BIBLIOTECA ESCOLAR INDÍGENA Y MIGRANTE La lagartija … · La lagartija_27,5.indd 7 24/01/14...

65
Ngiê La lagartija Lengua zapoteca Estado de Oaxaca

Transcript of BIBLIOTECA ESCOLAR INDÍGENA Y MIGRANTE La lagartija … · La lagartija_27,5.indd 7 24/01/14...

Page 1: BIBLIOTECA ESCOLAR INDÍGENA Y MIGRANTE La lagartija … · La lagartija_27,5.indd 7 24/01/14 01:06. La lagartija_27,5.indd 8 24/01/14 01:06 . Ncheya’ Nche ndob tsi’n re 7 Bli

NgiêLa lagartijaBIBLIOTECA ESCOLAR INDÍGENA Y MIGRANTE

Lengua zapotecaEstado de Oaxaca

Portada La lagartija.indd 1 24/01/14 01:07

Page 2: BIBLIOTECA ESCOLAR INDÍGENA Y MIGRANTE La lagartija … · La lagartija_27,5.indd 7 24/01/14 01:06. La lagartija_27,5.indd 8 24/01/14 01:06 . Ncheya’ Nche ndob tsi’n re 7 Bli

La lagartija_27,5.indd 1 24/01/14 01:06

Page 3: BIBLIOTECA ESCOLAR INDÍGENA Y MIGRANTE La lagartija … · La lagartija_27,5.indd 7 24/01/14 01:06. La lagartija_27,5.indd 8 24/01/14 01:06 . Ncheya’ Nche ndob tsi’n re 7 Bli

Artículo 2º constitucional

A. Esta Constitución reconoce y garantiza el derecho de los

pueblos y las comunidades indígenas a la libre determinación

y, en consecuencia, a la autonomía para:

[...]

IV. Preservar y enriquecer sus lenguas, conocimientos y todos

los elementos que constituyan su cultura e identidad.

Dis ntan xa’

A. Dis re’ ya’ gaj xgab yolô ju’an lô mayes pló nzo’ men blas pa’

za’ wi xa mot nde’ lo’ jua’n nak che’nmen.

[...]

IV. Nkenapmen ntorimen diste’ nchakmen re’ jua’n nak zai dis

jua’n nak men chen pa’ men.

La lagartija_27,5.indd 2 24/01/14 01:06

Page 4: BIBLIOTECA ESCOLAR INDÍGENA Y MIGRANTE La lagartija … · La lagartija_27,5.indd 7 24/01/14 01:06. La lagartija_27,5.indd 8 24/01/14 01:06 . Ncheya’ Nche ndob tsi’n re 7 Bli

Ngiê

La lagartija

Lengua zapoteca del estado de Oaxaca

La lagartija_27,5.indd 3 24/01/14 01:06

Page 5: BIBLIOTECA ESCOLAR INDÍGENA Y MIGRANTE La lagartija … · La lagartija_27,5.indd 7 24/01/14 01:06. La lagartija_27,5.indd 8 24/01/14 01:06 . Ncheya’ Nche ndob tsi’n re 7 Bli

Ngiê

La lagartija

Elaboración y coordinación de la colección

Mónica González Dillon

Diagramación y adaptación al diseño

Enrique Cruz

Ilustración

Fabricio Vanden Broeck

D.R. © Secretaría de Educación Pública

Argentina No. 28, col. Centro. C.P. 06029 México D.F.

ISBN Colección: 978-607-7879-07-7

ISBN Volumen: 978-607-9200-93-0

Primera edición, 2012

Primera reimpresión, 2013

Impreso en México

Distribución gratuita / Prohibida su venta

Coordinación editorial

Patricia Gómez Rivera

Asesoría técnica

Telésforo Santiago

Abel García García

Herminia Urbieta Morales

Aurora Salvador Melchor

Texto de la presentación y

Revisión técnica y pedagógica

Guadalupe Sánchez Ramírez

Traducción

Pablo García Manuel

Julvia Hernández Hernández

Elia Martínez Núñez

Amado Gerónimo

Viliulfo Francisco Almaráz

Captura

Maricel Hernández

Vilma Edith Cruz Jiménez

Roselia Jerónimo Pacheco

Cuidado de la edición

Ericka Danaé Zaragoza Ambríz

Corrección de estilo

Alejandro Torrecillas González

La lagartija_27,5.indd 4 24/01/14 01:06

Page 6: BIBLIOTECA ESCOLAR INDÍGENA Y MIGRANTE La lagartija … · La lagartija_27,5.indd 7 24/01/14 01:06. La lagartija_27,5.indd 8 24/01/14 01:06 . Ncheya’ Nche ndob tsi’n re 7 Bli

Ngiê

La lagartija

Lengua zapoteca del estado de Oaxaca

La lagartija_27,5.indd 5 24/01/14 01:06

Page 7: BIBLIOTECA ESCOLAR INDÍGENA Y MIGRANTE La lagartija … · La lagartija_27,5.indd 7 24/01/14 01:06. La lagartija_27,5.indd 8 24/01/14 01:06 . Ncheya’ Nche ndob tsi’n re 7 Bli

PresentaciónAlimenticia y fértil como el maíz, así es la palabra. Dulce o salada, tierna, urgente, amarilla o verde, estruendosa o amorosa, a veces amarga; pero siempre útil, nutricia, necesaria… Sin ella no se puede explicar el mundo, no se puede saber o conocer, sólo se ve un pedacito de planeta, un cuadrito de tierra sin agua: la realidad en el pequeño nivel de los animalitos.

Sin la palabra nada tiene nombre, nadie es, sin palabras el mundo no es. Por eso a la palabra hay que sembrarla, hay que regarla, abonarla, cuidarla para que crezca fuerte y sana, para que nos alimente y nos enseñe todos los mundos que existen, más allá de la pequeña parcelita en que nos ha tocado nacer.

Variedad en la unidad y unidad en la variedad de lenguas distinguen a México. La diversidad de lenguas es la base para tener una mayor cantidad de voces que busquen las posibles soluciones a los problemas que nos aquejan. Nadie puede dudar hoy de que la pluralidad es la materia con la que se construye la riqueza. Y es que las palabras tienen su sabor característico, su visión particular, sus propios colores, su sonido diferente, por eso náhuatl, zoque, tepehuano, huichol, mexicanero, mixteco, mazateco, zapoteco, ngigua, tének, totonaco, chichimeca y hñähñu son términos llenos de sentido, de recuerdos, de tiempos y culturas antiguas, sabias y poderosas; son la memoria de la grandeza pasada, pero también son la memoria de sus hablantes actuales.

Culturas sobrevivientes, cuyos latidos son las palabras dichas. Culturas y palabras que, como las semillas, tienen una vida que perdura en el tiempo y que florece, por eso sembremos hoy Semillas de Palabras, semillas de rosas y de ecos de las lenguas originarias de México. Dejemos que hablen por sí mismas y a través de las voces puras de los niños de México.

Mtra. Rosalinda Morales GarzaDirectora General de Educación Indígena

La lagartija_27,5.indd 6 24/01/14 01:06

Page 8: BIBLIOTECA ESCOLAR INDÍGENA Y MIGRANTE La lagartija … · La lagartija_27,5.indd 7 24/01/14 01:06. La lagartija_27,5.indd 8 24/01/14 01:06 . Ncheya’ Nche ndob tsi’n re 7 Bli

Nche ndob tsi’n reWa men ndechè nsob, ta nak dis, nasi, o nsoted,a chacha ndechey, kua guz, a o naye ñay, nso se nayiy, nso se nabes niy, o cho nalà naka, leky ndechè yenta ra kuan.

Sis yenta di’s xo mo ni men lô isliù, na nchak ta men, nagakmen, yenta kuan yó, anta nso lut yu, yenta nit ba nso rie ma’ lut.

Sis yenta di’s yenta kuan yó, ndecheka dis’te, riê di’s ko bin men, a yo nit, a kendakmena, tak di’s nlo’ lô men, xomo xen men, wi men ñebey men riê yes nso isliu ñebey men pa ngólmen.Neka no riê yes ro’ xa mo ndidismen, sis gon mena, neka men texkua men rie kuan nso riê yes.Xa nak yal bio, xa nak nap rê kuan ndecheka tdita yó,no.

Nso di’s xal mó ndies, xa nak xa Naw, xazok, xa Tepewan, xa wichol, xa di’stè, xa mistek. Kuados nso xa ndiesa. Ndechè kua texkuay, lo’men, a lo mbyen bix tsa xen rie di’s, na latmen gad di’s.Nal kobin men di’s, mbîs dis, mbîs ye’, gón, na kuan kwes mbyen gôl’ mbyen byi, riê yes ró.

Mtra. Rosalinda Morales GarzaDirectora General de Educación Indígena

La lagartija_27,5.indd 7 24/01/14 01:06

Page 9: BIBLIOTECA ESCOLAR INDÍGENA Y MIGRANTE La lagartija … · La lagartija_27,5.indd 7 24/01/14 01:06. La lagartija_27,5.indd 8 24/01/14 01:06 . Ncheya’ Nche ndob tsi’n re 7 Bli

La lagartija_27,5.indd 8 24/01/14 01:06

Page 10: BIBLIOTECA ESCOLAR INDÍGENA Y MIGRANTE La lagartija … · La lagartija_27,5.indd 7 24/01/14 01:06. La lagartija_27,5.indd 8 24/01/14 01:06 . Ncheya’ Nche ndob tsi’n re 7 Bli

Ncheya’Nche ndob tsi’n re 7Bli xgab 13Bli xgab 15Bli xgab 17Yal 19Ro nit nayé 23Xi lut 25Riê men yes na 27Riê men yes na 31Di`s myin ró 33Yu` mblux 35Bli xgab 39

ÍndicePresentación 6Adivinanzas 13Adivinanzas 14Adivinanza 16La milpa 18Pozo verde 22Jicarita 24La siembra del maíz 26Siembra del maíz 30El cuento de la paloma 32La casa destruida 34Adivinanza 38

La lagartija_27,5.indd 9 24/01/14 01:06

Page 11: BIBLIOTECA ESCOLAR INDÍGENA Y MIGRANTE La lagartija … · La lagartija_27,5.indd 7 24/01/14 01:06. La lagartija_27,5.indd 8 24/01/14 01:06 . Ncheya’ Nche ndob tsi’n re 7 Bli

Adivinanza 40Lima 42La lagartija 46Despedida 48La tierra 50

Bli xgab 41Ngut chich 43Ngiê 47Dis ndiaxa 49Yu’ 51

La lagartija_27,5.indd 10 24/01/14 01:06

Page 12: BIBLIOTECA ESCOLAR INDÍGENA Y MIGRANTE La lagartija … · La lagartija_27,5.indd 7 24/01/14 01:06. La lagartija_27,5.indd 8 24/01/14 01:06 . Ncheya’ Nche ndob tsi’n re 7 Bli

La mariposa 54El mangal 56Té de hierbabuena 58Flores 60Las flores bonitas 63

Mxil 55Ya’ mma’nj 57Nit lé fdion xtîl 59Ra guiee 61Ye´ nabes, ña 63

La lagartija_27,5.indd 11 24/01/14 01:06

Page 13: BIBLIOTECA ESCOLAR INDÍGENA Y MIGRANTE La lagartija … · La lagartija_27,5.indd 7 24/01/14 01:06. La lagartija_27,5.indd 8 24/01/14 01:06 . Ncheya’ Nche ndob tsi’n re 7 Bli

La lagartija_27,5.indd 12 24/01/14 01:06

Page 14: BIBLIOTECA ESCOLAR INDÍGENA Y MIGRANTE La lagartija … · La lagartija_27,5.indd 7 24/01/14 01:06. La lagartija_27,5.indd 8 24/01/14 01:06 . Ncheya’ Nche ndob tsi’n re 7 Bli

13

AdivinanzasVerde por fuera,verde por dentro.¿Qué es?

Tiene cuatro patas,una cola y dos orejas largas.¿Qué es?

Son de varios colores y tamaños, tienen dos orejas, dos cuernos ycuatro patas y cuando les enseñan,una tela roja se enojan.¿Qué son?

Bli xgabNoye tisnanoye le’ny.¿Kuana?

Ndob dap ní, natib kol, chop nza nol.¿Kuana?

Temaa color nelleñiitiukue día’ ka tiukue batzatakue eyik kun latii nelooxi kun die.

Aurora Graciela Pérez ZárateEscuela Vicente GuerreroEl Tlacuache, San Pedro el Alto, Oaxaca.

(El aguacate)

(El burro)

(Ngut yex)

(Bur)

(Bee guu’n)

(Los toros)

La lagartija_27,5.indd 13 24/01/14 01:06

Page 15: BIBLIOTECA ESCOLAR INDÍGENA Y MIGRANTE La lagartija … · La lagartija_27,5.indd 7 24/01/14 01:06. La lagartija_27,5.indd 8 24/01/14 01:06 . Ncheya’ Nche ndob tsi’n re 7 Bli

14

AdivinanzasPicoteo maíz,pongo huevosy tengo pollitos.¿Qué soy?

(La gallina)

Como hierba,tengo cuernosy doy leche.¿Qué soy?

(La vaca)

La lagartija_27,5.indd 14 24/01/14 01:06

Page 16: BIBLIOTECA ESCOLAR INDÍGENA Y MIGRANTE La lagartija … · La lagartija_27,5.indd 7 24/01/14 01:06. La lagartija_27,5.indd 8 24/01/14 01:06 . Ncheya’ Nche ndob tsi’n re 7 Bli

15

Nchowna wan ndob kach nanda na nis.

Aurora Graciela PérezEscuela Vicente GuerreroEl Tlacuache, San Pedro el Alto, Oaxaca.

Bli xgabChoro na nsobmtob na ngongol chuy.¿Chó na?

(Ngid)

(Ngon gôl)

La lagartija_27,5.indd 15 24/01/14 01:06

Page 17: BIBLIOTECA ESCOLAR INDÍGENA Y MIGRANTE La lagartija … · La lagartija_27,5.indd 7 24/01/14 01:06. La lagartija_27,5.indd 8 24/01/14 01:06 . Ncheya’ Nche ndob tsi’n re 7 Bli

16

AdivinanzaSon las gotas del cielo que se filtran bajo el suelo,luego llegan hasta el mar, y en el cielo vuelve a empezar.¿Qué es?

(La lluvia)

La lagartija_27,5.indd 16 24/01/14 01:06

Page 18: BIBLIOTECA ESCOLAR INDÍGENA Y MIGRANTE La lagartija … · La lagartija_27,5.indd 7 24/01/14 01:06. La lagartija_27,5.indd 8 24/01/14 01:06 . Ncheya’ Nche ndob tsi’n re 7 Bli

17

Bli xgabBee itz yaabio’k loo yuuanzaa ast llarkii.

Alumnos de la comunidad de Soledad Peras, Oaxaca.

(Bee killii)

La lagartija_27,5.indd 17 24/01/14 01:06

Page 19: BIBLIOTECA ESCOLAR INDÍGENA Y MIGRANTE La lagartija … · La lagartija_27,5.indd 7 24/01/14 01:06. La lagartija_27,5.indd 8 24/01/14 01:06 . Ncheya’ Nche ndob tsi’n re 7 Bli

La milpaSe seca la milpa,se seca la milpa,desde la orilla del río,hasta la orilla del cerro.

Desde las varashasta los palos,hasta la milpa del ratón,hasta la milpa del ratón.

18

La lagartija_27,5.indd 18 24/01/14 01:06

Page 20: BIBLIOTECA ESCOLAR INDÍGENA Y MIGRANTE La lagartija … · La lagartija_27,5.indd 7 24/01/14 01:06. La lagartija_27,5.indd 8 24/01/14 01:06 . Ncheya’ Nche ndob tsi’n re 7 Bli

19

YalNabis yalnabis yalro yu’axta ro yí.

Te ndob kosaxta ndob àcho yal mdincho yal mdin.

Consejo TécnicoEscuela Benito Juárez

San Antonino El Alto, Oaxaca.

(Bere gab goy)

(Bere gab goy)

La lagartija_27,5.indd 19 24/01/14 01:06

Page 21: BIBLIOTECA ESCOLAR INDÍGENA Y MIGRANTE La lagartija … · La lagartija_27,5.indd 7 24/01/14 01:06. La lagartija_27,5.indd 8 24/01/14 01:06 . Ncheya’ Nche ndob tsi’n re 7 Bli

La lagartija_27,5.indd 20 24/01/14 01:06

Page 22: BIBLIOTECA ESCOLAR INDÍGENA Y MIGRANTE La lagartija … · La lagartija_27,5.indd 7 24/01/14 01:06. La lagartija_27,5.indd 8 24/01/14 01:06 . Ncheya’ Nche ndob tsi’n re 7 Bli

La lagartija_27,5.indd 21 24/01/14 01:06

Page 23: BIBLIOTECA ESCOLAR INDÍGENA Y MIGRANTE La lagartija … · La lagartija_27,5.indd 7 24/01/14 01:06. La lagartija_27,5.indd 8 24/01/14 01:06 . Ncheya’ Nche ndob tsi’n re 7 Bli

22

Pozo verdeCuentan que arriba del pozo verde vivió un señor llamado Antonio, arriba del pozo verde tenía varias gallinas. Cada vez que bajaba a dar agua a sus gallinas llevaba una canasta para poder recoger los huevos que ponían las gallinas en el camino.

La lagartija_27,5.indd 22 24/01/14 01:06

Page 24: BIBLIOTECA ESCOLAR INDÍGENA Y MIGRANTE La lagartija … · La lagartija_27,5.indd 7 24/01/14 01:06. La lagartija_27,5.indd 8 24/01/14 01:06 . Ncheya’ Nche ndob tsi’n re 7 Bli

23

Ro nit nayéNabad tdib men ndelè ntóngap tulut ro nit naye’, nkie noy ngidnche nlay nday nit ngidnandenoy chikuit nchey ngômtob ngid lo nêt.

Odilón Caballero Mendoza

La lagartija_27,5.indd 23 24/01/14 01:06

Page 25: BIBLIOTECA ESCOLAR INDÍGENA Y MIGRANTE La lagartija … · La lagartija_27,5.indd 7 24/01/14 01:06. La lagartija_27,5.indd 8 24/01/14 01:06 . Ncheya’ Nche ndob tsi’n re 7 Bli

24

JicaritaJicarita,jicarita, jicarita, qué bonita estás,sirves para tomar aguaa niños de La Cumbre.

La lagartija_27,5.indd 24 24/01/14 01:06

Page 26: BIBLIOTECA ESCOLAR INDÍGENA Y MIGRANTE La lagartija … · La lagartija_27,5.indd 7 24/01/14 01:06. La lagartija_27,5.indd 8 24/01/14 01:06 . Ncheya’ Nche ndob tsi’n re 7 Bli

25

Xi lutXi lut,xi lut,xilut nabe’s ñalandeche gun nitrie myen bixnso ro yí.

Niños y profesor Jesús García Garcíacomunidad La Cumbre, Oaxaca.

La lagartija_27,5.indd 25 24/01/14 01:06

Page 27: BIBLIOTECA ESCOLAR INDÍGENA Y MIGRANTE La lagartija … · La lagartija_27,5.indd 7 24/01/14 01:06. La lagartija_27,5.indd 8 24/01/14 01:06 . Ncheya’ Nche ndob tsi’n re 7 Bli

La siembra del maízLa gente de mi pueblosiembra maíz, frijoly calabaza que nosda dios para comer.Utilizamos yunta parapreparar la tierra.

26

La lagartija_27,5.indd 26 24/01/14 01:06

Page 28: BIBLIOTECA ESCOLAR INDÍGENA Y MIGRANTE La lagartija … · La lagartija_27,5.indd 7 24/01/14 01:06. La lagartija_27,5.indd 8 24/01/14 01:06 . Ncheya’ Nche ndob tsi’n re 7 Bli

Riê men yes na Ngo bin nsob, ta’kon yed’kuana nda wdan, wána.Ndeche ngon texkua yú.

Miguel Ángel Canseco JiménezEscuela Rubén JaramilloSan Miguel Coatlán, Miahuatlán, Oaxaca.

27

La lagartija_27,5.indd 27 24/01/14 01:06

Page 29: BIBLIOTECA ESCOLAR INDÍGENA Y MIGRANTE La lagartija … · La lagartija_27,5.indd 7 24/01/14 01:06. La lagartija_27,5.indd 8 24/01/14 01:06 . Ncheya’ Nche ndob tsi’n re 7 Bli

La lagartija_27,5.indd 28 24/01/14 01:06

Page 30: BIBLIOTECA ESCOLAR INDÍGENA Y MIGRANTE La lagartija … · La lagartija_27,5.indd 7 24/01/14 01:06. La lagartija_27,5.indd 8 24/01/14 01:06 . Ncheya’ Nche ndob tsi’n re 7 Bli

La lagartija_27,5.indd 29 24/01/14 01:07

Page 31: BIBLIOTECA ESCOLAR INDÍGENA Y MIGRANTE La lagartija … · La lagartija_27,5.indd 7 24/01/14 01:06. La lagartija_27,5.indd 8 24/01/14 01:06 . Ncheya’ Nche ndob tsi’n re 7 Bli

30

Siembra del maíz—Papá, ¿cuántos maíces le echo a cada cajete?—Cuatros maíces y un frijol. ¡Apúrate, apúrate, porque al rato viene el agua!

La lagartija_27,5.indd 30 24/01/14 01:07

Page 32: BIBLIOTECA ESCOLAR INDÍGENA Y MIGRANTE La lagartija … · La lagartija_27,5.indd 7 24/01/14 01:06. La lagartija_27,5.indd 8 24/01/14 01:06 . Ncheya’ Nche ndob tsi’n re 7 Bli

31

Riê men yes na Pâ plâl nsob kobin, atdapnsob, kon tdib ta’cha, cha tak napa nde yi.

Miguel Ángel Canseco JiménezEscuela Rubén JaramilloSan Miguel Coatlán, Miahuatlán, Oaxaca.

La lagartija_27,5.indd 31 24/01/14 01:07

Page 33: BIBLIOTECA ESCOLAR INDÍGENA Y MIGRANTE La lagartija … · La lagartija_27,5.indd 7 24/01/14 01:06. La lagartija_27,5.indd 8 24/01/14 01:06 . Ncheya’ Nche ndob tsi’n re 7 Bli

3232

El cuento de la palomaYo maté una palomaque estaba parada sobreel adobe de la casa; dejé a la paloma afuera.

La lagartija_27,5.indd 32 24/01/14 01:07

Page 34: BIBLIOTECA ESCOLAR INDÍGENA Y MIGRANTE La lagartija … · La lagartija_27,5.indd 7 24/01/14 01:06. La lagartija_27,5.indd 8 24/01/14 01:06 . Ncheya’ Nche ndob tsi’n re 7 Bli

3333

Di’s myin ro’ Mblud na tdib myinndobly tis blá yumbla’na byin ró lè.

Maximino ArellanezEscuela José MartíSan Juan Coatecas Altas, Ejutla, Oaxaca.

La lagartija_27,5.indd 33 24/01/14 01:07

Page 35: BIBLIOTECA ESCOLAR INDÍGENA Y MIGRANTE La lagartija … · La lagartija_27,5.indd 7 24/01/14 01:06. La lagartija_27,5.indd 8 24/01/14 01:06 . Ncheya’ Nche ndob tsi’n re 7 Bli

3434

La casa destruidaHabía una vez un conejito que estaba muy triste porque su casa había sido destruida por la lluvia y no tenía a dónde dormir con su familia. Sus amigos le brindaron ayuda y le construyeron entre todos su nueva casita. El conejito se los agradeció, se puso a cantar y a tocar la guitarra.

La lagartija_27,5.indd 34 24/01/14 01:07

Page 36: BIBLIOTECA ESCOLAR INDÍGENA Y MIGRANTE La lagartija … · La lagartija_27,5.indd 7 24/01/14 01:06. La lagartija_27,5.indd 8 24/01/14 01:06 . Ncheya’ Nche ndob tsi’n re 7 Bli

3535

Yu’ mblux Ngo tdib wis, tdib mbûy nabíl, nso tak le’ yi mblux lisna’, yenta pa yâ mkal kon riê xin’a tsa ñaba tdib ya’ny lo riê men lisna, mtexkua xa yu’ tse nwaloy, nwa tdib dì mtesa bibuel.

María SantosEscuela Misael Núñez AcostaSan Miguel Yogovana, Miahuatlán, Oaxaca.

La lagartija_27,5.indd 35 24/01/14 01:07

Page 37: BIBLIOTECA ESCOLAR INDÍGENA Y MIGRANTE La lagartija … · La lagartija_27,5.indd 7 24/01/14 01:06. La lagartija_27,5.indd 8 24/01/14 01:06 . Ncheya’ Nche ndob tsi’n re 7 Bli

La lagartija_27,5.indd 36 24/01/14 01:07

Page 38: BIBLIOTECA ESCOLAR INDÍGENA Y MIGRANTE La lagartija … · La lagartija_27,5.indd 7 24/01/14 01:06. La lagartija_27,5.indd 8 24/01/14 01:06 . Ncheya’ Nche ndob tsi’n re 7 Bli

La lagartija_27,5.indd 37 24/01/14 01:07

Page 39: BIBLIOTECA ESCOLAR INDÍGENA Y MIGRANTE La lagartija … · La lagartija_27,5.indd 7 24/01/14 01:06. La lagartija_27,5.indd 8 24/01/14 01:06 . Ncheya’ Nche ndob tsi’n re 7 Bli

38

AdivinanzaSoy un animal que vive en el campo,algunas personas me matan para comer; brinco y salto de contento.Mi vida siempre estoy salvando.

(El conejo)

La lagartija_27,5.indd 38 24/01/14 01:07

Page 40: BIBLIOTECA ESCOLAR INDÍGENA Y MIGRANTE La lagartija … · La lagartija_27,5.indd 7 24/01/14 01:06. La lagartija_27,5.indd 8 24/01/14 01:06 . Ncheya’ Nche ndob tsi’n re 7 Bli

3939

Bli xgabNaka t´ mani ni unú lani daani un sa ni ru´ti nara par ya kiraba nararbaaysi stie´sa rate dxi rgiilia galma baani xtenia.

Abel García GarcíaEscuela Nesiu BianiSan Dionisio Ocotepec, Oaxaca.

(Kune´j)

La lagartija_27,5.indd 39 24/01/14 01:07

Page 41: BIBLIOTECA ESCOLAR INDÍGENA Y MIGRANTE La lagartija … · La lagartija_27,5.indd 7 24/01/14 01:06. La lagartija_27,5.indd 8 24/01/14 01:06 . Ncheya’ Nche ndob tsi’n re 7 Bli

40

Adivinanza Una culebrita está adelante de mí y no me deja pasar.¿Qué es?

(El río)

La lagartija_27,5.indd 40 24/01/14 01:07

Page 42: BIBLIOTECA ESCOLAR INDÍGENA Y MIGRANTE La lagartija … · La lagartija_27,5.indd 7 24/01/14 01:06. La lagartija_27,5.indd 8 24/01/14 01:06 . Ncheya’ Nche ndob tsi’n re 7 Bli

41

Bli xgab T´ be´l na ngaá loa chi ke´t nama tedia.

Abel García GarcíaEscuela Nesiu BianiSan Dionisio Ocotepec, Oaxaca.

(Geeu ni)

La lagartija_27,5.indd 41 24/01/14 01:07

Page 43: BIBLIOTECA ESCOLAR INDÍGENA Y MIGRANTE La lagartija … · La lagartija_27,5.indd 7 24/01/14 01:06. La lagartija_27,5.indd 8 24/01/14 01:06 . Ncheya’ Nche ndob tsi’n re 7 Bli

42

Lima¿Para qué la quieres?: para comerla,¿en donde hay?: en el pueblo,¿cómo sabe?: sabrosa,¿cómo es?: verde.

La lagartija_27,5.indd 42 24/01/14 01:07

Page 44: BIBLIOTECA ESCOLAR INDÍGENA Y MIGRANTE La lagartija … · La lagartija_27,5.indd 7 24/01/14 01:06. La lagartija_27,5.indd 8 24/01/14 01:06 . Ncheya’ Nche ndob tsi’n re 7 Bli

43

Ngut chich Xa liley, wanypa nsoy, yêsxa ndiowa nixxa ñay, nayé.

Emiliano GarcíaEscuela Pedro Palma BaltasarSanta Catalina Quierí, Yautepec, Oaxaca.

La lagartija_27,5.indd 43 24/01/14 01:07

Page 45: BIBLIOTECA ESCOLAR INDÍGENA Y MIGRANTE La lagartija … · La lagartija_27,5.indd 7 24/01/14 01:06. La lagartija_27,5.indd 8 24/01/14 01:06 . Ncheya’ Nche ndob tsi’n re 7 Bli

La lagartija_27,5.indd 44 24/01/14 01:07

Page 46: BIBLIOTECA ESCOLAR INDÍGENA Y MIGRANTE La lagartija … · La lagartija_27,5.indd 7 24/01/14 01:06. La lagartija_27,5.indd 8 24/01/14 01:06 . Ncheya’ Nche ndob tsi’n re 7 Bli

La lagartija_27,5.indd 45 24/01/14 01:07

Page 47: BIBLIOTECA ESCOLAR INDÍGENA Y MIGRANTE La lagartija … · La lagartija_27,5.indd 7 24/01/14 01:06. La lagartija_27,5.indd 8 24/01/14 01:06 . Ncheya’ Nche ndob tsi’n re 7 Bli

4646

La lagartijaUna lagartijasube y baja,baja y subeen la bugambilia,y en pleno solenseña y enseñasu collar blancotodas las mañanas.

La lagartija_27,5.indd 46 24/01/14 01:07

Page 48: BIBLIOTECA ESCOLAR INDÍGENA Y MIGRANTE La lagartija … · La lagartija_27,5.indd 7 24/01/14 01:06. La lagartija_27,5.indd 8 24/01/14 01:06 . Ncheya’ Nche ndob tsi’n re 7 Bli

4747

NgiêTib ngiênlay, ndekeyndekey nlaytista ye mbiltse ndo bé loynkie loy nkie rosar nakisrieta ti’l.

Wilfredo Joel Alavés PérezEscuela Misael Núñez AcostaSan Miguel Yogovana, Miahuatlán, Oaxaca.

La lagartija_27,5.indd 47 24/01/14 01:07

Page 49: BIBLIOTECA ESCOLAR INDÍGENA Y MIGRANTE La lagartija … · La lagartija_27,5.indd 7 24/01/14 01:06. La lagartija_27,5.indd 8 24/01/14 01:06 . Ncheya’ Nche ndob tsi’n re 7 Bli

DespedidaDel maestro y compañeros me despido así:Llegando a mi casa el perrito moverá la cola así,abrazos y besitos a mi mamita le daré,y muy contento a mi papito esperaré.

48

La lagartija_27,5.indd 48 24/01/14 01:07

Page 50: BIBLIOTECA ESCOLAR INDÍGENA Y MIGRANTE La lagartija … · La lagartija_27,5.indd 7 24/01/14 01:06. La lagartija_27,5.indd 8 24/01/14 01:06 . Ncheya’ Nche ndob tsi’n re 7 Bli

Di’s ndiaxa Xa nlo lona ndiedna lôgo’ le’ nà ndiá,tse tsin,a lis na, le mbak lut wîn kolnakesna xnana tsoro xnananaben kuetna xutna.

Beatriz Pacheco JiménezEscuela Benito JuárezLlano Grande, San Miguel Coatlán, Miahuatlán,

Oaxaca.

49

La lagartija_27,5.indd 49 24/01/14 01:07

Page 51: BIBLIOTECA ESCOLAR INDÍGENA Y MIGRANTE La lagartija … · La lagartija_27,5.indd 7 24/01/14 01:06. La lagartija_27,5.indd 8 24/01/14 01:06 . Ncheya’ Nche ndob tsi’n re 7 Bli

50

La tierraEn mi rancho no sólo trabajamos la tierra en la siembra, también utilizamos la tierra para preparar barro y hacer ollas y comales.

La lagartija_27,5.indd 50 24/01/14 01:07

Page 52: BIBLIOTECA ESCOLAR INDÍGENA Y MIGRANTE La lagartija … · La lagartija_27,5.indd 7 24/01/14 01:06. La lagartija_27,5.indd 8 24/01/14 01:06 . Ncheya’ Nche ndob tsi’n re 7 Bli

51

Yu’Gee tenna ndun besa tiin, nan paa nabtza ngoo besa bnii ndoyo, no ngoó besa yozid, ndac chao til nzia gets.

Sebastián Osorio CruzEscuela Benito JuárezLlano Grande, San Miguel Coatlán, Miahuatlán, Oaxaca.

La lagartija_27,5.indd 51 24/01/14 01:07

Page 53: BIBLIOTECA ESCOLAR INDÍGENA Y MIGRANTE La lagartija … · La lagartija_27,5.indd 7 24/01/14 01:06. La lagartija_27,5.indd 8 24/01/14 01:06 . Ncheya’ Nche ndob tsi’n re 7 Bli

La lagartija_27,5.indd 52 24/01/14 01:07

Page 54: BIBLIOTECA ESCOLAR INDÍGENA Y MIGRANTE La lagartija … · La lagartija_27,5.indd 7 24/01/14 01:06. La lagartija_27,5.indd 8 24/01/14 01:06 . Ncheya’ Nche ndob tsi’n re 7 Bli

La lagartija_27,5.indd 53 24/01/14 01:07

Page 55: BIBLIOTECA ESCOLAR INDÍGENA Y MIGRANTE La lagartija … · La lagartija_27,5.indd 7 24/01/14 01:06. La lagartija_27,5.indd 8 24/01/14 01:06 . Ncheya’ Nche ndob tsi’n re 7 Bli

54

La mariposaLa mariposa anda entre las flores, y toma miel de las flores.

La lagartija_27,5.indd 54 24/01/14 01:07

Page 56: BIBLIOTECA ESCOLAR INDÍGENA Y MIGRANTE La lagartija … · La lagartija_27,5.indd 7 24/01/14 01:06. La lagartija_27,5.indd 8 24/01/14 01:06 . Ncheya’ Nche ndob tsi’n re 7 Bli

55

MxilLee mxil nketé ree xijyeba, nchu’ msín lo ree yèe.

Piedra Virgen, Loxicha, Pochutla, Oaxaca.

La lagartija_27,5.indd 55 24/01/14 01:07

Page 57: BIBLIOTECA ESCOLAR INDÍGENA Y MIGRANTE La lagartija … · La lagartija_27,5.indd 7 24/01/14 01:06. La lagartija_27,5.indd 8 24/01/14 01:06 . Ncheya’ Nche ndob tsi’n re 7 Bli

56

El mangalEl mangal está precioso, porque tiene muchos mangos.

La lagartija_27,5.indd 56 24/01/14 01:07

Page 58: BIBLIOTECA ESCOLAR INDÍGENA Y MIGRANTE La lagartija … · La lagartija_27,5.indd 7 24/01/14 01:06. La lagartija_27,5.indd 8 24/01/14 01:06 . Ncheya’ Nche ndob tsi’n re 7 Bli

57

Ya’ mma’nj A, man nabes ñankey noy kuados man.

Alba Santiago

La lagartija_27,5.indd 57 24/01/14 01:07

Page 59: BIBLIOTECA ESCOLAR INDÍGENA Y MIGRANTE La lagartija … · La lagartija_27,5.indd 7 24/01/14 01:06. La lagartija_27,5.indd 8 24/01/14 01:06 . Ncheya’ Nche ndob tsi’n re 7 Bli

58

Té de hierbabuenaMi mamá preparó té de hierbabuena cuando me dio diarrea.

La lagartija_27,5.indd 58 24/01/14 01:07

Page 60: BIBLIOTECA ESCOLAR INDÍGENA Y MIGRANTE La lagartija … · La lagartija_27,5.indd 7 24/01/14 01:06. La lagartija_27,5.indd 8 24/01/14 01:06 . Ncheya’ Nche ndob tsi’n re 7 Bli

59

Nit lé fdion xtîl Xna’ na mtob nit le’ fdion xtîltse mbxakna yîs le’n.

Norma Luna JuárezEscuela Ignacio ZaragozaPiedra Virgen, Loxicha, Oaxaca.

La lagartija_27,5.indd 59 24/01/14 01:07

Page 61: BIBLIOTECA ESCOLAR INDÍGENA Y MIGRANTE La lagartija … · La lagartija_27,5.indd 7 24/01/14 01:06. La lagartija_27,5.indd 8 24/01/14 01:06 . Ncheya’ Nche ndob tsi’n re 7 Bli

Flores • Rosa • Manzanilla• Flor de alcatraz • Nochebuena

60

La lagartija_27,5.indd 60 24/01/14 01:07

Page 62: BIBLIOTECA ESCOLAR INDÍGENA Y MIGRANTE La lagartija … · La lagartija_27,5.indd 7 24/01/14 01:06. La lagartija_27,5.indd 8 24/01/14 01:06 . Ncheya’ Nche ndob tsi’n re 7 Bli

Ra guiee • Gie ro`s• Giee masnil• Gie cartu`ch• Gie tieen

Abel García GarcíaEscuela Nesiu BianiSan Dionisio Ocotepec, Oaxaca.

6161

La lagartija_27,5.indd 61 24/01/14 01:08

Page 63: BIBLIOTECA ESCOLAR INDÍGENA Y MIGRANTE La lagartija … · La lagartija_27,5.indd 7 24/01/14 01:06. La lagartija_27,5.indd 8 24/01/14 01:06 . Ncheya’ Nche ndob tsi’n re 7 Bli

La lagartija_27,5.indd 62 24/01/14 01:08

Page 64: BIBLIOTECA ESCOLAR INDÍGENA Y MIGRANTE La lagartija … · La lagartija_27,5.indd 7 24/01/14 01:06. La lagartija_27,5.indd 8 24/01/14 01:06 . Ncheya’ Nche ndob tsi’n re 7 Bli

63

Las flores bonitasLas flores bonitas nacen en el campo y tienen su aroma natural.

Ye’ nabes, ña Ye’ nabes’ ngollô wan nix ndie’.

Piedra Virgen, Loxicha, Pochutla, Oaxaca.

La lagartija_27,5.indd 63 24/01/14 01:08

Page 65: BIBLIOTECA ESCOLAR INDÍGENA Y MIGRANTE La lagartija … · La lagartija_27,5.indd 7 24/01/14 01:06. La lagartija_27,5.indd 8 24/01/14 01:06 . Ncheya’ Nche ndob tsi’n re 7 Bli

NgiêLa lagartija,

de la colección Semilla de Palabras,se imprimió

por encargo de la Comisión Nacional de Libros de Texto Gratuitos,

en los talleres de

En su formación se utilizaron las familias tipográficas: Helvética Neue y Minion Pro.

El tiraje fue de 33,000 ejemplares.

La lagartija_27,5.indd 64 24/01/14 01:08