, sen embargo, arealidade foi outra e na actualidade osasistentes ás súas clases son maiorita-riamente de orixe va s c a .

¿Cal é a finalidade dos lectoradosque está a crear a Xunta de Galicia?

Un dos obxectivos básicos que ten aXunta de Galicia á hora de crear Centrosde Estudios Galegos nas unive r s i d a d e sdo mundo é o de achegar a lingua, al i t e ra t u ra e cultura galegas non só ósgalegos do exterior e ós seus descenden-tes senón tamén a todas aquelas persoasinteresadas no feito diferencial da nosaidentidade cultural. Ademais, o feito deter un artellamento de Centros deEstudios Galegos en diferentes unive r s i-dades contribúe moi positivamente ádignificación do noso idioma e ó mellorestudio de toda a súa riqueza tanto filo-lóxica como sociocultura l .

¿En que países funcionan lectora-dos de galego?

En Euskadi, existen lectorados degalego na Universidade do País Vasco ena Universidade de Deusto. No restodo Estado en: Madrid, Salamanca,Alacante, Barcelona, Murcia, Granada,Estremadura... e no resto do mundo ensitios tan diversos como: Roma,Oxford, París, Lisboa, Birminghan,Heidelberg, Helsinki, San Petersburgo,Va r s ovia, La Habana, Santiago deChile, Buenos Aires, Montevideo, Ríode Xaneiro, Nova York, California,Australia, ... ata un total de aproxima-damente 40 universidades con preto de3000 alumnos.

¿Que actividades de promoción dacultura galega realiza o lectorado daUPV/EHU?

O noso ámbito de actuación non selimita soamente á docencia senón que,no caso da Universidade do País Vasco/ Euskal Herriko Unibertsitatea exitentres grandes áreas de actuación:

-Docencia e Investigación. Nesteapartado cómpre salientar que, naactualidade, ofértanse catro materias(dúas de lingua galega e outras dúas del i t e ra t u ra), e no ámbito da inve s t i g a c i ó n ,todos os anos un alumno do Centro deEstudios Galegos vai cunha bolsa dei nvestigación a Galicia realizar algúnproxecto relacionado coa nosa cultura .A poesía de postguerra, a poesía femini-ma actual, a obra dramática de Álva r oCunqueiro ou unha aproximación á

Galego na UPV-EHUMónica Calvo

40

e m i g ración galega en Euskadi, foronalgúns dos proxectos seleccionados. Oestudio compara t ivo entre a obra deCelso Emilio Ferreiro e Gabriel Aresti,realizado por Gustavo Nanclares, foigalardonado co Premio "Becerro deBengoa" da Deputación Fo ral de Álava .

-Promoción e Extensión Cultura l .Este apartado é un dos que máis aten-ción mereceu desde a creación doCentro e entre as diferentes activ i d a d e srealizadas non debemos esquecernos dac e l e b ración do Día das Letras Galegas,de varias xornadas sobre diferentes perí-odos da nosa litera t u ra e de exposicións(como a de 14 Gravadores GalegosContemporáneos, en colaboración coaCasa de Galicia de Madrid), recitais poé-ticos, obradoiros literarios, música...

-Intercambios e colaboracións coasComunidades Galegas. A nosa relacióncos Centros Galegos consiste no aseso-ramento lingüístico e no intercambiocultural.

¿Que relacións mantén coas Casasde Galicia de Euskadi?

En colaboración coa Irmandade deCentros Galegos de Euskadi, estable-ceuse desde Curso 1997/98, o CertameLiterario "Galicia en Euskadi", e naactualidade mantivéronse conve r s a sinformais de cara á colaboración nunproxecto moito máis ambicioso ecunha incidencia directa na emigracióngalega en Euskadi.

¿En que colabora co Centro Galegode Vitoria-Gasteiz?

Coma no resto dos Centros, co deVitoria-Gasteiz existe un interc a m b i oc u l t u ral para a promoción da nosarealidade social. Ademais, en repeti-das ocasións este Centro colaborouno programa de actividades daSemana das Letras Galegas daUPV/EHU, o que aproveito para agra-decer publicamente pola súa desinte-resada participación.

No curso de galego que se realizouno noso Centro ¿Cales cre que foron asprincipais motivacións dos asistentes?

Penso, que ó ser o primeiro cursoque se daba moita xente viña a ver queera o se ofrecía, pero co paso do tempofoise conformando un grupo, que deser hetereoxéno ó comenzo pasou a sermoi uniforme. Penso que este feito con-tribuíu moi positivamente no seudesenvolvemento. O feito de colabora-ren todos na clasificación da bibliotecado Centro, de interpretaren, tras moitosensaios, o noso himno na celebracióndas Letras Galegas ou a súa colabora-ción coa revista Raiola... son probasevidentes de que ó final entre todosfomos quen de despertar o interesenecesario de cara á comprensión danosa riqueza cultural.

¿Considera que os galegos mante-mos vivas as nosas tradicións?

Creo que, ó igual que está a suce-der en Galicia, moitas tradicións queantigamente eran coñecidas portodos, estanse a recupera r, tras unhaépoca de abandono por dive r s o sm o t ivos históricos. Nos Centros de

41

Euskadi, estase a desenvo l ver unimportantísimo labor neste aspecto et rala celebración masiva dos magostosou do San Xoán, estanse a rescataro u t ras tradicións moi galegas coma oentroido tradicional e sobre todo afesta dos maios.

¿Que pensa que deberían face-lasCasas de Galicia para asegurar a súacontinuidade?

¡¡¡Uff!!!, Esta é a pregunta do millón...Quero dicir que no caso de sabela sería oprimeiro en espallala ós catro ventos.Considero que predecir o futuro é algomoi difícil, a pesar de que Galicia teñafama de que se dan as meigas coma osnabos... En fin, non sei se parece que

estou esquivando a pregunta pero ócerto é que calquera proxecto paraafianzarse precisa da participación dosmáis novos que, en definitiva, son ofuturo e polo tanto a continuidade. Oproblema que lles vexo é que a maioríanaceron nos sitios de destino e que ouse fai un importantísimo labor previode darlles protagonismo e, como nonresponsabilidades ou, pola contra, todovai quedar nun grupo de amigos que sexuntan nunha especie de "txoko" conbandeira galega.

Recentemente, o noso Centro con-cedeulle a distinción de socio de honra¿Que valoración lle merece esta consi-deración?

En primeiro lugar sorpresa... e, nonsei se antes ou despois da sorpresa,moita satisfacción. Calquera premiosempre é un recoñecemento ó teulabor, pero o feito de ser galardoadocomo socio de honra, moito máis por-que supón a aceptación por parte damaioría dos socios de tal distinción.Non creo que sexa merecente de talhonra, pero asegúrovos que intentareil e vala e conservala para que, polomenos a maioría, non se arrepinta detomar a decisión demasiado precipita-damente. A todos vós, moitas graciaspolo feito de sentirme un máis e polofeito de que a pesar da distancia faga-des que todos os galegos nos sintamoscoma na casa. Ata sempre.

Moitas gracias a Andrés por estesminutiños de parola e por todo o queten feito polo Centro Galego de Vitoria-Gasteiz.

Andrés Temprano galardoado como socio de honra

42

Os relatos que seguen xur-diron do curso de galegoimpartido polo profesor

Andrés Temprano Ferreiro. Todoseles falan da lúa e mais dun alfi-nete, porque ese era o tema quepropuxo o profesor.

Grupo de alumnos co profesor de galego

Andrés Temprano entregando o título a un alumno

Contos: alumnos de galego

Ámiña nai sempre lle gustou ollara lúa cando estaba chea... Elasempre dicía que cando tivera-

mos un problema que estivese a piquesde superarnos, esperasemos á primeiralúa chea do mes... e sentados nunrecuncho, cando todos estivesen dur-mindo, lle contasemos as nosas angu-rias de xeito que segundo ía devecendoa lúa, tamén se irían esvaendo os nososproblemas...

Aquela noite, lembrei as súas pala-bras murmuriadas centos de veces. Ámañá seguinte, casaba meu irmán, e euía ser a madriña. A nosa nai deixounoshai catro anos... unha noite na que alúa non saíu a despedila...

O día anterior pasámolo buscandoun alfinete nunha vella caixas que sem-pre estivera moi ben gardadas. A tradi-ción dicía que o noivo tiña que recibiro día da voda o alfinete e telo sempreno seu fogar ata que un dos seus filloscasara, entón debía entregarllo.

O alfinete tiña máis de cen anos e ódía seguinte sería eu quen o traspasase.

Eu nunca o vira, pero cando meupai o sacou daquela vella caixa e opousou enriba das miñas mans, sentínalgo moi especial que me percorreutodo o corpo.

Pola noite puxen o alfinete na súacaixa preto dunha fenestra e acendínunha vela grande que tiña que deixarconsumir ata se apagar. Daquel xeito o

alfinete rebosaría coas enerxías anovadas.Abrín a fenestra e deiteime na cama men-tres ollaba para a vela.

Aquela noite ía moita calor e ía unhalúa chea que no medio desa escuridadealumeaba todo o cuarto. A sombra davela e da caixa debuxábanse no chan.

Por uns intres pechei os ollos e come-cei a imaxinar cantas madriñas coma minestarían, nunha noite de lúa chea, velan-do un alfinete. De súpeto, sentín un ruídoe achegueime á fenestra cos ollos fixosnaquela caixa pero... o alfinete xa nonestaba. Desesperada baixei as escaleirasde catro en catro á vez que toda a histo-ria da nosa familia e daquel alfinetetamén o facía.

Pasei case dúas horas remexendo noxardín coa esperanza de salvar aquelasituación e cando xa non podía máis sen-tei no chan e dirixín os meus ollos cara álúa e, como me tiña dito miña nai moitasveces, púxenme a falar con aquela bolabranca e brillante...

Ó cabo de cinco minutos o gato dosnosos veciños, que sempre quixo moitoós da casa, menos a min, traía un obxec-to brillante entre os dentes. Pasou mansi-ño ó meu carón, como endexamais o tiñafeito, e pousou o alfinete onda os meuspés.

O certo é que non se volveu sabernunca máis do gato pero eu, cada noitede verán no que a lúa loce enchida debrancura sinto un ruxir estraño á beira damiña fenestra.

Aquela noiteMª José Alaya Dacal

43

44

Hai moitos anos, cando os homesaínda non apareceran nestemundo e a natureza era a protago-

nista, aconteceu a historia que vos voucontar...

Daquela o sol era o rei indiscutible douniverso e paseaba coma un cacique nosseus dominios, sen facer caso a ningún esen que ninguén o despoxase a súa supre-macía. Canso de dar voltas e máis voltaspolos séculos dos séculos pensou que xalle era moita hora de casar. Desde entóncomezou a buscar con quen facelo come-zando así os seus problemas. Todo aque-lo ó que se achegaba era engulido polosseus abraiantes lóstregos. O sol comezoua entristecer e xa perdera a esperanza deatopar a alguén, cando reparou nunhacariña repoluda e esbrancuxada coma unqueixo que contaxiada polo seu penarvertía bágoas prateadas.

En cando a viu namorouse dela e conela quixo casar. Todo o día andou trasdela pregando que fose a súa compañei-ra, pero ó chegar a noite a lúa desapare-cía polo que o sol sentiu unha dor moiprofunda no seu corazón.

Ó amencer do día seguinte a lediciatornou pois, de novo, a fermosa damaestaba diante dos seus ollos:

-¿Onde fuches? preguntoulle el.-A ningures, respostoulle ela.

O verdadeiro amor do rei solMª Luísa Campillo Novo

-Entón, ¿Por que non te vin ó chegar anoite?, inquiriulle el

- Porque non teño luz e de noitedurmo, aclaroulle ela.

-Pois antes de que desaparezas, hasrespostar á pregunta que che fixen¿Queres casar comigo? suplicoulle el.

-E ¿Que imos facer pola noite se nonnos podemos ver?, díxolle ela moi mago-ada.

-Non importa estaremos xuntos polodía e mais pola noite, aínda que non nosvexamos, eu saberei que estás aí, agar-dando por min.

A lúa púxose moi leda e contoulle ásestreliñas o que o sol lle pedira. As estre-liñas fixéronlle un traxe branco e un veloque prenderon nos seus prateados cabe-los cun fermoso alfinete recuberto dunmilleiro de estrelas pequerrechiñas querelucían cando a lúa sorría. O sol ó velaquedou engaiolado e todos os astros, pla-netas e constelacións foron convidados ávoda.

A maior sorpresa chegou pola noitecando o sol descubriu que ó ollar para alúa os seus raios reflectíanse no alfineteque levaba cravado na súa cabeleira e coasúa claridade podía contemplar o sem-blante da súa namorada. Desde entón,aínda que sexa de noite, gracias a un insig-nificante alfinete, podemos contemplar afaciana da súa ve n e rada com-pañeira.

45

Oque vou contar, ocorreulle aun home moi novo, duns trin-ta anos, no solpor dun longo

día de ve r á n . . .

Ía camiño da súa casa despois detraballar cando ollou para á lúa nocénit da súa prominente inchazón, nonmoi branca, nun ceo aínda tinguido deraios azuis, xa que o sol estaba deitadotralos montes e deixaba ver o seu res-plandor alongando o día.

Sentiu unhas aguilloadas. Primeiro,no pé dereito, de alí a un pouco naíngua, esta vez algo máis agudo.Seguiu andando e cando xa che-gara á porta da súa casa, meteu aman no peto para sacar a chave e nes-to unha dor moi forte no lado internodo cóbado obrigouno a tirar as chavesó chan, ó tempo que levaba a manesquerda ó lugar do que proviña aque-la dor. Unha pinta vermella e quentecubríalle a camisa, algo punzante pin-chouno na xema do dedo anular.

No seu maxín vo l veu ver á lúadomeando aquela noite e caeu ó ch a n . . .

Encontrouno un veciño afogadonunha poza de sangue aínda quente.Petou á porta da súa casa mais ninguénrespostou e non sabendo que facer,chamou ó servicio médico...

A ambulancia xa o atopou mortoaínda que chegou ó pouco tempo.

No intre de facerlle a autopsia oúnico que descubriron foi unha feridana vea e o cranio lañado pola metade...

Ninguén soubo dicirque foi o que lle causou a

morte... se a caída ó chan, seo susto de ver o sangue ou se fora

o pequeno alfinete que atoparon namanga da súa camisa ensanguentada.

O certo é que ninguén pode asegu-rar se foi ou non o pequeno e insignifi-cante alfinete...

Pendurando da lúaEsther López de Armentia

46

No carballo vive unha das bolbo-retas máis raras do mundo... aadoradora da lúa.

Nel, e sempre coincidindo cosciclos da lúa vai desova r. Pon os seusovos en minguante, eclosionan óspoucos días coa nona, pasa a ninfaco crecente e renace coachea...Aparece e despois os ovo smorren sen saír nin coñecer outrolugar ca aquel no que nacen.

Daquela apareceu nunha daspólas dese vello carballo un estra ñ oobxecto cravado de cor pra t e a d acunha perla no extremo que ch a m a b aa atención daquelas bolboretas.Aquela perla tiña a mesma forma dalúa e sen pensalo dúas veces vo a r o nata achegárense a ela. Deron voltas emais voltas arredor dela axitanto as áspero sen se pousaren ¿Que será?Preguntábase a ninfa unha e outravez, sen percatarse que había quen a

A ninfa eterna

estaba asexando. Era unha formigasoldado que andaba aló de patrulla epensou en contarlles as propiedadesdaquel obxecto... Díxolle ás bolbore-tas que aquela cousa con forma alua-da tiña o poder de facer realidadetodos os seus desexos pero que tive-sen moito coidado co que pedían,porque aquela perla era como amesma lúa, mentireira e intrigante, epor iso tiñan que ser moi cautelosas epensalo moi ben... Despois de darenmoitas voltas e pensáreno moito,unha das ninfas decidiu facer aseguinte petición: "Quero ser comoson agora por sempre." Unha forzaexterna arrincou o alfinete prateado ecun tino infalible atravesou o peque-nos corpo da bolboreta quedandoinmortalizada para sempre.

Juan Carlos Santos Herrera

47

Despois dun baño relaxante eagradable, cheo de borbo-llóns de escuma e algunha

que outra cántiga... o neniño xa estabat ranquilo. To m a ra o seu biberón deleite morno ós poucose, paseniñamente, que-d a ra durmino coma unanxeliño no colo da súa

nai... Ela ergueuse da cadeira conmoito tino para non espertalo e levo u-no ó seu berc e .

Ó espertar, púxose ch o ra quech o ra, e súa nai a pesar dos bicos ealoumiños, non lograba tranquilizalo ecada vez ch o raba máis e máis...Cantoulle unha fermosa cántiga deb e rce arroupándoo no seu colo, peroo neno non deixaba de salaiar. . .A chegouno á fiestra e veu que a lúatamén estaba derramando unhaspequenas bágoas esbrancuxadas...

¿ Por que ch o raba a lúa? Po r q u etiña un alfinete cravado. Os seussalaios levantaban unha brisa suave eas súas bágoas ían cubrindo de bréte-

ma todo a zona. Cando a brétema eramoi densa, a lúa, achegouse á fiestra edixo: Se me alivias esta dor, sacándo-me o alfinete do meu corazón, eu can-tarei a cántiga máis fermosa quexamais teñas oído para que o teu nenodurma toda a noite.

E así foi, eu arrinqueille dun só

golpe aquel cravo do seu corazón e elaquedou pousada nos vidros da miñafiestra toda a noite, cantando fermosascántigas que amainaron ó meu neno eque tamén despexaron as brétemas doambiente.

A partir de entón, cando o meuneno non pode durmir, retiro as corti-nas do seu cuarto e alí está a lúa bai-lando entre os vidros da fiestra ,despexando as penas da nosa vida.

O arrolo da lúaIzaskun Arriarán Murgiondo

48

Esta é unha pequena historia dunhaparella de namorados, dunhaterra, na que algúns din que hai

meigas. O que si hai é fermosas paisa-xes, queixas, bágoas, suspiros, cantos eamores.

Xa hai moito tempo, no amencerdun día do verán, cando cantaban osgalos, os paxaros piaban, e o sol doura-do saía por riba dos montes, non moilonxe dunha pequena aldea, paseniña-mente, collidos da man, ían unha pare-lla de namorados.

Camiñando aló pola beira do río,entre castiñeiros, carba-llos e silve i ras conalgunha que outraa m o ra, e ó son daauga que baixaba polorío, ían contemplando oceo azul, facéndose milleirosde agarimos, sen ocultarlle á

n a t u r eza o seu amor.

Antes de retornar quixeron deixarunha lembranza naquel lugar, por sevoltaban algún día.

Na saia dela, como de costume,levaba preso un longo alfinete, regaloda súa avoa.

E alí mesmo, colleron unha lousa dorío, e con aquel longo alfinete debuxa-ron nela un corazón e mais unha lúa. Ópé do carballo deixaron cravados o alfi-nete e mais a lousa. Mais a noite che-gou e só co fuxir das augas, viron comoa lúa saía de entre os piñeiros... facen-do, co seu refulxir, que o alfinete fosecomo un diamante, aquela noite queseguiu o seu camiño, non brillaron ninas estrelas nin os luceiros, só irradiabaluz aquel alfinete e aquela lúa, reflexodun grande amor, que voltou, non sesabe a que lugar.

O refulxir do amor Felisa Fernández Río

49

Terra do Caurel

Caurel das mil corredoirase cen camiños da vena, onde cantaron os carros e os homes choraron penas.

Caurel de cen fontes grandes e mil fontelas pequenas, todas de auga transparente e ata algunhas milagreiras.

Caurel de mil ricas fragas,devesas e carballeiras, onde o espírito se amansa e a liberdade se asenta.

Caurel dos castriños celtas,a devesa da Rogueira, e tamén pontes romanas e acueductos entre penas.

Caurel de portas abertas para calquera viaxeiro, ninguén pregunta: ¿é da terraou é vostede extranxeiro?

Caurel da xente galante,orgullosa, esforzada,de homes nobres e valentese de mulleres bizarras,

laboriosiñas mulleresque con suor te regaron,o mesmo cargaban feixesque agarraban un arado.

Caurel da pel gaduñada por unha rella romana; Caurel de testa morena e barriga acastañada.

Terra humilde, xenerosa,moi belida, fachendosa,que vai ensinando as veigas sen esconde-las penedas.

Terra pobre de recursosque din eses gobernantesque te teñen olvidadadesde xa fai moitos lustros,

¿non saben os ignorantesque fuches en tempos rica,pretendida e desexada,cunha ringleira de amantes?

Tes o corazón dourado, e de ouro negro as costelas, (xa che andan a pel raxando para sacarche parte delas).

¡Ai! Caurel, miña terriña, esquecida, maltratada,tanto fuches desprezada como agora apetecida.

Ti, apartadiña do mundo,ninguén por ti fixo nada, e agora cómente a bicos por mor desa costelada.

O curruncho dos versos

Vicente Touzón

50

Dille ós que veñen a verte,cóntalle a toda esa xenteque fuches reverenciada,poderosa e envexada.

E ós que se marabillande te ver desocupada,cóntalles como mantiñasa toda unha rabañada.

Se souberan, coitadiña,que tes toda a pel rañada,a dos pés, a da barriga,a do peito e a da cara.

Aínda lle renxen os peitos,aínda se os sinte bater,ós homes que te rañaronpara sacar que comer.

Tamén se sinten os laiosdaqueles que te deixaroncoa morriña de voltar,¡e cantos nunca voltaron!

Ti es, Caurel, terra humilde,pero sempre engalanada,ou co vestidiño verde, ou coa saia floreada.

Eses perfumados aires, que dende os montes vaixan, na primavera nacente son saúdos da alborada.

Cando estou lonxe de tisinto morriña e saudade,sinto sen querer sentir,porque te levo no sangue.

Lembro aqueles verdes prados, aqueles montes floridos, os soutos de castiñeiros, tantas fontes e regueiros...

Lembro os muíños e as veigas, carrozos e cachoeiras,as labradas, as xesteiras,as fragas e as carballeiras.

Lembro aquelas corredoiras onde os nenos sen idade xogamos a ser maiores sen penas nin soidades.

Tamén xogamos a xogosque chamabamos secretos,deses que son inocentese tamén inconfesables.

Lembro os xogos de pastores e da seitura os cantares, e aquel choutar de alegría ó remataren as mallas...

Aquel correr polos aires da musiquiña da gaita,aquelas festas do entroido,aquelas festas da mata...