Cidades Subxacentes

policentrismos urbanos en Galiciacid

ades

sub

xace

ntes

resultados dos traballos e ponencias das xornadas levadas a cabo en A Coruña do 23 ó 26 de Marzo de 2011dese

ño_V

aler

ioG

S >ría de arousa

x. eizaguirre

xm. mosquera

h. seoane

j. harguindey

c. llop

r. lois

jm. vilanova

mg. docampo

c. garcia

cidad

es s

ubxa

cent

es>r

ía d

e ar

ousa

EDITA: APOIA: COLABORAN:

DEPARTAMENTO DE PROXECTOS ARQUITECTÓNICOS E URBANISMO

VICERRECTORADO DE ESTUDIANTES, DEPORTES E CULTURA

+

Análise Territorial

Un Grupo de Investigación da

ANT E

“Existen en Galicia unha serie de conxuntos urbanos policéntricos formados por vilas queestablecen entre elas múltiples relacións e sinerxias, e conforman espazos dinámicos cunhapoboación cuantitativamente equiparable á de calquera cidade galega compacta de tamañomedio pero cuns vínculos co territorio máis diversos.

Este tipo de situacións podémolas atopar en áreas como O Salnés, O Barbanza, A MariñaLucense... estruturas que aparecen como “cidades subxacentes”, en formación e cunha masacrítica que permite grandes potencialidades para xerar riqueza e servizos ós cidadáns.

¿Cómo debemos abordar estes espazos dende o mundo da arquitectura e a planificación doterritorio?; ¿é factible unha planificación conxunta?, e en todo caso,¿con que nivel deintensidade? ¿plans supramunicipais?, ¿consorcios?, ¿fusións de concellos?“

Policentrismos Urbanos en GaliciaPolicentrismos Urbanos en Galicia

cidades subxacentescidades subxacentes>ría de arousa>ría de arousa


cidades subxacentescidades subxacentes

David David BALBÁS BALBÁS Alonso Alonso Miriam Miriam CASTRO CASTRO Martínez Martínez Manuel García Manuel García DOCAMPO DOCAMPO Xabier Xabier EIZAGUIRREEIZAGUIRRE Garaitagoitia Garaitagoitia Alberto Alberto FEIJOO FEIJOO Rodríguez Rodríguez Martín Martín FERNÁNDEZ FERNÁNDEZ PradoPrado Cristina Cristina GARCÍAGARCÍA Fontán Fontán Silvia Silvia GÓMEZGÓMEZ Campos Campos José José GONZÁLEZ-CEBRIÁNGONZÁLEZ-CEBRIÁN Tello Tello Javier González Javier González

HARGUINDEYHARGUINDEY Rubén Rubén C. LOISC. LOIS González González Carles Carles LLOPLLOP Torné Torné Juan Carlos Juan Carlos MANCHOMANCHO Trigo Trigo Patricia De Patricia De MARICHALAR MARICHALAR Mantilla Mantilla José Manuel Vázquez José Manuel Vázquez MOSQUERAMOSQUERA Mª. José Mª. José PIÑEIRAPIÑEIRA Mantiñán Mantiñán Víctor Víctor RAMOSRAMOS Rodríguez Rodríguez Henrique Henrique SEOANE SEOANE PradoPrado Josep M. Josep M. VILANOVAVILANOVA Claret Claret

1º Edición: 1º Edición: Novembro de 2013Novembro de 2013

Xornadas Cidades Subxacentes Xornadas Cidades Subxacentes [A Coruña, do 23 ao 26 de Marzo de 2011][A Coruña, do 23 ao 26 de Marzo de 2011]A presente publicaciónA presente publicación

Celebradas na ETSAC e na Fundación Luís SeoaneCelebradas na ETSAC e na Fundación Luís Seoane

coa colaboración decoa colaboración de

Escola Técnica Superior de Arquitectura da CoruñaEscola Técnica Superior de Arquitectura da Coruña

Vicerreitoría de Estudantes, Deportes e Cultura da Universidade da CoruñaVicerreitoría de Estudantes, Deportes e Cultura da Universidade da Coruña

Departamento de Proxectos Arquitectónicos e Urbanismo da Universidade da CoruñaDepartamento de Proxectos Arquitectónicos e Urbanismo da Universidade da Coruña

Fundación Luis SeoaneFundación Luis Seoane

Grupo de Investigación de Análise Territorial (ANTE) da Universidade de Santiago de CompostelaGrupo de Investigación de Análise Territorial (ANTE) da Universidade de Santiago de Compostela

Fundación Galicia SustentableFundación Galicia Sustentable

Organizadas porOrganizadas por

Asociación Estudantil ComitésAsociación Estudantil Comités

Escola Técnica Superior de Arquitectura da CoruñaEscola Técnica Superior de Arquitectura da Coruña

coa colaboración decoa colaboración de

Vicerreitoría de Estudantes, Deportes e Cultura da Universidade da CoruñaVicerreitoría de Estudantes, Deportes e Cultura da Universidade da Coruña

Departamento de Proxectos Arquitectónicos e Urbanismo da Universidade da CoruñaDepartamento de Proxectos Arquitectónicos e Urbanismo da Universidade da Coruña

Fundación Luís SeoaneFundación Luís Seoane

Concellería de Mocidade do Concello da CoruñaConcellería de Mocidade do Concello da Coruña

Deputación da CoruñaDeputación da Coruña

Consellería de Medio Ambiente, Territorio e Infraestruturas da Xunta de GaliciaConsellería de Medio Ambiente, Territorio e Infraestruturas da Xunta de Galicia

Coordinación, edición e maquetaciónCoordinación, edición e maquetación

Colectivo1aun Colectivo1aun [email protected]@gmail.com

Roi García CambaRoi García Camba

Javier González López Javier González López

Valerio González SomozaValerio González Somoza

David Pereira MartínezDavid Pereira Martínez

David Río GonzálezDavid Río González

Fiz Seixo VázquezFiz Seixo Vázquez

Iago Valverde PérezIago Valverde Pérez

Julia Vázquez Sánchez Julia Vázquez Sánchez

Comité organizadorComité organizador

Roi García CambaRoi García Camba

Javier González López Javier González López


David Pereira MartínezDavid Pereira Martínez


Julia Vázquez Sánchez Julia Vázquez Sánchez

Plácido Lizancos Mora Plácido Lizancos Mora (membro da dirección da ETSAC)(membro da dirección da ETSAC)

VideoVideo

Xoan Andrade VázquezXoan Andrade Vázquez

David Río GonzálezDavid Río González

Iago Valverde PérezIago Valverde Pérez

Deseño da cubertaDeseño da cuberta


Deseño de páxinaDeseño de páxina


Tradución e revisión lingüística ao galegoTradución e revisión lingüística ao galego

Avia Veira González e Roi García CambaAvia Veira González e Roi García Camba

Tradución e revisión lingüística ao castelánTradución e revisión lingüística ao castelán

Iago Valverde Pérez e David Pereira MartínezIago Valverde Pérez e David Pereira Martínez

Tradución e revisión lingüística ao inglésTradución e revisión lingüística ao inglés

Luis Puente CasteloLuis Puente Castelo

ISBN: 978-84-9749-525-7ISBN: 978-84-9749-525-7

Depósito legal: ?Depósito legal: ?

Impresión: Rodi Artes Gráficas S.L, OurenseImpresión: Rodi Artes Gráficas S.L, Ourense

© Todos os dereitos dos textos e as imaxes son propiedade dos seus autores© Todos os dereitos dos textos e as imaxes son propiedade dos seus autores

© Licenza Creative Commons 3.0 que permite o seu uso sempre que non sexa con fins comerciais, previo aviso á equipa editora© Licenza Creative Commons 3.0 que permite o seu uso sempre que non sexa con fins comerciais, previo aviso á equipa editora

>ría de arousa>ría de arousa

002002


cidades subxacentescidades subxacentes>ría de arousa>ría de arousa

Los problemas planteados en las grandes áreas urbanas habían sido ya señalados en la primera parte del siglo pasado por Patrick Geddes, al insistir en la necesidad de investigar y Los problemas planteados en las grandes áreas urbanas habían sido ya señalados en la primera parte del siglo pasado por Patrick Geddes, al insistir en la necesidad de investigar y

conocer más plenamente esas regiones urbanas a las que llamó conurbaciones.conocer más plenamente esas regiones urbanas a las que llamó conurbaciones.

Sus trabajos sentaron las bases de un enfoque sistemático de la labor de preparación de los planes, �"el survey"�, conjunto ordenado de mapas, diagramas, planos basados en estudios Sus trabajos sentaron las bases de un enfoque sistemático de la labor de preparación de los planes, �"el survey"�, conjunto ordenado de mapas, diagramas, planos basados en estudios

detallados de la realidad territorial.detallados de la realidad territorial.

Geddes, exponente de un urbanismo orgánico, mantuvo también con rotundidad la forma �"learning by doing" como clave del aprendizaje más efectivo, dónde desarrollando una filosofía Geddes, exponente de un urbanismo orgánico, mantuvo también con rotundidad la forma �"learning by doing" como clave del aprendizaje más efectivo, dónde desarrollando una filosofía

educacional en la que, con la combinación de �"la mano, el corazón y la cabeza"� las personas aprendían más efectivamente que con los libros y los métodos tradicionales.educacional en la que, con la combinación de �"la mano, el corazón y la cabeza"� las personas aprendían más efectivamente que con los libros y los métodos tradicionales.

Ambos conceptos me vinieron a la mente cuando un grupo de estudiantes con inquietudes ya manifiestas a través de su participación dentro de los comités estudiantiles, se plantearon Ambos conceptos me vinieron a la mente cuando un grupo de estudiantes con inquietudes ya manifiestas a través de su participación dentro de los comités estudiantiles, se plantearon

la realización de un taller sobre la Ría de Arousa donde, a la manera de Geddes desde su Outlook Tower de Edimburgo primero, y sus sucesivas investigaciones sobre ciudades y regiones la realización de un taller sobre la Ría de Arousa donde, a la manera de Geddes desde su Outlook Tower de Edimburgo primero, y sus sucesivas investigaciones sobre ciudades y regiones

después, trabajarían, obviamente guardando las distancias, sobre una presentación gráfica de aquel territorio para comprender sus necesidades tanto las derivadas de la aportación que después, trabajarían, obviamente guardando las distancias, sobre una presentación gráfica de aquel territorio para comprender sus necesidades tanto las derivadas de la aportación que

de las ciencias sociales realizarían distintos conferenciantes, como de las más específicas y propias a los arquitectos urbanistas.de las ciencias sociales realizarían distintos conferenciantes, como de las más específicas y propias a los arquitectos urbanistas.

Es obvio que la Ría de Arousa no es una conurbación en el sentido que planteaba Geddes para las zonas de influencia de las grandes áreas urbanas, porque allí no existen tales ciudades, Es obvio que la Ría de Arousa no es una conurbación en el sentido que planteaba Geddes para las zonas de influencia de las grandes áreas urbanas, porque allí no existen tales ciudades,

como bien definiría Henrique Seoane en su exposición. Se trataba de entender la construcción de la urbanidad litoral sin ciudad.como bien definiría Henrique Seoane en su exposición. Se trataba de entender la construcción de la urbanidad litoral sin ciudad.

La exposición de Quique se planteaba desde una visión holística de las Rías, pero analizando cada una de ellas por separado para profundizar en sus características, en este caso sobre La exposición de Quique se planteaba desde una visión holística de las Rías, pero analizando cada una de ellas por separado para profundizar en sus características, en este caso sobre

la Ría de Arousa.la Ría de Arousa.

Un siglo después de las primeras experiencias inglesas que representarían los Planes Regionales dirigidos mayoritariamente por Patrick Abercrombie, se aprobarían en Galicia los dos Un siglo después de las primeras experiencias inglesas que representarían los Planes Regionales dirigidos mayoritariamente por Patrick Abercrombie, se aprobarían en Galicia los dos

únicos documentos territoriales existentes: Las Directrices de Ordenación del Territorio y el plan de Ordenación del Litoral, como primeras experiencias en esas escalas. Los documentos únicos documentos territoriales existentes: Las Directrices de Ordenación del Territorio y el plan de Ordenación del Litoral, como primeras experiencias en esas escalas. Los documentos

previos a escala territorial: Las Normas Subsidiarias de las cuatro provincias gallegas, tenían un sentido más normativo y protector, sirviendo para regular mínimamente la intervención en previos a escala territorial: Las Normas Subsidiarias de las cuatro provincias gallegas, tenían un sentido más normativo y protector, sirviendo para regular mínimamente la intervención en

los Ayuntamientos menores.los Ayuntamientos menores.

La variada experiencia catalana, donde los planes supramunicipales se habían desarrollado desde hacía décadas, posteriormente abandonados y retomados a partir de los Planes Direc-La variada experiencia catalana, donde los planes supramunicipales se habían desarrollado desde hacía décadas, posteriormente abandonados y retomados a partir de los Planes Direc-

tores Urbanísticos con acentos específicos territoriales, fue objeto de reflexión crítica.tores Urbanísticos con acentos específicos territoriales, fue objeto de reflexión crítica.

También los estudios y estrategias ambientalistas en el planeamiento urbano y territorial, así como los análisis más vinculados a la ruralidad y su transformación buscando claves más También los estudios y estrategias ambientalistas en el planeamiento urbano y territorial, así como los análisis más vinculados a la ruralidad y su transformación buscando claves más

allá de los esquematismos estructurales, fueron algunas de las exposiciones de nuestros amigos catalanes.allá de los esquematismos estructurales, fueron algunas de las exposiciones de nuestros amigos catalanes.

Pero si todo ello representó una valiosa aportación, la mayor y mejor fue la implicación de los estudiantes en un aprendizaje de participación como el que reivindicaba Geddes hace ya un siglo.Pero si todo ello representó una valiosa aportación, la mayor y mejor fue la implicación de los estudiantes en un aprendizaje de participación como el que reivindicaba Geddes hace ya un siglo.

006006

José González-Cebrián Tello José González-Cebrián Tello

Doutor arquitecto. Catedrático do Departamento de Proxectos Arquitectónicos e Urbanismo da Universidade da Coruña.Doutor arquitecto. Catedrático do Departamento de Proxectos Arquitectónicos e Urbanismo da Universidade da Coruña.

A presente reflexión ten por obxecto a descrición do proceso de xestación do evento "Cidades Subxacentes", no que dun modo informal, colaborei aportando a miña opinión, experiencia A presente reflexión ten por obxecto a descrición do proceso de xestación do evento "Cidades Subxacentes", no que dun modo informal, colaborei aportando a miña opinión, experiencia

persoal e contactos dentro do mundo do urbanismo e planificación, tentando servir de apoio ás ideas e a estrutura organizativa que se me presentaban.persoal e contactos dentro do mundo do urbanismo e planificación, tentando servir de apoio ás ideas e a estrutura organizativa que se me presentaban.

A miña toma de contacto con esta actividade comeza a finais de 2010, cando un grupo de alumnos da ETSAC se me achega cun plantexamento concreto: coñecer e entender os sistemas A miña toma de contacto con esta actividade comeza a finais de 2010, cando un grupo de alumnos da ETSAC se me achega cun plantexamento concreto: coñecer e entender os sistemas

urbanos intermedios de Galicia utilizando como soporte a suposta equiparación entre aglomerados urbanos policéntricos e a cidade clásica compacta. urbanos intermedios de Galicia utilizando como soporte a suposta equiparación entre aglomerados urbanos policéntricos e a cidade clásica compacta.

Esta preocupación polo sistema urbano galego non é nova, e ten un primeiro arranque no ciclo de conferencias que algúns deles organizaran en 2005 co nome de "Áreas Metropolitanas Esta preocupación polo sistema urbano galego non é nova, e ten un primeiro arranque no ciclo de conferencias que algúns deles organizaran en 2005 co nome de "Áreas Metropolitanas

(Galiza: A cidade dos tres millóns de habitantes)", onde propuñan un achegamento aos sistemas urbanos principais de Galicia. Partindo desta primeira experiencia e entendendo que as (Galiza: A cidade dos tres millóns de habitantes)", onde propuñan un achegamento aos sistemas urbanos principais de Galicia. Partindo desta primeira experiencia e entendendo que as

aglomeracións urbanas tradicionais xa tiñan sido obxecto de estudo, plantexan poñer o foco sobre outros espazos polinucleares de Galicia que aglutinan importantes volumes de poboación, aglomeracións urbanas tradicionais xa tiñan sido obxecto de estudo, plantexan poñer o foco sobre outros espazos polinucleares de Galicia que aglutinan importantes volumes de poboación,

así como actividade económica e social, enmarcados nun área ou sistema compartidos.así como actividade económica e social, enmarcados nun área ou sistema compartidos.

A falta de información concreta sobre estes espazos, os seus fortes procesos de cambio e a non inclusión de estruturas como estas nos planos de estudo universitarios, transfor-A falta de información concreta sobre estes espazos, os seus fortes procesos de cambio e a non inclusión de estruturas como estas nos planos de estudo universitarios, transfor-

maban o tema nunha cuestión de gran interese para tratar dentro do ámbito académico. Ademais disto, o enfrontarse a espazos destas características leva implícita unha análise do maban o tema nunha cuestión de gran interese para tratar dentro do ámbito académico. Ademais disto, o enfrontarse a espazos destas características leva implícita unha análise do

modelo territorial administrativo no que nos movemos, con realidades funcionais que desbordan os estáticos límites nos que se enmarca, isto é, afrontar dun xeito ou outro a cuestión da modelo territorial administrativo no que nos movemos, con realidades funcionais que desbordan os estáticos límites nos que se enmarca, isto é, afrontar dun xeito ou outro a cuestión da

supramunicipalidade.supramunicipalidade.

Estruturalmente, o evento prevíase cunha vertente dupla teórico-práctica. Por unha beira pretendían xerar un marco teórico básico que explicase a situación e evolución do modelo de Estruturalmente, o evento prevíase cunha vertente dupla teórico-práctica. Por unha beira pretendían xerar un marco teórico básico que explicase a situación e evolución do modelo de

asentamento de Galicia, poñendo de relevo as áreas de alta densidade e continuidade non vencelladas a unha cidade tradicional, afrontándose en todo caso dende a multidisciplinariedade. asentamento de Galicia, poñendo de relevo as áreas de alta densidade e continuidade non vencelladas a unha cidade tradicional, afrontándose en todo caso dende a multidisciplinariedade.

Esta parte teórica completaríase con exemplos de experiencias que tivesen por obxecto de traballo ámbitos supramunicipais. Finalmente aparecería unha parte práctica, en forma de obra-Esta parte teórica completaríase con exemplos de experiencias que tivesen por obxecto de traballo ámbitos supramunicipais. Finalmente aparecería unha parte práctica, en forma de obra-

doiro no que os asistentes tentarían xerar propostas para todo un sistema urbano supramunicipal, cuestión que non se aborda dentro do percorrido formativo do arquitecto.doiro no que os asistentes tentarían xerar propostas para todo un sistema urbano supramunicipal, cuestión que non se aborda dentro do percorrido formativo do arquitecto.

Tendo por tanto un tema e unha estrutura, o que cumpría era atopar esas persoas capaces de aportar os coñecementos específicos en cada campo. Para a creación do marco teórico Tendo por tanto un tema e unha estrutura, o que cumpría era atopar esas persoas capaces de aportar os coñecementos específicos en cada campo. Para a creación do marco teórico

galego, definiuse un conxunto formado por sociólogo, xeógrafo e arquitecto, no que se chegou a plantexar a aparición dun economista, quedando de tódolos xeitos garantida unha explicación galego, definiuse un conxunto formado por sociólogo, xeógrafo e arquitecto, no que se chegou a plantexar a aparición dun economista, quedando de tódolos xeitos garantida unha explicación

global e completa da realidade galega. global e completa da realidade galega.

O panorama universitario galego tiña, sen dúbida, persoas capaces de narrar o modelo de asentamento galego, pero non así con experiencia en planificación supramunicipal, obrigándonos O panorama universitario galego tiña, sen dúbida, persoas capaces de narrar o modelo de asentamento galego, pero non así con experiencia en planificación supramunicipal, obrigándonos

a poñer o ollo no exterior. Plantexouse Suíza, Holanda, Bélxica, Pais Vasco...pero tanto as dificultades orzamentarias, como á innegable calidade dos persoeiros, colocou a Catalunya como a poñer o ollo no exterior. Plantexouse Suíza, Holanda, Bélxica, Pais Vasco...pero tanto as dificultades orzamentarias, como á innegable calidade dos persoeiros, colocou a Catalunya como

surtidor de exemplos de intervención supramunicipal, conseguíndose finalmente a colaboración de X.Eizaguirre, C.Llop e J.M.Vilanova, que aportarían un complemento fantástico ao modelo surtidor de exemplos de intervención supramunicipal, conseguíndose finalmente a colaboración de X.Eizaguirre, C.Llop e J.M.Vilanova, que aportarían un complemento fantástico ao modelo

galego, tanto pola súa contraposición a el, como polo valor intrínseco das propostas expostas.galego, tanto pola súa contraposición a el, como polo valor intrínseco das propostas expostas.

Xa definido tanto o marco teórico como os exemplos de actuacións supramunicipais, unicamente faltaba por pechar a cuestión dos obradoiros prácticos, que servirían para propor inter-Xa definido tanto o marco teórico como os exemplos de actuacións supramunicipais, unicamente faltaba por pechar a cuestión dos obradoiros prácticos, que servirían para propor inter-

vencións nun ámbito de escala distinta á do planeamento tradicional, ademais de para afondar no coñecemento de sistemas de asentamento máis aló da cidade central e a súa contorna.vencións nun ámbito de escala distinta á do planeamento tradicional, ademais de para afondar no coñecemento de sistemas de asentamento máis aló da cidade central e a súa contorna.

O formato pechouse con dous días de traballo titorado en grupos, precedidos dunhas charlas introdutorias da área de estudo, que rematarían nunha posta en común xeral onde se O formato pechouse con dous días de traballo titorado en grupos, precedidos dunhas charlas introdutorias da área de estudo, que rematarían nunha posta en común xeral onde se

exporían as propostas á vez que se tentaría definir e concretar un pouco máis o tipo de realidades ás que nos enfrontamos cando se fala de cidades subxacentes. exporían as propostas á vez que se tentaría definir e concretar un pouco máis o tipo de realidades ás que nos enfrontamos cando se fala de cidades subxacentes.

Por último, gustaríame destacar o feito de que estas xornadas teñan xurdido dun grupo de estudantes, xa que é moi loable que sexan eles os que veñen a buscar aos profesores para Por último, gustaríame destacar o feito de que estas xornadas teñan xurdido dun grupo de estudantes, xa que é moi loable que sexan eles os que veñen a buscar aos profesores para

aprender sobre os temas que lles interesan. Por iso quero darlles a miña noraboa, tanto pola idea como polo fantástico desenvolvemento e animalos a seguir impulsando iniciativas como aprender sobre os temas que lles interesan. Por iso quero darlles a miña noraboa, tanto pola idea como polo fantástico desenvolvemento e animalos a seguir impulsando iniciativas como

esta, que sirvan para contribuir a unha universidade máis participativa, onde a comunidade universitaria no seu conxunto sexa a verdadeira fonte de investigación e coñecemento.esta, que sirvan para contribuir a unha universidade máis participativa, onde a comunidade universitaria no seu conxunto sexa a verdadeira fonte de investigación e coñecemento.

007007

Martín Fernández PradoMartín Fernández Prado

Doutor arquitecto. Profesor do Departamento de Proxectos Arquitectónicos e Urbanismo da Universidade da Coruña.Doutor arquitecto. Profesor do Departamento de Proxectos Arquitectónicos e Urbanismo da Universidade da Coruña.

artigo

sar

tigo

s

Modelos Territoriais: Das tendencias globais ao caso galegoModelos Territoriais: Das tendencias globais ao caso galego.

1. Da concentración á desconcentración. 1. Da concentración á desconcentración.

A Poboación "urbana", ata o século XVIII, non chegaba ao 2%; mesmo no inicio do pulo urbanizador do século A Poboación "urbana", ata o século XVIII, non chegaba ao 2%; mesmo no inicio do pulo urbanizador do século

XIX, a porcentaxe suma só un 7% (United Nations Center for Human Settlement, 1996, 2001). Sen embargo, a XIX, a porcentaxe suma só un 7% (United Nations Center for Human Settlement, 1996, 2001). Sen embargo, a

partir do século XX, o proceso cobra outra dimensión: intensifícase gradualmente a concentración de poboación partir do século XX, o proceso cobra outra dimensión: intensifícase gradualmente a concentración de poboación

nas cidades en detrimento das áreas rurais. Este fenómeno xeneralízase progresivamente en occidente e, ma-nas cidades en detrimento das áreas rurais. Este fenómeno xeneralízase progresivamente en occidente e, ma-

lia as diferenzas de criterio para as definicións e delimitacións, a hexemonía urbana aparece consolidada nese lia as diferenzas de criterio para as definicións e delimitacións, a hexemonía urbana aparece consolidada nese

século. Así, a proporción de habitantes das cidades superou á dos residentes no rural en Norteamérica no século. Así, a proporción de habitantes das cidades superou á dos residentes no rural en Norteamérica no

Censo de 1930 (Lillibridge, 1950: 40) e en Europa o faría en torno a 1950 (Huriot e Thisse, 2000: IX). En América Censo de 1930 (Lillibridge, 1950: 40) e en Europa o faría en torno a 1950 (Huriot e Thisse, 2000: IX). En América

Latina comezarían a acadarse eses valores a partir de 1970 (Puncel, 1994: 18). En amplas rexións de África e Asia Latina comezarían a acadarse eses valores a partir de 1970 (Puncel, 1994: 18). En amplas rexións de África e Asia

aínda non se superou a porcentaxe do 50% (PNUD, 2001: 158-161), se ben as previsións calculan que a poboación aínda non se superou a porcentaxe do 50% (PNUD, 2001: 158-161), se ben as previsións calculan que a poboación

urbana superará á rural, nesas rexións, a partir do 2025 (United Nations, 2006: 36-44). urbana superará á rural, nesas rexións, a partir do 2025 (United Nations, 2006: 36-44).

A concentración urbana levou parello un proceso de A concentración urbana levou parello un proceso de suburbanizaciónsuburbanización con crecementos periféricos na meiran- con crecementos periféricos na meiran-

de parte das principais cidades (Pacione, 2001). Isto deu lugar a certas confusións ao entender ese fenómeno de parte das principais cidades (Pacione, 2001). Isto deu lugar a certas confusións ao entender ese fenómeno

como parte da desconcentración. Sen embargo, cómpre diferenciar ambos fenómenos porque o segundo require como parte da desconcentración. Sen embargo, cómpre diferenciar ambos fenómenos porque o segundo require

decrecemento da cidade central e expulsión de parte dos seus efectivos cara á periferia.. Será a partir da dé-decrecemento da cidade central e expulsión de parte dos seus efectivos cara á periferia.. Será a partir da dé-

cada dos setenta do século XX cando percibamos ese cambio. Ata entón as cidades exerceran unha atracción cada dos setenta do século XX cando percibamos ese cambio. Ata entón as cidades exerceran unha atracción

centrípeta de poboación cara a elas; a partir dese momento, aparecen síntomas evidentes de esgotamento centrípeta de poboación cara a elas; a partir dese momento, aparecen síntomas evidentes de esgotamento

dese ciclo de concentración poboacional nas cidades compactas tradicionais. O volume de poboación de moitas dese ciclo de concentración poboacional nas cidades compactas tradicionais. O volume de poboación de moitas

delas parece estancado, cando non claramente reducido. Asemade, novas áreas de menor volume comezan a delas parece estancado, cando non claramente reducido. Asemade, novas áreas de menor volume comezan a

liderar o crecemento poboacionalliderar o crecemento poboacional1.

Este proceso detéctase por primeira vez nas grandes urbes norteamericanas na década dos setenta (Berry, Este proceso detéctase por primeira vez nas grandes urbes norteamericanas na década dos setenta (Berry,

1976, 1978) e apréciase paulatinamente o seu efecto en toda Europa pouco despois. En España, arrastrando un 1976, 1978) e apréciase paulatinamente o seu efecto en toda Europa pouco despois. En España, arrastrando un

histórico retraso no proceso de concentración (Reher, 1994), son evidentes os seus síntomas xa na década dos histórico retraso no proceso de concentración (Reher, 1994), son evidentes os seus síntomas xa na década dos

setenta, constatándose de forma máis clara a mediados dos oitenta (Nel-lo, 2004: 11). A verificación empírica setenta, constatándose de forma máis clara a mediados dos oitenta (Nel-lo, 2004: 11). A verificación empírica

ponse de manifesto comprobando o balance derivado do Padrón Municipal de Habitantes de 1981 e o de 1996 (Ca-ponse de manifesto comprobando o balance derivado do Padrón Municipal de Habitantes de 1981 e o de 1996 (Ca-

marero, 1993; Leal, 1985: 260-270). Entre esas dúas datas os municipios españois con máis de 50.000 habitantes marero, 1993; Leal, 1985: 260-270). Entre esas dúas datas os municipios españois con máis de 50.000 habitantes

perden algo máis de catro millóns de habitantes. perden algo máis de catro millóns de habitantes.

En Galicia o fenómeno rexistrouse algo máis tarde, pero é actualmente evidente, especialmente nas contor-En Galicia o fenómeno rexistrouse algo máis tarde, pero é actualmente evidente, especialmente nas contor-

nas das principais cidades nas das principais cidades 2 2 e moi especialmente nos casos de Vigo e A Coruña (Dalda/García Docampo, 2003). e moi especialmente nos casos de Vigo e A Coruña (Dalda/García Docampo, 2003).

Este proceso de desconcentración urbana súmase, no caso galego, a unha estrutura previa de asentamentos Este proceso de desconcentración urbana súmase, no caso galego, a unha estrutura previa de asentamentos

moi dispersa, dando lugar a un vasto espallamento da edificación repartida entre núcleos e diseminados, con-moi dispersa, dando lugar a un vasto espallamento da edificación repartida entre núcleos e diseminados, con-

figurando un mapa territorial que cuantifica a metade das Entidades Singulares que se contabilizan en España. figurando un mapa territorial que cuantifica a metade das Entidades Singulares que se contabilizan en España.

Todas esas evidencias facían pensar nun cambio de pauta de asentamento que se interpretou, inicialmen-Todas esas evidencias facían pensar nun cambio de pauta de asentamento que se interpretou, inicialmen-

te, como te, como contraurbana contraurbana e caracterizada polo seu carácter rupturista con respecto ao paradigma clásico dos e caracterizada polo seu carácter rupturista con respecto ao paradigma clásico dos

procesos urbanizadores centrípetos. Esta tese, ben representada nos traballos de Vining e Strauss (1977), procesos urbanizadores centrípetos. Esta tese, ben representada nos traballos de Vining e Strauss (1977),

entre outros, postula que as cidades tradicionais perderon o seu atractivo e pasan a ser un modelo residencial entre outros, postula que as cidades tradicionais perderon o seu atractivo e pasan a ser un modelo residencial

obsoleto. A hipótese defendida interpreta que o modelo de cidade compacta tradicional está esgotado e non é obsoleto. A hipótese defendida interpreta que o modelo de cidade compacta tradicional está esgotado e non é

desexado pola poboación. Esta última ve non poucos atrancos asociados á vida nas urbes máis densas e poboa-desexado pola poboación. Esta última ve non poucos atrancos asociados á vida nas urbes máis densas e poboa-

das, como a contaminación, a inseguridade e ruído. Pola contra, o "campo" aparece como espazo alternativo, coa das, como a contaminación, a inseguridade e ruído. Pola contra, o "campo" aparece como espazo alternativo, coa

imaxe oposta e, polo tanto, asociada a certos estándares de benestar e calidade de vida.imaxe oposta e, polo tanto, asociada a certos estándares de benestar e calidade de vida.

010010 Modelos Territoriais: Das tendencias globais ao caso galego. Modelos Territoriais: Das tendencias globais ao caso galego. Manuel García DocampoManuel García Docampo

Manuel García DocampoManuel García Docampo

Sociólogo. É profesor titular de Universidade, actualmente imparte Socioloxía Urbana Sociólogo. É profesor titular de Universidade, actualmente imparte Socioloxía Urbana

e Ordenación do Territorio na Facultade de Socioloxía da UDC. Ao longo dos últimos 10 e Ordenación do Territorio na Facultade de Socioloxía da UDC. Ao longo dos últimos 10

anos, traballou e varios proxectos con Juan Luis Dalda e Javier G. Harguindey, ana-anos, traballou e varios proxectos con Juan Luis Dalda e Javier G. Harguindey, ana-

lizando e interpretando as dinámicas territoriais galegas. Froito desa colaboración lizando e interpretando as dinámicas territoriais galegas. Froito desa colaboración

son: Cidade Difusa en Galicia (Xunta de Galicia, 2006) ou "As novas áreas de expansión son: Cidade Difusa en Galicia (Xunta de Galicia, 2006) ou "As novas áreas de expansión

urbana na Galicia Contemporánea" (Revista Galega de Ciencias Sociais, nº 1, pax. 9-12).urbana na Galicia Contemporánea" (Revista Galega de Ciencias Sociais, nº 1, pax. 9-12).

AbstractAbstract

Recent territorial dynamics show a change in the tendency to concentrate popula-Recent territorial dynamics show a change in the tendency to concentrate popula-

tion in towns to one of de-concentration and peripherical growth. This can be seen tion in towns to one of de-concentration and peripherical growth. This can be seen

in Galicia, where it requires interventions to correct the potential disorder. To do in Galicia, where it requires interventions to correct the potential disorder. To do

so, it is pertinent to delimit an Urban Area including all spaces densely occupied by so, it is pertinent to delimit an Urban Area including all spaces densely occupied by

building or with urban vocation. It is possible to give competence to this body, namely building or with urban vocation. It is possible to give competence to this body, namely

that of creating an entity of urban ordination. At the same time, it is necessary to that of creating an entity of urban ordination. At the same time, it is necessary to

protect the territory from excessive urbanisation and to maintain high quality of protect the territory from excessive urbanisation and to maintain high quality of

life standards.life standards.

1 1 Este novo fenómeno vaise coñecer, no seu conxunto, como desconcentración ur-Este novo fenómeno vaise coñecer, no seu conxunto, como desconcentración ur-

bana.bana.

2 Dende 1996 ao ano 2001 a poboación dos 7 municipios nos que se localizan as princi-Dende 1996 ao ano 2001 a poboación dos 7 municipios nos que se localizan as princi-

pais cidades do sistema galego gañan, en conxunto, algo menos de 1.000 habitantes. pais cidades do sistema galego gañan, en conxunto, algo menos de 1.000 habitantes.

Pola contra, os 18 municipios máis dinámicos demograficamente supoñen un incre-Pola contra, os 18 municipios máis dinámicos demograficamente supoñen un incre-

mento de case que 30.000 habitantes para o mesmo período (Dalda/García Docampo, mento de case que 30.000 habitantes para o mesmo período (Dalda/García Docampo,

2003: 9-12). Eses municipios dinámicos aparecen localizados de forma clara na pe-2003: 9-12). Eses municipios dinámicos aparecen localizados de forma clara na pe-

riferia das cidades convencionais, o que mostra o papel centrífugo destas últimas.riferia das cidades convencionais, o que mostra o papel centrífugo destas últimas.

3 Os argumentos esgrimidos para explicar o por qué da desconcentración non difiren Os argumentos esgrimidos para explicar o por qué da desconcentración non difiren

inicialmente dos empregados polos teóricos rupturistas, sumando aos cambios cara inicialmente dos empregados polos teóricos rupturistas, sumando aos cambios cara

valores posmaterialistas, que incidirían na preferencia por hábitats menos compac-valores posmaterialistas, que incidirían na preferencia por hábitats menos compac-

tos e "máis verdes", outros elementos de corte materialista, que porían a énfase na tos e "máis verdes", outros elementos de corte materialista, que porían a énfase na

incapacidade das cidades para xestionar, promover e ofertar vivendas para amplos incapacidade das cidades para xestionar, promover e ofertar vivendas para amplos

colectivos de poboación. Neste último senso interprétase a inercia "desconcentrado-colectivos de poboación. Neste último senso interprétase a inercia "desconcentrado-

ra" como síntoma "dunha crise de infraestruturas, e fundamentalmente de vivenda, ra" como síntoma "dunha crise de infraestruturas, e fundamentalmente de vivenda,

que explican en boa medida as novas pautas observadas de reasentamento po-que explican en boa medida as novas pautas observadas de reasentamento po-

boacional" (Dalda e García Docampo, 2003: 12).boacional" (Dalda e García Docampo, 2003: 12).

4 4 Todos os municipios regresivos son de reducido volume poboacional e ningún deles Todos os municipios regresivos son de reducido volume poboacional e ningún deles

supera os 10.000 habitantes, situándose a maior parte por debaixo dos 5.000 resi-supera os 10.000 habitantes, situándose a maior parte por debaixo dos 5.000 resi-

dentes. Pola contra, todos os municipios de máis de 10.000 habitantes mostran algún dentes. Pola contra, todos os municipios de máis de 10.000 habitantes mostran algún

grao de dinamismo, aínda que algún -fundamentalmente do interior, como A Estrada, grao de dinamismo, aínda que algún -fundamentalmente do interior, como A Estrada,

Vilalba ou Monforte-, con saldos moderadamente negativos.Vilalba ou Monforte-, con saldos moderadamente negativos.

5 Do exposto parece derivarse que os municipios máis vinculados co espazo rural Do exposto parece derivarse que os municipios máis vinculados co espazo rural

convencional están en crise, mentres que os municipios máis urbanos e os das con-convencional están en crise, mentres que os municipios máis urbanos e os das con-

tornas das cidades, en espazos moi alongados, seguen pautas opostas. Os 90.000 tornas das cidades, en espazos moi alongados, seguen pautas opostas. Os 90.000

habitantes que perden os municipios "regresivos" os gañan os "dinámicos". Os tipifi-habitantes que perden os municipios "regresivos" os gañan os "dinámicos". Os tipifi-

cados como "tenues" gañan preto de 10.000 habitantes, o mesmo que perden os cla-cados como "tenues" gañan preto de 10.000 habitantes, o mesmo que perden os cla-

sificados como de "transición". Os crecementos poboacionais máis importantes apa-sificados como de "transición". Os crecementos poboacionais máis importantes apa-

recen concentrados, salvo contadas excepcións, nas periferias das cidades, dotando recen concentrados, salvo contadas excepcións, nas periferias das cidades, dotando

a estas últimas dun relevante rol explicativo da dinámica demográfica do conxunto de a estas últimas dun relevante rol explicativo da dinámica demográfica do conxunto de

Galicia. Pero, ¿qué acontece coas cidades?. As cidades gañan algo de poboación, con Galicia. Pero, ¿qué acontece coas cidades?. As cidades gañan algo de poboación, con

taxas de crecemento modestas, pero positivas. Só Ferrol persiste nunha crise que taxas de crecemento modestas, pero positivas. Só Ferrol persiste nunha crise que

se traduce en saldos negativos ano tras ano, ao longo do decenio estudado. Lugo, no se traduce en saldos negativos ano tras ano, ao longo do decenio estudado. Lugo, no

outro extremo, recolle taxas preto do 1% anual, mostrando síntomas máis propias outro extremo, recolle taxas preto do 1% anual, mostrando síntomas máis propias

de fases de urbanismo centrípeto.de fases de urbanismo centrípeto.

As teorías contraurbanizadoras foron contestadas case de inmediato (Gordon, 1979) en base a dúas liñas As teorías contraurbanizadoras foron contestadas case de inmediato (Gordon, 1979) en base a dúas liñas

argumentais. Por unha banda, apareceron investigacións que trataban de mostrar como as afirmacións nas que argumentais. Por unha banda, apareceron investigacións que trataban de mostrar como as afirmacións nas que

se baseaba Berry eran só meras ilusións estatísticas suxeitas á variabilidade e cambios das categorizacións e se baseaba Berry eran só meras ilusións estatísticas suxeitas á variabilidade e cambios das categorizacións e

definicións territoriais (Richter, 1985; Amcoff, 1990). Por outra parte, outros traballos daban conta da existencia definicións territoriais (Richter, 1985; Amcoff, 1990). Por outra parte, outros traballos daban conta da existencia

de ciclos nos que as cidades soportaban crises puntuais pero que non abocaban á desaparición dos procesos de ciclos nos que as cidades soportaban crises puntuais pero que non abocaban á desaparición dos procesos

urbanizadores e de concentración de poboación nas cidades convencionais. Nese senso, as teorías "cíclicas" ar-urbanizadores e de concentración de poboación nas cidades convencionais. Nese senso, as teorías "cíclicas" ar-

gumentan que os procesos de declive urbano poden existir, ou non, en función dun determinado estadio ou ciclo gumentan que os procesos de declive urbano poden existir, ou non, en función dun determinado estadio ou ciclo

evolutivo no que se atope cada sistema urbano (Van den Berg, 1982; Hall e Hay, 1980). Deste xeito, por exemplo, evolutivo no que se atope cada sistema urbano (Van den Berg, 1982; Hall e Hay, 1980). Deste xeito, por exemplo,

o estudio de Van den Berg amosou na década dos oitenta que as rexións urbanas de Europa occidental atopá-o estudio de Van den Berg amosou na década dos oitenta que as rexións urbanas de Europa occidental atopá-

banse nun estadio de avanzada "descentralización", e as da parte oriental nunha serodia fase de concentración banse nun estadio de avanzada "descentralización", e as da parte oriental nunha serodia fase de concentración

urbana (Van den Berg, 1982: 75).urbana (Van den Berg, 1982: 75).

Porén, os estudos internacionais parecen confirmar a hipótese dunha fase de desconcentración urbana a Porén, os estudos internacionais parecen confirmar a hipótese dunha fase de desconcentración urbana a

nivel xeral, comezada na década dos setenta (Vining/Kontuly, 1978) e que se mantería ata a actualidade (Alig, nivel xeral, comezada na década dos setenta (Vining/Kontuly, 1978) e que se mantería ata a actualidade (Alig, et et

al.al., 2004; Antrop, 2004). Tras esa evidencia caben dúas posturas, non excluíntes, 2004; Antrop, 2004). Tras esa evidencia caben dúas posturas, non excluíntes3. Por un lado, quen consideran . Por un lado, quen consideran

que iso é un estadio temporal e que as cidades volverán a recuperar o efecto centrípeto (Van der Berg, 1982); que iso é un estadio temporal e que as cidades volverán a recuperar o efecto centrípeto (Van der Berg, 1982);

polo outro, as de quen consideran que a cidade convencional deixa de existir para dar lugar a unha nova Área polo outro, as de quen consideran que a cidade convencional deixa de existir para dar lugar a unha nova Área

Urbana que, alén de incorporar plenamente o tecido xerado polos procesos de desconcentración urbana, ten a Urbana que, alén de incorporar plenamente o tecido xerado polos procesos de desconcentración urbana, ten a

capacidade de facer converxer nas últimas décadas os modelos de suburbanización anglosaxona "baseados na capacidade de facer converxer nas últimas décadas os modelos de suburbanización anglosaxona "baseados na

expansión provocada pola revolución industrial" e os modelos de suburbanización latina "expresión en forma expansión provocada pola revolución industrial" e os modelos de suburbanización latina "expresión en forma

de segunda residencia da relación campo-cidade máis clásica" (Dematteis, 1998). Esta hipótese defende que, nun de segunda residencia da relación campo-cidade máis clásica" (Dematteis, 1998). Esta hipótese defende que, nun

futuro próximo, tanto cidades como periferias e mesmo rurais, rexistrarán taxas de crecemento positivas; isto futuro próximo, tanto cidades como periferias e mesmo rurais, rexistrarán taxas de crecemento positivas; isto

quere dicir que se trala Transición Territorial que se viviu coas fases de quere dicir que se trala Transición Territorial que se viviu coas fases de Concentración Concentración e e DesconcentraciónDesconcentración, aca-, aca-

darase unha nova fase, estable, de crecementos positivas de cada hábitat, aínda que con pesos diferentes. darase unha nova fase, estable, de crecementos positivas de cada hábitat, aínda que con pesos diferentes. (Fig. 1)(Fig. 1)

2. Desconcentración urbana en Galicia2. Desconcentración urbana en Galicia

Os cambios principais da dinámica demográfica galega recente veñen explicados, primeiramente, polas pautas de Os cambios principais da dinámica demográfica galega recente veñen explicados, primeiramente, polas pautas de

reasentamento poboacional que concentraron o crecemento en determinadas zonas xeográficas en detrimento de reasentamento poboacional que concentraron o crecemento en determinadas zonas xeográficas en detrimento de

amplas comarcas do interior, que están a sufrir unha forte crise regresiva. A secuencia dos procesos de descon-amplas comarcas do interior, que están a sufrir unha forte crise regresiva. A secuencia dos procesos de descon-

centración urbana tamén é nítida dende, cando menos, a segunda metade da década dos noventa. Momento no que centración urbana tamén é nítida dende, cando menos, a segunda metade da década dos noventa. Momento no que

comezan a medrar máis as periferias que as cidades centrais. comezan a medrar máis as periferias que as cidades centrais.

A delimitación deses espazos dinámicos é clave para comprender o presente e futuro desta Comunidade e das A delimitación deses espazos dinámicos é clave para comprender o presente e futuro desta Comunidade e das

políticas urbanísticas e de ordenación do territorio.políticas urbanísticas e de ordenación do territorio.

O Mapa exposto na O Mapa exposto na Fig. 2 Fig. 2 delimita, a escala municipal, os municipios máis "dinámicos" no período 2000-2010. Meto-delimita, a escala municipal, os municipios máis "dinámicos" no período 2000-2010. Meto-

doloxicamente procedeuse a considerar como tais a aqueles que rexistrasen Taxas de Crecemento Medio Anual doloxicamente procedeuse a considerar como tais a aqueles que rexistrasen Taxas de Crecemento Medio Anual

(TCMA) por riba do 2% no decenio. Practicamente todos eses municipios "dinámicos" aparecen localizados nas peri-(TCMA) por riba do 2% no decenio. Practicamente todos eses municipios "dinámicos" aparecen localizados nas peri-

ferias das 7 cidades principais do sistema urbano galego (estas últimas representadas en negro). Son especialmen-ferias das 7 cidades principais do sistema urbano galego (estas últimas representadas en negro). Son especialmen-

te intensos os contornos dinámicos da Coruña, Santiago e Vigo; se ben calquera das outras mostra ao seu redor te intensos os contornos dinámicos da Coruña, Santiago e Vigo; se ben calquera das outras mostra ao seu redor

procesos expansivos. O gradiente, ademais, reflicte unha pauta segundo a cal canto máis próximo está o municipio procesos expansivos. O gradiente, ademais, reflicte unha pauta segundo a cal canto máis próximo está o municipio

periférico da cidade central, maiores son as súas taxas de crecemento. periférico da cidade central, maiores son as súas taxas de crecemento.

Ao seu carón aparecen outros municipios de dinamismo máis "tenue" pero tamén claramente positivo, con valores Ao seu carón aparecen outros municipios de dinamismo máis "tenue" pero tamén claramente positivo, con valores

ente o 1 e o 2 % TCMA. A súa ubicación permite descubrir unha segunda coroa en torno ás cidades principais do ente o 1 e o 2 % TCMA. A súa ubicación permite descubrir unha segunda coroa en torno ás cidades principais do

sistema. Mesmo unha terceira coroa de municipios con taxas positivas, aínda que inferirores ao 1% TCMA. sistema. Mesmo unha terceira coroa de municipios con taxas positivas, aínda que inferirores ao 1% TCMA. (Fig. 2)(Fig. 2)

011011Cidades Subxacentes_Cidades Subxacentes_artigos e táboa redonda artigos e táboa redonda

Fig. 1. Fig. 1. Modelo Teórico de Transición Territorial (Pesos porcentuais de cada Modelo Teórico de Transición Territorial (Pesos porcentuais de cada

hábitat). Fonte: Elaboración propia.hábitat). Fonte: Elaboración propia.

Fig. 2. Fig. 2. Crecemento demográfico no período 2000-2010. Concellos galegos Crecemento demográfico no período 2000-2010. Concellos galegos

clasificados pola súa taxa de Crecemento Medio Anual (r). Fonte: Elabora-clasificados pola súa taxa de Crecemento Medio Anual (r). Fonte: Elabora-

ción propia a partir dos datos dos Padróns Municipais de Habitantes (INE).ción propia a partir dos datos dos Padróns Municipais de Habitantes (INE).

Principios de organización espacial del sistema urbano gallego.Principios de organización espacial del sistema urbano gallego.

El presente artículo tiene su origen en las conversaciones previas al desarrollo de las jornadas "Ci-El presente artículo tiene su origen en las conversaciones previas al desarrollo de las jornadas "Ci-

dades Subxacentes". En ellas, los organizadores planteaban como primera cuestión la intuición de que dades Subxacentes". En ellas, los organizadores planteaban como primera cuestión la intuición de que

en Galicia existen una serie de territorios, fuera del sistema de las siete principales ciudades y sus pe-en Galicia existen una serie de territorios, fuera del sistema de las siete principales ciudades y sus pe-

riferias, cuyas características de volumen de población y contigüidad (Ría de Arousa 140.000 habitantes, riferias, cuyas características de volumen de población y contigüidad (Ría de Arousa 140.000 habitantes,

corredor de As Mariñas 50.000, 20.000 el sistema de Padrón, etc.) las asimilarían a un nuevo modelo de corredor de As Mariñas 50.000, 20.000 el sistema de Padrón, etc.) las asimilarían a un nuevo modelo de

ciudad o, cuando menos, a unos espacios potencialmente capaces de funcionar como tales, entendiéndolos ciudad o, cuando menos, a unos espacios potencialmente capaces de funcionar como tales, entendiéndolos

de manera diferente al modelo "clásico". Por otra parte, requerían una conferencia, origen del presente de manera diferente al modelo "clásico". Por otra parte, requerían una conferencia, origen del presente

texto, que tuviese la función de transición entre las escalas territoriales (descritas en estas jornadas texto, que tuviese la función de transición entre las escalas territoriales (descritas en estas jornadas

desde la perspectiva de la sociología y la geografía) y las pequeñas, más propias del urbanismo y la arqui-desde la perspectiva de la sociología y la geografía) y las pequeñas, más propias del urbanismo y la arqui-

tectura, tema de las posteriores ponencias.tectura, tema de las posteriores ponencias.

La intención de este artículo es entonces, no tanto aportar una solución a la cuestión planteada, sino La intención de este artículo es entonces, no tanto aportar una solución a la cuestión planteada, sino

remarcar varias de las características propias del sistema urbano-territorial gallego presentando algu-remarcar varias de las características propias del sistema urbano-territorial gallego presentando algu-

nas variables clave que permita comparar estos territorios entre si, y que incite al lector a una inter-nas variables clave que permita comparar estos territorios entre si, y que incite al lector a una inter-

pretación propia de nuestra realidad espacial. En todo caso, recordar las palabras de Oriol Nel-lo cuando pretación propia de nuestra realidad espacial. En todo caso, recordar las palabras de Oriol Nel-lo cuando

respecto a la definición de ciudad y su delimitación escribe: respecto a la definición de ciudad y su delimitación escribe: "Pero, como se ha tratado de explicar, en el "Pero, como se ha tratado de explicar, en el

análisis de la sociedad contemporánea aquello que resulta fundamental no es la definición de la ciudad en análisis de la sociedad contemporánea aquello que resulta fundamental no es la definición de la ciudad en

abstracto sino la comprensión del proceso de urbanización en una doble vertiente: por un lado, a partir abstracto sino la comprensión del proceso de urbanización en una doble vertiente: por un lado, a partir

del examen de los procesos sociales que impulsan -y son impulsados por-el proceso de urbanización; y, del examen de los procesos sociales que impulsan -y son impulsados por-el proceso de urbanización; y,

por otro lado, con el estudio de las repercusiones de este proceso sobre el conjunto del territorio (...). Po-por otro lado, con el estudio de las repercusiones de este proceso sobre el conjunto del territorio (...). Po-

dríamos, claro está, circunscribir normativamente el problema y delimitar el espacio a través de criterios dríamos, claro está, circunscribir normativamente el problema y delimitar el espacio a través de criterios

parciales como los que se han descrito parciales como los que se han descrito 1. Con ello tendremos ámbitos operativos y útiles, quizás, para el . Con ello tendremos ámbitos operativos y útiles, quizás, para el

tratamiento de determinadas cuestiones (el planeamiento urbanístico, la gestión de los transportes, la tratamiento de determinadas cuestiones (el planeamiento urbanístico, la gestión de los transportes, la

recaudación de tributos...). Pero, como hemos escrito en alguna otra ocasión, estos ámbitos no respon-recaudación de tributos...). Pero, como hemos escrito en alguna otra ocasión, estos ámbitos no respon-

derán a lo que la ciudad es, sino a aquello que, de acuerdo con nuestros intereses y objetivos, queremos derán a lo que la ciudad es, sino a aquello que, de acuerdo con nuestros intereses y objetivos, queremos

que la ciudad sea".que la ciudad sea". 2 2

Los ámbitos de análisis se centran pues en las escalas territorial y local, intentando comprender los Los ámbitos de análisis se centran pues en las escalas territorial y local, intentando comprender los

modos de organización del espacio urbano en su totalidad, en sus sistemas y subsistemas de asenta-modos de organización del espacio urbano en su totalidad, en sus sistemas y subsistemas de asenta-

mientos y en las formas físicas de ocupación del territorio (no siempre procesos de urbanización). La bre-mientos y en las formas físicas de ocupación del territorio (no siempre procesos de urbanización). La bre-

vedad de este texto impide un desarrollo en profundidad de estas ideas, pero parece necesario aportar vedad de este texto impide un desarrollo en profundidad de estas ideas, pero parece necesario aportar

cuando menos algunos datos cuantitativos que inciten a la reflexión.cuando menos algunos datos cuantitativos que inciten a la reflexión.

El sistema urbano-territorial.El sistema urbano-territorial.

Frente a los modelos de autores como Antolín FaraldoFrente a los modelos de autores como Antolín Faraldo3, Antonio Palacios, Antonio Palacios4, o Mario Gaviria, o Mario Gaviria5-Albalat-Albalat6,

que propusieron desde mediados del S.XIX en adelante la necesidad de potenciar una gran metrópoli que propusieron desde mediados del S.XIX en adelante la necesidad de potenciar una gran metrópoli

regional, es bien conocido el desarrollo policéntrico del sistema urbano gallego. Dominado por las regiones regional, es bien conocido el desarrollo policéntrico del sistema urbano gallego. Dominado por las regiones

urbanas de A Coruña-Ferrol y Vigo- Pontevedra y las áreas urbanas de Santiago, Lugo y Ourense, a urbanas de A Coruña-Ferrol y Vigo- Pontevedra y las áreas urbanas de Santiago, Lugo y Ourense, a

este sistema principal se le añadiría el aglomerado litoral de la Ría de Arousa y un sistema secundario de este sistema principal se le añadiría el aglomerado litoral de la Ría de Arousa y un sistema secundario de

villas de diferente rango repartidas por toda la comunidad. Igualmente documentada está la relevancia villas de diferente rango repartidas por toda la comunidad. Igualmente documentada está la relevancia

del Eje Atlántico que discurre entre Ferrol y la frontera portuguesa y que incluye cinco de las siete áreas del Eje Atlántico que discurre entre Ferrol y la frontera portuguesa y que incluye cinco de las siete áreas

urbanas y constituye el ámbito más dinámico del Paísurbanas y constituye el ámbito más dinámico del País7.

Javier González HarguindeyJavier González Harguindey

Arquitecto. Profesor en el área de Urbanistica y Ordenación del Territorio de la Arquitecto. Profesor en el área de Urbanistica y Ordenación del Territorio de la

Universidad de A Coruña. Coautor de diversas publicaciones y proyectos de inves-Universidad de A Coruña. Coautor de diversas publicaciones y proyectos de inves-

tigación en el ámbito de la planificación territorial, junto a los profesores J.L.Dalda y tigación en el ámbito de la planificación territorial, junto a los profesores J.L.Dalda y

M.G.Docampo, desarrolla su actividad profesional principalmente en los campos del M.G.Docampo, desarrolla su actividad profesional principalmente en los campos del

urbanismo y medio ambiente.urbanismo y medio ambiente.

1 1 Se refiere a criterios jurídicos, morfológicos, funcionales, económico-productivos Se refiere a criterios jurídicos, morfológicos, funcionales, económico-productivos

y de servicios.y de servicios.

2 2 Oriol Nel-lo, «Los confines de la ciudad sin confines. Estructura urbana y límites Oriol Nel-lo, «Los confines de la ciudad sin confines. Estructura urbana y límites

administrativos en la ciudad difusa», en Javier Monclús (ed.), administrativos en la ciudad difusa», en Javier Monclús (ed.), La ciudad dispersa,La ciudad dispersa, CCCB, CCCB,

Barcelona, p. 47.Barcelona, p. 47.

3 3 FARALDO, Antolín. «Últimas consideraciones sobre Galicia», en FARALDO, Antolín. «Últimas consideraciones sobre Galicia», en El Recreo Compos-El Recreo Compos-

telanotelano, nº 24-26, Diciembre 1842, p. 374., nº 24-26, Diciembre 1842, p. 374.

4 4 PALACIOS, Antonio. PALACIOS, Antonio. Plan de extensión e reforma interior da cidade de VigoPlan de extensión e reforma interior da cidade de Vigo. AEE . AEE

Ediciones, Concello de Vigo. Vigo. 2002.Ediciones, Concello de Vigo. Vigo. 2002.

5 5 GAVIRIA, Mario. «Sobre inmigración interior», 1965, en GAVIRIA, Mario. «Sobre inmigración interior», 1965, en Campo, urbe y espacio de ocioCampo, urbe y espacio de ocio. .

S.XXI de España Editores. Madrid. 1971.S.XXI de España Editores. Madrid. 1971.

6 6 FERNÁNDEZ-ALBALAT, Andrés. FERNÁNDEZ-ALBALAT, Andrés. La Ciudad de las Rías.La Ciudad de las Rías. Instituto José Cornide de Instituto José Cornide de

estudios coruñeses. A Coruña. 1969.estudios coruñeses. A Coruña. 1969.

7 7 DALDA, J.L., DOCAMPO, M.G., HARGUINDEY, J.G. DALDA, J.L., DOCAMPO, M.G., HARGUINDEY, J.G. Cidade difusa en Galicia.Cidade difusa en Galicia. Xunta de Xunta de

Galicia. Santiago de Compostela. 2005.Galicia. Santiago de Compostela. 2005.

8 8 Ibíd, p. 74.Ibíd, p. 74.

9 9 Ibíd, pp. 47-50.Ibíd, pp. 47-50.

10 10 OTERO PEDRAYO, Ramón. OTERO PEDRAYO, Ramón. Las ciudades gallegasLas ciudades gallegas. Ediciones Galicia del Centro Galle-. Ediciones Galicia del Centro Galle-

go de Buenos Aires. Buenos Aires. 1951.go de Buenos Aires. Buenos Aires. 1951.

11 11 Figuras de 1 a 12: J.G. Harguindey. Figura 13: Bing.Figuras de 1 a 12: J.G. Harguindey. Figura 13: Bing.

024024 Principios de organización espacial del sistema urbano gallego. Principios de organización espacial del sistema urbano gallego. Javier González HarguindeyJavier González Harguindey

AbstractAbstract

xxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxx


xxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxx xxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxx



















Del análisis de los municipios que han ganado población en los últimos 50 años Del análisis de los municipios que han ganado población en los últimos 50 años (Fig. 1)(Fig. 1) se desprenden se desprenden

las dos características principales de la evolución demográfica de la comunidad gallega: Polarización de las dos características principales de la evolución demográfica de la comunidad gallega: Polarización de

la población en Eje Atlántico y en las áreas urbanas y pérdida de peso demográfico de los municipios de la población en Eje Atlántico y en las áreas urbanas y pérdida de peso demográfico de los municipios de

carácter rural, principalmente en el interior. Las dinámicas recientes en cuanto a evolución de la pobla-carácter rural, principalmente en el interior. Las dinámicas recientes en cuanto a evolución de la pobla-

ción inciden en estas mismas tendencias ción inciden en estas mismas tendencias (Fig. 2)(Fig. 2). En el caso de las grandes ciudades, actualmente este . En el caso de las grandes ciudades, actualmente este

incremento demográfico se produce principalmente en los municipios periféricos, en la primera y segunda incremento demográfico se produce principalmente en los municipios periféricos, en la primera y segunda

corona, tendiendo los municipios centrales a perder población o incrementarla ligeramente.corona, tendiendo los municipios centrales a perder población o incrementarla ligeramente.

Las imágenes que muestran la densidad de población y el modelo territorial Las imágenes que muestran la densidad de población y el modelo territorial (Fig. 3 y 4)(Fig. 3 y 4) constatan la constatan la

existencia de un ámbito propio en el norte, que contendría las áreas urbanas de A Coruña y Ferrol así existencia de un ámbito propio en el norte, que contendría las áreas urbanas de A Coruña y Ferrol así

como sus espacios intermedios y el corredor de Carballo. Más hacia el sur aparece la formación de un como sus espacios intermedios y el corredor de Carballo. Más hacia el sur aparece la formación de un

continuo que discurre desde el área urbana de Santiago a la frontera portuguesa (con densidades medias continuo que discurre desde el área urbana de Santiago a la frontera portuguesa (con densidades medias

superiores a los 100 habitantes por Kmsuperiores a los 100 habitantes por Km2 medidos a nivel de sección censal) abarcando el área urbana medidos a nivel de sección censal) abarcando el área urbana

de la capital y prácticamente la totalidad del litoral de las Rías Bajas, incluyendo las áreas urbanas de de la capital y prácticamente la totalidad del litoral de las Rías Bajas, incluyendo las áreas urbanas de

Pontevedra y Vigo y sistemas secundarios como el aglomerado litoral de la Ría de Arousa, A Estrada, Pontevedra y Vigo y sistemas secundarios como el aglomerado litoral de la Ría de Arousa, A Estrada,

el continuo de Padrón-Pontecesures, el entorno de Ponteareas, teniendo continuidad en la región Norte el continuo de Padrón-Pontecesures, el entorno de Ponteareas, teniendo continuidad en la región Norte

de Portugalde Portugal8. En el interior aparecen nítidamente representadas las áreas urbanas de Lugo y Ourense . En el interior aparecen nítidamente representadas las áreas urbanas de Lugo y Ourense

vinculadas a través del sistema de autovías de acceso a Galicia a A Coruña la primera y a Vigo la segunda. vinculadas a través del sistema de autovías de acceso a Galicia a A Coruña la primera y a Vigo la segunda.

Sobre el sistema secundario de asentamientos aparecen varías estructuras claras: el corredor de As Sobre el sistema secundario de asentamientos aparecen varías estructuras claras: el corredor de As

Mariñas (principalmente entre Viveiro y Foz), las situadas entre Santiago y la salida de Galicia hacia le Mariñas (principalmente entre Viveiro y Foz), las situadas entre Santiago y la salida de Galicia hacia le

meseta a través del Sil (Silleda, Lalín, Chantada, Monforte, Quiroga, A Rua y O Barco) y el anillo de villas meseta a través del Sil (Silleda, Lalín, Chantada, Monforte, Quiroga, A Rua y O Barco) y el anillo de villas

que rodea el área urbana de Ourense (O Carballiño, Ribadavia, Celanova, Allariz y Maceda). que rodea el área urbana de Ourense (O Carballiño, Ribadavia, Celanova, Allariz y Maceda).

El análisis de la movilidad laboral diaria El análisis de la movilidad laboral diaria (Fig. 5)(Fig. 5) incide en la existencia del Eje Atlántico, vertebrado por incide en la existencia del Eje Atlántico, vertebrado por

la autopista A6 y la carretera N-550 y caracterizado (aparte de por su peso económico y demográfico la autopista A6 y la carretera N-550 y caracterizado (aparte de por su peso económico y demográfico

y por tener las dinámicas más positivas de Galiciay por tener las dinámicas más positivas de Galicia9) por la concatenación de continuos urbanos de media-) por la concatenación de continuos urbanos de media-

alta densidad, gran movilidad laboral entre municipios y masivo uso del vehículo privado como modo de alta densidad, gran movilidad laboral entre municipios y masivo uso del vehículo privado como modo de

transporte al trabajo excepto en las zonas centrales de los grandes ciudades transporte al trabajo excepto en las zonas centrales de los grandes ciudades (Fig. 6 y 7)(Fig. 6 y 7) . Los municipios . Los municipios

industriales que rodean a los principales núcleos urbanos (Arteixo y Bergondo en A Coruña, Mos y Porri-industriales que rodean a los principales núcleos urbanos (Arteixo y Bergondo en A Coruña, Mos y Porri-

ño en Vigo, San Cibrao das Viñas y Pereiro de Aguiar en Ourense, Rábade y Outeiro de Rei en Lugo y Fene ño en Vigo, San Cibrao das Viñas y Pereiro de Aguiar en Ourense, Rábade y Outeiro de Rei en Lugo y Fene

y Neda en Ferrol) presentan valores que rondan el 40 o incluso el 50% de puestos de trabajo ocupados y Neda en Ferrol) presentan valores que rondan el 40 o incluso el 50% de puestos de trabajo ocupados

por residentes en otro municipio. por residentes en otro municipio.

Las regiones urbanas de A Coruña-Ferrol y Vigo-Pontevedra, y de manera incipiente el área urbana de Las regiones urbanas de A Coruña-Ferrol y Vigo-Pontevedra, y de manera incipiente el área urbana de

Santiago o la parte sur del aglomerado litoral de la Ría de Arousa, se identifican (con datos del año 2011) Santiago o la parte sur del aglomerado litoral de la Ría de Arousa, se identifican (con datos del año 2011)

por su funcionamiento en red, donde empiezan a formalizarse relaciones de tipo horizontal entre los mu-por su funcionamiento en red, donde empiezan a formalizarse relaciones de tipo horizontal entre los mu-

nicipios periféricos y se equiparan los flujos de salida y entrada por trabajo entre la ciudad central y su nicipios periféricos y se equiparan los flujos de salida y entrada por trabajo entre la ciudad central y su

entorno. Estas relaciones, debido a la particular configuración espacial de estos territorios, discontinuos entorno. Estas relaciones, debido a la particular configuración espacial de estos territorios, discontinuos

y muy fragmentados, presentan problemas graves de movilidad, ocasionados tanto por el volumen de los y muy fragmentados, presentan problemas graves de movilidad, ocasionados tanto por el volumen de los

flujos como por la multiplicidad de puntos origen y destino. Las áreas urbanas de Lugo, Ourense se siguen flujos como por la multiplicidad de puntos origen y destino. Las áreas urbanas de Lugo, Ourense se siguen

definiendo por un mayor peso relativo de la ciudad central frente a su área de influencia, con modos de definiendo por un mayor peso relativo de la ciudad central frente a su área de influencia, con modos de

relación en forma de estrella frente a la malla anteriormente descrita.relación en forma de estrella frente a la malla anteriormente descrita.

Fuera del corredor Atlántico y el sistema principal de ciudades, aparece en el sistema secundario de Fuera del corredor Atlántico y el sistema principal de ciudades, aparece en el sistema secundario de

villas un primer grupo de elevado grado de centralidad respecto a su entorno y desvinculadas del sistema villas un primer grupo de elevado grado de centralidad respecto a su entorno y desvinculadas del sistema

urbano primario (Ribadeo, Arzua, Monforte, Verín, Cee-Corcubión, Sta. Comba y, en menor medida, Noia); urbano primario (Ribadeo, Arzua, Monforte, Verín, Cee-Corcubión, Sta. Comba y, en menor medida, Noia);

un segundo al que pertenecen As Pontes, Vilalba, Sarria y Xinzo que, aunque alejadas de las áreas un segundo al que pertenecen As Pontes, Vilalba, Sarria y Xinzo que, aunque alejadas de las áreas

urbanas mantienen fuertes vínculos con estas; un tercero, al que podríamos denominar de corredores urbanas mantienen fuertes vínculos con estas; un tercero, al que podríamos denominar de corredores

Fig. 1.Fig. 1. Municipios con saldo demográfico positivo en el periodo 1960-2011. Municipios con saldo demográfico positivo en el periodo 1960-2011.

Fuente: Elaboración propia.Fuente: Elaboración propia.

Fig. 2.Fig. 2. Variaciones demográficas relativas. Periodo 2001-2011. Fuente: Ela- Variaciones demográficas relativas. Periodo 2001-2011. Fuente: Ela-

boración propia.boración propia.

<(-20)%<(-20)% (-10)-(-20)(-10)-(-20) (-10)-0(-10)-0 0-100-10 10-2010-20 > 20%> 20%


0 2,5 Km

Ciudad históricaCiudad histórica

Anterior a 1945Anterior a 1945

1945-19571945-1957

1957-19841957-1984

1984-20031984-2003

Fig. 11.Fig. 11. Evolución histórica.. Evolución histórica..

Ciudad históricaCiudad histórica

Ensanches históricosEnsanches históricos

EnsanchesEnsanches

Núcleo rural anterior a 1957Núcleo rural anterior a 1957

Edificación residencial aisladaEdificación residencial aislada

Fig. 10.Fig. 10. Evolución histórica.. Evolución histórica..

Ciudad jardínCiudad jardín

PolígonosPolígonos

Tramas intersticialesTramas intersticiales

ComercialComercial

IndustrialIndustrial

EquipamientoEquipamiento

El último periodo estudiado, 1984-2003, inicia, a nivel metropolitano, un intento por consolidar y urbanizar este El último periodo estudiado, 1984-2003, inicia, a nivel metropolitano, un intento por consolidar y urbanizar este

entorno mediante procesos de densificación de los espacios intersticiales y lineales desarticulados, mediante el entorno mediante procesos de densificación de los espacios intersticiales y lineales desarticulados, mediante el

uso de vivienda unifamiliar aislada sobre un tamaño de parcela menor (de 400 a 600muso de vivienda unifamiliar aislada sobre un tamaño de parcela menor (de 400 a 600m2), vivienda unifamiliar adosada ), vivienda unifamiliar adosada

o pareada y vivienda colectiva, tanto en nuevas urbanizaciones como sobre tejidos preexistentes. Así mismo, se o pareada y vivienda colectiva, tanto en nuevas urbanizaciones como sobre tejidos preexistentes. Así mismo, se

potencia el papel del sistema secundario arriba mencionado mediante vivienda colectiva, nuevos equipamientos, sis-potencia el papel del sistema secundario arriba mencionado mediante vivienda colectiva, nuevos equipamientos, sis-

temas de zonas verdes y obras de re-urbanización, adquiriendo realmente en este momento el grado de nuevas temas de zonas verdes y obras de re-urbanización, adquiriendo realmente en este momento el grado de nuevas

centralidades. El sistema de núcleos urbanos periféricos (Sada, Betanzos, Carral) se sigue igualmente consolidando, centralidades. El sistema de núcleos urbanos periféricos (Sada, Betanzos, Carral) se sigue igualmente consolidando,

con dinámicas de crecimiento positivas. Es en este momento cuando se inicia la aparición de centros comerciales en con dinámicas de crecimiento positivas. Es en este momento cuando se inicia la aparición de centros comerciales en

la periferia urbana, situados en los puntos de máxima accesibilidad metropolitana, y la creación de pequeños puntos la periferia urbana, situados en los puntos de máxima accesibilidad metropolitana, y la creación de pequeños puntos

nodales del mismo tipo repartidos por toda el área urbana, tendencia que se acentuara en los siguientes años. Los nodales del mismo tipo repartidos por toda el área urbana, tendencia que se acentuara en los siguientes años. Los

polígonos industriales cercanos a la ciudad central se transforman en comerciales, dando lugar a la reubicación polígonos industriales cercanos a la ciudad central se transforman en comerciales, dando lugar a la reubicación

de las actividades industriales y logísticas en entornos cada vez más lejanos. Se inicia la utilización del sistema de las actividades industriales y logísticas en entornos cada vez más lejanos. Se inicia la utilización del sistema

ambiental como elemento vertebrador del espacio metropolitano, pero con resultados desiguales en función de los ambiental como elemento vertebrador del espacio metropolitano, pero con resultados desiguales en función de los

distintos municipios, ya que sigue sin aparecer una visión global de la forma y los procesos urbanos.distintos municipios, ya que sigue sin aparecer una visión global de la forma y los procesos urbanos.

A nivel de infraestructuras viarias, la conclusión de la autovía a Madrid, sin un acceso directo a la ciudad central, no A nivel de infraestructuras viarias, la conclusión de la autovía a Madrid, sin un acceso directo a la ciudad central, no

va a tener en este periodo un carácter realmente estructural en el área urbana, pero va a funcionar en el futuro va a tener en este periodo un carácter realmente estructural en el área urbana, pero va a funcionar en el futuro

como cinturón exterior del ámbito, una vez concluidas la nueva malla viaria y el puerto exterior. La conclusión de la como cinturón exterior del ámbito, una vez concluidas la nueva malla viaria y el puerto exterior. La conclusión de la

autopista a Ferrol añade nuevos nodos de accesibilidad territorial en el entorno metropolitano.autopista a Ferrol añade nuevos nodos de accesibilidad territorial en el entorno metropolitano.

Conclusiones.Conclusiones.

No sé si podemos hablar de "Ciudades Subyacentes", pero con seguridad podemos hablar de áreas urbanas No sé si podemos hablar de "Ciudades Subyacentes", pero con seguridad podemos hablar de áreas urbanas

desestructuradas, en las cuales reside más de la mitad de la población de Galicia. En que las infraestructuras y los desestructuradas, en las cuales reside más de la mitad de la población de Galicia. En que las infraestructuras y los

procesos de urbanización van por detrás de los procesos de edificación. En que el vector ambiental no se utiliza procesos de urbanización van por detrás de los procesos de edificación. En que el vector ambiental no se utiliza

como elemento vertebrador del territorio, sino que se manifiesta como una serie de actuaciones inconexas. En que como elemento vertebrador del territorio, sino que se manifiesta como una serie de actuaciones inconexas. En que

el incremento de las relaciones horizontales entre municipios periféricos y los flujos desde el centro hacia toda su el incremento de las relaciones horizontales entre municipios periféricos y los flujos desde el centro hacia toda su

área urbana, muy fragmentada y discontinua, hacen difícil el uso del transporte público y la solución a los problemas área urbana, muy fragmentada y discontinua, hacen difícil el uso del transporte público y la solución a los problemas

de movilidad. Donde las políticas sectoriales se aplican desde visiones macro, no atentas a las pequeñas escalas, sin de movilidad. Donde las políticas sectoriales se aplican desde visiones macro, no atentas a las pequeñas escalas, sin

desarrollar entonces su potencial estructurador multiescalar del territorio. Entornos donde dominan los procesos desarrollar entonces su potencial estructurador multiescalar del territorio. Entornos donde dominan los procesos

de competencia, no cooperación, con ausencia evidente de cualquier tipo de estrategia (no ya de planeamiento o pla-de competencia, no cooperación, con ausencia evidente de cualquier tipo de estrategia (no ya de planeamiento o pla-

nificación estratégica, sino más bien de algún tipo de objetivo común más allá de la recogida de basura o la conclusión nificación estratégica, sino más bien de algún tipo de objetivo común más allá de la recogida de basura o la conclusión

de las redes de saneamiento).de las redes de saneamiento).

Este mismo esquema lo encontramos a escala regional. Frente a la Galicia "ciudad única" de Otero Pedrayo Este mismo esquema lo encontramos a escala regional. Frente a la Galicia "ciudad única" de Otero Pedrayo1010, con , con

complementariedad de funciones entre los diversos nodos que componen el sistema urbano regional, tendemos a complementariedad de funciones entre los diversos nodos que componen el sistema urbano regional, tendemos a

la Galicia de siete ciudades iguales compitiendo por todo, y el resto del territorio aspirando a ser denominado ciudad la Galicia de siete ciudades iguales compitiendo por todo, y el resto del territorio aspirando a ser denominado ciudad

(esperemos que sin aeropuerto, puerto exterior o universidad propia, pero desde luego con autovía, puerto, AVE (esperemos que sin aeropuerto, puerto exterior o universidad propia, pero desde luego con autovía, puerto, AVE

y recinto ferial).y recinto ferial).

Lo que en estas jornadas se han denominado "Ciudades Subyacentes" (y que aquí se han preferido denominar en Lo que en estas jornadas se han denominado "Ciudades Subyacentes" (y que aquí se han preferido denominar en

función de su estructura y funcionamiento como Aglomerado Litoral de la Ría de Arousa, corredor de As Mariñas, función de su estructura y funcionamiento como Aglomerado Litoral de la Ría de Arousa, corredor de As Mariñas,

etc.), los núcleos del sistema secundario, y el resto del territorio en general, presentan sin duda todos ellos un etc.), los núcleos del sistema secundario, y el resto del territorio en general, presentan sin duda todos ellos un

fuerte grado de potencialidad, pero no debemos olvidar que somos una comunidad pequeña, con ciudades medianas, fuerte grado de potencialidad, pero no debemos olvidar que somos una comunidad pequeña, con ciudades medianas,

con una dinámica de población regresiva, dependiente aún de los fondos europeos y alejada de los centros econó-con una dinámica de población regresiva, dependiente aún de los fondos europeos y alejada de los centros econó-

micos, políticos y demográficos del continente.micos, políticos y demográficos del continente.

Y todo a la vez no es posible.Y todo a la vez no es posible.

0 0,25 Km

030030 Principios de organización espacial del sistema urbano gallego. Principios de organización espacial del sistema urbano gallego. Javier González HarguindeyJavier González Harguindey

dancia de auga e o pequeno tamaño do parcelario. A Lei do solo do ano 1956, que permitía no solo rústico unha dancia de auga e o pequeno tamaño do parcelario. A Lei do solo do ano 1956, que permitía no solo rústico unha

edificabilidade de 0,2 medificabilidade de 0,2 m33/m/m22 (ou 150 m (ou 150 m22 de edificación na parcela de 2000 m de edificación na parcela de 2000 m22 aproximadamente) e estas condicións aproximadamente) e estas condicións

preexistentes, sumados á facilidade para acceder á rede eléctrica e a fosa séptica ou verquido directo como preexistentes, sumados á facilidade para acceder á rede eléctrica e a fosa séptica ou verquido directo como

"sistema de saneamento", dan lugar a que a parcela se transforme en "solar" directamente. Aparecen tamén "sistema de saneamento", dan lugar a que a parcela se transforme en "solar" directamente. Aparecen tamén

pequenas urbanizacións da mesma tipoloxía, en que existe un proceso de reparcelación e unhas obras mínimas pequenas urbanizacións da mesma tipoloxía, en que existe un proceso de reparcelación e unhas obras mínimas

de urbanización, as máis grandes das cais están situadas en montes litorais. Gran número de naves industriais de urbanización, as máis grandes das cais están situadas en montes litorais. Gran número de naves industriais

illadas vinculadas á rede viaria principal (en moitos casos industria-escaparate) e edificación colectiva illada (en illadas vinculadas á rede viaria principal (en moitos casos industria-escaparate) e edificación colectiva illada (en

torre ou bloque) adicada a segunda residencia nas inmediacións de enclaves turísticos costeiros seguen este torre ou bloque) adicada a segunda residencia nas inmediacións de enclaves turísticos costeiros seguen este

mesmo proceso, dando orixe a crecementos de tipo lineal en que se mesturan estas variadas tipoloxías sobre mesmo proceso, dando orixe a crecementos de tipo lineal en que se mesturan estas variadas tipoloxías sobre

a antiga malla de núcleos rurais. a antiga malla de núcleos rurais.

A segunda tendencia sería o fortalecemento dun sistema secundario de asentamentos densos sobre núcleos A segunda tendencia sería o fortalecemento dun sistema secundario de asentamentos densos sobre núcleos

preexistentes (Arteixo, Sta. Cristina, O Burgo-Costa da Tapia e Cambre) mediante pequenos ensanches non preexistentes (Arteixo, Sta. Cristina, O Burgo-Costa da Tapia e Cambre) mediante pequenos ensanches non

sempre ben dimensionados. Así mesmo desenvolveranse pequenos polígonos de vivenda colectiva promovidos sempre ben dimensionados. Así mesmo desenvolveranse pequenos polígonos de vivenda colectiva promovidos

pola administración e desvinculadas da trama de asentamentos preexistentes ou dos puntos de máxima acce-pola administración e desvinculadas da trama de asentamentos preexistentes ou dos puntos de máxima acce-

sibilidade, sen intención clara de crear novas centralidades ou reforzar as existentes. sibilidade, sen intención clara de crear novas centralidades ou reforzar as existentes.

A cidade central crece neste período mediante polígonos residenciais e industriais, derivados estes últimos A cidade central crece neste período mediante polígonos residenciais e industriais, derivados estes últimos

dos dos Planes de Desarrollo,Planes de Desarrollo, e complétanse os últimos grandes ensanches. Aparecen multitude de pequenas e complétanse os últimos grandes ensanches. Aparecen multitude de pequenas

actuacións (micro-ensanches, edificación colectiva illada, etc.) repartidas por todo o territorio, sen solución de actuacións (micro-ensanches, edificación colectiva illada, etc.) repartidas por todo o territorio, sen solución de

continuidade cos núcleos tradicionais.continuidade cos núcleos tradicionais.

A nivel de infraestrutura viaria, salvo pequenas operacións de axuste, o único cambio real supono a chegada da A nivel de infraestrutura viaria, salvo pequenas operacións de axuste, o único cambio real supono a chegada da

autoestrada AP-9, en dirección Santiago. Os seus efectos como vía de articulación metropolitana son limitados, autoestrada AP-9, en dirección Santiago. Os seus efectos como vía de articulación metropolitana son limitados,

debido principalmente a que unicamente ten un punto de accesibilidade nodal dentro da área urbana (O Burgo).debido principalmente a que unicamente ten un punto de accesibilidade nodal dentro da área urbana (O Burgo).

O último período estudado, 1984-2003, inicia, a nivel metropolitano, un intento por consolidar e urbanizar este O último período estudado, 1984-2003, inicia, a nivel metropolitano, un intento por consolidar e urbanizar este

entorno mediante procesos de densificación dos espazos intersticiais e lineais desarticulados, mediante o uso entorno mediante procesos de densificación dos espazos intersticiais e lineais desarticulados, mediante o uso

de vivenda unifamiliar illada sobre un tamaño de parcela menor (de 400 a 600mde vivenda unifamiliar illada sobre un tamaño de parcela menor (de 400 a 600m22), vivenda unifamiliar acaroada ), vivenda unifamiliar acaroada

ou pareada e vivenda colectiva, tanto en novas urbanizacións como sobre tecidos preexistentes. Así mesmo, ou pareada e vivenda colectiva, tanto en novas urbanizacións como sobre tecidos preexistentes. Así mesmo,

poténciase o papel do sistema secundario arriba mencionado mediante vivenda colectiva, novos equipamentos, poténciase o papel do sistema secundario arriba mencionado mediante vivenda colectiva, novos equipamentos,

sistemas de zonas verdes e obras de re-urbanización, adquirindo realmente neste momento o grao de novas sistemas de zonas verdes e obras de re-urbanización, adquirindo realmente neste momento o grao de novas

centralidades. O sistema de núcleos urbanos periféricos (Sada, Betanzos, Carral) séguese igualmente consoli-centralidades. O sistema de núcleos urbanos periféricos (Sada, Betanzos, Carral) séguese igualmente consoli-

dando, con dinámicas de crecemento positivas. É neste momento cando se inicia a aparición de centros comerciais dando, con dinámicas de crecemento positivas. É neste momento cando se inicia a aparición de centros comerciais

na periferia urbana, situados nos puntos de máxima accesibilidade metropolitana, e a creación de pequenos na periferia urbana, situados nos puntos de máxima accesibilidade metropolitana, e a creación de pequenos

puntos nodais do mesmo tipo repartidos por toda a área urbana, tendencia que se acentuará nos seguintes puntos nodais do mesmo tipo repartidos por toda a área urbana, tendencia que se acentuará nos seguintes

anos. Os polígonos industriais próximos á cidade central transfórmanse en comerciais, dando lugar á reubicación anos. Os polígonos industriais próximos á cidade central transfórmanse en comerciais, dando lugar á reubicación

das actividades industriais e loxísticas en entornos cada vez máis alonxados. Iníciase a utilización do sistema das actividades industriais e loxísticas en entornos cada vez máis alonxados. Iníciase a utilización do sistema

ambiental como elemento vertebrador do espazo metropolitano, pero con resultados desiguais en función dos ambiental como elemento vertebrador do espazo metropolitano, pero con resultados desiguais en función dos

distintos municipios, xa que segue sen aparecer unha visión global da forma e os procesos urbanos.distintos municipios, xa que segue sen aparecer unha visión global da forma e os procesos urbanos.

A nivel de infraestruturas viarias, a conclusión da autovía a Madrid, sen un acceso directo á cidade central, non A nivel de infraestruturas viarias, a conclusión da autovía a Madrid, sen un acceso directo á cidade central, non

vai ter neste período un carácter realmente estrutural na área urbana, pero vai funcionar no futuro como cinto vai ter neste período un carácter realmente estrutural na área urbana, pero vai funcionar no futuro como cinto

exterior do ámbito, unha vez concluídas a nova malla viaria e o porto exterior. A conclusión da autoestrada a exterior do ámbito, unha vez concluídas a nova malla viaria e o porto exterior. A conclusión da autoestrada a

Ferrol engade novos nodos de accesibilidade territorial no entorno metropolitano.Ferrol engade novos nodos de accesibilidade territorial no entorno metropolitano.

Conclusións.Conclusións.

Non sei se podemos falar de "Cidades Subxacentes", pero con seguridade podemos falar de áreas urbanas Non sei se podemos falar de "Cidades Subxacentes", pero con seguridade podemos falar de áreas urbanas

desestruturadas, nas cais reside máis da metade da poboación de Galicia. Áreas nas que as infraestruturas e desestruturadas, nas cais reside máis da metade da poboación de Galicia. Áreas nas que as infraestruturas e

os procesos de urbanización van por detrás dos procesos de edificación. Nas que que o vector ambiental non os procesos de urbanización van por detrás dos procesos de edificación. Nas que que o vector ambiental non

se emprega como elemento vertebrador do territorio, senón que se manifesta como unha serie de actuacións se emprega como elemento vertebrador do territorio, senón que se manifesta como unha serie de actuacións

inconexas. Nas que o incremento das relacións horizontais entre municipios periféricos e os fluxos desde o inconexas. Nas que o incremento das relacións horizontais entre municipios periféricos e os fluxos desde o

centro cara toda a súa área urbana, moi fragmentada e descontinua, fan difícil o uso do transporte público e a centro cara toda a súa área urbana, moi fragmentada e descontinua, fan difícil o uso do transporte público e a

solución aos problemas de mobilidade. Onde as políticas sectoriais se aplican desde visións macro, non atentas solución aos problemas de mobilidade. Onde as políticas sectoriais se aplican desde visións macro, non atentas

ás pequenas escalas, sen desenvolver entón o seu potencial estruturador multiescalar do territorio. Entornos ás pequenas escalas, sen desenvolver entón o seu potencial estruturador multiescalar do territorio. Entornos

onde dominan os procesos de competencia, non cooperación, con ausencia evidente de calquera tipo de estra-onde dominan os procesos de competencia, non cooperación, con ausencia evidente de calquera tipo de estra-

texia (non xa de planeamento ou planificación estratéxica, senón máis ben de algún tipo de obxectivo común máis texia (non xa de planeamento ou planificación estratéxica, senón máis ben de algún tipo de obxectivo común máis

alá da recollida de lixo ou a conclusión das redes de saneamento).alá da recollida de lixo ou a conclusión das redes de saneamento).

Este mesmo esquema atopámolo a escala rexional. Fronte á Galicia "cidade única" de Otero Pedrayo Este mesmo esquema atopámolo a escala rexional. Fronte á Galicia "cidade única" de Otero Pedrayo10, con , con

complementariedade de funcións entre os diversos nodos que compoñen o sistema urbano rexional, tendemos complementariedade de funcións entre os diversos nodos que compoñen o sistema urbano rexional, tendemos

á Galicia de sete cidades iguais competindo por todo, e o resto do territorio aspirando a ser denominado cidade á Galicia de sete cidades iguais competindo por todo, e o resto do territorio aspirando a ser denominado cidade

(agardemos que sen aeroporto, porto exterior ou universidade propia, pero desde logo con autovía, porto, AVE (agardemos que sen aeroporto, porto exterior ou universidade propia, pero desde logo con autovía, porto, AVE

e recinto feiral).e recinto feiral).

O que nestas xornadas se denominou "Cidades Subxacentes" (e que aquí se preferiu denominar en función da O que nestas xornadas se denominou "Cidades Subxacentes" (e que aquí se preferiu denominar en función da

súa estrutura e funcionamento como o Aglomerado Litoral da Ría de Arousa, corredor das Mariñas, etc.), os súa estrutura e funcionamento como o Aglomerado Litoral da Ría de Arousa, corredor das Mariñas, etc.), os

núcleos do sistema secundario, e o resto de territorio en xeral, presentan sen dúbida todos eles un forte grao núcleos do sistema secundario, e o resto de territorio en xeral, presentan sen dúbida todos eles un forte grao

de potencialidade, pero non debemos esquecer que somos unha comunidade pequena, con cidades medianas, de potencialidade, pero non debemos esquecer que somos unha comunidade pequena, con cidades medianas,

cunha dinámica de poboación regresiva, dependente aínda dos fondos europeos e situada lonxe dos centros cunha dinámica de poboación regresiva, dependente aínda dos fondos europeos e situada lonxe dos centros

económicos, políticos e demográficos do continente.económicos, políticos e demográficos do continente.

E todo á vez non é posíbel.E todo á vez non é posíbel.


él, se construye como sumatorio (adición) de infinitas acciones y de transmisiones orales, como acto cultural de él, se construye como sumatorio (adición) de infinitas acciones y de transmisiones orales, como acto cultural de

conocimiento: el camino de las ánimas, el camino de costa, de cota, de loma, del fondo, el camino real, ... En definitiva conocimiento: el camino de las ánimas, el camino de costa, de cota, de loma, del fondo, el camino real, ... En definitiva

la traza del camino es blanda, tiene textura olor y tacto, es una huella, un vestigio, tiene lugar y transversalidad. la traza del camino es blanda, tiene textura olor y tacto, es una huella, un vestigio, tiene lugar y transversalidad.

La soledad y silencio del camino nada tiene que ver con la bulliciosa vía pública. Para Kavafis el camino es el poema La soledad y silencio del camino nada tiene que ver con la bulliciosa vía pública. Para Kavafis el camino es el poema

de la vida, para Machado se hace camino al andar. de la vida, para Machado se hace camino al andar.

Cuando la traza se fija a tierra, se linda, se le dota de materialidad, se eleva de la cota cero y aparece el Cuando la traza se fija a tierra, se linda, se le dota de materialidad, se eleva de la cota cero y aparece el

trazado, la vía romana. Hay un acto voluntario de construcción y aparece por la necesidad de la movilidad. Por el trazado, la vía romana. Hay un acto voluntario de construcción y aparece por la necesidad de la movilidad. Por el

camino nos relacionábamos, por la carretera nos trasladamos. En el camino el espacio público era él mismo, en camino nos relacionábamos, por la carretera nos trasladamos. En el camino el espacio público era él mismo, en

el trazado la carretera es el espacio privado, lo público es el paisaje. El interior del coche es el patio de butacas, el trazado la carretera es el espacio privado, lo público es el paisaje. El interior del coche es el patio de butacas,

el sillón contemplativo y el territorio exterior es el escenario, es la película. El trazado ya sea vía, carretera, el sillón contemplativo y el territorio exterior es el escenario, es la película. El trazado ya sea vía, carretera,

autopista, separa y fractura en dos el territorio, es una construcción segregada mas permanente, requiere autopista, separa y fractura en dos el territorio, es una construcción segregada mas permanente, requiere

mantenimiento, es un elemento tecnificado que precisa sub-base. mantenimiento, es un elemento tecnificado que precisa sub-base.

En las carreteras no hay transversalidad, su régimen es diferente al régimen de los laterales. Cuando la En las carreteras no hay transversalidad, su régimen es diferente al régimen de los laterales. Cuando la

carretera pasa a ser calle el espacio se convierte en escenario, ella es el espacio público carretera pasa a ser calle el espacio se convierte en escenario, ella es el espacio público (Fig. 4)(Fig. 4)..

Volviendo a Galicia, en el territorio de Oleiros, el camino rural, la carretera se convierte en calle suburbana, y Volviendo a Galicia, en el territorio de Oleiros, el camino rural, la carretera se convierte en calle suburbana, y

es el cruce, el nudo, el lugar de la urbanidad: parroquia, cementerio, parada de autobús, ayuntamiento, recogida es el cruce, el nudo, el lugar de la urbanidad: parroquia, cementerio, parada de autobús, ayuntamiento, recogida

de basuras, buzones y servicios de correos, pequeño almacén,... se encuentra la mixticidad de usos, la mezcla, .. de basuras, buzones y servicios de correos, pequeño almacén,... se encuentra la mixticidad de usos, la mezcla, ..

Las cosas urbanas. Las cosas urbanas.

En el territorio, la traza, la línea tiene una larga experimentación en su intento de urbanizarla. Líneas, peines, En el territorio, la traza, la línea tiene una larga experimentación en su intento de urbanizarla. Líneas, peines,

barras, espinas se han sucedido con mejor o peor éxito en la historia de las formas urbanas. Pero no nos barras, espinas se han sucedido con mejor o peor éxito en la historia de las formas urbanas. Pero no nos

olvidemos que queremos encontrar al otro y lo público se nos hace imperativo. Para J.L. Sert la función principal olvidemos que queremos encontrar al otro y lo público se nos hace imperativo. Para J.L. Sert la función principal

de lo público es fomentar los intercambios de ideas expresadas libremente en lugares de reunión abiertos a la de lo público es fomentar los intercambios de ideas expresadas libremente en lugares de reunión abiertos a la

ciudadanía en general. ciudadanía en general.

En el nudo aparece lo público como un lugar para contemplar la intensa vida del vecindario y sentirse parte En el nudo aparece lo público como un lugar para contemplar la intensa vida del vecindario y sentirse parte

de ello. En el nudo, en el cruce se tensionan las relaciones de las gentes, es el centro de la vida comunitaria, es de ello. En el nudo, en el cruce se tensionan las relaciones de las gentes, es el centro de la vida comunitaria, es

el lugar de encuentro, de discusión, de tolerancia, de intercambio, de arbitraje, de juego de mutua ayuda,... En el el lugar de encuentro, de discusión, de tolerancia, de intercambio, de arbitraje, de juego de mutua ayuda,... En el

cruce nos encontramos con el otro, se acumulan y catalizan las tensiones, se decantan las atmosferas, vamos cruce nos encontramos con el otro, se acumulan y catalizan las tensiones, se decantan las atmosferas, vamos

al cruce para ver y ser vistos,... en el cruce está el bar. al cruce para ver y ser vistos,... en el cruce está el bar.

En el territorio gallego en el cruce está lo público, lo comunitario, ... Los cruces nos seducen y otorgan memoria En el territorio gallego en el cruce está lo público, lo comunitario, ... Los cruces nos seducen y otorgan memoria

a un territorio por el arraigo que contienen. En el cruce se rechaza la rapidez de los automóviles a favor de un a un territorio por el arraigo que contienen. En el cruce se rechaza la rapidez de los automóviles a favor de un

espacio más tranquilo, el cruce es un embrión, una metáfora del pozo de agua o de la plaza urbana. El territorio espacio más tranquilo, el cruce es un embrión, una metáfora del pozo de agua o de la plaza urbana. El territorio

a trabajar en este taller tiene que ver más con conceptos metropolitanos que de ciudad. Esta dispersión es a trabajar en este taller tiene que ver más con conceptos metropolitanos que de ciudad. Esta dispersión es

muy diversa e interdependiente. Hay ciudades históricas que han madurado y se han desparramado, ciudades muy diversa e interdependiente. Hay ciudades históricas que han madurado y se han desparramado, ciudades

pequeñas y pueblos, concejos o parroquias de diferentes tamaños que en los últimos años han sufrido un pequeñas y pueblos, concejos o parroquias de diferentes tamaños que en los últimos años han sufrido un

crecimiento importante bajo la lógica de la dispersión que habíamos experimentado en Olerios. crecimiento importante bajo la lógica de la dispersión que habíamos experimentado en Olerios.

A esto se han añadido infraestructuras de movilidad potentes, paquetes industriales o terciarios más o me-A esto se han añadido infraestructuras de movilidad potentes, paquetes industriales o terciarios más o me-

nos segregados y un sin fin de establecimientos aislados al borde de las carreteras nos segregados y un sin fin de establecimientos aislados al borde de las carreteras (Fig. 5)(Fig. 5)..

Esta suma o magma de construcciones autónomas se reparten dispersas por el territorio intercaladas con Esta suma o magma de construcciones autónomas se reparten dispersas por el territorio intercaladas con

la presencia casi constante del vacío, ya sea agrario o bosque atravesado por unas infraestructuras. Es este la presencia casi constante del vacío, ya sea agrario o bosque atravesado por unas infraestructuras. Es este

"archipiélago de cosas urbanas" que, como dice Manuel de Solà, es un conjunto de lugares que se acumulan "archipiélago de cosas urbanas" que, como dice Manuel de Solà, es un conjunto de lugares que se acumulan

sin sentido de continuidad ni tan siquiera de contigüidad, lo que provoca las nuevas ciudades subyacentes. Es sin sentido de continuidad ni tan siquiera de contigüidad, lo que provoca las nuevas ciudades subyacentes. Es

en esta forma genética o biológica de establecerse donde las pequeñas y variadas relaciones entre ellas, las en esta forma genética o biológica de establecerse donde las pequeñas y variadas relaciones entre ellas, las

intraestructuras, son más importantes que las infraestructuras que resultan relativas, donde lo fibroso sus-intraestructuras, son más importantes que las infraestructuras que resultan relativas, donde lo fibroso sus-

tituye a lo grueso tituye a lo grueso (Fig. 6)(Fig. 6). .


Fig. 4.Fig. 4. El camino construye el espacio público. Camino de Santiago, Apamea El camino construye el espacio público. Camino de Santiago, Apamea

(Siria), Sección del camino romano.(Siria), Sección del camino romano.

Fig. 5.Fig. 5. Rizoma de la abstracción de la Plana de Vic. Rizoma de la abstracción de la Plana de Vic.

Fig. 6.Fig. 6. Tres abstracciones del territorio rural, Malpica. Tres abstracciones del territorio rural, Malpica.

Por lo tanto, pudimos construir un artefacto que, dando respuesta a la reparcelación del territorio, canalizaba el río Por lo tanto, pudimos construir un artefacto que, dando respuesta a la reparcelación del territorio, canalizaba el río

para conseguir un paisaje esperanzado. El parque del Segre constituye una pieza que intenta hacer territorio, crea para conseguir un paisaje esperanzado. El parque del Segre constituye una pieza que intenta hacer territorio, crea

paisaje, intenta construir un sistema que mimetice el río, y constituye una estructuración para aproximarse a un río paisaje, intenta construir un sistema que mimetice el río, y constituye una estructuración para aproximarse a un río

natural en la mejor medida posible. natural en la mejor medida posible.

Ojalá que al urbanismo le hubiera llegado más pronto esta conciencia ambiental. A pesar de que he escuchado a Ojalá que al urbanismo le hubiera llegado más pronto esta conciencia ambiental. A pesar de que he escuchado a

Jaume Terradas que "ninguna ciudad puede ser sostenible por propia definición, nosotros tenemos la vocación de Jaume Terradas que "ninguna ciudad puede ser sostenible por propia definición, nosotros tenemos la vocación de

trabajar de la manera más simbiótica posible entre la parte urbanizada y el entorno. Un problema que constatamos trabajar de la manera más simbiótica posible entre la parte urbanizada y el entorno. Un problema que constatamos

para que esto sea posible es que a menudo hay una falta de coordinación entre los profesionales que trabajamos para que esto sea posible es que a menudo hay una falta de coordinación entre los profesionales que trabajamos

en el ambiente y el territorio y los responsables de la toma de decisiones. en el ambiente y el territorio y los responsables de la toma de decisiones.

Y aquí me viene a cuento presentar la ciudad de Shibam en Yemen, el país de la reina de Saba. La ciudad de Y aquí me viene a cuento presentar la ciudad de Shibam en Yemen, el país de la reina de Saba. La ciudad de

Shibam constituye un modelo muy interesante donde el agua permite construir un oasis. El agua viene de lejos y se Shibam constituye un modelo muy interesante donde el agua permite construir un oasis. El agua viene de lejos y se

canaliza laboriosamente hasta a un punto del oasis, lo que permite crear una plantación. A ras de suelo se sitúan canaliza laboriosamente hasta a un punto del oasis, lo que permite crear una plantación. A ras de suelo se sitúan

las hortalizas, en media altura, los frutales, y más arriba, las palmeras con su promesa de dátiles, en una magnífica las hortalizas, en media altura, los frutales, y más arriba, las palmeras con su promesa de dátiles, en una magnífica

cohabitación de la producción. En Shibam, la fertilidad de la tierra procede de los residuos de la ciudad, por tanto, cohabitación de la producción. En Shibam, la fertilidad de la tierra procede de los residuos de la ciudad, por tanto,

se recicla todo, en un ciclo muy cerrado que hace vivir este territorio. Al lado, la ciudad es porosa, pero se cierra y se recicla todo, en un ciclo muy cerrado que hace vivir este territorio. Al lado, la ciudad es porosa, pero se cierra y

recluye para aguantar el clima extremo de aridez y calor, aprovechándose sin embargo del oasis creado, un circuito recluye para aguantar el clima extremo de aridez y calor, aprovechándose sin embargo del oasis creado, un circuito

virtuoso como lo llama Pietro Laureano. El conjunto nos da una maravilla arquitectónica, tal como se puede apreciar virtuoso como lo llama Pietro Laureano. El conjunto nos da una maravilla arquitectónica, tal como se puede apreciar

en la imagen. Una maravilla formal y estética, pero todo un ejemplo de la simbiosis entre artefacto urbano y entorno en la imagen. Una maravilla formal y estética, pero todo un ejemplo de la simbiosis entre artefacto urbano y entorno

ambiental. ambiental. (Fig. 1 y 2).(Fig. 1 y 2).

054054 Hacia un urbanismo más ambientalista: La ciudad mosaico territorial Hacia un urbanismo más ambientalista: La ciudad mosaico territorial Carles Llop TornéCarles Llop Torné

Fig. 1 y 2.Fig. 1 y 2. Ciclo integral de agua y residuos orgánicos.Ciclo integral de agua y residuos orgánicos.Fig. 3. Fig. 3. Periférico de París. Periférico de París.

Mesa redonda: "As Cidades Subxacentes"Mesa redonda: "As Cidades Subxacentes"

Una reflexión:Una reflexión:

¿Ciudad subyacente o territorio construido?¿Ciudad subyacente o territorio construido?

Usamos el término subyacente para referirnos a una realidad que no se rige por los parámetros/pautas Usamos el término subyacente para referirnos a una realidad que no se rige por los parámetros/pautas

habituales de construcción de la ciudad, pero con una manera de vida aparentemente urbano.habituales de construcción de la ciudad, pero con una manera de vida aparentemente urbano.

¿No será el desconocimiento lo que nos mueve al uso de un adjetivo para definir una realidad complexa?¿No será el desconocimiento lo que nos mueve al uso de un adjetivo para definir una realidad complexa?

¿No será también, que se estudia y analiza, habitualmente, esta realidad desde fuera de ella?¿No será también, que se estudia y analiza, habitualmente, esta realidad desde fuera de ella?

El territorio se ha construido con unas pautas propias derivadas del principio de necesidad, ahora subs-El territorio se ha construido con unas pautas propias derivadas del principio de necesidad, ahora subs-

tituidas por el de oportunidad. El cambio en el mundo agrario, el que ha servido de base para la cons-tituidas por el de oportunidad. El cambio en el mundo agrario, el que ha servido de base para la cons-

trucción territorial, hizo que este pasase a ser el terreno de la posibilidad. Esto dió pie para considerar trucción territorial, hizo que este pasase a ser el terreno de la posibilidad. Esto dió pie para considerar

el crecimiento vinculado directa y casi que exclusivamente a la ciudad, y al espacio que la rodea como el crecimiento vinculado directa y casi que exclusivamente a la ciudad, y al espacio que la rodea como

su campo de acción.su campo de acción.

La transformación de este territorio debido a las nuevas mobilidades, conexiones y aparición de com-La transformación de este territorio debido a las nuevas mobilidades, conexiones y aparición de com-

plejos de marcado carácter urbano, hacen el espacio apetecible para la localización, cada vez más, de plejos de marcado carácter urbano, hacen el espacio apetecible para la localización, cada vez más, de

piezas ajenas a su lójica constructiva, y así un territorio con unos valores geográficos y basado en la piezas ajenas a su lójica constructiva, y así un territorio con unos valores geográficos y basado en la

lógica agraria pasa a ser o a usarse con un marcado/exclusivo carácter urbano.lógica agraria pasa a ser o a usarse con un marcado/exclusivo carácter urbano.

Añadir , además, que su valoración/reconocimiento es fruto, más de la casualidad o del interés edilicio, Añadir , además, que su valoración/reconocimiento es fruto, más de la casualidad o del interés edilicio,

que de su comprensión real. Debido a ser el terreno de la expectativa más que el de la organización, que de su comprensión real. Debido a ser el terreno de la expectativa más que el de la organización,

provoca una clara convivencia/coincidencia y mezcla de situaciones. Esto dificulta su representación/provoca una clara convivencia/coincidencia y mezcla de situaciones. Esto dificulta su representación/

conocimiento, también, por la complejidad de las relaciones surgidas. Hay que hacer notar que sigue conocimiento, también, por la complejidad de las relaciones surgidas. Hay que hacer notar que sigue

siendo solamente la curva de nivel (código) el elemento explicativo de la realidad territorial más que los siendo solamente la curva de nivel (código) el elemento explicativo de la realidad territorial más que los

elemento reales del territorio (bancales, parcelario, caminos, edificaciones).elemento reales del territorio (bancales, parcelario, caminos, edificaciones).

Con esta cuestión y las reflexiones previas, se dió paso a los invitados, que comentaron la dificultad y la Con esta cuestión y las reflexiones previas, se dió paso a los invitados, que comentaron la dificultad y la

necesidad de la lectura de esta realidad compleja, llena de valores y cualidades.necesidad de la lectura de esta realidad compleja, llena de valores y cualidades.

Manuel García DocampoManuel García Docampo, se interesó por los , se interesó por los límiteslímites, por su busca, en la procura de distinguir, localizar, , por su busca, en la procura de distinguir, localizar,

clasificar y organizar el suelo urbano.clasificar y organizar el suelo urbano.

Rubén LoisRubén Lois, se/nos interesó por la , se/nos interesó por la organización del territorioorganización del territorio en relación a las distintas escalas de en relación a las distintas escalas de

aproximación, la busca de ejes en la busca de las organizaciones diferentes a las lógicas actuales ( aproximación, la busca de ejes en la busca de las organizaciones diferentes a las lógicas actuales (

crecimiento suburbano, segundo le llamaba) y ahondando en el tema a través de varias interesantes crecimiento suburbano, segundo le llamaba) y ahondando en el tema a través de varias interesantes

cuestiones: ¿qué tipo de unidades debemos considerar para una organización racional?, y ¿cómo orga-cuestiones: ¿qué tipo de unidades debemos considerar para una organización racional?, y ¿cómo orga-

nizar los espacios intermedios?, aportando, además, unas nuevas reflexiones, a saber, la nizar los espacios intermedios?, aportando, además, unas nuevas reflexiones, a saber, la necesidad de necesidad de

escalasescalas capaces de entender las diferentes competencias urbanas, el escalón necesario entre la ciudad capaces de entender las diferentes competencias urbanas, el escalón necesario entre la ciudad

y el territorio.y el territorio.

José Mª. VilanovaJosé Mª. Vilanova, nos habló de la importancia de los , nos habló de la importancia de los planes en su vertiente comarcalplanes en su vertiente comarcal, haciendo hincapié , haciendo hincapié

en la necesidad de establecer estrategias de movilidad, reserva/valoración de suelo, y crecimientos pun-en la necesidad de establecer estrategias de movilidad, reserva/valoración de suelo, y crecimientos pun-

tuales en base a los propios asentamientos existentes, refiriéndonos, a la lei francesa de "solidaridad tuales en base a los propios asentamientos existentes, refiriéndonos, a la lei francesa de "solidaridad

urbana" y, a la "Declaración de Toledo" como breve reflexión.urbana" y, a la "Declaración de Toledo" como breve reflexión.

Javier HarguindeyJavier Harguindey, nos comentó el valor da energía, la lógica dos asentamientos y sobre todo nos recor-, nos comentó el valor da energía, la lógica dos asentamientos y sobre todo nos recor-

dó el dó el carácter formal del territorio carácter formal del territorio y el aumento de relaciones que se está a producir en el.y el aumento de relaciones que se está a producir en el.

Xavier EizaguirreXavier Eizaguirre, puso el acento en tres elementos que consideraba imprescindibles para el conocimien-, puso el acento en tres elementos que consideraba imprescindibles para el conocimien-

to/valoración del territorio, to/valoración del territorio, la tierrala tierra, fruto de la cultura agraria, , fruto de la cultura agraria, las trazaslas trazas en sus diferentes variantes, en sus diferentes variantes,

tipos y afectaciones y tipos y afectaciones y los nudoslos nudos, como punto de tensión/interacción. Y los encuentros, las relaciones , como punto de tensión/interacción. Y los encuentros, las relaciones

entre los elementos así como una reflexión seria entre los elementos así como una reflexión seria sobre el mestizaje y el carácter público del espacio.sobre el mestizaje y el carácter público del espacio.


a ría

a ría

A complexidade urbana da Ría de ArousaA complexidade urbana da Ría de Arousa

A complexidade contemporánea do urbano formula algunhas preguntas éticas e técnicas sobre o crecemento, a A complexidade contemporánea do urbano formula algunhas preguntas éticas e técnicas sobre o crecemento, a

equidade e a articulación de colectivos heteroxéneos nun mesmo ambiente. Tamén François Ascherequidade e a articulación de colectivos heteroxéneos nun mesmo ambiente. Tamén François Ascher1 1 establece a ne-establece a ne-

cesidade de cesidade de "evolucionar cara modelos que vaian da especialización espacial do planeamento á complexidade da cidade "evolucionar cara modelos que vaian da especialización espacial do planeamento á complexidade da cidade

de redes. de redes.

Esto debe traducirse nunha maior diversidade funcional das zonas urbanas, na multicentralidade, na polivalencia dun-Esto debe traducirse nunha maior diversidade funcional das zonas urbanas, na multicentralidade, na polivalencia dun-

ha parte dos equipos e servizos e no reforzo dos transportes e das diversas redes que, máis que nunca garanten a ha parte dos equipos e servizos e no reforzo dos transportes e das diversas redes que, máis que nunca garanten a

eficacia dos sistemas urbanos metropolitanos. Os puntos de conexión entre as distintas redes asumen unha importan-eficacia dos sistemas urbanos metropolitanos. Os puntos de conexión entre as distintas redes asumen unha importan-

cia crecente e fan que a intermodalidade nos transportes sexa fundamental para as dinámicas urbanas. As limitacións cia crecente e fan que a intermodalidade nos transportes sexa fundamental para as dinámicas urbanas. As limitacións

permanentes e non circunstanciais impostas polo aforro de recursos non renovables, a conservación do patrimonio permanentes e non circunstanciais impostas polo aforro de recursos non renovables, a conservación do patrimonio

natural e cultural e a loita contra o efecto invernadoiro, son outros aspectos que modifican os cálculos económicos e as natural e cultural e a loita contra o efecto invernadoiro, son outros aspectos que modifican os cálculos económicos e as

decisións urbanas e que, probablemente, influirán nos modelos urbanos favorecendo os cambios de uso, a reutilización decisións urbanas e que, probablemente, influirán nos modelos urbanos favorecendo os cambios de uso, a reutilización

intensiva das zonas xa urbanizadas e un maior control do uso do solo".intensiva das zonas xa urbanizadas e un maior control do uso do solo".

Neste ámbito territorial e xeográfico de gran beleza, dominado pola presenza da ría de Arousa, a serra do Barbanza Neste ámbito territorial e xeográfico de gran beleza, dominado pola presenza da ría de Arousa, a serra do Barbanza

e o Monte Castrove, que poderiamos denominar como área de Arousa, hai varios factores, relativamente recentes, e o Monte Castrove, que poderiamos denominar como área de Arousa, hai varios factores, relativamente recentes,

que definen unha complexidade urbana destacable para representar una unidade dentro do sistema urbano galego.que definen unha complexidade urbana destacable para representar una unidade dentro do sistema urbano galego.

Para definir este papel necesitaremos establecer os niveles de complexidade para configurarse como sistema. O Para definir este papel necesitaremos establecer os niveles de complexidade para configurarse como sistema. O

termo complexidade urbana ven sido tratado na historia do urbanismo dende Cristopher Alexander e adquire diferen-termo complexidade urbana ven sido tratado na historia do urbanismo dende Cristopher Alexander e adquire diferen-

tes significados segundo o contexto. Dende un punto de vista etimolóxico, ten orixe latina, provén de complectere, cuxa tes significados segundo o contexto. Dende un punto de vista etimolóxico, ten orixe latina, provén de complectere, cuxa

raíz plectere significa trenzar, enlazar. Isto é a característica principal deste territorio, que está totalmente trenzado raíz plectere significa trenzar, enlazar. Isto é a característica principal deste territorio, que está totalmente trenzado

no seu borde litoral e trenzado e enlazado tamén polo mar, as redes urbanas entrelázanse en terra e tamén no mar. no seu borde litoral e trenzado e enlazado tamén polo mar, as redes urbanas entrelázanse en terra e tamén no mar.

Para definir a complexidade urbana deste área, utilizaremos parámetros desenvoltos a raíz dunha investigación Para definir a complexidade urbana deste área, utilizaremos parámetros desenvoltos a raíz dunha investigación

urbanística (Areas supramunicipais, 2008) realizada para a vertente norte da ría, Estes parámetros, que analizamos urbanística (Areas supramunicipais, 2008) realizada para a vertente norte da ría, Estes parámetros, que analizamos

para identificar os niveles de complexidade a nivel parroquial, foron os seguintes:para identificar os niveles de complexidade a nivel parroquial, foron os seguintes:

Na definición dos distintos graos de complexidade referidos ao desagregado parroquial, téñense en conta diversos Na definición dos distintos graos de complexidade referidos ao desagregado parroquial, téñense en conta diversos

compoñentes do territorio para establecer criterios de diferenciación espacial- posición xeográfica, fortaleza eco-compoñentes do territorio para establecer criterios de diferenciación espacial- posición xeográfica, fortaleza eco-

nómica, variación poboacional, integración espacial, presión dos usos do solo, valores naturais e valores culturais- co nómica, variación poboacional, integración espacial, presión dos usos do solo, valores naturais e valores culturais- co

emprego de certos indicadores: áreas NURECemprego de certos indicadores: áreas NUREC 2 e área de influencia das redes de estradas e ferrocarril, con vista a e área de influencia das redes de estradas e ferrocarril, con vista a

determinar as mallas das áreas urbanas/infraestruturas e dos solos non urbanos/espazos naturais. Tendo en conta determinar as mallas das áreas urbanas/infraestruturas e dos solos non urbanos/espazos naturais. Tendo en conta

esta análise pódese concluír que o que pasa na cara norte da ría é moi similar en termos urbanísticos ó que ocorre na esta análise pódese concluír que o que pasa na cara norte da ría é moi similar en termos urbanísticos ó que ocorre na

parte sur. Polo que este área na súa totalidade conta con un nivel II de complexidade urbana. Similar e equiparable en parte sur. Polo que este área na súa totalidade conta con un nivel II de complexidade urbana. Similar e equiparable en

termos de poboación e complexidade á área urbana de Santiago. termos de poboación e complexidade á área urbana de Santiago. (Fig. 2, 3 e 4).(Fig. 2, 3 e 4).

Este é un territorio, denso máis de 500hab/km2, e iso dálle densidade de área metropolitana. Segundo a definición do EUROS-Este é un territorio, denso máis de 500hab/km2, e iso dálle densidade de área metropolitana. Segundo a definición do EUROS-

TAT1999 TAT1999 3, unha área metropolitana é unha aglomeración formada por un concello de máis de 50.000 habitantes e as súas unidades , unha área metropolitana é unha aglomeración formada por un concello de máis de 50.000 habitantes e as súas unidades

contiguas, cunha densidade de poboación superior ós 500 habitantes por Km2. Debido á fragmentación administrativa e a ausencia contiguas, cunha densidade de poboación superior ós 500 habitantes por Km2. Debido á fragmentación administrativa e a ausencia

Cristina García FontánCristina García Fontán

Arquitecta pola ETSAC dende o ano 2001 realizou o Master no Instituto Berlage de Arquitecta pola ETSAC dende o ano 2001 realizou o Master no Instituto Berlage de

Rotterdam becadapola fundación Barrie da Maza. Actualmente é profesora axudan-Rotterdam becadapola fundación Barrie da Maza. Actualmente é profesora axudan-

te no Departamento de Proxectos eUrbanismo da UDC e Subdirectora da ETSAC.te no Departamento de Proxectos eUrbanismo da UDC e Subdirectora da ETSAC.

Fig. 4. Fig. 4. Áreas Áreas NURECNUREC. . Imaxes extraídas da publicación Martínez Suárez, X.L., Imaxes extraídas da publicación Martínez Suárez, X.L.,

García Fontán, C., Eirín Nemiña, J.A. & Pardo Barro, R. 2008, García Fontán, C., Eirín Nemiña, J.A. & Pardo Barro, R. 2008, As áreas su-As áreas su-

pramunicipais da provincia da Coruña: investigación urbanísticapramunicipais da provincia da Coruña: investigación urbanística, Deputación , Deputación

da Coruña, A Coruña.da Coruña, A Coruña.

Fig. 2 e 3. Fig. 2 e 3. Complexidade urbana, delimitación de áreas supramunicipais. Complexidade urbana, delimitación de áreas supramunicipais.

062062 A complexidade urbana da Ría de Arousa. A complexidade urbana da Ría de Arousa. Cristina García FontánCristina García Fontán

Fig. 1. Fig. 1. Seccións da Ría de Arousa elaboradas no Máster de Urbanismo da ETSAC curso 2010/2011.Seccións da Ría de Arousa elaboradas no Máster de Urbanismo da ETSAC curso 2010/2011.

AbstractAbstract












dunha urbe maior dos 50.000 habitantes ( a poboación maior é Vilagarcía de Arousa e conta con 35.000 habitantes), non se ten en dunha urbe maior dos 50.000 habitantes ( a poboación maior é Vilagarcía de Arousa e conta con 35.000 habitantes), non se ten en

conta na maioría dos cálculos a nivel nacional nin europeo.conta na maioría dos cálculos a nivel nacional nin europeo.

Para denominar este ámbito, si non é un área metropolitana entón será unha conurbación, un conxunto de varios Para denominar este ámbito, si non é un área metropolitana entón será unha conurbación, un conxunto de varios

núcleos urbanos inicialmente independentes e contiguos polas súas marxes, que ó medrar acaban formando unha uni-núcleos urbanos inicialmente independentes e contiguos polas súas marxes, que ó medrar acaban formando unha uni-

dade funcional.dade funcional.

Nos últimos 60 anos este área pasou de ter unhas 10.000 vivendas a case 90.000vivendas na actualidade, mentres Nos últimos 60 anos este área pasou de ter unhas 10.000 vivendas a case 90.000vivendas na actualidade, mentres

que a poboación pasou de 119.853 a 191.126 habitantes. O índice de ocupación do territorio en superficie é moi superior ao que a poboación pasou de 119.853 a 191.126 habitantes. O índice de ocupación do territorio en superficie é moi superior ao

incremento demográfico.incremento demográfico.

Se analizamos o sistema urbano segundo as Directrices de Ordenación do Territorio de Galicia (DOT) vemos como no Se analizamos o sistema urbano segundo as Directrices de Ordenación do Territorio de Galicia (DOT) vemos como no

Avance das DOT se definía un sistema urbano intermedio no que estaba inserta a área que nos ocupa, entre outras. Avance das DOT se definía un sistema urbano intermedio no que estaba inserta a área que nos ocupa, entre outras.

Pero nas DOT cando define os sistema urbano fala de 2 rexións urbanas, 7 áreas urbanas coincidentes coas 7 princi-Pero nas DOT cando define os sistema urbano fala de 2 rexións urbanas, 7 áreas urbanas coincidentes coas 7 princi-

pais cidades e cabeceiras do sistema urbano intermedio e subcabeceiras do sistema urbano intermedio, pero non asigna pais cidades e cabeceiras do sistema urbano intermedio e subcabeceiras do sistema urbano intermedio, pero non asigna

ningunha delimitación nin ningún ámbito territorial preciso a estes. Pois ben na área de Arousa hai 2 cabeceiras (Ribeira ningunha delimitación nin ningún ámbito territorial preciso a estes. Pois ben na área de Arousa hai 2 cabeceiras (Ribeira

e Vilagarcía de Arousa), 4 subcabeceiras (Boiro, Rianxo, O Grove e Cambados) e un nodo para o equilibrio do territorio e Vilagarcía de Arousa), 4 subcabeceiras (Boiro, Rianxo, O Grove e Cambados) e un nodo para o equilibrio do territorio

(Padrón). (Padrón). (Fig. 5, 6 e 7).(Fig. 5, 6 e 7).

Esta fragmentación e xerarquización non axuda á hora de tomar este ámbito da ría como un todo, como unha unidade Esta fragmentación e xerarquización non axuda á hora de tomar este ámbito da ría como un todo, como unha unidade

territorial e urbana. A maior nube de núcleos deste sistema urbano intermedio pertence a este ámbito, o que nos invita a territorial e urbana. A maior nube de núcleos deste sistema urbano intermedio pertence a este ámbito, o que nos invita a

pensar que este é un sistema urbano complexo. Ademais tamén se identifica como especial pola presenza dunha impor-pensar que este é un sistema urbano complexo. Ademais tamén se identifica como especial pola presenza dunha impor-

tante cantidade de núcleos de identidade do litoral. Forma parte tamén do sistema cultural do camiño de Santiago e conta tante cantidade de núcleos de identidade do litoral. Forma parte tamén do sistema cultural do camiño de Santiago e conta

con tres nodos secundarios de dinamización turística (Ribeira, Vilagarcía e O Grove).con tres nodos secundarios de dinamización turística (Ribeira, Vilagarcía e O Grove).

Dende un punto de vista máis sectorial, observando a rede de estradas de Galicia vemos que a densidade viaria é Dende un punto de vista máis sectorial, observando a rede de estradas de Galicia vemos que a densidade viaria é

alta polo que a accesibilidade e posibilidades de mobilidade por estrada e vías rápidas é boa. De feito no Plan MOVE alta polo que a accesibilidade e posibilidades de mobilidade por estrada e vías rápidas é boa. De feito no Plan MOVE

(Mobilidade e Ordenación Viaria Estratéxica) non se prevé ningunha actuación estratéxica. Analizando máis polo miúdo (Mobilidade e Ordenación Viaria Estratéxica) non se prevé ningunha actuación estratéxica. Analizando máis polo miúdo

a mobilidade vemos como os índices medios diarios (IMD) manexan cifras similares ás das áreas urbanas e que tamén a mobilidade vemos como os índices medios diarios (IMD) manexan cifras similares ás das áreas urbanas e que tamén

supoñen unha diferenza co que pasa noutras rías. supoñen unha diferenza co que pasa noutras rías. (Fig. 8 e 9).(Fig. 8 e 9).

1 1 ASCHER, F.(2004) Los nuevos principios del urbanismo. Alianza Editorial, MadridASCHER, F.(2004) Los nuevos principios del urbanismo. Alianza Editorial, Madrid

2 NUREC (Network on UrbanResearch in the European Community). O NUREC foi crea-NUREC (Network on UrbanResearch in the European Community). O NUREC foi crea-

do no 1989 para realizar unha análise comparada das cidades de todo o mundo. Os do no 1989 para realizar unha análise comparada das cidades de todo o mundo. Os

conglomerados recolléronse de acordo coas definicións da Unión Europea de áreas conglomerados recolléronse de acordo coas definicións da Unión Europea de áreas

en continua expansión, onde se deben considerar as edificacións como parte dunha en continua expansión, onde se deben considerar as edificacións como parte dunha

área de crecemento de se atoparen a unha distancia inferior a 100 metros e permiten área de crecemento de se atoparen a unha distancia inferior a 100 metros e permiten

ver a conformación das áreas urbanas.ver a conformación das áreas urbanas.

3 EUROSTAT. (1999) Les zones densément peuplées dans l Union Européenne. Essai EUROSTAT. (1999) Les zones densément peuplées dans l Union Européenne. Essai

de délimitation et caractérisation des agglomerations urbaines. Statistiques en bref, de délimitation et caractérisation des agglomerations urbaines. Statistiques en bref,

vol. 2, p. 1-7.vol. 2, p. 1-7.

Fig. 5 e 6. Fig. 5 e 6. Avance das DOT, sistema urbano intermedio.Avance das DOT, sistema urbano intermedio.

Fig. 7. Fig. 7. Directrices de Ordenación do Territorio (DOT).Directrices de Ordenación do Territorio (DOT).Fig. 8 e 9. Fig. 8 e 9. Rede de estradas e IMDs. Plan Director de Estradas de Galicia (Plan MOVE).Rede de estradas e IMDs. Plan Director de Estradas de Galicia (Plan MOVE).

Cidades Subxacentes_Cidades Subxacentes_a ríaa ría 063063

En canto ó transporte público agás as escasas liñas de autobús non hai máis alternativas, xa que o ferrocarril En canto ó transporte público agás as escasas liñas de autobús non hai máis alternativas, xa que o ferrocarril

unicamente pasa pola cara sur do sistema.unicamente pasa pola cara sur do sistema.

A infraestrutura dominante son os portos (un porto de interese xeral e case 30 portos autonómicos), pero non A infraestrutura dominante son os portos (un porto de interese xeral e case 30 portos autonómicos), pero non

existen liñas regulares de transporte entre os diferentes núcleos, iso que a Estratexia territorial europea aposta pola existen liñas regulares de transporte entre os diferentes núcleos, iso que a Estratexia territorial europea aposta pola

potenciación do transporte marítimo de curta distancia fronte ao transporte por estrada.potenciación do transporte marítimo de curta distancia fronte ao transporte por estrada.

No caso dos equipamentos, o feito de que haxa un límite provincial e que metade da ría forme parte da provincia No caso dos equipamentos, o feito de que haxa un límite provincial e que metade da ría forme parte da provincia

de A Coruña e a cara sur da provincia de Pontevedra, supón un atranco para a integración de equipamentos a nivel de A Coruña e a cara sur da provincia de Pontevedra, supón un atranco para a integración de equipamentos a nivel

supramunicipal. supramunicipal.

Por poñer un exemplo clave, se analizamos as áreas de dependencia dos hospitais encontramos que na área hai Por poñer un exemplo clave, se analizamos as áreas de dependencia dos hospitais encontramos que na área hai

dous hospitais, o FPH do Barbanza e o FPH do Salnés. Considerando que si se tivese en conta como unidade territorial dous hospitais, o FPH do Barbanza e o FPH do Salnés. Considerando que si se tivese en conta como unidade territorial

poderíase ter situado un só hospital de forma eficiente. Aínda así sería tamén cuestionable a necesidade dun hospital poderíase ter situado un só hospital de forma eficiente. Aínda así sería tamén cuestionable a necesidade dun hospital

neste área dada a proximidade e a boa accesibilidade aos hospitais tanto de Pontevedra coma o de Santiago. Pero o que neste área dada a proximidade e a boa accesibilidade aos hospitais tanto de Pontevedra coma o de Santiago. Pero o que

dende logo é un exceso é ter situado dous na mesma ría.dende logo é un exceso é ter situado dous na mesma ría.

Outro aspecto a ter en conta é a localización deses equipamentos que, tanto en Vilagarcía como en Ribeira, toman Outro aspecto a ter en conta é a localización deses equipamentos que, tanto en Vilagarcía como en Ribeira, toman

unha posición periférica e con moi malas comunicacións por transporte público, facéndoos totalmente dependentes do unha posición periférica e con moi malas comunicacións por transporte público, facéndoos totalmente dependentes do

transporte privado. transporte privado. (Fig. 10, 11 e 12).(Fig. 10, 11 e 12).

Este non é un caso único, pois é o que acostuma a pasar cos equipamentos de gran dimensión, coma os centros de Este non é un caso único, pois é o que acostuma a pasar cos equipamentos de gran dimensión, coma os centros de

ensino, que case sempre se sitúan en distancias inaccesibles a pé dende os núcleos. E o que é aínda máis grave, en ensino, que case sempre se sitúan en distancias inaccesibles a pé dende os núcleos. E o que é aínda máis grave, en

espazos non aptos para acollelos, moi próximos á costa ou en zonas forestais.espazos non aptos para acollelos, moi próximos á costa ou en zonas forestais.

Un instrumento clave para a ordenación deste ámbito é o Plan de Ordenación do Litoral, que integra os elementos Un instrumento clave para a ordenación deste ámbito é o Plan de Ordenación do Litoral, que integra os elementos

para iniciar unha planificación supramunicipal da área. para iniciar unha planificación supramunicipal da área. (Fig. 13).(Fig. 13).

A análise dalgúns datos socioeconómicos si que ofrece diferenzas e similitudes nas dúas caras da ría. O PIB por habi-A análise dalgúns datos socioeconómicos si que ofrece diferenzas e similitudes nas dúas caras da ría. O PIB por habi-

tante é maior no sur que no norte, o valor económico da pesca desembarcada é maior no norte, sen embargo o índice tante é maior no sur que no norte, o valor económico da pesca desembarcada é maior no norte, sen embargo o índice

turístico e a actividade comercial son similares. O incremento no PIB da cara sur podería estar xustificado pola presenza turístico e a actividade comercial son similares. O incremento no PIB da cara sur podería estar xustificado pola presenza

de importantes explotacións vitivinícolas (entre outras cousas). de importantes explotacións vitivinícolas (entre outras cousas). (Fig. 14 e 15).(Fig. 14 e 15).Fig. 10, 11 e 12. Fig. 10, 11 e 12. Áreas sanitarias, hospital do Barbanza e do Salnés. Fonte: Áreas sanitarias, hospital do Barbanza e do Salnés. Fonte:

SERGAS e Google Maps.SERGAS e Google Maps.

Fig. 14. Fig. 14. Actividade pesqueira (POL). Actividade pesqueira (POL).Fig. 13. Fig. 13. Espazos de interese do Plan de Ordenación do Litoral (POL).Espazos de interese do Plan de Ordenación do Litoral (POL). Fig. 15. Fig. 15. Denominación de orixe dos viños galegos. Fonte: Wikipedia. Denominación de orixe dos viños galegos. Fonte: Wikipedia.

064064 A complexidade urbana da Ría de Arousa. A complexidade urbana da Ría de Arousa. Cristina García FontánCristina García Fontán

1 1 ríaría

2 provincias provincias

4 comarcas comarcas

1616 concellos concellos

185185 parroquias parroquias

654 654 km2 km2

(2.5% superficie de Galicia)(2.5% superficie de Galicia)

1.3471.347 entidades de poboación entidades de poboación

88.51088.510 vivendas vivendas

191.126 191.126 habitantes. habitantes.

(7% poboación de Galicia)(7% poboación de Galicia)

Chegados aquí, como abordamos o establecemento dun modelo urbano?Chegados aquí, como abordamos o establecemento dun modelo urbano?

Tomando como base dous arquetipos clásicos teríamos o paradigma do imperio romano, onde todo gravita sobre un Tomando como base dous arquetipos clásicos teríamos o paradigma do imperio romano, onde todo gravita sobre un

centro, e o paradigma do arquipélago, que conecta co sistema policéntrico que plantexa a Unión Europea. centro, e o paradigma do arquipélago, que conecta co sistema policéntrico que plantexa a Unión Europea. (Fig. 20 e 21).(Fig. 20 e 21).

Por outra banda, a constelación como paradigma, entendéndoa como conxunto ou agrupación harmoniosa de elemen-Por outra banda, a constelación como paradigma, entendéndoa como conxunto ou agrupación harmoniosa de elemen-

tos; neste caso como aliciente para pensar nun sistema que xera unha unidade. tos; neste caso como aliciente para pensar nun sistema que xera unha unidade. (Fig. 22).(Fig. 22).

A paisaxe como ferramenta para poñer ordeA paisaxe como ferramenta para poñer orde

A paisaxe ao lonxe é impoñente, a serra do Barbanza, o Castrove, a ría, as illas e illotes, o Salnés. Pero o urbano cons-A paisaxe ao lonxe é impoñente, a serra do Barbanza, o Castrove, a ría, as illas e illotes, o Salnés. Pero o urbano cons-

truído nos últimos 50 anos distorsiona a súa percepción cando nos aproximamos: continuos urbanos sen interrupción truído nos últimos 50 anos distorsiona a súa percepción cando nos aproximamos: continuos urbanos sen interrupción

entre núcleos nin entre concellos, o solo urbano en continuidade cos núcleos rurais, etc. Non se respectan corredores entre núcleos nin entre concellos, o solo urbano en continuidade cos núcleos rurais, etc. Non se respectan corredores

ambientais nin continuidades das zonas verdes, nin sequera proteccións de couces. ambientais nin continuidades das zonas verdes, nin sequera proteccións de couces.

A explosión urbana (do construído), que non foi acompañada na mesma medida por crecemento demográfico, desen-A explosión urbana (do construído), que non foi acompañada na mesma medida por crecemento demográfico, desen-

vólvese sobre uns planeamentos deficientes e obsoletos e deu lugar á desfeita actual. Pero a beleza do territorio é vólvese sobre uns planeamentos deficientes e obsoletos e deu lugar á desfeita actual. Pero a beleza do territorio é

capaz de soportar iso con dignidade á espera de que alguén se decida a poñer algún remedio.capaz de soportar iso con dignidade á espera de que alguén se decida a poñer algún remedio.

Fig. 20 e 21. Fig. 20 e 21. Arquetipos do arquipélago grego e do imperio romano. Arquetipos do arquipélago grego e do imperio romano.

Fonte: a web.Fonte: a web.

Fig. 22. Fig. 22. A constelación. Fonte: a web.A constelación. Fonte: a web.

Fig. 16, 17 e 18. Fig. 16, 17 e 18. Mapa de comarcas, concellos, e parroquias. Elaboración propia segundo datos do IGE 2011.Mapa de comarcas, concellos, e parroquias. Elaboración propia segundo datos do IGE 2011.

Fig. 19. Fig. 19. Táboa de densidades de poboación. Elaboración propia segundo datos do IGE 2011.Táboa de densidades de poboación. Elaboración propia segundo datos do IGE 2011.

C0NCELLO HABITANTES

DENSIDADE

hab/km2

BOIRO 18469 213,32

CAMBADOS 13581 579,39

CATOIRA 3502 118,95

DODRO 3122 86,43

ILLA DE AROUSA 4884 705,78

MEAÑO 5478 197,26

O GROVE 11218 512,47

PADRON 9035 186,79

CARAMIÑAL 9951 306,09

RIANXO 11528 196,09

RIBADUMIA 4317 219,03

RIBEIRA 26884 390,59

SANXENXO 16598 368,19

VALGA 6108 150,3

VILAGARCIA DE

AROUSA 35954 812,7

VILANOVA DE

AROUSA 10497 311,95

C0NCELLO HABITANTES

DENSIDADE

hab/km2 C0NCELLO HABITANTES

DENSIDADE

hab/km2 C0NCELLO HABITANTES

DENSIDADE

hab/km2

Cidades Subxacentes_Cidades Subxacentes_a ríaa ría 065065

ComarcasComarcas ConcellosConcellos ParroquiasParroquias

G04_ASENTAMENTO E POBOACIÓNG04_ASENTAMENTO E POBOACIÓN

Patricia de Marichalar MantillaPatricia de Marichalar Mantilla

A Ría de Arousa está constituída por varios núcleos de poboación urbanos, cuxos crecementos foron o reflexo de A Ría de Arousa está constituída por varios núcleos de poboación urbanos, cuxos crecementos foron o reflexo de

situacións variadas ao longo da historia relacionadas co medio físico, poboación, cambios socioeconómicos, turismo, situacións variadas ao longo da historia relacionadas co medio físico, poboación, cambios socioeconómicos, turismo,

infraestruturas... que se foron xustapondo a un modelo de asentamento tradicional modelando o territorio e defi-infraestruturas... que se foron xustapondo a un modelo de asentamento tradicional modelando o territorio e defi-

nindo novas áreas de expansión e modelos de crecemento.nindo novas áreas de expansión e modelos de crecemento.

Estas áreas foron constituíndo un espazo urbano fragmentado e disperso no que se poden distinguir zonas Estas áreas foron constituíndo un espazo urbano fragmentado e disperso no que se poden distinguir zonas

destinadas a diferentes usos e distinto contido social. Este fenómeno pódese explicar desde dúas perspectivas destinadas a diferentes usos e distinto contido social. Este fenómeno pódese explicar desde dúas perspectivas

complementarias. Por unha banda a continuidade espacial entre aldeas, característica dun modelo de asentamento complementarias. Por unha banda a continuidade espacial entre aldeas, característica dun modelo de asentamento

da zona; aldeas nucleares en nebulosa, que favoreceu unha expansión de edificacións até chegar a conformar un da zona; aldeas nucleares en nebulosa, que favoreceu unha expansión de edificacións até chegar a conformar un

continuo edificatorio disperso que se confunde cos limites urbanos. E por outra, ditos núcleos de poboación, de continuo edificatorio disperso que se confunde cos limites urbanos. E por outra, ditos núcleos de poboación, de

características tradicionalmente rurais, van sufrindo un illamento consecuencia do paulatino abandono das súas características tradicionalmente rurais, van sufrindo un illamento consecuencia do paulatino abandono das súas

funcións tradicionais, a estrutura parcelaria mantense, pero van perdendo poboación e as vivendas tradicionais funcións tradicionais, a estrutura parcelaria mantense, pero van perdendo poboación e as vivendas tradicionais

quedan baleiras abocadas á ruína, nalgúns casos e noutros, debido ao cambio de mentalidade que durante séculos quedan baleiras abocadas á ruína, nalgúns casos e noutros, debido ao cambio de mentalidade que durante séculos

conservou intactas as tipoloxías arquitectónicas ligadas á cultura agraria e á pesca, experimentan unha precipita-conservou intactas as tipoloxías arquitectónicas ligadas á cultura agraria e á pesca, experimentan unha precipita-

da transformación froito do cambio de funcións, mecanización e industrialización. da transformación froito do cambio de funcións, mecanización e industrialización.

Actualmente ditas entidades, foron desaparecendo como tais e aparecen hoxe incluídas no "tecido urbano" ao lon-Actualmente ditas entidades, foron desaparecendo como tais e aparecen hoxe incluídas no "tecido urbano" ao lon-

go ou na proximidade das principais vías de comunicación, que diverxen nos principais núcleos urbanos, o que pro-go ou na proximidade das principais vías de comunicación, que diverxen nos principais núcleos urbanos, o que pro-

vocou que o solo urbano perda os seus límites en relación ao territorio circundante e se converta nunha realidade vocou que o solo urbano perda os seus límites en relación ao territorio circundante e se converta nunha realidade

cada vez máis fragmentada desde o punto de vista social e administrativo. O crecemento urbano destes eixos vai cada vez máis fragmentada desde o punto de vista social e administrativo. O crecemento urbano destes eixos vai

creando un diseminado de edificacións conectado coa capital pero carentes de mecanismos de xestión urbanísticos creando un diseminado de edificacións conectado coa capital pero carentes de mecanismos de xestión urbanísticos

para dotar a ditas áreas da cobertura social mínima para ser incorporadas á trama urbana. para dotar a ditas áreas da cobertura social mínima para ser incorporadas á trama urbana.

En base a esta breve análise proponse, neste obradoiro, un método creativo e conceptual, para dotar os espa-En base a esta breve análise proponse, neste obradoiro, un método creativo e conceptual, para dotar os espa-

zos baleiros e intersticiais entre o disperso e o rural, e crear elementos transversais ambientais que dinamicen zos baleiros e intersticiais entre o disperso e o rural, e crear elementos transversais ambientais que dinamicen

a conexión entre núcleos de poboación e o disperso, relacionando e conectando superficies multifuncionais de a conexión entre núcleos de poboación e o disperso, relacionando e conectando superficies multifuncionais de

equipamentos, comercio e residencia. Dita transversalidade ambiental e linealidade residencial axúdanos tanto a equipamentos, comercio e residencia. Dita transversalidade ambiental e linealidade residencial axúdanos tanto a

entender como a crear un modelo de crecemento da Ría como un conxunto de elementos sutís, latentes e cunha entender como a crear un modelo de crecemento da Ría como un conxunto de elementos sutís, latentes e cunha

identidade viva difícil de domesticar que forman parte da maneira de vivir da Ría de Arousa; a relación entre o identidade viva difícil de domesticar que forman parte da maneira de vivir da Ría de Arousa; a relación entre o

cultivo no monte e a pesca no mar. Este modelo completaríase cun sistema de patrón urbano de equipamentos e cultivo no monte e a pesca no mar. Este modelo completaríase cun sistema de patrón urbano de equipamentos e

servizos que colgan das principais infraestruturas.servizos que colgan das principais infraestruturas.

O modelo propón:O modelo propón:

- Estabelecer unha paisaxe amábel mediante un eixo transversal que integre secuencias espaciais de zonas ver-- Estabelecer unha paisaxe amábel mediante un eixo transversal que integre secuencias espaciais de zonas ver-

des e auga (ríos, regatos...) e que englobe os usos e tipoloxías existentes.des e auga (ríos, regatos...) e que englobe os usos e tipoloxías existentes.

- Acoutar as alteracións dos bordes marítimos relegando os novos crecementos residenciais a �paquetes� próxi-- Acoutar as alteracións dos bordes marítimos relegando os novos crecementos residenciais a �paquetes� próxi-

mos ás novas infraestruturas.mos ás novas infraestruturas.

G05_SISTEMA LITORALG05_SISTEMA LITORAL

Víctor Ramos RodríguezVíctor Ramos Rodríguez

A reflexión sobre o que representa a auga no territorio e como se pode realizar a lectura e entendemento do A reflexión sobre o que representa a auga no territorio e como se pode realizar a lectura e entendemento do

mesmo a través do seu ciclo foi o tema chave destas xornadas e, concretamente, deste grupo. mesmo a través do seu ciclo foi o tema chave destas xornadas e, concretamente, deste grupo.

A auga...e desde ela, afondar nas lóxicas do territorio e a súa construción, no máis estrito e amplo dos sentidos. A auga...e desde ela, afondar nas lóxicas do territorio e a súa construción, no máis estrito e amplo dos sentidos.

Que se entende por sistema litoral?...Este sistema non é unicamente a "Que se entende por sistema litoral?...Este sistema non é unicamente a "penetración que forma mar en la costa, penetración que forma mar en la costa,

debida a la sumersión de la parte litoral de una cuenca fluvial de laderas más o menos abruptasdebida a la sumersión de la parte litoral de una cuenca fluvial de laderas más o menos abruptas", tal e como se ", tal e como se

define na vixésima segunda edición do dicionario da Real Academia Española. define na vixésima segunda edición do dicionario da Real Academia Española.

Hai que comezar a entender a ría de Arousa e á súa realidade física desde os vales interiores, polos que se dirixen Hai que comezar a entender a ría de Arousa e á súa realidade física desde os vales interiores, polos que se dirixen

os ríos cara a súa desembocadura, desde a conca que delimita esa parte de mar que penetra na costa, na que se os ríos cara a súa desembocadura, desde a conca que delimita esa parte de mar que penetra na costa, na que se

atopan os bosques, sotobosques, pasteiros, cultivos, asentamentos humanos e, desde onde terra e mar se unen atopan os bosques, sotobosques, pasteiros, cultivos, asentamentos humanos e, desde onde terra e mar se unen

configurando unha interesante liña de costa, o límite resultante da combinación dunha rica e delicada variedade de configurando unha interesante liña de costa, o límite resultante da combinación dunha rica e delicada variedade de

formalizacións naturais coas transformacións de orixe humana formalizacións naturais coas transformacións de orixe humana (Fig. 1)(Fig. 1)..

O entendemento da ría, a súa realidade, as súas dinámicas e os seus procesos, necesariamente ten de ir máis alá O entendemento da ría, a súa realidade, as súas dinámicas e os seus procesos, necesariamente ten de ir máis alá

do que se puidera analizar e entender nestas Xornadas de Urbanismo, polo que neste sentido resulta especial-do que se puidera analizar e entender nestas Xornadas de Urbanismo, polo que neste sentido resulta especial-

mente relevante que se trataran os temas que permitiron realizar posteriormente unha lectura e interpretación mente relevante que se trataran os temas que permitiron realizar posteriormente unha lectura e interpretación

máis profunda e fundamentada por parte de todos e cada un dos que participamos, ben como alumnos ou como máis profunda e fundamentada por parte de todos e cada un dos que participamos, ben como alumnos ou como

profesores. profesores.

O importante deste obradoiro efectivamente foi o proceso, a adquisición de novas ferramentas coas que poder O importante deste obradoiro efectivamente foi o proceso, a adquisición de novas ferramentas coas que poder

comprender os feitos que configuran o territorio partindo do entendemento do medio como unha realidade da comprender os feitos que configuran o territorio partindo do entendemento do medio como unha realidade da

que hai que coñecer as súas dinámicas e, unha vez feito o achegamento ás lóxicas que as rexen, estabelecer as que hai que coñecer as súas dinámicas e, unha vez feito o achegamento ás lóxicas que as rexen, estabelecer as

relacións existentes entre sistemas para identificar as estruturas. relacións existentes entre sistemas para identificar as estruturas.

O término estrutura defínese como "O término estrutura defínese como "distribución e orde co que está composta unha obra de enxeño, como un distribución e orde co que está composta unha obra de enxeño, como un

poema, unha historia, etcpoema, unha historia, etc.", entendamos entón á ría como o poema-estrutura da auga, mediante o que se pon de .", entendamos entón á ría como o poema-estrutura da auga, mediante o que se pon de

manifesto como a través da auga se entende a "manifesto como a través da auga se entende a "obra de enxeñoobra de enxeño" que constitúe o sistema litoral, un sistema de " que constitúe o sistema litoral, un sistema de

sistemas fundamentado no territorio e a comprensión do seu funcionamento coa auga e desde a auga, comezando sistemas fundamentado no territorio e a comprensión do seu funcionamento coa auga e desde a auga, comezando

pola choiva, que discorre polo perfil dos montes acompañando uns contornos suaves que aspiran á horizontalidade pola choiva, que discorre polo perfil dos montes acompañando uns contornos suaves que aspiran á horizontalidade

unha vez se alcance o mar, o final aparente...unha vez se alcance o mar, o final aparente...

Unha horizontalidade doce e serena que se define coa intersección dos distintos perfís descendentes e a auga, Unha horizontalidade doce e serena que se define coa intersección dos distintos perfís descendentes e a auga,

a liña de encontro entre mar e terra na que, grazas ás distintas irregularidades rítmicas dos seus elementos, se a liña de encontro entre mar e terra na que, grazas ás distintas irregularidades rítmicas dos seus elementos, se

pode identificar a relación existente entre as distintas concavidades e convexidades, entrantes e saíntes, que nos pode identificar a relación existente entre as distintas concavidades e convexidades, entrantes e saíntes, que nos

permiten estabelecer a partitura que perfila a costa. permiten estabelecer a partitura que perfila a costa.

A fachada desta ría vista desde o mar explica con suma precisión o seu territorio e o seu metabolismo, aínda que A fachada desta ría vista desde o mar explica con suma precisión o seu territorio e o seu metabolismo, aínda que

para valorar de modo xeral a orde do seu espazo, resulta necesario ir ao alto para entender a variación dos seus para valorar de modo xeral a orde do seu espazo, resulta necesario ir ao alto para entender a variación dos seus

perfís, e a continuación, ler e entender a esencia da súa configuración indo máis alá de simples terminoloxías máis perfís, e a continuación, ler e entender a esencia da súa configuración indo máis alá de simples terminoloxías máis

ou menos precisas, comprendendo a razón de ser da transversalidade funcional do territorio ría e as distintas ou menos precisas, comprendendo a razón de ser da transversalidade funcional do territorio ría e as distintas

relacións que nel se estabelecen.relacións que nel se estabelecen.

A delicadeza e suavidade da paisaxe que configura esta constelación de terra e auga que é a ría de Arousa ofrece A delicadeza e suavidade da paisaxe que configura esta constelación de terra e auga que é a ría de Arousa ofrece

unha lectura que aparentemente pasa desapercibida, mediante a que se explican cais foron os procesos que de-unha lectura que aparentemente pasa desapercibida, mediante a que se explican cais foron os procesos que de-

terminaron a súa realidade física, as súas relacións e descontinuidades, o porqué do grande, pequeno e o relativo. terminaron a súa realidade física, as súas relacións e descontinuidades, o porqué do grande, pequeno e o relativo.

Esta mensaxe, nuns casos serena e noutros brusca, fálanos dunha orde que abarca todas as escalas da paisaxe, Esta mensaxe, nuns casos serena e noutros brusca, fálanos dunha orde que abarca todas as escalas da paisaxe,

do territorio, pero cun elemento vertebrador que é a auga e que serve de soporte a todo o sistema. do territorio, pero cun elemento vertebrador que é a auga e que serve de soporte a todo o sistema.

O proceso de traballo deste grupo comeza polo tanto coa auga e, partindo dela, evidenciar como se pode realizar O proceso de traballo deste grupo comeza polo tanto coa auga e, partindo dela, evidenciar como se pode realizar

o entendemento do territorio, da sección da ría, da súa conca, afondando no papel das distintas estruturas "ver-o entendemento do territorio, da sección da ría, da súa conca, afondando no papel das distintas estruturas "ver-

des", o bosque, sotobosque, pasteiros, zonas de cultivo...ao longo do percorrido dunha simple gota de auga desde des", o bosque, sotobosque, pasteiros, zonas de cultivo...ao longo do percorrido dunha simple gota de auga desde

as liñas de crista cara os ríos e finalmente a ría. as liñas de crista cara os ríos e finalmente a ría.

É neste momento cando as dúbidas comezan a aflorar...formúlanse as preguntas...para á continuación comezar a É neste momento cando as dúbidas comezan a aflorar...formúlanse as preguntas...para á continuación comezar a

vertebración de todo o traballo enlazando coa naturalidade e coherencia que teñen os procesos metabólicos do vertebración de todo o traballo enlazando coa naturalidade e coherencia que teñen os procesos metabólicos do

territorio: as árbores extraen os nutrientes do subsolo, a escorrentía que descende transporta parte destes territorio: as árbores extraen os nutrientes do subsolo, a escorrentía que descende transporta parte destes

cara o sotobosque e os pasteiros, o sotobosque e os pasteiros serven de alimento ás reses, das que se obterá o cara o sotobosque e os pasteiros, o sotobosque e os pasteiros serven de alimento ás reses, das que se obterá o

abono necesario para os cultivos, que á súa vez reciben a escorrentía e parte dos nutrientes, achegas externas abono necesario para os cultivos, que á súa vez reciben a escorrentía e parte dos nutrientes, achegas externas

en forma de fertilizantes que alterarán a auga de escorrentía... e como esta, ao atravesar áreas urbanas, tamén en forma de fertilizantes que alterarán a auga de escorrentía... e como esta, ao atravesar áreas urbanas, tamén

se verá alterada debido a novas achegas, afectando a todo o ciclo... se verá alterada debido a novas achegas, afectando a todo o ciclo...

O proceso da escorrentía é continuo, independentemente de que algún dos factores non chegue a ter lugar, desde O proceso da escorrentía é continuo, independentemente de que algún dos factores non chegue a ter lugar, desde

a auga de choiva até o verquido no mar, configurando o soporte de todo o que sucede na ría, polo que se ten que a auga de choiva até o verquido no mar, configurando o soporte de todo o que sucede na ría, polo que se ten que

excluír a casualidade en todo o proceso.excluír a casualidade en todo o proceso.

O fervedoiro de actividade que é este "territorio da auga" non se entende sen todo o exposto anteriormente e, O fervedoiro de actividade que é este "territorio da auga" non se entende sen todo o exposto anteriormente e,

a partir desta circunstancia, é cando se estabelece no obradoiro a relación entre as lóxicas do territorio ría e as a partir desta circunstancia, é cando se estabelece no obradoiro a relación entre as lóxicas do territorio ría e as

actividades desenvolvidas nel, identificando os vencellos entre polígonos de bateas, emisarios de saneamento, actividades desenvolvidas nel, identificando os vencellos entre polígonos de bateas, emisarios de saneamento,

zonas de marisqueo, situación das estacións de depuración e verquido, circulacións, situación de portos... zonas de marisqueo, situación das estacións de depuración e verquido, circulacións, situación de portos... (Fig. 2 e 3)(Fig. 2 e 3)

En todo o desenvolvemento do traballo establecéronse uns condicionantes fundamentados no entendemento da En todo o desenvolvemento do traballo establecéronse uns condicionantes fundamentados no entendemento da

lóxica dos procesos e na identificación de problemas, polo que, a través da formulación das preguntas oportunas, lóxica dos procesos e na identificación de problemas, polo que, a través da formulación das preguntas oportunas,

plantexouse un proceso investigador rápido, dinámico, participativo e estimulante realizado a partir dunha inter-plantexouse un proceso investigador rápido, dinámico, participativo e estimulante realizado a partir dunha inter-

pretación rápida e esencial da realidade física.pretación rápida e esencial da realidade física.

Una vez finalizado o obradoiro e, despois de ter convivido e traballado de modo intenso con Elvia, Diego, Abraham, Una vez finalizado o obradoiro e, despois de ter convivido e traballado de modo intenso con Elvia, Diego, Abraham,

Carlos e Javier, reconforta poder comprobar que a percepción que se ten do territorio ría, a constelación de terra Carlos e Javier, reconforta poder comprobar que a percepción que se ten do territorio ría, a constelación de terra

e auga, é a dun territorio cheo de posibilidades. e auga, é a dun territorio cheo de posibilidades.

Un territorio onde o único que falta é soñar... sobre o seu potencial e a súa capacidade... sobre o necesario que é Un territorio onde o único que falta é soñar... sobre o seu potencial e a súa capacidade... sobre o necesario que é

preservar, protexer e incorporar metabolismos e procesos sen os que o urbano non ten futuro.preservar, protexer e incorporar metabolismos e procesos sen os que o urbano non ten futuro.

104104 Grupos ObradoirosGrupos Obradoiros

G06_ACCESIBILIDADE E MOBILIDADEG06_ACCESIBILIDADE E MOBILIDADE

David Balbás AlonsoDavid Balbás Alonso

Tal e como se puxo de manifesto a partir das diferentes aproximacións temáticas precedentes -que analizaban os Tal e como se puxo de manifesto a partir das diferentes aproximacións temáticas precedentes -que analizaban os

sistemas litoral; ambiental; produtivo; de asentamentos e de infraestruturas, servizos e equipamentos-, é posíbel sistemas litoral; ambiental; produtivo; de asentamentos e de infraestruturas, servizos e equipamentos-, é posíbel

caracterizar territorialmente a ría de Arousa de xeito sintético a partir das seguintes ideas chave [ver caracterizar territorialmente a ría de Arousa de xeito sintético a partir das seguintes ideas chave [ver (Fig. 1 e 2)(Fig. 1 e 2)::

1. Trátase de un sistema urbano policéntrico cuxos nodos non son compactos (en cada concello, aproximadamente 1. Trátase de un sistema urbano policéntrico cuxos nodos non son compactos (en cada concello, aproximadamente

só a metade da poboación vive no núcleo principal, mentres que o resto faino de forma dispersa sobre o territorio).só a metade da poboación vive no núcleo principal, mentres que o resto faino de forma dispersa sobre o territorio).

2. O sistema policéntrico organízase en dous subsistemas lineais duns 20-25km de lonxitude que corresponden 2. O sistema policéntrico organízase en dous subsistemas lineais duns 20-25km de lonxitude que corresponden

ás marxes norte e sur da ría.ás marxes norte e sur da ría.

3. En conxunto a ría de Arousa acolle unha poboación similar á de unha cidade intermedia (entorno aos 150.000 ha-3. En conxunto a ría de Arousa acolle unha poboación similar á de unha cidade intermedia (entorno aos 150.000 ha-

bitantes), aínda que cunhas relacións máis complexas e diversas co territorio que no caso dunha cidade compacta.bitantes), aínda que cunhas relacións máis complexas e diversas co territorio que no caso dunha cidade compacta.

Desde o punto de vista da accesibilidade e mobilidade, o traballo realizado nos obradoiros permitiu detectar e Desde o punto de vista da accesibilidade e mobilidade, o traballo realizado nos obradoiros permitiu detectar e

explorar algunhas das dinámicas territoriais máis relevantes, e que basicamente teñen que ver con tres cuestións:explorar algunhas das dinámicas territoriais máis relevantes, e que basicamente teñen que ver con tres cuestións:

1. Os desprazamentos (número, orixe-destino, modo de transporte empregado, distribución temporal, etc.) de per-1. Os desprazamentos (número, orixe-destino, modo de transporte empregado, distribución temporal, etc.) de per-

soas e bens que se realizan, ben dentro do ámbito ou ben conectando este con outros territorios.soas e bens que se realizan, ben dentro do ámbito ou ben conectando este con outros territorios.

2. Os motivos que orixinan e condicionan os desprazamentos anteriores.2. Os motivos que orixinan e condicionan os desprazamentos anteriores.

3. O grao de sustentabilidade do modelo de mobilidade, a partir de consideracións sociais, ambientais e económicas.3. O grao de sustentabilidade do modelo de mobilidade, a partir de consideracións sociais, ambientais e económicas.

Convén sinalar que se ben o escaso tempo dispoñíbel non permitiu unha investigación de tipo cuantitativo que Convén sinalar que se ben o escaso tempo dispoñíbel non permitiu unha investigación de tipo cuantitativo que

avaliase as principais magnitudes asociadas aos fenómenos percibidos, a metodoloxía en grupos de traballo temá-avaliase as principais magnitudes asociadas aos fenómenos percibidos, a metodoloxía en grupos de traballo temá-

ticos coordinados permitiu unha aproximación cualitativa global de sumo interese e intensidade, que relaciona os ticos coordinados permitiu unha aproximación cualitativa global de sumo interese e intensidade, que relaciona os

diferentes aspectos involucrados dun xeito integrador e sistémico.diferentes aspectos involucrados dun xeito integrador e sistémico.

As características dos As características dos desprazamentosdesprazamentos vénse condicionadas pola oferta de infraestruturas e servizos de trans- vénse condicionadas pola oferta de infraestruturas e servizos de trans-

porte; a cal, e debido aos seus procesos históricos de construción, dirixiuse cara o vehículo privado e o trasporte porte; a cal, e debido aos seus procesos históricos de construción, dirixiuse cara o vehículo privado e o trasporte

por estrada.por estrada.

En canto aos desprazamentos que realizan as persoas, parece posíbel afirmar que existe un número bastante En canto aos desprazamentos que realizan as persoas, parece posíbel afirmar que existe un número bastante

importante de desprazamentos diarios en coche entre os distintos nodos de cada unha das marxes da ría, pero importante de desprazamentos diarios en coche entre os distintos nodos de cada unha das marxes da ría, pero

non conectando ambas marxes entre si. Por outra parte, tamén parecen existir considerábeis fluxos diarios en non conectando ambas marxes entre si. Por outra parte, tamén parecen existir considerábeis fluxos diarios en

coche entre as poboacións da ría e outras cidades importantes nun radio de uns 50km, como Santiago, Pontevedra coche entre as poboacións da ría e outras cidades importantes nun radio de uns 50km, como Santiago, Pontevedra

ou Vigo; así como importantes picos estacionais de desprazamentos desde toda Galicia á ría, con motivo do turismo ou Vigo; así como importantes picos estacionais de desprazamentos desde toda Galicia á ría, con motivo do turismo

de praia.de praia.

Respecto aos desprazamentos que realizan os bens, parece que unha parte importante da rica produción maris-Respecto aos desprazamentos que realizan os bens, parece que unha parte importante da rica produción maris-

queira e agrícola da ría transpórtase a outros lugares para a súa elaboración, envasado, etc. Así mesmo, existe queira e agrícola da ría transpórtase a outros lugares para a súa elaboración, envasado, etc. Así mesmo, existe

unha importante entrada de produtos elaborados de todo tipo. En ambos casos, o modo principal de transporte é unha importante entrada de produtos elaborados de todo tipo. En ambos casos, o modo principal de transporte é

por estrada, fronte a outras opcións como a ferroviaria ou marítima.por estrada, fronte a outras opcións como a ferroviaria ou marítima.

En canto aos En canto aos motivosmotivos dos desprazamentos, estes dependen moi directamente da distribución no territorio da dos desprazamentos, estes dependen moi directamente da distribución no territorio da

residencia, o traballo, os equipamentos e servizos (xa sexan de carácter máis básico ou vinculados ao ocio e o residencia, o traballo, os equipamentos e servizos (xa sexan de carácter máis básico ou vinculados ao ocio e o

turismo), os sistemas de espazos libres e os centros de produción agrícola ou industrial. Tal e como fomos vendo turismo), os sistemas de espazos libres e os centros de produción agrícola ou industrial. Tal e como fomos vendo

en diversos momentos dos textos precedentes, a localización non integrada de ditas actividades sobre o territorio en diversos momentos dos textos precedentes, a localización non integrada de ditas actividades sobre o territorio

obriga a importantes fluxos de mobilidade no día a día, a maioría orientados cara o vehículo privado (véxase, por obriga a importantes fluxos de mobilidade no día a día, a maioría orientados cara o vehículo privado (véxase, por

exemplo, as reflexións respecto á posición dos hospitais comarcais no texto correspondente a infraestruturas, exemplo, as reflexións respecto á posición dos hospitais comarcais no texto correspondente a infraestruturas,

servizos e equipamentos).servizos e equipamentos).

Por todo isto, resulta claro que o modelo de mobilidade da ría plantexa défices importantes en canto ao seu grao Por todo isto, resulta claro que o modelo de mobilidade da ría plantexa défices importantes en canto ao seu grao

de de sustentabilidadesustentabilidade..

En primeiro lugar, tendo en conta que desde un punto de vista social importantes sectores da poboación ven res-En primeiro lugar, tendo en conta que desde un punto de vista social importantes sectores da poboación ven res-

trinxida a súa capacidade de acceder aos satisfactores urbanos de necesidades; referímonos a aqueles sectores trinxida a súa capacidade de acceder aos satisfactores urbanos de necesidades; referímonos a aqueles sectores

que sofren limitacións no acceso ao coche, como os nenos, os anciáns, os desempregados ou as mulleres.que sofren limitacións no acceso ao coche, como os nenos, os anciáns, os desempregados ou as mulleres.

En segundo lugar, tendo en conta os graves impactos ambientais no que se refire a contaminación, emisións de CO2, En segundo lugar, tendo en conta os graves impactos ambientais no que se refire a contaminación, emisións de CO2,

consumo enerxético, ocupación e fragmentación do territorio por infraestruturas viarias de gran capacidade, etc.consumo enerxético, ocupación e fragmentación do territorio por infraestruturas viarias de gran capacidade, etc.

Por último, desde o punto de vista da súa eficiencia económica; xa que existiu nas últimas décadas un certo mito Por último, desde o punto de vista da súa eficiencia económica; xa que existiu nas últimas décadas un certo mito

entorno á idea de que a construción de infraestruturas supuña de xeito automático unha mellora na capacidade de entorno á idea de que a construción de infraestruturas supuña de xeito automático unha mellora na capacidade de

desenvolvemento económico dun determinado territorio. Tal e como puxo de manifesto a crise económica actual, desenvolvemento económico dun determinado territorio. Tal e como puxo de manifesto a crise económica actual,

ese mito era falaz por unha serie de motivos: por non internalizar nos balances económicos os custos sociais e am-ese mito era falaz por unha serie de motivos: por non internalizar nos balances económicos os custos sociais e am-

bientais; polos efectos sobre a débeda pública; porque a hiperconectividade en ocasións limita as potencialidades bientais; polos efectos sobre a débeda pública; porque a hiperconectividade en ocasións limita as potencialidades

de desenvolvemento local a partires de recursos e especificidades propios; e, sobre todo, porque probabelmente de desenvolvemento local a partires de recursos e especificidades propios; e, sobre todo, porque probabelmente

tería sido máis eficaz empregar os recursos dilapidados na mellora da educación, as telecomunicacións, a capacida-tería sido máis eficaz empregar os recursos dilapidados na mellora da educación, as telecomunicacións, a capacida-

de de innovación e emprendemento, a eficiencia da administracións e servizos públicos, a satisfacción e implicación de de innovación e emprendemento, a eficiencia da administracións e servizos públicos, a satisfacción e implicación

da poboación laboral, etc.da poboación laboral, etc.

A partir do dito, é posíbel avanzar algunhas A partir do dito, é posíbel avanzar algunhas estratexias e propostas de intervenciónestratexias e propostas de intervención (Fig. 3)(Fig. 3)::

1. Mellorar as relacións entre as actividades (traballo, equipamentos e servizos) e a habitabilidade (basicamente 1. Mellorar as relacións entre as actividades (traballo, equipamentos e servizos) e a habitabilidade (basicamente

vivenda e espazos libres); mellorando, con criterios de racionalidade e eficiencia os stocks existentes, e realizando vivenda e espazos libres); mellorando, con criterios de racionalidade e eficiencia os stocks existentes, e realizando

puntualmente novas construcións que tendan cara un modelo máis compacto e con mestura de usos.puntualmente novas construcións que tendan cara un modelo máis compacto e con mestura de usos.

2. Fomentar os desprazamentos non motorizados (a pé ou en bici) nas relacións transversais ría-núcleo-espazos 2. Fomentar os desprazamentos non motorizados (a pé ou en bici) nas relacións transversais ría-núcleo-espazos

libres, nas relacións entre núcleos contiguos e como complemento ao transporte público.libres, nas relacións entre núcleos contiguos e como complemento ao transporte público.

3. Articular cada unha das marxes da ría cun sistema de autobuses de tránsito rápido (3. Articular cada unha das marxes da ría cun sistema de autobuses de tránsito rápido (Bus Rapid TransitBus Rapid Transit en en

inglés), que teña paradas no centro dos núcleos e na medida do posíbel habilitando carrís Bus+VAO (Vehículos inglés), que teña paradas no centro dos núcleos e na medida do posíbel habilitando carrís Bus+VAO (Vehículos

de Alta Ocupación) nas estradas comarcais que unen os núcleos. Todo isto coa finalidade de ofrecer alternativas de Alta Ocupación) nas estradas comarcais que unen os núcleos. Todo isto coa finalidade de ofrecer alternativas

competitivas en tempo ao vehículo privado.competitivas en tempo ao vehículo privado.

4. Conectar transversalmente a ría mediante liñas de transporte en pequenos barcos.4. Conectar transversalmente a ría mediante liñas de transporte en pequenos barcos.

5. Facer de Vilagarcía unha "porta de entrada" aos fluxos exteriores á ría de Arousa, a partir dunha correcta in-5. Facer de Vilagarcía unha "porta de entrada" aos fluxos exteriores á ría de Arousa, a partir dunha correcta in-

tegración da estación de ferrocarril, aparcadoiros disuasorios para os vehículos que acceden desde a autoestrada tegración da estación de ferrocarril, aparcadoiros disuasorios para os vehículos que acceden desde a autoestrada

e o transporte por mar de media e longa distancia.e o transporte por mar de media e longa distancia.

Para rematar, e recuperando o suxerinte título das xornadas, na ría de Arousa hai unha cidade subxacente que Para rematar, e recuperando o suxerinte título das xornadas, na ría de Arousa hai unha cidade subxacente que

se oculta trala realidade presente. Unha cidade que prové de máis satisfacción, cualidade de vida e desenvolve-se oculta trala realidade presente. Unha cidade que prové de máis satisfacción, cualidade de vida e desenvolve-

mento humano aos seus cidadáns; e que ao mesmo tempo é máis respectuosa co medio ambiente e máis solidaria mento humano aos seus cidadáns; e que ao mesmo tempo é máis respectuosa co medio ambiente e máis solidaria

e equitativa intra e interxeracionalmente. Para facela aflorar é necesario un troco na visión e metodoloxías do e equitativa intra e interxeracionalmente. Para facela aflorar é necesario un troco na visión e metodoloxías do

planeamento cara enfoques coordinados e integradores; e aínda máis alá, un consenso social entre técnicos, polí-planeamento cara enfoques coordinados e integradores; e aínda máis alá, un consenso social entre técnicos, polí-

ticos e cidadáns capaz de imaxinar esa outra ría que é posíbel� e sobre todo, de xerar a ilusión colectiva necesaria ticos e cidadáns capaz de imaxinar esa outra ría que é posíbel� e sobre todo, de xerar a ilusión colectiva necesaria

para provocar o cambio.para provocar o cambio.

Cidades Subxacentes_Cidades Subxacentes_obradoirosobradoiros 105105

OBXECTIVOSOBXECTIVOS

Quixemos traballar sobre sistemas urbanos policéntricos e ó mesmo tempo fuxir dos territorios das sete Quixemos traballar sobre sistemas urbanos policéntricos e ó mesmo tempo fuxir dos territorios das sete

cidades galegas canónicas. Buscando espazos multipolares nos que se dean múltiples interaccións entre partes cidades galegas canónicas. Buscando espazos multipolares nos que se dean múltiples interaccións entre partes

pero non condicionadas por unha xerarquía do tipo centro-periferia que pivote sobre unha cidade central. Áreas pero non condicionadas por unha xerarquía do tipo centro-periferia que pivote sobre unha cidade central. Áreas

de densidade e de complexidade, espazos dinámicos, pero con dinámicas propias. Nun primeiro achegamento, de densidade e de complexidade, espazos dinámicos, pero con dinámicas propias. Nun primeiro achegamento,

falouse das comarcas do Salnés, O Barbanza, O Morrazo, A Mariña luguesa...e finalmente decidiuse poñe-lo falouse das comarcas do Salnés, O Barbanza, O Morrazo, A Mariña luguesa...e finalmente decidiuse poñe-lo

foco na Ría de Arousa. Aínda que en Arousa sí existe unha xerarquía nas entidades de poboación (co peso moi foco na Ría de Arousa. Aínda que en Arousa sí existe unha xerarquía nas entidades de poboación (co peso moi

significativo de Vilagarcía no sur, pero tamén de Ribeira no norte) cremos que se pode falar dun alto grado de significativo de Vilagarcía no sur, pero tamén de Ribeira no norte) cremos que se pode falar dun alto grado de

relación horizontal entre os diferentes núcleos urbanos.relación horizontal entre os diferentes núcleos urbanos.

Traballar sobre este territorio, dende logo, foi moi útil para poder cumprir outro obxectivo que iamos levando Traballar sobre este territorio, dende logo, foi moi útil para poder cumprir outro obxectivo que iamos levando

en paralelo, que era o de abrir dous debates certamente relacionados: por una banda, sobre a vixenciadas en paralelo, que era o de abrir dous debates certamente relacionados: por una banda, sobre a vixenciadas

ferramentas de planificación existentes (de ámbito municipal) e o feito de que éstas poidan ser suficientes para ferramentas de planificación existentes (de ámbito municipal) e o feito de que éstas poidan ser suficientes para

enfronta-la complexidade destas problemáticas territoriais; por outra banda, sobre a adecuación da estrutura enfronta-la complexidade destas problemáticas territoriais; por outra banda, sobre a adecuación da estrutura

administrativa.administrativa.

En consecuencia, puxémo-lo énfase no aspecto da supramunicipalidade, e puidemos constatar que nestes En consecuencia, puxémo-lo énfase no aspecto da supramunicipalidade, e puidemos constatar que nestes

territorios existen dinámicas e relacións funcionais que superan os ámbitos da vila ou do municipio. Cremos que o territorios existen dinámicas e relacións funcionais que superan os ámbitos da vila ou do municipio. Cremos que o

territorio da Ría funciona, ou en todo caso, podería funcionar de xeito coral, e en consecuencia reivindicamos que territorio da Ría funciona, ou en todo caso, podería funcionar de xeito coral, e en consecuencia reivindicamos que

se poña a mirada nas cuestións que afectan ó conxunto.se poña a mirada nas cuestións que afectan ó conxunto.

Tentamos, polo tanto, eleva-la vista. Para elo, empregamos unha escala de traballo que aínda que nun prin-Tentamos, polo tanto, eleva-la vista. Para elo, empregamos unha escala de traballo que aínda que nun prin-

cipio puidera parecer allea ó mundo da arquitectura, era útil para evidenciar moitos dos procesos que son de-cipio puidera parecer allea ó mundo da arquitectura, era útil para evidenciar moitos dos procesos que son de-

terminantes nos mundos máis miúdos que habitualmente tratamos, facilitándonos unha mellor comprensión do terminantes nos mundos máis miúdos que habitualmente tratamos, facilitándonos unha mellor comprensión do

territorio.territorio.

¿Qué significado ten este salto de escala? ¿Qué significado ten este salto de escala?

En primeiro termo permítenos establecer un marco de traballo conxunto entre a arquitectura e outras dis-En primeiro termo permítenos establecer un marco de traballo conxunto entre a arquitectura e outras dis-

ciplinas con interese sobre o territorio como a xeografía, socioloxía, economía, as ciencias ambientais..., podendo ciplinas con interese sobre o territorio como a xeografía, socioloxía, economía, as ciencias ambientais..., podendo

traducir os datos aquí recollidos e as problemáticas aquí detectadas a solucións espaciais concretas. En se-traducir os datos aquí recollidos e as problemáticas aquí detectadas a solucións espaciais concretas. En se-

gunda instancia, tamén facilita o feito de poder delimitar os procesos na súa verdadeira dimensión sen ter que gunda instancia, tamén facilita o feito de poder delimitar os procesos na súa verdadeira dimensión sen ter que

limitarse ó corsé, en moitas ocasións artificial, dos límites administrativos.limitarse ó corsé, en moitas ocasións artificial, dos límites administrativos.

Tamén permite operar cun obxectivo de ve-lo urbanismo como estratexia, como campo no que se deben filtrar Tamén permite operar cun obxectivo de ve-lo urbanismo como estratexia, como campo no que se deben filtrar

as decisións que afectan á configuración do territorio.as decisións que afectan á configuración do territorio.

Dende logo, a nivel estratéxico, e no caso concreto do territorio de Arousa, cremos que o obxectivo non debe Dende logo, a nivel estratéxico, e no caso concreto do territorio de Arousa, cremos que o obxectivo non debe

se-lo de gañar dimensión para entrar a competir coas cidades polos mesmos recursos e as mesmas infraes-se-lo de gañar dimensión para entrar a competir coas cidades polos mesmos recursos e as mesmas infraes-

truturas, repetindo os erros do pasado. O camiño, en todo caso, debera orientarse cara á reorganización dos truturas, repetindo os erros do pasado. O camiño, en todo caso, debera orientarse cara á reorganización dos

recursos existentes e do papel de cada núcleo, de cada vila e de cada territorio, dende unha perspectiva de recursos existentes e do papel de cada núcleo, de cada vila e de cada territorio, dende unha perspectiva de

conxunto e non coma unha suma de intereses individuais. conxunto e non coma unha suma de intereses individuais.

traducciontraduccion


VALORACIÓN CRÍTICAVALORACIÓN CRÍTICA

Comarcas do Barbanza e do Salnés, Aglomerado litoral da Ría de Arousa, Área de Arousa, Construción sen Comarcas do Barbanza e do Salnés, Aglomerado litoral da Ría de Arousa, Área de Arousa, Construción sen

cidade da urbanidade litoral,.... Podemos evidenciar tanto a dificultade para definir este territorio, como a multipli-cidade da urbanidade litoral,.... Podemos evidenciar tanto a dificultade para definir este territorio, como a multipli-

cidade de interpretacións posibles da súa natureza. Sen embargo tamén podemos dicir que, logo de ter debatido cidade de interpretacións posibles da súa natureza. Sen embargo tamén podemos dicir que, logo de ter debatido

e traballado sobre el, é un territorio complexo, atractivo e con potencial. É un territorio produtivo e debe xogar e traballado sobre el, é un territorio complexo, atractivo e con potencial. É un territorio produtivo e debe xogar

un papel no futuro da estrutura urbana galega. Por outra banda, tivemos ocasión de ver como aquí emerxen un papel no futuro da estrutura urbana galega. Por outra banda, tivemos ocasión de ver como aquí emerxen

parte dos problemas que teremos que afrontar dende o ámbito do urbanismo e a ordenación do territorio: os parte dos problemas que teremos que afrontar dende o ámbito do urbanismo e a ordenación do territorio: os

retos do planeamento, o modelo socioeconómico, a estrutura administrativa, as distintas escalas de toma de retos do planeamento, o modelo socioeconómico, a estrutura administrativa, as distintas escalas de toma de

decisións, os modelos de gobernanza, o papel do vector ambiental...que forman parte tamén dos retos de futuro decisións, os modelos de gobernanza, o papel do vector ambiental...que forman parte tamén dos retos de futuro

deste país no seu conxunto.deste país no seu conxunto.

Cómpre facer unha retrospectiva do traballo realizado dende o momento en que fomos conscientes do inte-Cómpre facer unha retrospectiva do traballo realizado dende o momento en que fomos conscientes do inte-

rese que presentaba este tema dos sistemas urbanos intermedios. Nunha primeira fase, o esforzo concretou-rese que presentaba este tema dos sistemas urbanos intermedios. Nunha primeira fase, o esforzo concretou-

se na extrapolación dos fenómenos territoriais cara unha idea de carácter máis xeral, nun traballo de discusión se na extrapolación dos fenómenos territoriais cara unha idea de carácter máis xeral, nun traballo de discusión

que permitiu sentar unhas bases e unha tese de partida e na condensación de todo isto nun concepto que que permitiu sentar unhas bases e unha tese de partida e na condensación de todo isto nun concepto que

viñemos en denominar como cidades subxacentes. Nunha segunda fase as xornadas teñen servido para poñer viñemos en denominar como cidades subxacentes. Nunha segunda fase as xornadas teñen servido para poñer

en cuestión e en tensión estas ideas previas, para sentar un mínimo corpus teórico e para iniciar, a traveso dos en cuestión e en tensión estas ideas previas, para sentar un mínimo corpus teórico e para iniciar, a traveso dos

obradoiros, un primeiro achegamento á realidade concreta e á análise deste territorio. Somos conscientes de obradoiros, un primeiro achegamento á realidade concreta e á análise deste territorio. Somos conscientes de

que polo momento non puidemos abordar un proceso de análise sistemática e pormenorizada deste territorio que polo momento non puidemos abordar un proceso de análise sistemática e pormenorizada deste territorio

complexo e polo tanto, queremos deixar constancia de que estamos a movernos no terreo das intuicións e complexo e polo tanto, queremos deixar constancia de que estamos a movernos no terreo das intuicións e

das hipóteses. Polo tanto, debemos dicir que ata o de agora este proceso tennos axudado a subliñar algúns das hipóteses. Polo tanto, debemos dicir que ata o de agora este proceso tennos axudado a subliñar algúns

debates e a delimitar un ámbito de pensamento e reflexión sobre a cidade, útil para evidenciar algúns problemas. debates e a delimitar un ámbito de pensamento e reflexión sobre a cidade, útil para evidenciar algúns problemas.

Dende logo hoxe non podemos lanzar unha idea acabada, nin moito menos pechar debates, pero quedan postos Dende logo hoxe non podemos lanzar unha idea acabada, nin moito menos pechar debates, pero quedan postos

os alicerces para unha abordaxe posterior máis ambiciosa destas ideas.os alicerces para unha abordaxe posterior máis ambiciosa destas ideas.

Colectivo 1AUNColectivo 1AUN

Agosto 2013Agosto 2013

traducciontraduccion

118118 ...Dous anos despois , ¿Cidades Subxacentes? ...Dous anos despois , ¿Cidades Subxacentes? Colectivo1aunColectivo1aun

Esta publicación vén a recoller os contidos xerados nas Xornadas Cidades Subxacentes, que tiveron lugar na ETSAC entre o 23 e o 26 de Marzo do ano 2011.Esta publicación vén a recoller os contidos xerados nas Xornadas Cidades Subxacentes, que tiveron lugar na ETSAC entre o 23 e o 26 de Marzo do ano 2011.

Esta actividade foi ideada por un grupo de estudantes, que nos xuntamos arredor dunha serie de inquedanzas comúns, e organizada entre a organización estudantil Comités, da que a Esta actividade foi ideada por un grupo de estudantes, que nos xuntamos arredor dunha serie de inquedanzas comúns, e organizada entre a organización estudantil Comités, da que a

maioría de nós eramos membros, e a Escola de Arquitectura da Coruña.maioría de nós eramos membros, e a Escola de Arquitectura da Coruña.

Para a súa realización foi fundamental contar coa colaboración de diversos organismos e institucións, como a Vicerreitoría de Cultura da Universidade da Coruña, o Departamento de Para a súa realización foi fundamental contar coa colaboración de diversos organismos e institucións, como a Vicerreitoría de Cultura da Universidade da Coruña, o Departamento de

Proxectos Arquitectónicos e Urbanismo, a Fundación Luis Seoane, a Concellería de Mocidade do Concello da Coruña, a Deputación da Coruña e a Consellería de Medio Ambiente, Territorio e Proxectos Arquitectónicos e Urbanismo, a Fundación Luis Seoane, a Concellería de Mocidade do Concello da Coruña, a Deputación da Coruña e a Consellería de Medio Ambiente, Territorio e

Infraestruturas. Así como, do Grupo de Investigación de Análise Territorial (ANTE) da USC para a edición desta publicación.Infraestruturas. Así como, do Grupo de Investigación de Análise Territorial (ANTE) da USC para a edición desta publicación.

Queremos agradecer a nivel persoal a Plácido Lizancos, José González-Cebrián, Henrique Seoane, Juan Carlos Mancho, Cristina García, Xoán Andrade e Manuel Borobio, pola súa implica-Queremos agradecer a nivel persoal a Plácido Lizancos, José González-Cebrián, Henrique Seoane, Juan Carlos Mancho, Cristina García, Xoán Andrade e Manuel Borobio, pola súa implica-

ción; a todos os alumnos participantes polo seu entusiasmo; e a María Luísa, Vanessa, Pilar e Maite pola súa axuda.ción; a todos os alumnos participantes polo seu entusiasmo; e a María Luísa, Vanessa, Pilar e Maite pola súa axuda.

Así mesmo, queremos trasladar un agradecemento especial ás seguintes persoas: a todos os poñentes pola súa participación desinteresada tanto nas Xornadas como cos artigos Así mesmo, queremos trasladar un agradecemento especial ás seguintes persoas: a todos os poñentes pola súa participación desinteresada tanto nas Xornadas como cos artigos

que aquí se reúnen; a Martín Fernández Prado por arrincar estas xornadas con nós; a Víctor Ramos, Silvia Gómez, Patricia de Marichalar, Elise Vanborren, Miriam Castro e Alberto Feijóo que aquí se reúnen; a Martín Fernández Prado por arrincar estas xornadas con nós; a Víctor Ramos, Silvia Gómez, Patricia de Marichalar, Elise Vanborren, Miriam Castro e Alberto Feijóo

(ex-alumnos do Mestrado de Urbanismo UdC 2010) pola súa axuda no plantexamento das xornadas e a súa implicación nos obradoiros; e sobre todo a Javier González Harguindey pola súa (ex-alumnos do Mestrado de Urbanismo UdC 2010) pola súa axuda no plantexamento das xornadas e a súa implicación nos obradoiros; e sobre todo a Javier González Harguindey pola súa

omnipresenza.omnipresenza.

Toda a axuda e o interese que estas persoas e institucións puxeron no desenvolvemento destas actividades e posterior publicación foi especialmente importante se se ten en conta Toda a axuda e o interese que estas persoas e institucións puxeron no desenvolvemento destas actividades e posterior publicación foi especialmente importante se se ten en conta

que os que as plantexaban daquela eran un grupo de estudantes, que foi o xerme do actual Colectivo1Aun, que continúa a traballar no coñecemento e actuación sobre o noso territorio.que os que as plantexaban daquela eran un grupo de estudantes, que foi o xerme do actual Colectivo1Aun, que continúa a traballar no coñecemento e actuación sobre o noso territorio.

Por último, queremos adicar está publicación ao profesor Juan Luis Dalda, que espertou o noso interese pola visión crítica do País en que habitamos e que nos ensinou a Por último, queremos adicar está publicación ao profesor Juan Luis Dalda, que espertou o noso interese pola visión crítica do País en que habitamos e que nos ensinou a non ser soamente non ser soamente

arquitectos de esquinas ilustresarquitectos de esquinas ilustres.

AGRADECEMENTOSAGRADECEMENTOS

120120

AGRADECEMENTOS

Cidades Subxacentes

Documents

Transcript of Cidades Subxacentes