Boimorto - Memoria dun silencio

Boim

ort

o-

Mem

oria

dun

Silencio

Concello

de

Boimorto

Autor:Xosé Luis Rivas Cruz - Mini

Enmaquetación e deseño:Xosé Anxo Grande Penela

Edita:Concello de Boimorto

Imprime:Imprenta Meligraf (Melide)

Depósito Legal C 2765-2007

Como Alcalde do Concello de Boimorto, portanto herdeiro da historia do mesmo, teño a benencabezar estas páxinas sobre feitos non moi lon-xanos que só estaban na memoria das familias queo sufrían e que os levaban ó lombo como un pesoescuro e secreto, con medo.

Gracias á democracia estes acontecementospoden sair á luz e honrar ós homes e mulleres que,sin ningunha culpa, foron masacrados, humilladose olvidados.

Espero que este libriño nos abra os ollos paranon volver a cometer nunca actos semellantes.

O Voso Alcalde

José Ignacio Portos Vázquez.

Para os que morderon sangue ou silenciodurante tantos anos porque non sei, se por culpadese longuísimo e pesado silencio, o tempo pode-rá cumprir o seu labor de poñer a cada quen noseu sitio.

Ás viúvas e orfos, caseiros moitos deles,que tiveron que sufrir a miseria e a indecentemoralidade dos asasinos, ano tras ano, nunha con-vivencia que deixou de selo desque correu o san-gue.

INTRODUCCIÓN

- 9 - Xosé Luis Rivas Cruz - Mini

INTRODUCCIÓN

Non me vai ser fácil explicar convenientemente estamoción sen levantar suspicacias. De todos xeitos considé-rome obrigado a presentala. Quixera que se me entendeseben e non sei se conseguirei facerlles chegar, compañeirosde Corporación, a verdadeira intención que me anima.

O ano próximo cumpliranse setenta do principio daguerra civil-incivil que asolou España e deixou fondasferidas. Vai ser o momento de recordar aquela matanza(inútil vista desde hoxe) e, lembrar ós que dun xeito oudoutro tiveron que acudiren ó frente de batalla a matarseveciño contra veciño, irmán contra irmán.

Antes de que isto suceda. Antes do recordo xeral atodos, penso que temos unha débeda que saldar cos quecaeron en silencio pasados polas armas dun xeito ignomi-nioso e ilegal. Os que nunca tiveron un xuizo. Que as súasfamilias non recibiron notificación oficial da súa mortenin puideron recuperar os seus corpos. Estou falando daCorporación Municipal de Boimorto do ano 36 e dalgúnoutro represaliado se o houbese. A razón que me move éque 69 anos despois, o silencio, a vergoña e certo medoincomprensible nunha democracia seguen a tapar eses

Boimorto - Memoria dun Silencio - 10 -

feitos. Non son horas de buscar culpables, nin de darrazóns nin xustificacións á súa morte. Son horas, creo, derecuperar do silencio a súa memoria. De dar sepultura ósseus restos, anque sea simbólicamente, para que descan-sen en paz. Na paz que buscamos hoxe. A paz da toleran-cia e da discrepancia pacífica. A que tentamos construirdía a día para ben de todos. E certamente debemos deséremos nós, a Corporación Municipal, quen deamos oprimeiro paso na restitución da súa cidadanía plena. Eese primeiro paso para recuperar para eles a plena cida-danía que se lles negou co seu ignominioso "paseo" énomealos aquí, públicamente. Restituílos á memoria dospresentes e que esta restitución quede escrita na actadeste Pleno.

Propóñolle ademáis a este Pleno Municipal deBoimorto a celebración dun acto simbólico que ben pode-ría ser o de depositar unha rosa por cada fusilado nolugar ou lugares dos feitos e, o inicio das accións queentre todos acordemos para devolverlles a dignidadepública, porque a outra non a perderon nunca e ofrecer ássúas familias, se o teñen a ben, a colaboración necesariapara recuperaren os seus restos. Así poderiamos traer asúa memoria novamente entre nós.

Creo que podería ser un acto de afirmación demo-crática. De recuperación da paz da que antes falaba etransmitirlles ós nosos veciños a reflexión de que nuncadeben falar as armas, a violencia, os odios nin a vingan-za. Que debemos aprendermos todos, principalmente osmáis novos, dos erros cometidos no pasado. Que a histo-


ria está para sacar leccións, e non ser repetida. Que odiálogo, e a convivencia na discrepancia é a meta quedía a día teremos que conseguir para o ben social. Ospobos que non reflexionan sobre a súa historia están con-deados a repetila.

Feito este desagravio que hoxe propoño a estePleno poderemos encarar dun xeito limpo as posiblescelebracións dos setenta anos do comezo da Guerra CivilEspañola. Apelo á xenerosidade dos sres. Concelleirosno momento de votar esta moción e pido disculpas, detodo corazón, polas feridas que esta poida reverdecer.Gracias.

Este é o texto da moción apresentada e defendidapolo concelleiro do BNG. de Boimorto, este que subscri-be, no Pleno Ordinario da Corporación Municipal o día26 de agosto de 2005 e que foi aprobada por unanimida-de despois de longa discusión. E este é o texto que dá pépara comezar a contactar coas familias dos represaliadose facer indagacións de cómo e por qué sucederon os fei-tos a que fai referencia. Foi un camiño longo e cheo decontratempos. Eu non sabía cando apresentei a mociónque había entre os paseados veciños de Boimorto que nonformaban parte da Corporación Municipal do 36.Faltábanme moitos, moitos datos. Aínda hoxe chégalleben.

Non tódalas familias responderon de igual xeito.Foi preciso ir rompendo o xeo pouco a pouco. Tampoucose deu contactado con todas, se cadra porque non soube-mos facelo.


O ano da memoria celebrado no 2.006 axudou. Defeito en novembro dese ano, na parroquia de Ortoño, quefoi onde apareceron seis dos mortos, celebrouse, por partedo equipo de goberno do concello de Ames, un acto namemoria deles, as víctimas dos Batáns, coa asistencia dosfamiliares que demos avisado e cunha representación daCorporación de Boimorto presidida polo seu alcalde.

Este libriño forma parte da recuperación da memo-ria dos asasinados o 20 de agosto do 36 en Ortoño e noAmenal. Os actos foron programados conxuntamenteentre representantes de cinco familias dos fusilados e oconcello de Boimorto dando así cumplimento á mociónaprobada en Pleno da Corporación Municipal como nonpodería ser doutra maneira.

Este traballo vai dirixido especialmente ós veciñosde Boimorto. Leva dentro, non sei se claramente, un des-exo de traer a todos nós a nosa propia historia, a máis pró-xima, a que non ven nos libros da escola. Non tenta levan-tar feridas aínda que, de entrada, poida suscitar recelos.As cousas foron como foron e nada as pode mudar, perosi podemos continua-lo noso camiño cara adiante sen aga-char nada. A liberdade que disfrutamos hoxe permítenosisto: comparti-lo noso con total naturalidade.

Non pretende ser só un relato dos feitos, senón unachegamento ó tempo histórico e un desexo de acabar cosilencio que sobre deles pesou durante tantos anos. Temosa vantaxe de que se conservan os Libros de Actas dasSesións e algúns documentos daquel tempo. Tamén meachegaron outros documentos da época que se conservannos arquivos provinciais, dos xulgados militares,e consul-tei o Arquivo do Reino de Galicia.


Os protagonistas daqueles feitos e daquel tempo xacase todos morreron. Descansen en paz que bastante gue-rra tiveron. Non é a miña intención como autor deste tra-ballo xulga-los feitos neste libro. Eu teño o meu xuizo e amiña opinión que non vou expoñer aquí. Tratei en todomomento de axustarme ós feitos históricos cos datos quepuiden arrecadar.

Haberá quen opine que o relato referente á IIRepública está manipulado. Non é certo. Alá el. A mani-pulación é anterior e procede do periodo da dictadurafranquista e do medo á verdade que quedou en tódolosque sufrimos ese réxime totalitario. Non se sostén quehoxe, tras trinta anos de democracia se poida defenderdesde posicións demócratas a dictadura de Franco.

Consultei diferentes historiadores. Os menos sos-peitosos de extremos de dereita ou de esquerda. Tenteiexpoñer a Historia de xeito que sexa comprensible paratodos. Non sei se o conseguín.

A miña memoria non é daquí, pero os derradeiros24 anos da miña vida si. Por iso e porque os meus alum-nos merecen saber a verdade histórica fago este traballo;para que os máis novos gañen a liberdade e a exerzannunha democracia fértil e venturosa para todos. Os vellosestamos marcados e mancados polos tempos pasados. Osnovos case non e, polo tanto non podemos permitir quecorran o risco de repeti-la Historia. Sexamos pois xenero-sos uns e outros e fagamos dos feitos que aquí se relatanunha aprendizaxe positiva en ben do futuro e da convi-vencia.

Brates, xullo do 2.007

A II REPÚBLICA ESPAÑOLA


A II REPÚBLICA ESPAÑOLA

O atraso económico, social e cultural que padecíaGalicia a finais da Dictadura de Primo de Rivera era seme-llante ó doutros pobos do Estado Español. Arrastrábanseas consecuencias das guerras carlistas, a perda das colo-nias, a sangría de mozos da guerra de África e a preguizadunha clase politica e social dominante que non daba solu-ción a estes graves problemas. Nada se movía para face-las reformas necesarias para unha modernización quesacase ós pobos de España da miseria e da apatía.

Aquí, na Galicia rural conservábase todo: o feuda-lismo dos amos e caseiros, o analfabetismo da poboación,o caciquismo máis atroz, a relixión avasalladora que frena-ba todo o que cheirase a novo, a progreso.

Todo isto, sendo certo, non é toda a verdade. Anosatrás fervera un movemento agrarista de asociacionismo eloita pola redención (supresión) dos foros, de sociedadesagrarias que buscaban a modernización das técnicas decultivo e manexo e mellora do gando..., aínda que a súaactividade era xa moi baixa cando Primo de Rivera da oseu Golpe de Estado.


Co final da Dictadura do xeneral Primo de Rivera,que durou case oito anos e que foi tempo dalgunhas refor-mas pero de represión política e falta de libertade, osmovementos obreiros e campesiños comezan a cobrarnovamente forza. A Monarquía, co rei Alfonso XIII ácabeza, estaba esgotada e os máis sensatos clamaban polaRepública, de xeito que o día 14 de abril foi unha manifes-tación case unánime de alegría e de esperanza: ARepública pola que case todos agardaban iba solucionartódolos problemas que tiña o País. Esa era a crenza xeralnaquel momento.Por iso cando se proclama , a Monarquíacae sen resistencia, coma algo natural que se vía vir.

No rural galego teñen especial importancia as xen-tes que regresaban da emigración a Cuba e Arxentina.Traían novas ideas e perderan o medo ás loitas sociais,pero sobre de todo, en liñas xerais, eran xentes con preo-cupación pola cultura, lían o periódico naqueles tempos,estaban informados e cavilaban e falaban con liberdade.Cinco, polo menos, dos fusilados de Boimorto o 20 deagosto do 36 estiveran en Cuba ou na Arxentina.

Galicia fervía nos primeiros trinta anos do séculoXX e a República aparece coma un periodo de convul-sións políticas e sociais enriquecedoras, con medidasreformadoras e modernizadoras dunha sociedade na que auns parécenlle demasiado poucas e lentas e a outros dema-siadas e moi rápidas. A II República ten unha forte ansiade eleva-lo nivel cultural do pobo. Por iso nos cinco anosque dura pasa de máis ou menos 16.000 escolas a cerca de23.000, é dicir case 7.000 escolas máis en todo o Estado.Este esforzo unido a outras medidas educativas pasa a ser


un perigo para a dominación que exerce a Igrexa Católica,única posuidora da verdade absoluta ata aquel momento,porque ademáis, as escolas da República son laicas.

A Liberdade e as ansias de igualdade que procla-man os partidos de esquerda, a Reforma Agraria e asmedidas salariais e de protección dos obreiros alporizanós amos terratenentes e ós patronos das fábricas que xadesde o primeiro día conspiran contra da República.

O primeiro intento de vira-la situación é o deSanjurjo no ano 32 e logo Franco dalle o tiro de gracia aeste primeiro intento serio de democracia e moderniza-ción. Con el vén a represión, o temor e o rechazo á políti-ca: "Rapás, non sexas tolo, non te metas en política, esonon che é pra nós..." Pero isto xa é outro cantar.

Os anos do medo e da incultura franquista non nospermitiron estudiar nin saber dese tempo nada de nada. Naescola deixabamos de estudiar historia cando chegabamosa Isabel II e de aí saltabamos a Franco, case cen anos quedeixaban de existir nun silencio. Era perigoso o saber, epor iso permanecimos (permanecéronnos) incultos ata haiben pouco. A transición política á democracia foi dunsilencio covarde e temeroso da volta atrás. As pistolas fas-cistas e as espadas militares seguían mandando e contro-lándonos a nós, pobres ovellas que nos podiamos embo-rrachar de libertade.

Nos cinco anos que tivo de vida, a Repúblicaemprendeu un proceso de democratización nunca visto atadaquela no Estado español: elabórase unha Constituciónprogresista que inclúe a igualdade de homes e mulleres,


divorcio, dereito ó traballo; recoñecemento de liberdadede prensa, reunión, asociación, sindicatos, dereitos labo-rais, estatutos de autonomía...

OS TRES PERIODOS

Coalición republicano-socialista ou Reformista: (abril do 31 a novembro do 33)

Elabora unha nova Constitución e fai frente ós pro-blemas fundamentais que impiden a modernización doEstado: a cuestión agraria, o problema militar (case tantosoficiais coma soldados ), a separación Igrexa-Estado,liberdade de cultos, o dereito a voto das mulleres... ; osestatutos de autonomía e a reforma educativa ( ensinolaico e obrigatorio, creación de escolas, alfabetización dapoboación...)

Bienio Conservador ou Negro (1934-35)

Rompida a coalición republicano-socialista a derei-ta contraria á Republica recupera o control político e adí-case a tirar por terra tódalas reformas postas en marcha noperíodo anterior. Estala a Revolución do 34 con rebeliónobreira en Asturias, desobediencia civil en Cataluña, folgaxeral... e as diferencias entre dereitas e esquerdas fanse


cada vez máis fondas.

Frente Popular(febreiro do 36 ata a fin da guerra)

Unha alianza de partidos pequeño-burgueses deesquerdas, nacionalistas e proletarios gaña as eleccións ereanuda con máis enerxía as reformas interrompidas poloBienio Negro. Os grandes capitais, as clases dominantes,a igrexa e a dereita co apoio do exército conspira e dá ungolpe de estado o 18 de xullo de 1936

A VIOLENCIA CIVIL

A pregunta que nos facemos moitas veces é decomo puido ser que aquilo rompese cun baño de sangue ea resposta que nos damos, tamén a miudo, é que o sistemaeconómico anticuado e insostenible de inxusticia socialrompía por todas partes en loita de clases e violenciasocial. Pero hai máis razóns que xa estaban metidas nasociedade desde moitos anos atrás. Aínda hoxe a palabrafaucioso ten significado na sociedade rural. As guerrascarlistas foran dunha violencia extrema para co campesi-ñado. As contínuas represións e manifestacións de inte-grismo social e relixioso das carlistadas, (os fauciosos),estaban nos anos trinta aínda moi presentes. Nada se podíamover coma non fose a costa de poñer en xogo a propia


vida e a da familia. Lembremos que en Boimorto xa forafusilada unha partida de homes (entre 14 e 22) que senegaron a ir á guerra, con seguridade nun reclutamentoforzoso nunha das citadas guerras carlistas. A loita políti-ca tiña, polo tanto, ese componente de eliminación física,sobre todo por parte da dereita daquel tempo que se críadona da verdade absoluta e bendecida polo divino dunharelixión que non admitía disidencias.

A democracia como convivencia política foi admi-tida como algo novo só a partir da chegada da IIRepública, porque esta foi recibida coma unha esperanzacolectiva, coma unha gran festa. A experiencia de demo-cracia anterior á República fora unha burla admitida portodos na que se manipulaban as urnas, os votos e os resul-tados. Era un xogo picaresco no que todos sabían que nonservía para nada bo.

O LAICISMO E A CUESTIÓN RELIXIOSA

Nunha sociedade de miseria económica, de someti-mento, de amos e servos, é necesaria unha xustificaciónpara seguir vivindo... como servo. Esa xustificación, amansedume e a resignación proporcionábase desde o púl-pito. A Igrexa xustificaba a necesidade das clases sociaise a división entre explotadores e explotados como algolóxico, coma se dunha lei natural se tratase, e ofrecíacomo solución un concepto devaluado a través dos sécu-los: a caridade cristiana, como elemento reparador dainxusticia frente ó concepto marxista de igualdade e loitade clases.


O poder económico da Igrexa fora minguado polasdesamortizacións dos gobernos liberais do século XIX óquitarlle as terras e demáis propiedades que foron subasta-das. Pero ese poder económico pasara á burguesía e non ásclases humildes sen terra que seguían na mesma ou pior.

Pero o poderío social e mental da Igrexa estabaaínda intacto. O dominio das conciencias, e a resistencia áentrada dos avances científicos era brutal. A crenza de quea cultura era perigosa difundíase desde os púlpitos. O con-trol social para que o pobo non adquirise letras e culturaera imprescindible para manter a situación de dominioexistente.

Esta é a razón pola que ten tanta importancia para orural a emigración a Arxentina e sobre todo a Cuba, paí-ses que había pouco que conseguiran a independenciadespois de revolucións de corte liberal progresista. Alí osnosos emigrantes entraban en contacto con todo cantoaquí era difícil: liberdade, progreso e cultura; e candoregresaban, os que o facían, viñan impregnados de novasideas que en principio poñían en tea de xuizo a monarquía,o caciquismo e o poder relixioso. Eran xentes afoutascunha forte necesidade de transformar este seu País enalgo novo e máis xusto e moderno.

ALGO DO PERÍODOREPUBLICANO EN BOIMORTO


ALGO DO PERIODO REPUBLICANO EN BOIMORTO

AQUELES TEMPOS

Para o día 12 de abril de 1931 son convocadas elec-cións municipais en toda España. O censo de poboación enBoimorto, feito en 1930, é de 4.468 habitantes de Feito e4.471 de Dereito.

O 15 de marzo de 1931 celébrase no Concello deBoimorto unha Sesión Extraordinaria da CorporaciónMunicipal dando cumplimento a unha Real Orde de 10 demarzo, con motivo de que nas próximas eleccións munici-pais de abril sexan elixidos o número de concelleiros quelle corresponde a este Concello segundo o censo do ano 29pasando a DOCE, dous dos cales serán Tenentes de alcal-de en virtude de ter este Concello entre 4.001 e 5.000 resi-dentes. Establécense dous distritos, elixíndose seis conce-lleiros por distrito.

Nestas eleccións, como xa foi dito, nas cidades deEspaña hai un claro trunfo dos partidos de esquerda, nonasí no medio rural. Os partidos de centro e de esquerda


eran claramente contrarios ó Rei e polo tanto republica-nos. Isto fai que se celebren manifestacións multitudina-rias e que se faga realidade o dito de que España o díadoce "deitouse monárquica e amañeceu republicana." Odía 14 de abril é proclamada a II República e o rei AlfonsoXIII marcha para o extranxeiro, sen opoñer a máis míni-ma resistencia.

INFORME POLÍTICO

Para comprender un pouco mellor o Boimorto dosanos trinta vaian estes anacos dun extenso informe políti-co privado que o secretario deste concello envía privada-mente ó Gobernador Civil o día 24 de abril de 1931 des-pois dunha entrevista personal mantida o día anterior conmotivo da protesta apresentada por socios e elementossimparizantes do Sindicato Agrícola de Boimorto encabe-zados polo seu Presidente Pedro da Arentía.

...Desde tiempo inmemorial estuvieron sometidos al yugoopresor del caciquismo estos aldeanos, pues primeiro conel fallecido ....... padre del abogado de esa capital .........ydespués con el llamado ............... tuvieron un JEFEPOLÍTICO, que era el que marcaba la orientación políti-ca, a gusto de su acomodo o conveniencia, sin tolerar,bajo ningún estilo, la más pequeña protesta ni el menordistingo de lo que ellos mandaban...../... una CooperativaAgrícola que hubo se vió precisada a desaparecer y elSindicato Agrícola de Boimorto y sus Contornos en sus


actuaciones se limitó siempre a cumplir sus fines regla-mentarios, puesto que en otra forma las represálias y ven-ganzas hubieran sido inmediatamente aplicadas por quienera el detentor de la voluntad ciudadana...

- Fala tamén que a situación vese agravada pola activaintervención política dos oito cregos que, quitando ode Cardeiro....todos hubieron de sentir afán de poderío y sus feligreseshubieron de lamentar infinitas veces el peso de sus abusose imposiciones,..../....ya que,entre otros, el de Andabao erapleitista y camorrista profesional, sin perdonar mediopara maltratar a cuanto se opusiera a sus designios./...

- A alternativa dos propietarios pequenos e medios...Constituídos los Ayuntamientos automáticamente en1930 dando lugar a la entrada de algunos vecinos, quenunca participaron en la vida municipal, por el conceptode mayores contribuyentes, ( ata 1930 o veciño que máiscontribuía , é dicir o máis rico era alcalde de dereito ), yestos como más independientes y en mejores condicionespara resistir las amenazas o el peligro de imposicionesfueron dándose cuenta de lo que realmente había y recien-temente reaccionaron, agrupándose para anular el ances-tral caciquismo de ......

- O poder do cacique...que para reflejar la potencia de su situación basta sóloexponer en dos palabras su historial: Llegó hace unoscuarenta años de su pueblo natal, que no es este, para


desempeñar la función de ESCRIBIENTE en elAyuntamiento, y hoy, con su labor absorvente logró, anu-lar al otro difunto cacique, ser SECRETARIO DEL JUZ-GADO MUNICIPAL, SECRETARIO DEL AYUNTAMIEN-TO DE VILASANTAR, RECAUDADOR DE HECHO ENBOIMORTO( pues tiene un testaferro que figura comotal), INFLUYENTE EN EL MUNICIPIO DE SOBRADO(allí está de Secretario un hijo suyo), y MAYOR CONTRI-BUYENTE DE BOIMORTO......

- Explica agora o seu carácter acomodaticio gobernequen goberne e di que ata na Dictadura de Primo deRivera foi Deputado Provincial... y si ahora no se le residencia (mandalo á casa) defini-tivamente, ha de intentar mezclarse vergonzantementepara afianzar su caciquismo o mandatarios suyos ( quepor desgracia abundan por ser muchos los sujetos (ata-dos) por falta de medios de vida a su protectora y egoístaayuda) que ante el peligro de negarle el préstamo en dine-ro o en especie o amenazarle con el apremio si no abonacon puntualidad el recibo del Reparto, le servirán ciega-mente y serán instrumentos suyos.../

- Como restarlle poder.... su modo de proceder dió ocasión a que por los secto-res independientes ( todos los que no precisaban de suapoyo o no temían sus iras), integrado por numerosospropietarios y por aldeanos que eran favorecidos menosinteresadamente por otros adinerados, se tratase desuprimir sus actividades y para ello dieron el primer


paso los que integraban el Pleno de la Corporación, queal resolver, en julio de 1930, proveer la vacante deSecretario.../ Quen desempeñaba este labor nas interinida-des de feito era o tal cacique ... y de entre los aspirantesnombraron al que pensaron más capacitado para actuarsin tener que depender de la práctica profesional del caci-que.../

- Necesidades e as eleccións de abril do 31... Como este Municipio ha estado siempre abandonado ytiene muchas necesidades, entre otras, locales paraEscuelas, arreglo de las carreteras que lo atraviesan,línea de autos que lo comuniquen con la capital delPartido (Arzúa) y con el ferrocarril, trataron de buscar elapoyo oficial, y para ello, como estaba encasillado (depu-tados que escollía o goberno e que saía elixido automáti-camente mediante o sistema de pucheirazo, amaño ou fal-seamento) por el gobierno el que fué ultimamenteSubsecretario de Fomento, Eduardo O´Shea cuya etique-ta era de ciervista, al llegar a las elecciones, los elemen-tos que trataban de regir el Municipio, como tales se afi-liaron, sin que pueda decirse que tuvieran tal matiz ya quesiempre carecieron de él.

Ven dicindo, máis ou menos, que para poderen aco-meter obras e faceren algún labor aceptaron afiliarse ácorrente política que mandaba.Primero se aliaron todos los elementos desafectosde........... y por el art. 29 iban a la proclamación, (pornon haber máis candidatos) pero la presencia del hijo delantiguo cacique y la proclamación por él de cinco candi-


datos les obligó a la apertura de los Colegios y el 12 secelebraron las elecciones, en las que votaron en cada unode los Colegios (tiene 2 el distrito) un número menor de200, de más de 400 que tienen cada uno de ellos.../... nohubo coacciones ni amenazas ni nada que se le parezca.../

- Como extende-la idea da nova democracia... es posible que en brevísimo plazo se obtenga un poten-te núcleo de opinión republicana, para lo cual (yo) teníael propósito de comenzar una serie de conferencias ocharlas vulgarizadoras de captación popular, para prepa-rales en forma de que lo que hoy sienten como protestacontra los viejos abusos caciquiles sea un grito hondo ysentimental de lo más íntimo de sus conciencias.../... puescreo que estas buenas gentes son dignas de mejor tratoque el tenido anteriormente, y no debe abandonarse susintereses en manos de los que siempre abusaron de ellos.

- Dúas alternativas á situación...Por ello creo elemento muy aprovechable, el Presidentedel Sindicato, D. Pedro López Bodelo, y algunos otroselementos del mismo, como ese Peteiro y el apellidadoCarreira, en unión de elementos sanos ( que los hay entrelos propietarios )... Engade que para el non faría fallacambia-la Corporación elexida pois as eleccións foronlimpas segundo os seus informes, e ademáis fala da profe-sión de verdadeira e real opinión republicana dos novosconcelleiros elexidos, antes da toma de posesión da novaCorporación e posesionarse dos seus cargos, sen que hou-bese suxerencia de ninguén...


O informe é moito máis extenso e é asinado e rubri-cado por Antonio Iglesias Garcés, secretario do Concellode Boimorto desde outubro de 1930, procedente deSedano (Burgos) onde tiña as mesmas funcións. Polo quese desprende do seu informe este Secretario sería de ten-dencia republicana de centro-dereita a meu xuizo.

PROCLAMACIÓN DA II REPÚBLICA EN BOIMORTO

O 19 de abril, previa citación, reúnense no localsocial de Andabao a maioría dos socios do SindicatoAgrícola de Boimorto y sus contornos, habendo, segundoreza a acta, representantes de tódalas parroquias. O temaé a proclamación da República en toda España inclusiveen los más remotos contornos faltando solamente aque-llos lugares donde las desaforadas arbitrariedades sesucedieron años y años como pasó en este municipiodesde hace tantos años. Logo dunha longa deliberaciónacórdase por unanimidade protestar ante o GobernadorCivil da provincia e impedir por tódolos medios ó seualcance que tomen posesión os concelleiros ciervistasdesignados polo cacique de sempre, que aparecen electoso día doce. Acórdase tamén por unanimidade sairen enmanifestación ó Concello e faceren presentes os acordose desexos do pobo soberano. E como ó frente da manifes-tación estaban os representantes desta sociedade, conbandeira republicana desplegada, é acordo da maioríasubiren ó Concello e proclamaren a República, izando a


bandeira no edificio municipal, regalándoa como recordo.Por último acórdase remitir copia desta acta ó sr.

Gobernador por conducto do Axuntamento e baixo sobrecertificado. Noméase unha comisión de dous individuospara transladárense á Coruña a faceren presente ó sr.Gobernador dos atropelos cometidos. Esta acta leva 47firmas constando que son só algúns os que o fan.

- Comparecencia e protesta oficialO 21 de abril ante o alcalde D. Andrés Carril Rey,

asistido polo Secretario do Concello comparece D.PedroLópez Bodelo acompañado de varios socios do SindicatoAgrícola. Este manifesta que o domingo 19, ás dezasetehoras se personaron neste Municipio con gran número desocios e correlixionarios co obxecto de formular protestacontra as eleccións efectuadas o doce pasado e efectua-laproclamación da República facendo entrega dunha ban-deira republicana que como regalo facían á Corporación e,por ser festivo ese día e non funcionaren as oficinas muni-cipais tiveron que aprazar a dita protesta que no día dehoxe veñen formularen...

- Toma de posesión da nova CorporaciónEse mesmo 21 de abril reúnense os concelleiros

saíntes e os electos para cesaren os primeiros e constitui-ren a nova Corporación os segundos. Segundo reza nolibro de actas do Concello deses anos: " O sr. Alcaldesaínte, D. Andrés Carril Rey, manifesta ós concurrentesque momentos antes se apresentaron ante el D. PedroLópez Bodelo, presidente do Sindicato Agrícola de


Boimorto y sus Contornos acompañado por outros variossocios para formular verbalmente a súa protesta contra aseleccións efectuadas neste distrito electoral o doce doactual e que extendida a correspondente comparecencia apoñía de manifesto á Corporación para a adopción daresolución que se estimase conveniente.”

Exposto o criterio de tódolos presentes, por unani-midade acordan que sendo unha cuestión que debe ser tra-mitada pola Alcaldía ó Exmo. Sr. Gobernador Civil daProvincia e, considerando que as órdenes circuladas senrevocación competente e oportuna deben seren cumplidasfielmente por estimar que así se serven os intereses daRepública á que ademáis do acatamento leal e sincero quefixeron poñen á súa disposición canto signifique sacrificioe esforzo polo seu afianzamento e progreso. Elíxese alcal-de novamente a D. Andrés Carril Rey e queda constituídoo novo Concello.

A citada comparecencia cúrsase ó Goberno Civilacompañada dun curioso informe do alcalde sainte eentrante no que fai profesión de fe republicana e anticaci-quil, asegurando a súa independencia e a da súa candida-tura gañadora, e poñéndose a disposición das novas auto-ridades republicanas para o que teñan a ben.

- Comisión Xestora e novas elecciónsO día 27 de abril e segundo consta no citado libro

de actas " Apreséntase D. Julio Wonemburger Canosacomo representante da Federación Republicana Gallega eentrega ó Sr. Alcalde un oficio do Gobernador Civil orde-nando a suspensión da Corporación recentemente consti-


tuída e a súa substitución por unha Comisión xestora inte-grada por tantos veciños coma distritos electorais existanno Municipio. Para dar cumplimento á dita disposición,coa cal se conformou o Alcalde, unha vez oídos e a pro-posta dos elementos republicanos e socialistas da locali-dade, designa, o Sr. Wonemburger ós veciños D. PedroLópez Bodelo e D. José Mª Vázquez Garea, quen presen-tes foron posesionados no seu cargo.

Esta Comisión Xestora leva os asuntos desteConcello ata que se repiten as eleccións o domingo 31 demaio e o día 5 de xuño toma posesión a nova Corporaciónsaída desas eleccións. Esta nova Corporación, xa compos-ta por concellais de partidos tanto de dereitas coma deesquerdas, elixe por once votos a favor e unha papeleta enbranco a D. Pedro López Bodelo como alcalde, a D. JoséCabanas Vázquez como primeiro Tenente de alcalde e aD. Manuel Carro Sandá como Segundo Tenente de alcal-de co mesmo resultado de votos antes expresado.

ASUNTO DOS CEMENTERIOS

En Sesión Ordinaria da Corporación Municipalcelebrada o 29 de novembro de 1932 ponse a debate polapresidencia o asunto da incautación dos cementeriosparroquiais que foron secularizados pola lei de 30 dexaneiro deste mesmo ano, coincidindo tódolos sres. con-celleiros presentes na opinión de que os cementeriosdeben pasaren a poder do municipio acordando que porparte da alcaldía se apresente un informe detallado acerca


deste asunto no que se fará explicación clara e ampla danecesidade, prazo e modo para levar a cabo o proxecto aque se refire o presente acordo.

-En Sesión Ordinaria celebrada o 18 de decembro de1932 dase lectura ó seguinte informe: O Alcalde-Presidente do Concello de Boimorto, que subscribe,encumplimiento do acordo del Pleno fecha 29 de noviembrepróximo pasado, procurou estudar coa suficiente aten-ción e o suficiente detenimento o asunto relacionado coaincautación dos cementerios parroquiais poloAxuntamento, emitindo en consecuencia as seguintesconsideracións.= A ninguén se lle oculta a importanciaque este asunto trascende dentro da vida rural e pacíficado término municipal de Boimorto. Pode dicirse que éeste o primeiro paso dado en sentido revolucionariodesde o advenimento da República. Incluso hai que con-vir en que esta incautación que se pretende levar a cabosuporá para algúns veciños o escándalo e a persecuciónrelixiosa cando non é máis có cumplimento das disposi-cións emanadas do Ministerio de Xustiza co sano e demo-crático desexo de establecer fixamente a liña divisoriaque no futuro separará o poder civil e a autoridade ecle-siástica. Precisamente, por tratarse de tan serio proxec-to, cré o abaixo firmante que debe acometerse coa máxi-ma urxencia e a máxima inflexibilidade, dando a sensa-ción así de que a autoridade local se preocupa con dili-xencia e celo de colaborar nesta obra de rexeneraciónsocial que, desde o advenimento da República, preocupaás figuras máis destacadas da mesma.= Na lei de secula-


rización de cementerios de data de 30 de xaneiro últimoordéase a construcción de cementerios municipais noprazo dun ano a aqueles municipios que por calqueracausa non tivesen cementerios da súa propiedade.Coñecidas as posibilidades económicas do noso munici-pio, non se pode razonablemente pensar na construccióndos once cementerios que se necesitan para substituir ósactuais parroquiais. Únicamente establecendo para elo aprestación persoal veciñal que se necesita para aprovei-tala noutras obras de tanta ou maior importancia localcomo son as escolas e os camiños. En cambio queda orecurso da incautación, circunstancia que autoriza oparágrafo segundo do artigo primeiro da mencionada lei.Non se estableceron ata o de agora polo Poder Executivoas bases anunciadas para a expropiación dos dereitosque sobre os cementerios poida acreditarse. Mais istonon quita que a incautación se leve a cabo, levantando óefecto unha acta na que, previo inventario dos bens, ins-talacións ou dependencias, se fará reserva a favor daautoridade eclesiástica dos dereitos que lle correspon-den, que se satisfarán no seu día con arreglo ás bases xacitadas, que como xa se dixo, non se dictaron ata o deagora.-A autoridade que subscribe non coida necesarioespallarse en máis consideracións a prol do proxecto quemotiva este informe. As razóns da incautación quedan xasinaladas dun xeito xeral. Compre agora ó ConcelloPleno sinala-las cuestións de detalle, que terán de terseen conta ó tempo de realiza-lo que ata o de agora é tansó un proxecto nado do desexo de colaborar no sanea-


mento da conciencia nacional e no engrandecemento daPatria.-A Corporación acordará o que considere máisoportuno.-Boimorto 10 de decembro de mil novecentostrinta e dous.-Pedro López. Rubricado.

- Acordo de incautaciónA Corporación, por unanimidade, amóstrase con-

forme co informe precedente. En consecuencia, e tendo enconta que hai cuestións de detalle que non se poden pre-cisar no momento, tais coma datas e horas de incauta-ción, testemuñas presenciais e demáis circunstancias,acórdase designar unha comisión, composta polo alcalde,López Bodelo, coma presidente, e polos sres. concelleiros,Boado Seijas e Cabanas Vázquez, a quen se lles outorganfacultades para a incautación en nome do Concello, paradesignación de testemuñas, para comunicación ós párro-cos e demáis detalles, dando sempre conta á Corporaciónnas sesións a que asistan, do curso do expediente que contal motivo se instruirá polo Secretario do Concello, quendeberá intervir, tamén, en tódolos actos a que asista acomisión anteriormente nomeada.

En Sesión Ordinaria de 15 de xaneiro de 1933, aCorporación queda enteirada da acta de incautación docementerio parroquial de Boimorto levada a cabo na mañádo mesmo día da sesión polos sres. López Bodelo eCabanas Vázquez en representación do Concello.

-¿Volta atrás na incautación?En Sesión Ordinaria de 19 de febreiro de 1933 dase


conta dunha instancia escrita por D. Antonio LópezCastiñeiras, cura párroco de Boimorto, en solicitude deque se revoque o acordo tomado por este Concello o 18de decembro último referente á incautación dos cemente-rios parroquiais.

Ó mesmo tempo dase conta e lectura dunha mociónque respecto a este tema, apresenta o concelleiro sr.Boado Seijas no sentido de que debe accederse ó solicita-do polo sr. López Castiñeiras, revocando en consecuenciao tal acordo. Sometida a votación, acórdase aprobala pormaioría; votando en contra da mesma os sres. LópezBodelo, Cabanas Vázquez, Tojo García e EspiñeiraLópez. O sr. Vázquez García non toma parte na votación.

Nos libros de actas non volve a mencionarse oasunto dos cementerios nin aparece documento algún quefaga referencia a este asunto a partir desta data polo quese deduce que rematou aquí... ou no Amenal e en Ortoño.

A REVOLUCIÓN DE OUTUBRO DE 1934

En agosto de 1932 o xeneral africanista Sanjurjolevántase en armas contra a República. O golpe militar éabortado, pero deixa o sabor da posibilidade de que osoño republicano poida finalizar violentamente.

En novembro de 1933 celébranse eleccións lexis-lativas. O goberno da etapa anterior, entre outras refor-mas, incluira que por primeira vez puidesen vota-lasmulleres. Hai opinións de que o voto feminino contribuede maneira importante ó trunfo das dereitas. Naquel


tempo e tamén despois foi moi debatido sen chegaren aacordo ningún os historiadores. O caso é que AlejandroLerroux do Partido Radical forma goberno dando entradaa elementos moi reaccionarios e contrarios á mesmaRepública. Ó cabo de poucos meses, o novo goberno dedereitas indulta ó xeneral Sanjurjo e comeza a botar abai-xo tódalas reformas progresistas do anterior goberno pre-sidido por Manuel Azaña. Isto quenta os ánimos das orga-nizacións traballadoras que declaran en outubro a folgaxeral revolucionaria que ten unha especial e sanguentarepercusión polos excesos dos insurrectos pero sobre detodo pola desmedida e brutal represión en Asturias. Aprensa foi censurada e así os lectores non puideron le-lasnovas do terror imposto polo xeneral Franco que sofocoua revolta, aperitivo do que este xeneral africanista iba sercapaz andando non moito tempo.

-Suspensión e detención do Alcalde e outrosEn Boimorto o día 21 de outubro non se puido cele-

brar sesión ordinaria do concello por non asistiren núme-ro suficiente de concelleiros e convócase unha sesiónsupletoria o día 24, presidida polo primeiro Tte. de alcal-de José Cabanas por detención xudicial do alcalde PedroLópez Bodelo. Asisten cinco concelleiros.

O alcalde Pedro López Bodelo está detido e encau-sado xunto con Antonio Vidal Novo por reunión clandes-tina celebrada no local do Sindicato Agrícola o 7 de outu-bro. Pídense informes da conducta pública e reservada,por parte do Xulgado de Instrucción de Santiago, ademáisdos xa citados, de José Vázquez López, Antonio Veiga


Regueiro, Ramón Remeseiro García, Isidro López Filloy,José Tojo Vilariño, Manuel Carreira Vázquez, DoloresSenín Garea e Amalia López Filloy. A petición vai dirixi-da ó novo Alcalde que a contesta favorablemente. Non asía Garda Civil que os tacha de individuos de ideas extre-mistas e perigosos para o orden público. Ós dous primei-ros incóaselles proceso e díctase auto de prisión, e o 30 deNovembro é sobreseída a causa deixándoa en neglixenciaque debe sanciona-lo Gobernador Civil, dos demáis nonatopamos documentación.

Resulta curioso que como proba da "perigosidade "de Pedro da Arentía, na documentación da causa levadacontra el inclúese o borrador dunha carta que tiña escritapara o Sr. Ministro de Agricultura, ( que non sei se chegoua mandala), informándoo da situación dos labradores enBoimorto. Carta que se inclúe ó final deste libro escrita denovo para que sexa fácil de ler porque en orixe non seconsegue entender coma non sexa con lupa e paciente-mente. Dicir tamén que estamos no Bienio Conservadorchamado tamén Negro que se ocupaba de botar atrás tóda-las reformas do anterior periodo republicano de Azaña.

O 13 de novembro, en sesión supletoria ordinariatamén e segundo consta na acta da mesma, o alcaldesegue detido e o primeiro Tte. de alcalde está destituido.Preside o terceiro Tte. de alcalde D. Manuel Carro, que cotempo destacará tamén nos labores represores nestacomarca. Nesta sesión, á que asisten oito concelleiros, os

sres. Boado e Espiñeira apresentan unha moción que di así:" Os que subscriben, concelleiros deste Axuntamento ósseus compañeiros de Corporación propoñen se tome oacordo de adherirse con todo entusiasmo ó RéximeRepublicano, ó Xefe do Estado e ó Goberno por ter dadoeste saír victorioso da revolución social-comunista e a doseparatismo catalán, remitindo sen perda de momento ascomunicacións oportunas na que literalmente se transcri-ba tal acordo.- Asímesmo propoñen consignar en conso-nancia cos fundos municipais e posibilidades desteConcello destinada a engrosa-la suscripción aberta parahomenaxe ás forzas públicas quen tan gloriosamente sou-beron reprimir os actos vandálicos e de barbarie cometi-dos polos insensatos que por breves días conseguiron per-turba-la paz nacional, cuantía que se remitirá ó Exmo. Sr.Gobernador civil da provincia."

A Corporación acorda por unanimidade e sen discu-sión a conformidade coa primeira parte da proposición econ respecto á segunda parte os sres. concelleiros tendo enconta a penuria en que se atopan as arcas municipais quenin siquera conta con cantidade algunha para imprevistos,aínda contra da súa vontade vese obrigada a adopta-loacordo de non contribuir á suscripción que se propón namentada moción.

O Sr. Espiñeira, que según se deixa ver pola mociónnon estaba dacordo coa Folga Xeral, sería posiblemente unrepublicano moderado, é dicir, de centro ou de dereitas. Apesar de todo tamén é paseado no 36



- Destitución de Concelleiros de esquerdaOs sres. Pedro López Bodelo, José Cabanas

Vázquez, José Tojo García e Ramón Vázquez Garea nonaparecen en ningunha acta ata marzo de 1936 despois dotrunfo da Frente Popular nas eleccións de febreiro. Sondestituídos, do seu cargo por orde gubernativa.

O 13 de decembro do 34 celébrase unha sesiónextraordinaria na que toman posesión catro concelleiros“nomeados interinamente polo Exmo.Sr. Gobernadorcivil para substituir ós catro que esta superior autoridadesuspendera preventivamente" Tamén, e despois de ser lidaa comunicación antes citada do goberno civil, os sres. con-celleiros José Boado Seijas, Ramón Montero Gallardo eManuel Casal Novo expoñen a súa renuncia ós seus cargosde concelleiros que desempeñan " por non estaren dacor-do coa actuación dos seus compañeiros de concello, osdous primeiros e o último por estar enfermo e aCorporación acorda que sobre estas renuncias resolva oExmo.Sr. Gobernador civil"

Non me é posible saber o que pasou despois porqueestes tres concelleiros que renuncian aparecen como asis-tentes nas actas das sesións seguintes, e mesmo o Sr.Boado pasa a ser primeiro Tte. de alcalde quince días des-pois e, en xaneiro do 36 é elixido alcalde, sendo vicepre-sidente fundador da Agrupación Local do Partido deUnión Republicana de Boimorto en 17 de maio do 36.

En Sesión extraordinaria do 28 de decembro do 34dando cumplimento a un oficio do Goberno civil procéde-


se á elección de alcalde e Primeiro Tte. de alcalde, saindoelixido o Sr. Manuel Carro Sandá como alcalde e JoséBoado Seijas como primeiro tenente de alcalde.

A PREOCUPACIÓN POLAS ESCOLAS

O 16 de agosto de 1931, como resultado do esforzodo Goberno republicano en que a instrucción e a culturachegue a tódolos cidadáns, recíbese no Concello a propos-ta de creación de escolas mixtas en Arceo e Sendelle, cunprazo de resposta que finaliza o 8 de setembro. Como opresuposto non chega a nada e menos para este esforzoque obrigaría a aumenta-los impostos considerablemente,a Corporación vese entre a espada e a parede e acordasolicitar do Goberno o adianto da suma para a construc-ción ou aluguer de locais, suma que reembolsará nunprazo de 25 ou 30 anos mediante un recargo dun 5% máxi-mo das cuotas dos contribuíntes.

Créase unha nova unidade na escola de Dormeáquedando, coa que xa había, unha para nenos e outra paranenas. Tamén se intenta crear unha en Sendelle e outra enBrates.

Os libros de actas do periodo republicano só con-templan a creación da xa dita de Dormeá, existindo outrosdocumentos no arquivo municipal sobre o mesmo feito.

É de supoñer que como no ano 33 aínda se andabaa voltas coa posibilidade por falla de cartos, e como cocambio de goberno do Estado nese mesmo ano, o BienioConservador deixou en suspenso tódalas reformas do


anterior, non se retomara o asunto ata o novo periodo queracha coa Guerra.

O 10 de abril do 32 acórdase en pleno crear unhaBiblioteca Escolar Circulante que con sede na CasaConsistorial poida ser facilitada ós mestres das distintasescolas do Municipio coa fin de que poidan disfrutar dasúa lectura e ensinanza os alumnos que acoden ás mes-mas. O importe da biblioteca é de 469pts. E encárgase aunha afamada librería cunha suscripción mensual de10pts. por parte do Concello.

Mantense un criterio de melloras dos locais esco-lares que son todos alugados. O de Cardeiro non está habi-table e mándaselle un apremio á dona que vive enSantiago para que o arranxe, e como non o fai a plenasatisfacción da Comisión de Obras e Cultura, esta buscaoutro local axeitado. Tamén se rebaixa o aluguer das deBoimorto que se considera excesivo.

Outros asuntos

Este primeiro periodo é rico desde a CorporaciónMunicipal, sendo dun criterio coas obras sempre tendenteá rentable utilización dos cartos públicos evitando esta,dar subvencións para obras onde sospeita que están insti-gadas e benefician a algún terratenente en exclusiva. Haivarios casos.

É un Concello que funciona democráticamente poisos acordos tómanse despois de informes feitos por comi-sións nas que participan tódolos compoñentes daCorporación, e esta faculta ó alcalde para que execute nos


términos que lle marca.Négaselle a percepción de haberes por importe de

2.500pts. ó veterinario encarregado de face-las inspec-cións sanitarias na feira, matanzas etc. porque, seguindo ocostume da época, soamente aparecía por Boimorto paracobrar. Tamén o fará a Corporación do 34.

Suspenden a un funcionario por prácticas caciquís evarias veces apremian ó recaudador de impostos a queingrese os cartos que se esfuman.

A partir de outubro do 34 hai demasiados cambiose inestabilidade política, non apreciándose, nas actas, quehaxa no funcionamento do Concello obras nin proxectos adestacar.

Todo é suprimido dun plumazo, e de que maneira,en xullo do 36. a partir de aquí hai un vaivén de alcaldese corporacións nomeadas a dedo co que os concellossúmense nunha apatía e nunha inoperancia extrema.

Na mentalidade popular, de hai máis de dez anos,teño oído dalgúns vellos, nada sospeitosos de esquerdistasnin farrapos de gaita, a opinión que Pedro da Arentía forao mellor alcalde que tivera nunca Boimorto. Pagáronoben.

A SUBLEVACIÓN MILITARDE FRANCO

E A REPRESIÓN

A SUBLEVACIÓN MILITAR DEFRANCO E A REPRESIÓN

Prácticamente xa desde o advenimento daRepública no ano 31, a España das clases privilexiadas, osterratenentes, o gran capital, a igrexa... está disposta aalzarse en armas contra o novo réxime democrático. Oxeneral Sanjurjo e Mola, entre outros, comezan a conspi-rar e organizar unha trama golpista.

O 18 de xullo de 1936, unha conxura de militares,elementos dereitistas contrarios á República e elementosfalanxistas levántanse en armas contra o goberno lexítima-mente constituido. O día primeiro de outubro o xeneralFranco é nomeado xeneralísimo dos exércitos e ese díaunifica oficialmente a Falanxe e o Requeté que andaban apaus entre eles. O xeneral Franco labrárase o seu xenerala-to a base de ascensos rápidos en África e a sona de valen-te e bo estratega gracias á propaganda que del facía sobretodo o xornal ABC, de tendencia monárquica. É curiosoque este xeneral é o mesmo que en 1930 declaraba noConsello de Guerra sumarísimo seguido conta os capitánsGalán e García Hernández polos sucesos de Jaca o seguin-te: "Recibiendo en sagrado depósito las armas de laNación y las vidas de los ciudadanos, sería criminal entodos los tiempos y en todas las situaciones que los que


vestimos el uniforme militar pudiésemos esgrimirlas con-tra la Nación o contra el Estado que nos las otorga." Detódolos xeitos os cerebros do golpe eran Sanjurjo e Mola,este último un sanguinario como o demostran as súasordes de pasar polas armas, se se dese o caso, ata á súapropia nai, segundo declaracións feitas públicas.

En A Coruña e en case toda a provincia o golpe deestado non trunfa ata o día 20, pero non é unha guerra civilo que aquí en Galicia acontece:

Despois do 20 de xullo de 1936 existiu en A Coruñaunha guerra civil distinta á que durante os anos do fran-quismo nos contaron. Na nosa cidade non existiron crimesde roxos que levar á Causa Xeral aberta unha vez remata-da a victoria nacional para castigar debida e exemplar-mente ós vencidos... En A Coruña as inxustizas e as vio-lacións foron cometidas soamente por uns, polos chama-dos azuis ou nacionais, mediante asasinatos disfrazadoscoma actos de xustiza, con fusilamentos sistemáticos, consacas de presos para pasealos, con encarcelamentos, condepuracións, con incautacións patrimoniais, con sanciónseconómicas xeralizadas, con agresións físicas e psíquicasetc...,etc..., que encerraban o obxectivo de impedir creceras persoas nun trunfo irracional do fascismo... LuisLamela - A Coruña, 1936 - Memoria convulsa de unarepresión - Ediciós do Castro.

Certamente. E o Golpe trunfou só parcialmente.Como golpe tiña fracasado. Os golpistas contaban conmeter á República en cintura en tan só uns poucos días,pero a resistencia dos partidarios da Legalidade foi maiordo que contaban. Non lles quedou máis remedio que iren


a unha guerra longa e cruenta en demasía. Metidos xa naallada da rebelión non tiñan volta atrás, a alternativa era unConsello de Guerra e o fusilamento por traidores. Por isoos asasinatos xeralizados non comezan ata agosto, candoxa se conta que a República é dura de pelar e hai que ir aunha contienda en toda regla. Ata principios dese mes deagosto todo é un caos e só cando Alemaña confirma a súaaxuda ó bando rebelde é cando se deciden a iren a portodas. Armas de toda clase, as máis modernas, aviación ehomes que lles fornecen os gobernos fascistas de Alemaniae Italia danlles ánimo para enfrentarse á España que quedabaixo o goberno lexítimo.

A primeiros de agosto nomean os delegados deOrden Público e comezan ós poucos días os asasinatos. Arepresión é planificada, programada. Limpa-la retaguar-dia, eliminar a todo sopeitoso de defender á República. Ospaseos e demáis desmanes non son froito do caos, son con-secuencia dunha premeditación e unha organización. Etamén, de paso, aproveitase para saldar vellas contas per-sonais que ás veces nada teñen que ver coa política. É otempo tamén dos convencidos de última hora. Eses que soncoma os lirios. Saen da corte cando está bo tempo.

O noso País cóbrese de cadáveres, que aparecenxeralmente nas beiras das estradas, onde todos os poidanver para que, cheos de terror, ninguén se mova.

É en Agosto cando comeza a represión máis brutal.A mediados. Sistemática, de xeito que non escape ninguén.Salvan poucos: os que foxen para os montes ou se agachanpara esperar mellores tempos. Outros, os máis decididosou os máis desesperados, pasan a formar parte da guerrilla.


Pero iso xa é outra historia.Os que son xulgados sono por rebelión militar

(cando os rebeldes en armas eran os que se converteran enxuíces), aínda sendo civis, nunhas farsas de xuizos onde oque se libra é con cadea perpétua que pasando os anos iránrebaixando porque non había onde meter tanto preso.

Foi no tempo da malla

En Boimorto, a mediados de agosto, partidas defacistas, principalmente falanxistas, deciden xuntar ásxentes significadas da esquerda para dar un escarmento.Segundo tódolos testimonios, fano instigados polo cregode Boimil - Andabao, D. Emilio, de quen dá un perfil axei-tado o informe sobre a situación política en Boimorto feitopolo Secretario do concello no ano 31. Nunca ninguén mefalou ben del.

Este señor tivera diversos enfrentamentos co alcal-de Pedro da Arentía e coas xentes do Sindicato Agrícolaafecto á UGT. A verdade é que había poucos veciños deAndabao cos que non tivese problemas.A gota que colma-ra o vaso fora posiblemente a expropiación dos cemente-rios, aínda que hai tamén incidentes que reflexan as actasdo Concello coa familia Filloy de Parabico por culpa dun-has obras nun camiño veciñal e co mesmo vecindario pornegarse a dar enterro civil a un menor de idade como cons-ta nas actas do concello en xullo de 1931.

Seica tamén organizaran a festa e subastaran ohórreo do cura que fora feito con madeira da parroquia.Parece ser tamén que o crego fora a vivir para Boimil for-


zado polas desavenencias que tiña cos máis dos veciños daparroquia de Andabao. Tamén houbo un ataque á súa casade Andabao con petardos e algún tiro. Pedro, o alcalde é ocabeza visible dos contrarios a D. Emilio e vai ser o quebuscan con máis saña.

É o tempo da malla, mediados de agosto do 36. Vanpor algún á casa; a outros mándanlles recado de que sepresenten na Gándara. A disculpa é firmar uns papeis noConcello. A maioría viste a mellor roupa, a dos domingos.Deixan o traballo e case todos din que logo volven.

A lista é longa de máis.

-Antonio Felpete Budiño dos Currás - Cardeiro.-Isidro Filloy López de Parabico-Andabao.-José Cabanas Vázquez do Vilar-Andabao.-Ramón Sánchez Rapela de Andabao.-Andresito Filloy.-Pedro López Bodelo da Arentía-Andabao.-Manuel Sánchez de Valente de Andabao-José Sánchez-José Barreiro Pérez, o home da Gabrianta de Cardeiro.-José Tojo García de Piñeiro-Cardeiro.-Manuel Espiñeira López de Bertomil-Brates.-Ramón Vázquez Garea de Cheda-Boimorto.-Juan Martínez Bao do Boído-Boimorto.-Ramón Enjamio Pombo da Gándara-Boimorto.-Ramón Lodeiro da Gándara-Boimorto.-Andrés de Cardelle de Boimorto.-Caitán García do Quinto de Orros


A lista con dezasete homes era aínda máis longa. Ocrego de Sendelle parece ser que se opón firmemente esalva a uns cantos dos seus fregueses. O de Brates intén-tao en Sobrado e bótano de malas maneiras dicíndolle un:Váiase se non quere quedar con eles.

O aviso para os de Andabao era de xuntárense naescola. Pedro López Bodelo, Manuel Sánchez de Valentee José Sánchez non se presentaron, ventaron a trampa.Fuxiron e, os dous primeiros, andiveron escapados ata oano 1941. En xaneiro deste ano 41 entréganse no cuartelde Sobrado, son encarcelados e xulgados por Auxilio árebelión, e condeados o primeiro a oito anos e segundo aseis anos e un día. O que máis cumple é Pedro que botanove meses

Isidro do Canteiro era sindicalista. Traballaba efora expulsado da fábrica de tecidos de Présaras, na quetraballan máis de duascentas mulleres. Parece ser que pordefender os máis elementais dereitos laborais destas.Isidro tamén o cheirou: "Non vou escapar, eu non fixennada. Logo díxolle a Josefa, a súa filla: " Nena, vai xuntoa Andresito e dille que escape." Andresito era o sobriño,o fillo de Amalia. Andaba polos dezaoito anos.

E Isidro foi á escola. Canda os demáis. Enfrente daescola vivía unha irmá e díxolle á sobriña que estaba alí: "Nena, vai á casa e dille a Casimiro que me traia os cartosque están gardados." Un dos facistas mirou para el edíxolle: "Tranquilo que pa onde ti vas non precisas car-tos." Cando Casimiro chegou xa os levaran.

Andrés de Cardelle preséntase de traxe pensando


que iban recibir a algunha autoridade. Mándano de voltapara a casa porque era o amo de chaves da casa deCotarelo.

Juanito de Froito do Boído, de trinta e dous anos,dispoñíase a almorzar e súa nai dille: Juanito, come assopas que xa están feitas. / Mamá, vou ó Ayuntamiento,que logo veño; tardarei un cuarto de hora. Alí quedaron assopas, xunto á muller, Consuelo, e catro fillos noviños.

Antonio Felpete dos Currás foi a Boimorto conprésa porque os da casa estaban para mallar. Eran sobre asnove da mañá. Na Gándara, espósano e méteno no camióncanda ós outros. Cae na conta de que non leva cartos.Pídelle un peso prestado ó dono da taberna da Gándara, osr. Antonio "O Coxo", e o sr. Antonio dallo para a man.Tempo despois Carmela, a viúva, cumplidora coma casetódolos humildes, volveullo.

En Sobrado o sarxento que mandaba as forzas dei-xou fuxir a Ramón Lodeiro, escribano do Concello.Ramón Lodeiro estivera encausado xunto co Pedro daArentía pola Folga Xereal de outubro do 34. No expedien-te aparece como socialista, pero eso de ser escribano áGarda Civil daquel tempo causáballe moito respecto.

Chegaba con ter asistido a un mitin das esquerdas.No saco entraban tamén republicanos de dereitas ou decentro. Véxase o caso de Manuel Espiñeira López, veciñode Brates e concelleiro, que celebrou cunha moción a vic-toria das forzas que reprimiron a folga xeral en Asturias do34. Tamén caeu. A sede de sangue era moita... Espiñeiravivía en Bertomil. Algo ventaban todos. O seu veciño e


amigo, Andrés do Castelo, díxolle: Escápate que eu vexoas cousas moi mal. Eu no que poida heiche levar comidae axudareiche onde sepa que esteas. Espiñeira contestou-lle: Andrés... tenme tino dos tres rapaces, que non pasenfame.

Desde a Gándara lévanos nun camión para Sobrado.Alí téñenos 48 horas, sen comer nin beber cunha saca demineral de cen quilos ó lombo paseando. Logo mallanneles con saña. Isidro ten maña de sacar unha pequenanota para a súa muller:

Sr. Dn,Encarnación Budiño

Mi querida Esposa deseo que te encuentres bien desalud en compañía de nuestros hijos la mía buena, queri-da esposa aun estamos en Sobrado y contamos de saliruno de estos días y nose para donde y deseo que repren-das a nuestros hijos y ellos que se guien por ti y le entre-gas esta carta al señor maestro y el os dira como teneisque hacer las mujeres de los que estamos detenidos

Recuerdos para los niños y tu recibes un beso deeste tu esposo

IsidroSobrado 17 de Agosto de 1936

Na memoria da xente hai a opinión de que estabantodos no Axuntamento. Non é certo. Isidro nunca fora con-celleiro e Andresito Filloy tampouco. Catro deles, Antonio


Felpete Budiño, José Barreiro Pérez, Juan Martínez Bao eRamón Enjamio Pombo tomaran posesión catro mesesantes.

Posiblemente o 20 de madrugada lévanos aSantiago. Segundo apunta a memoria que quedou na xentedeste concello alí dixéronlles que volvesen con eles para acasa ou que fixeran o que estimasen oportuno. Alí xa nonhabía sitio para máis...

Na parroquia de Ortoño, na curva dos Batáns, ábeira da carretera aparecen seis. Os veciños recóllenos elévanos ó adro da igrexa nun carro do país. Alí son foto-grafiados un por un e inscritos con partida de defunción,numerados, coma descoñecidos. O cura, que ve que algúnslevan escapularios ó pescozo, mándaos soterrar en sagradonunha fosa común xunto cun mestre novo do que nonsabemos o nome. Están no lado dereito, á beira do ángulodianteiro da igrexa parroquial. Anos despois serán identi-ficados pola foto e pola descripción por familiares seus.Na memoria de Ortoño son coñecidos como "Os homiñosde Boimorto."

No Amenal fusilan seis. Cando lles dan o tiro degracia, chegados ó corpo de José Cabanas, ensanguentadopolo compañeiro, aforran a bala e Cabanas salva a vida.Mandan vir a uns veciños para que caven unhas tumbas nomonte. Nunha carballeira que alí había. Alí, á beira dacarretera. Tedes seis para enterrar, dinlle a un dos que bus-can para cavar. Cando chegan polos corpos só hai cinco.Os enterradores son escollidos pola súas simpatías coacausa republicana. Así íbanlles metendo a cravuña... Dixoun veciño do Amenal hai poucos días. Cavan dúas fosas.


Nunha meten dous e na outra, un pouco máis abaixo tres.Cabanas vai monte arriba ferido nunha perna.

Alguén no monte, din que un pastor, empréstalle un fouci-ño ou unha navalla para quita-la bala. Logo agáchasecomo pode e vive así un longo tempo.

Destes cinco do Amenal queda o nome do lugar: " Achousa dos mortos." O seu nome é propiamente Agra davila. Desde aquela ten dous.

Non se sabe quen, pero as tumbas botaron anos coi-dadas e visibles. Ningún xuiz fixo o levantamento doscadáveres preceptivo, nin fixo fotografías. Non hai partidade defunción. Non existen. Nunca existiron.

Doce para matar e mataron once. Trinta anos de¿democracia? e aínda, posiblemente, este libriño e estesactos que se van facer dean moito que dicir en contra. Quese non paga a pena revivi-lo pasado. Que se é remexervellas feridas. Que...

¿Qué?

Tal vez sexa necesario apelar á ¿xenerosidade? Nonsei. Para min é un acto de xustiza e nada máis. Unha nece-sidade colectiva. Unha catarse...

¿Un exame de conciencia?


AS OUTRAS VÍCTIMAS


AS OUTRAS VÍCTIMAS

Non me resisto a facer este capítulo porque é algoque sempre me preocupou. ¿Qué foi dos que quedaron,das viúvas, fillos e demáis familiares? ¿E que foi taméndos que salvando a vida viviron corenta anos no silencioe baixo sospeita, marcados coma xente "perigosa social-mente e de ideas extremistas"

Polo de pronto tiveron que tirar para adiante comopuideron. Á maior parte das viúvas, a familia botoullesunha man cos fillos e co traballo. Anos de guerra e pos-guerra con fame e miseria para case todos. E para elesmáis. Os fillos e irmáns das víctimas, así coma os que nonmorreron, tiveron que face-la guerra ó lado dos que osperseguían. Ó lado daqueles que mataran a algún dos seusfamiliares. Finalizada esta, tamén no servicio militar,aqueles que eran neniños cando levaron a seu pai, estabanbaixo sospeita e logo, aínda que quixesen, non podíaningresaren en ningún posto público. Era inútil que o soli-citasen. Éralles denegado.

A vinganza dos vencedores continuou anos e anosata que o silencio botou terra enriba e o cansancio obrigoua esquecer.


Pedro da Arentía e Manuel Sánchez de Valentefuxen e aguantan agachados por onde poden case cincoanos. As familias sofren as contínuas visitas e presiónsdos facistas e das forzas do exército e da Garda Civil. Nonrelatarei os modos usados por recato e porque sinto vergo-ña. Chega a tal extremo escandaloso que a guerrilla dePonte acode a Andabao coa intención de dar un escarmen-to de morte nalgún dos represores. Teñen unha reunión nomonte con xente que forma parte dos apoios que a guerri-lla ten na parroquia. Estes enlaces convéncenos para quenon actúen porque as culpas poderían recaer sobre Pedroe máis Valente. O caso é que, finalizada a guerra, hai unxeito de bando que invita a tódolos que están fuxidos eque non teñan delictos de sangue a que se entreguen quenon lles pasará nada. Pedro e Valente preséntanse enSobrado o día 8 de xaneiro de 1941. Son acusados deAuxilio á rebelión e levados a prisión, son xulgados econdeados a oito anos o primeiro e a seis e un día o segun-do. Valente sae en liberdade o 16 de marzo e Pedro endecembro do mesmo ano. O máis curioso do caso é queos informes que emite a Garda Civil de Sobrado son deconducta pública e privada intachable, non así a política,por suposto.

Pero ¿que acontece coas familias? E, sobre de todo,¿que se pode dicir das mulleres que non puideron darlleterra ós seus homes ou fillos? ¿Qué facer logo con esesentimento da morte tan especial que temos neste País?.¡Cantas bágoas vertidas no silencio do cuarto sen que asvise ninguén! ¡Canta rabia contida ó ver pasar ós verdu-gos día si e día tamén cun sorriso nos beizos!


Pais e principalmente nais e viúvas, ó vérense soascoa carga familiar; esa culpa botada indirectamente ósseus fillos ou compañeiros sacrificados por algo que elas,moitas veces, non chegaron a entenderen. Isto é o quemáis arrepía. ¡Quen lles mandaría a eles meterse ennada!... ¡Que necesidade tiñan! Poder chegar a admitir edar por case certo o, ¡Algo farían!, tras anos de oir queeran culpables dalgo. Ou aquilo que aínda permanece nasombra de que foran arrastrados por unha mala influencia;e case sempre esa culpa cae sobre Pedro da Arentía:...¡Ese si que foi listo!... E a ignorancia do que realmentesucedera por parte dos fillos e ás veces delas mesmas.

Non foron os asasinados, nin os vencidos que que-daron, xentes que se meteran en política por casualidade.Daquela a política sentíase no corazón e a flor de pel. Erantempos de inquedanzas e de ilusións. A maior parte delessabían moi ben polo que loitaban. Aspiraban a rexenera-lasociedade e tentárono demostrando que era posible. Nono foi porque o momento e as circunstancias non o permi-tiron. Pero tentárono e pagaron coa vida, ou coa persecu-ción e o silencio, o seu atrevemento. A todos eles matá-ronlle-la ilusión dun mundo máis xusto. A nós sumíronnosen anos de escuridade e silencio.

NINGUÉN LLES DIXO NADA

Hai dous anos que entrevistei á sra. Dolores Felpeteen Santarandel. Unha tarde de inverno, desas tardes escu-ras, húmidas, con esa chuvia maina e mesta que o mollatodo, que ameaza con non parar para dar un pequeño res-


piro, entrei na súa casa. Só sabía que tiña noventa anos eque estaba disposta a partillar comigo os seus recordos,as lembranzas amargas dos seus dezasete-dezaoito anos.Cando a deixaron orfa de pai e de ilusións. Eu, desacou-gado, ía enfrentarme cunha conversa que sabía que pro-duciría unha inmensa dolor. Esa dolor que reverdece óremexer en fondas feridas que nunca sanaron a pesar dopaso dos anos. De setenta longos anos.

Contoumo todo. Tal e como o vivira. Estaban paramallar cando recibíu o aviso. El non desconfiou. Xa foranchamados outra vez e non pasara nada. Vestiu a roupados domingos. Dixéronlle que tiña que ir ó Concello afacer non sei que dilixencias... Era concelleiro. Dos daRepública. Nunca máis volveu. Sóubose que os levaronó cárcere de Sobrado e que mallaron neles con saña deferas... Logo apareceu xunto cos seus compañeiros nunhaestrada de Ortoño, nos Batáns, paseado. Sen xuizo. Senclemencia. Sen xustificación. Sen razón ninguna para amorte.

Entre saloucos, agarrando con forza o pano deman, debullou os seus recordos. Debullou a impotencia eo silencio obrigado de tantos anos. A inercia da vida quea levou a seguir vivindo sen comprender o por que.Mostroume unha fotografía, que cobre de bicos a cadapouco, de seu pai morto. Fusilado. Aparecido a cincuen-ta quilómetros da súa casa, na veira dunha estrada fría.Con todo calculado para que os visen. Para que desenescarmento e terror. Para que ninguén se atrevese a pen-sar. Para que o medo sobrecollera as conciencias.

Non lles deixaron velo nin visita-la súa tumba, a


foxa común onde lles deron terra. A palabra facistasnomea ós culpables do asasinato, e ela pronunciaa unhavez e outra e, non sabía nin sabe o significado desa pala-bra que repite con esa inocencia que xunta ós vellos cosnenos.

O relato foi entrando en detalles. Seu pai non sabíaler nin escribir. Era tratante de gando nas feiras. Homemoi coñecido. Despois de levárllelo aínda volveronvarias veces. Ameazantes. Con arrogancia. Insultantes.Mantendo a nova orde.

E no ambiente da conversa estaba a pregunta queninguén preguntaba. ¿Por que? No ambiente ía e viña adúbida mantida durante anos de mentiras: " Algo faría..."Neste mundo rural nada acontece porque si. Os asasinosmateriais e os que incitaron, alentaron, protexeron ouconsentiron os asasinatos tiveron anos e anos para xusti-ficárense con mentiras, con patrañas que de tanto repeti-las acabaron sementando a dúbida sobre o que fora algúndía verdade nidia. Construiron e instaláronse nun mundode podre moralidade que aínda dura.

E, contra o final, despois de hora e media longa deconversa monologada por ela, entre saloucos, repetindoos feitos unha e outra vez coa memoria que vai e vén dosvellos... eu fixen a pregunta: ¿E vostede sabe por que llomataron?

Ela encolleu os hombros. Ela sabe... Ela mamou dacultura agraria, que nunca hai xustificación para unhamorte alevosa, fría e sen xeito. Pero dubida. A sombra dosanos, dos comentarios calados, das marmuracións malin-tencionadas, das conversas en voz alta dos asasinos que


se tornaron en persoas respeitadas e de moral moralizantee exemplar... A dúbida...

E eu conteille. Eu, pobre de min, que sei desto poroídas, por estudio e por referencias... Eu non puidenaguantar a dolor da dúbida que aniñaba desde tanto atrásnela. Conteille que houbo un tempo en que no corazón demoitos homes aniñou a ilusión dun mundo mellor, máisxusto, onde non habería nin amos nin escravos. Que enabril do ano 31 esa ilusión tiña un nome: República. E queeses homes, servos, prendáronse dese nome de muller:República. E que a esperanza comezou a tomar realidadee traballaron por ela. El, seu pai, tamén sentiu ese amor. ARepública significaba que os nenos terían escolas, oscaseiros terían mellor vida, habería carreteras, os labregosnon pagarían foros nin rendas abusivas... que a democra-cia iría vindo... E fixeron concello. E fixeron camiños, efundaron escolas. E soñaron un novo mundo máis xusto.E faleille que os amos non permitiron que iso fose adian-te. Eses amos que ela coñeceu ó longo da súa vida. E queun 18 de xullo, en nome de grandes palabras como patria,orde, deus, moralidade... afogaron en sangue a democra-cia e instauraron o terror e a morte.

E asegureille que seu pai non cometera delicto nin-gún. Que unha vez máis os lobos baixaran a atemorizar orabaño para deixaren ben claro quen mandaba e quen tiñaque obedecer. E que fixeron sangue entre os mellores...Tamén lle dixen que eran tempos, tardíos, pero tempos derecupera-la memoria. Sen vinganza, pero recuperalaenteira, nidia, limpa... Para todos nós. Para que descansenen paz eles e nós.

Despedínme dela. Prestoume a fotografía de seu paimorto no chan. E aínda me agasallou cunhas cantigas fala-das co riso nos labios e as derradeiras bágoas nas fatulas.Cando saín continuaba a chover pero xa non estaba a tardeescura. Eu comprendín, e de que maneira, que ninguén llesdixera nada. Nunca chegaran a saberen por que os mataran.Que sempre estivera aí esa condanada dúbida, esa lousa,esa incertidume: " Algo farían cando os mataron..." E non.O seu delicto fora atreverse a soñar e comezar a materiali-zar o soño.

A Sra. Dolores morreu hai pouco. Apagóuselle avela pouco a pouco, a modiño, aloumiñada polos seus. Nasúa casa. No seu mundo.

¡Teremos que aprender a soñar unha miga máis doque o facemos!


DOCUMENTOS


Señor Alcalde:

El que suscribe, como Secretario del Sindicato Agrícoladel Ayuntamiento de Boimorto, y sus contornos, tiene elhonor de comunicar a Vd. Que el próximo domingo, díacinco del Presente mes, a las tres de la tarde celebraráJunta General Ordinaria dicha sociedad, en el local dela_________, casa de José Cabanas, Con Objeto de tratardel Siguiente orden del día

1º Lectura y aprobación del acta anterior2º Gestión de la Junta Directiva; y,3º Preguntas y Proposiciones de los asociados.

Lo que en virtud de las leyes vigentes tengo el honor decomunicar a Vd, a los efectos consiguientes.Viva Vd. Muchos añosAndabao 3 de Abril de mil novecientos treinta y unoEl SecretarioJosé BaladoSeñor Alcalde Presidente del Ayuntamiento de Boimorto.

Notificación ó alcalde da celebración dunhareunión do Sindicato Agrícola.

(Arquivo Municipal de Boimorto)


.

Petición de informe dos candidatos proclamados para as eleccións do 12 de abril.

(Arquivo Municipal de Boimorto )


.

Bando proclamando a II República en Arzúa.( Arquivo Municipal de Boimorto )


.

Oficio do Gobernador Civil ordenando a inmediata constitución dos Concellos saídos das

eleccións do 12 de Abril.(Arquivo Municipal de Boimorto)


Boimorto a 19 de Abril de 1931.

En la parroquia de Andabao termino municipal de Boimorto(Arzua) previa citación al efecto, se han reunido en el domicilio delsindicato de "LABRADORES DE BOIMORTO Y SUS CONTOR-NOS" la mayoria de los socios, y sinpatizantes con las ideas republi-canas, pertenecientes a las distintas parroquias de este termino muni-cipal. Y siendo las tres de la tarde con axistencia de las representa-ciones de todas las parroquias mencionadas, pudiendo calcular allipresentes a la mayoria de los vecinos que las componen.

El sr presidente abre la sesión, y pone a discusión el objetode la misma que como todos conocen se trata de la proclamación dela Republica en todo España e inclusive en los mas remotos contor-nos faltando solamente aquellos lugares donde las desaforadas arbi-trariedades, se han sucedido años y años, como paso en este munici-pio, desde hace tantos años.

Hacen uso de la palabra varios de alli reunidos y despues deuna deliveración larga, se acuerda por unanimidad, protestar ante elGobernador de la provincia, y prohibir por todos los medios a nues-tro alcance, que tomen posesión de sus cargos, los concejales cier-vistas designados por el cacique de siempre, que aparecen electos esdía doce del corriente. Ya que han sido impuestos por este, contra lavoluntad popular en un periodo que solo imperaba la arbitrariedadDICTATORIAL, en vez de la voluntad del pueblo. Asi mismo seacuerda por unanimidad, salir en manifestación al ayuntamiento yhacer presente, al concejo anterior, los acuerdos y deseos del pueblosoberano, y que estos pongan sus cargos a la disposición de la volun-tad popular, y nunca alos elejidos arbitrariamente contra la voluntadxxxxx, de la mayoria del pueblo, que repetimos es el poder sobera-no. Y como al frente de la manifestación se hallaban presentes losrepresentantes de esta sociedad, con bandera REPUBLICANA des-plegada, es acuerdo de la mayoria subir al ayuntamiento y ---procla-mar la REPUBLICA, e hizar la bandera que benimos acompañando,en el edificio municipal, regalandola como recuerdo para que sea

enarbolada, todos los dias festivos, en que fuese necesario. Haciendo pre-sente al Sr secretario que el es el responsable de tan respetada insignia

Y por ultimo se acuerda remitir copia de esta acta por conductodel ayuntamiento y bajo sobre certificado al sr Gobernador de la provin-cia, para su conocimiento y efectos, y se ha nombrado una comisión inte-grada por dos individuos que se trasladen a la Coruña, hacer presente alSr Gobernador provincial los atropellos cometidos, y por ultimos seacuerda tambien, que si los concejales CIERVISTAS intentasen apode-rarse del Ayuntamiento, prohibirlo por todos los medios a nuestro alcan-ce.

Y siendo las cinco de la tarde se da por terminado el acto reco-mendando cordura y serenidad, esperando de las autoridades de laRepublica sabran resolver en justicia..

Vo. Bo. El secretario.El presidente

Han reconocido la bandera mencionada los dos concegales delantiguo regemen Juan Peteiro y Ramon Careira. Siendo llamado el alcal-de y sin encontrarlo, asimismo presenciaron de parte del Ayuntamiento elportero Manuel Martinez y el oficial del Secretario Juan Sanmartín querecoguida la bandera en compañía delos concegales mencionados se dapor terminada el acta firmando algunos delos que lo presenciaron.

Acta da asemblea celebrada polo "Sindicato Agrícola deBoimorto y sus contornos" para ir en manifestación a

proclama-la República o 19 de abril de 1931 e protesta-las eleccións do pasado día 12.

( Arquivo do Reino de Galicia - Goberno Civil - G-2.805 )



Documento onde consta oficialmente a protestadiante do alcalde saínte-entrante polas

irregularidades nas eleccións do 12 de abril.( Arquivo do Reino de Galicia - Goberno Civil - G-2.805 )

Boimorto - Memoria dun Silencio -90 -

.

Oficio do Gobernador Civil divulgando a posibilidade do envío de protestas de irregularidades nas eleccións


El Exmo Sr Gobernador Civil de esta provincia entelegrama de hoy, participa que en número extraordinariodel Boletín Oficial, publicarase lo relacionado con laselecciones municipales de los Ayuntamientos donde hayaComisión Gestora, cuyas elecciones celebraranse el díatreinta y uno del actual.

Lo que traslado a V. en virtud de orden de la men-cionada Autoridad

Salud y RepúblicaArzúa a 14 de mayo de 1931

El Presidente

Sr Presidente de la Comision Gestora de Boimorto.

Oficio comunicando data e instruccións para celebración de novas eleccións municipais, para o

próximo 30 de maio, por teren sido anuladas as de abril.



.

Oficio do Gobernador Civil dando instruccións sobreas eleccións extraordinarias do 31 de maio.



.

Escrito do Concello de Santiago pedindo que o deBoimorto se sume a unha protesta.



.

Escrito do Gobernador Civil para vixia-la actitude dos curas para coa II República.


Boimorto - Memoria dun Silencio -98 -

COMISIÓN GESTORA DEL AYUNTAMIENTO DE BOIMORTO -SECRETARÍA

La "GACETA DE MADRID" correspondiente al día 30 de mayoúltimo, publica un decreto del Ministerio de la gobernación fecha 29 delmismo mes, relativo a las normas necesarias para la celebración de las elec-ciones municipales a que se refiere el Decreto de 13 del referido mes.En suvista, y a fin de dar cumplimiento a lo dispuesto en el artículo 2º de dichaSoberana disposición, se cita a los señores que al margen se relacionan, queconstituyen los doce Concejales elegidos en las elecciones celebradas elpasado día 31 para formar el Ayuntamiento de este pueblo, para que concu-rran a esta Consistorial, sita en el lugar de la Gándara el día CINCO DELACTUAL MES DE JUNIO A LAS DIEZ DE LA MAÑANA, al objeto detomar posesión, y se les encarece la máxima puntualidad

Del enterado de la presente, se servirá firmar a continuaciónLibro la presente de orden del Sr. Presidente de la Comisión gestora de esteMunicipio, en Boimorto, a dos de junio de mil novecientos treinta y uno.

El Secretario Provincial

Jesús Sanmartín

(Na marxe esquerda do documento) SEÑORES QUE SE CITA: D. PEDRO LÓPEZ BODELO- D. JOSÉ CABANASVÁZQUEZ - D. MANUEL CARRO SANDÁ - D. JOSÉ BOADO SEIJAS - D.MANUEL CASAL NOVO - D. JOSÉ TOJO GARCÍA - D. ESTEBAN PETEI-RO LAGARES - D. MANUEL COSTOYA MOSQUERA - D. MANUELESPIÑEIRA LÓPEZ - D. RAMÓN MONTERO GALLARDO - D. RAMÓNABAD PEÓN - D. RAMÓN VÁZQUEZ GAREA.

.

Citación ós concelleiros electos en 31 de maio de 1931para a Sesión de constitución do novo Concello.




.

Composición da Corporación Municipal en xuño de 1935. Parte dun informe que o

Goberno Civil envía ó Ministro da Gobernación

dando conta da situación política da provincia(Arquivo do Reino de Galicia - Goberno Civil)

.

Reclamación do crego de Andabao pola exhumación en cementerio protestante.



.

Citación para a incautación do cemiterio de Boimorto. (Arquivo Municipal de Boimorto)



Sr. Alcalde del Ayuntamiento de Boimorto

D. Antonio López Castiñeiras, cura párroco deSantiago de Boimorto y como tal representante y adminis-trador de la Iglesia, usando del derecho que le concede elEstatuto municipal vigente, formula el presente escrito,pidiendo, al amparo de aquel, que la Corporación munici-pal se sirva reponer el acuerdo dictado por la misma ensesión de dieciocho de diciembre ultimo por el que decre-tó la incautación a su nombre, del Cementerio parroquialde Boimorto y por lo tanto nulo el acto de incautación lle-vado a cabo el día quince del que rige por la Comisión delAyuntamiento compuesta del aAlcalde (del) Sr. LópezBodelo y concejal Cabanas.

Como fundamentos para obtener tal reposición,alega los consignados en la protesta que consta en el actade incautación referida, cuya copia intereso (?) se acompa-ña a este recurso.

Suplicando a V. que despues de dar cuenta a laCorporación que preside de este escrito, se sirva rectificarel _____(?) padecido con su acuerdo de dieciocho delpasado Diciembre, reponiéndolo y declarando, por lotanto, nulo y sin efecto alguno el acto de incautación deque va hecho ______(?)

Boimorto Enero dieciocho de mil novecientos trein-ta y tres

Antonio Castiñeira.


Con esta fecha se presenta en esta Secretaría a micargo, dándosele el curso correspondiente.

Boimorto 18 Diciembre 1933El Secretario

Ramón Lodeiro

Como se ve se comparamo-las datas o Secretario aíndaestaba no mes anterior e trabúcase.

Petición do crego de Boimorto para que se deixe senefecto a incautación do cemiterio.


Moción

El concejal señor Boado , que suscribe, con respec-to a la incautación de los cementerios parroquiales opina losiguiente que la causa de haber votado el acuerdo cuyareposicion se pide, decretando la incautacion de loscementerios parroquiales, fue debido a que la mocion delsr. Alcalde pidiendolo no quedo sobre la mesa para que contiempo y serenidad pudiesen consultarlo con la legislacionvigente sobre la materia. La Ley del 30 de enero del añoultimo sobre secularizacion de cementerios si bien en suultimo parrafo del articulo (1º ?) autoriza a los municipiospara incautarse de los cementerios parroquiales expropian-do el derecho que sobre ellos pueda acreditarse, mencionaque esto se hara con sugecion a las bases que se establecenpor el poder ejecutivo. Estas no se establecieron aun y porlo tanto el Ayuntamiento no es quien sin incurrir en respon-sabilidad, para verificar la incautacion, por lo tanto, opina,que procede decretar haber lugar al recurso de reposicionque pide el Sr. Lopez Castiñeiras, emitiendo su voto eneste sentido.

Jose Boado.

Escrito do concelleiro Sr. Boado Seijas volvéndose atrás do seu voto afirmativo no asunto

da incautación dos cemiterios.(Arquivo Municipal de Boimorto)



.

Comunicación de declaración de Estado de Alarma enprevisión de desórdenes polo chamamento

á Folga Xeral.(Arquivo Municipal de Boimorto)

.

Bando declarando o Estado de Guerra o 7 de outubro do 34.



.

Comunicado ampliación Estado de Guerra declaradocando a Folga Xeral de Outubro de 1934.



.

Instruccións para o mantemento do Orden Público.(Arquivo Municipal de Boimorto)


.

Comunicación de prohibición de actos públicos, manifestacións e reunións.



.

Máis comunicacións sobre as medidas gubernamentaisdiante da Folga Xeral.



.

Petición de informes sobre os paisanos: Antonio VidalNovo, José Vázquez López, Antonio Veiga Regueiro,

Ramón Regueiro García e Pedro López Bodelo,encausados por reunión ilegal durante a

Folga Xeral de Outubro.(Arquivo Municipal de Boimorto)


.

Informe da Garda Civil encausados pola Folga XeralRevolucionaria de Outubro de 1934.


.

Petición de informes de Isidro Filloy López, José TojoVilariño, Manuel Carreira Vázquez,Dolores Senín

Garea e Amalia Filloy López, pola mesma causa cós anteriores.



.

Petición de informes de Ramón Lodeiro Muiña eAndrés Cotón Cacharrón

supoño que polo mesmo motivo.(Arquivo Municipal de Boimorto)


.

Petición de informe, por parte da Inspección, das medidas tomadas para soluciona-lo problema

da escola de Cardeiro. (Arquivo Municipal de Boimorto)


.

Comunicación da mestra de Dormeá á Alcaldía na quese dá conta do cumplimento da orde de retirada do

retrato do Rei, símbolos reliciosos e demáis. ( Arquivo Municipal de Boimorto)


.

Petición de vacinas antivariólicas para 200 nenos do Concello.



.

Escrito comunicación da revisión da renda de aluguerdas casas-escola de Boimorto.




Isidro López Filloy de novo. (Foto cedida por xentileza da familia)

Antonio Felpete Budiño fotografiado morto no adroda igrexa de Ortoño (Ames).

Todos tiñan foto pero só se conserva esta, que eu saiba.

( Foto cedida por xentileza da familia)



Nota/Carta que escribe Isidro Filloy dende a cadeade Sobrado á súa esposa Encarnación. ( Documento cedido por xentileza da familia)

Pedro López Bodelo que foi alcalde en Boimorto ePresidente do Sindicato Agrícola

durante a II República. ( Foto cedida por xentileza da familia)


.

Autorización para reparar desperfectos no camiño en conflicto co crego de Andabao




.

Carta desde América de Andrés Filloy dando poderesó seu irmán Isidro e denunciando as obras

feitas por Don Emilio, crego de Andabao(Arquivo Municipal de Boimorto)

.

Informe da Comisión de Obras do Concello de Boimorto sobre estado das obras

feitas no camiño en litixio.(Arquivo Municipal de Boimorto)



Páx 150, 151, 152 e 153Asentamento de defunción de José Tojo García,

fusilado en Ortoño (Ames) xunto con cinco máis, dos que existen documentos semellantes a estes.

Os cinco do Amenal non existen.

Borrador da carta do Sindicato de Agricultores dirixi-da ó Sr. Ministro de Agricultura.

Exmo. Sr. Ministro de Agricultura

Pedro López Bodelo, casado, mayor de edad, labra-dor, vecino de la parroquia de andabao, término munici-pal de Boimorto en la provincia de La Coruña, con cédu-la personal válida actualmente ________ clase número dela tarifa expedida en _______ como Presidente delSindicato Agrícola de Boimorto y sus contornos y enrepresentación de dicha entidad, cumpliendo acuerdo dela misma tomado en Asamblea General celebrada el díaseis del mes en curso, a V.E. expone:

Primero: Desde hace veinte años no se recuerda en lazona montañosa que integra el partido judicial de Arzúa aque pertenece el municipio de Boimorto, uno en que lamiseria se notara en forma tan agobiadora por el campe-sino como el año actual. Diferentes factores determinanesta situación.________: de un lado y como causa permanente el exce-sivo precio del arriendo de fincas, el más alto que se regis-tra en la provincia, consistente , en la mayor parte dedichos contratos, en el pago de la mitad de los frutos quese cogen, sin que el propietario verifique aportación algu-na de abonos y jornales, pesando, además, casi siempre,sobre el arrendatario el pago de las contribuciones y pen-


siones, la renta fija de la casa ________ y los prados,cuando el ganado no es del arrendador y en su pago tam-bién percibe el propietario la mitad de los productos -leche, crías - que dan. Se une a lo que antecede el incum-plimiento del Decreto de 24 de enero de 1933 dado por eseMinisterio prohibiendo la corta de árboles en fincas arren-dadas a no ser que propietario y colono lo solicitaran con-juntamente de la Guardia Civil prescindiendo de lo previs-to en el Decreto citado de lo dispuesto en el Código Civilsobre frutos y sobre mejoras, conceptos ambos que_______ a los árboles y determinan la pertenencia delarrendatario- contando con la apatía de la Guardia Civily de los gobernadores, los propietarios talan el arboladoen esas fincas que los arrendatarios plantaron y criaron,sin darles la menor partición ni siquiera la mitad, como enlos restantes productos, con lo que se enriquecen a costadel sudor y esfuerzo ajenos, y ______ el valor de los pre-dios a causa de la contingencia de una posible capitaliza-ción a favor del colono dejándole una tierra yerma yempobrecida.

A esta causa general motivadora de la miseria delos labradores se une el alza enorme de los cereales. Elcenteno, alimento esencial de las personas se cotiza acinco pesetas el ferrado(diez quilos), el maíz destinado alengorde del ganado y también a la manutención de lasgentes a siete pesetas; el campesino que entrega la mitadde lo que recoge en pago de la renta de la tierra, no con-serva en estas fechas más que el grano necesario para lacosecha; toda esta comarca gallega tiene un deficit decereales que se produce por la importación de otras regio-


nes, pero los precios altos de las harinas en punto de ori-gen aumentados por el costo del transporte y el paso porlos innúmeros intermediarios que controlan este comerciohace que el campesino carezca de numerario (diñeiro)para comprarlas.

Todas estas dificultades sirven para que los imporesde las rentas almacenadas en los graneros de los propie-tarios cobren mayor valor dándose la triste paradoja deque el grano que es precio de trabajo se consuma a pre-cios bajos inmediatamente de recogida la cosecha tanto eldestinado a satisfacer la holganza y el señor absentistacobre altos valores, sirviendo para agrandar la desespe-ración y el hambre campesina al ser objeto de tráfico porlos acaparadores que, de esta suerte, altera los preciosrealizando cuantiosos negocios.

Estas y no otras causas fueron las que dieron lugara los luctuosos sucesos ocurridos poco tiempo ha en elMunicipio de Mellid, tradicionalmente derechista y pací-fico, levantando a los labradores a toque de campana desus iglesias frente a la confabulación de propietarios yacaparadores.

Servirían para remediar esta situación las medidassiguientes:a)Importación de maíz y entrega a los Sindicatos para dis-tribuirlo entre los consumidores, eliminando el interme-diario.b)Prohibición de vender cereales procedentes de los gra-neros existentes en cada municipio fuera de él, en tanto nose encuentre asegurado el consumo de sus habitantes res-


tableciendo la legislación que en esta materia rigió en lagran guerra.

Segundo: Las medidas señaladas tienden a suprimir omodificar las causas accidentales del problema, pero______ otras de índole permanente apuntadas que seactúe con la mala voluntad de los terratenientes. Lavivienda del arrendatario montañés en la comarca referi-da , es, en la mayor parte de las ocasiones, un localinmundo, impropio hasta para la estabulación del gana-do. Desde el advenimiento de la República los arrendado-res se niegan a efectuar las reparaciones que permitansiquiera _______ a los arrendatarios en esa promiscui-dad antihigiénica de animales y personas, y así, actual-mente los hogares campesinos están desportillados y ame-nazando ruina. Si se obligara al arrendador en procedi-miento rápido y con solución pronta, y desde luego ejecu-tiva, a cumplir las obligaciones impuestas por el CódigoCivil se realizaría obra humana legal beneficiosa no sólopara el labrador, sino también para el obrero parado ypara el comercio que sufre por este decaimiento criminaldel capitalismo. Para remediar esas causas de índoleesencial relatadas, convendría que por ese Ministerio sedispusiera:

a)Que se cumpliera sin excusas el Decreto 24 de enero de1933 - Gaceta del 25-.b)Que se arbitraran fórmulas hábiles para que el arrenda-dor en breve plazo y sin apelaciones dilatorias, cumplierala obligación impuesta por el Código Civil de reparar la


vivienda campesina, en forma que la hiciera apta parahabitarla.c)Que se estipulara - de acuerdo con la ley de cultivos deCataluña y las bases aprobadas por el Jurado mixto de lapropiedad rústica de la Coruña - que el propietario nopodrá percibir una renta superior al tercio de los produc-tos de dichas fincas, sin que por los pastos, casa y montesde los lugares acasarados pueda percibir otra cosa que eldicho tercio de los frutos de las tierras labrantías.d)Que se disponga, igualmente, que las cargas de la tierray contribuciones, pensiones e impuestos municipales alcapital gravarán siempre sobre el propietario sin quepueda transferir al colono esta obligación.Que los árboles forestales plantados por el colono y cria-dos durante el periodo de duración del contrato de arren-damiento, le pertenezcan de modo exclusivo o en la pro-porción de los restantes frutos - medias o tercios - pudien-do aprovecharlos en el momento de tener el desarrollonecesario para su utilización comercial o industrial.

Las medidas precedentes que someto a la conside-ración de VE. Servirán para evitar la miseria y el hambrecampesina consolidando el régimen e impidiendo que enla montaña gallega la desesperación produzca lamenta-bles sucesos y lleve a los labradores desesperados, a lassendas del extremismo.

Boimorto para Madrid a Mayo de 1934


Esta carta manuscrita está na documentación dacausa 292 do ano 1934 contra Pedro López Bodelo evarios socios máis do Sindicato Agrícola, que se lles abrecon motivo da Folga Xeral Revolucionaria de Outubro de1934 por reunión ilegal, supoño que como agravante. Haiun informe que di textualmente: ...que el SindicatoAgrícola de Boimorto tiene un carácter marcadamentesocialista y que los directivos, principalmente elPresidente son avanzados en este concepto lo cual se rati-fica una vez mas por los informes de la Guardia Civil...

As partes que teñen unha liña é onde non se enten-de a palabra escrita.


AGRADECEMENTOS

A Andrés Sánchez Labandeira, a Emilio Grandío e aBernardo Maiz polos seus valiosos coñecementos deHistoria a quen consultei e nunca me pecharon aporta.

A Santiago Macías pola súa humanidade, polos seuslibros e pola desinteresada colaboración na exhuma-ción da Memoria.

Ós moitos veciños que compartiron os seus recordosen secreto, ou menos en secreto, comigo. Eles huma-nizaron esta historia.

A Anxo Grande, amigo, compañeiro e colaboradordesinteresado, onde os haxa, nos proxectos culturaisimpresos destes catro derradeiros anos en Boimorto.

E ós meus alumnos porque eles son quen me danesperanza de que o mañá poida ser menos frío e nevo-ento e coa súa ansia de saber algún día leran estelibriño e moitos, moitos máis no exercicio de procura-la sabiduría na opinión diversa e plural.

Boimorto - Memoria dun silencio

Documents

Transcript of Boimorto - Memoria dun silencio