Euskararen Berreskuratzea_garabideren I Liburua

8/2/2019 Euskararen Berreskuratzea_garabideren I Liburua

1/72

Garabide Elkartea

EUSKARAREN

BERRESKURATZEAHizkuntzak biziberritzeko gako batzuk


2/72

DVD honetan mende erdi bat atzera egin eta garai hartan Euskararen transmisioa

eten zuen familia baten testigantzatik abiatuz, azken 40 urteotako ibilbideaeta berreskuratze prozesuaren hainbat gako bildu ditugu euskalgintzako zenbaitkideren laguntzarekin.


3/72

Egilea: Gaabide ElkaeaJose Aana, 13. 20540 Eskoiatza. Gipuzkoa.

Tel: 943250397.

www.gaabide.og / [email protected]: Loe Agieabal Pesa

Kolaboaaileak: Jon Saasua, Uko Kolomo, Amaia Anteo, IigoIuategi, Andoni Mujika, Jose Anjel Aldai, Julen Aexolaleiba, Joseba

Intxausti, Dionisio Amundaain, Xama, Loe Eiondo, Joxea Gatzia,

Edune Alegia, Maite Jaio.

Diseina:

Inpena: GeISBN: XXXXXX

ASKE ZARA:

BALDINTZA HAUETAN:

Aitortu: Lanaren kredituak aitortu behar dituzu, egileak edo baimendunak zehaztutako eran (baina ez aditzera emanez haien

babesa duzunik edo haiek obraren erabilera hori babesten dutenik).

Ez merkataritzarako: Ezin duzu lan hau merkataritza xedetarako erabili.

Partekatu baimen beraren arabera: Lan hau aldatzen baldin baduzu, edo lan eratorri bat sortzen baduzu, sortutako lana

banatu dezakezu soil-soilik baimen honen berdin-berdineko baten mende.

L I Z E N T Z I A C R E A T I V E C O M M O N S


4/72


5/72

Hitzaurrea............................................................... XSarrera .................................................................... X

Hizkuntzak berreskuratzeko markoa .............. XHikna noasnaen ada ............................. XSoiolingisikaen oinaiak ................................. XHiknak galbidean ............................................. XHiknak beeskae bidean .......................... X

Euskararen esperientzia..................................... XGe hiknaen hisoia .................................... XBeeskaea ames ............................................. XHikna gakoeko bidea ................................ XEskalginaen hasapena .................................... XEskalginaen ia ......................................... X

Sintesia: Oinaiko ikasgaiak...............................XEskaaen beeskaeaen enbai gako ..........XMeak, eskaaen espeienia oinai haa .X

AUR

KIBI

DEA


6/72

Mina ezagutzen duena besteen mina uletzeko gai da. Eginahalaezagutzen duena ahaleginean dabilena konpenitzeko gauza da.Nobeak bizi duen espeientzia da petsonen atean enpatiasotzen duena. Gauza bea getatzen da kolektiboen eta heien

atean ee.

Ezaugai ezohikoak dituen hizkuntz komunitatea osatzen dueuskaak: jatoizko hizkuntza da eta aldi beean mendebal-dekoa. Hainbat ikeketen aabea munduko hizkuntzaik zaha-enetakoa izan daiteke, eta ea beean, hizkuntza beitua etamodenizatua da. Zailtasun handien atean beeskuatze poze-suan dagoen hizkuntz komunitate txiki samaa osatzen dutebee hiztunek. Azken 50 uteotan bizibeitzeaen lehian dabil,

ezintasun gaantzitsuekin, eta zenbait espautan aueapausointeesgaiak lotu ditu.

Hainbat lopen eta muga izan dituen beitze eta beeskuatzeespeientzia hau patekatzeko gogoak mugitzen gaitu. Noekinpatekatu? Menpekotasun eta minoizazio pozesuak jasatendituzten beste heiekin, baina batez ee, been identitateaenadatza bizibeitzeko indaa eta bulkada sentitzen dutenekin.Zegatik patekatu? Patekatzea bihotzetik sotzen da. Bihotzetikdatoena buutik pasata, bi aazoi buuatzen zaizkigu.

Batetik, sumatzen dugu euskaaen espeientziak munduko jato-izko zenbait hizkuntzen beeskuatze bidea agitu dezakeela.Aueikuspenek diotenez, mende honetan hizkuntza asko desa-getuko dia. Munduan dien jatoizko hizkuntza gehienak epeetainea desagetuko dien hizkuntzen zeendan daude, etagaldu egingo dia une honetan duten joea eotik aldatzen

HITZAUR

REA


7/72

ez bada. Honetan bada datu kezkagai bat: hei gehienak ezdia been hizkuntzaekin getatzen ai denaen laitasunazohatzen. Gainea, ez dago bizibeitzeko estategiei buuzkokontzientzia gabiik. Egoea honetan, uste dugu euskaak izan

duen bilakaea patekatzeak eta ezagutzea emateak ekapenaegin dezakeela munduko bazteeko hizkuntzen plazan.

Bestetik, ukitzeko eta ukituak izateko patekatzen dugu, enegiakjaso eta ikasteko. Euskaaen komunitatea bookan, tentsioaneta eginahalean dabilen komunitatea da. Amets bat bizi du,izaten jaaitzeko, eabeitzeko eta tansmititzen jaaitzekoametsa. On egiten digu mina eta ahalegina bizi dituzten bestehei batzuekin elkatzeak. Haien espeientziekin elkaekikota-

suna bizitzeak motibatzen gaitu. Suspetu egiten gaitu guekingiza aniztasunaen ametsa patekatzen dutenak ikusteak, etahaiek gu ikusteak, ziikatzeak eta ziikatuak izateak, iguzteaketa igutziak izateak.

Gaai bakoitzak bee zailtasunak eta aukeak eskaintzendizkigu. Gau egun, baliabide teknologikoek getuatu egitengaituzte. Neui batean, gue esku dago izan eta komunikatunahi dugunaen noabidea hautatzea. Euskaaen komuni-tateak nazioatea zubiak zabaltzeko duen gogoak bultza-tuta sotu da Gaabide, eta jatoizko hizkuntzen espeien-tziak batzen eta patekatzen hasi da. Hoetaako, besteakbeste, bilduma didaktiko bat osatuko du datozen uteetan,eta esku atean duzuna da sota hoetako lehen agital-pena. Betan, euskaaen bizibeitzeaen sintesia bildu dugu,eta mende honetan hizkuntzak beeskuatzeko zenbaitgako agetu.

Gaabide Elkaea


8/72

SARR

ERA

Hizkuntzen beeskuatze pozesuetan oinaizko hiu elementuuztatzen dia: eskuak, buua eta bihotza. Euskaaen beesku-atze pozesuan ee hiu elementu hoiek agetzen dia: esta-tegiez eta ekimenez osatutako mako teoikoa (buua), euskal-

dunen hizkuntza komunitateak daukan izan nahia eta bizinahia (bihotza) eta kolektiboen nahiz nobanakoen ekimena(eskuak).

Libuu honen lehen zatiaen xedea buua edo adimena elikatzeada. Hoetaako gue espeientziatik sotutako mako teoikounibetsala sintetizatu dugu. Halabe, hizkuntzen desagetzeeta beeskuatze pozesuak, hizkuntza aniztasunaen onuaketa jatoizko heiak jasaten ai dien asimilazio kultualaen

aiskuak aztetu eta sakondu ditugu. Buua eta adimena elika-tzea gaantzitsua da pozesu hauetan, baina teoiai senti-mendua eantsi ezean, guztia hitz huts hotzetan geatzekoaiskua izaten da.

Hizkuntzen eta identitateen beeskuatze pozesu guztiekbihotzetik abiatu beha dute, hizkuntz komunitateaen izannahi hoetatik. Hizkuntza bizibeitu nahi duen komunitateakhizkuntzaen balio nagusia uletu, baneatu eta sentitzeauntsezkoa da. Izan ee, hizkuntza bakoitzak mundua ikustekomodu bat eta bee jatoizko hiztunen kultua islatzen ditu.Komunitate bakoitzak munduaekin duen haemana, beeflosofa eta makokosmosa mikokosmosaekin uztatzekoduen moduaen isla da hizkuntza. Hoez gain, kosmobisioaen,ohituen, tadizioaen eta heien kultuen tansmisioanezinbesteko elementua da, hizkuntzaen bidez osatzen baitapentsamendua eta pentsamendu hoi hizkuntzan betan

gauzatzen baita. Hotaz, esan dezakegu, hizkuntzak identitateaematen diela hiztunei, nobanakoei. Beaz, hizkuntzagaltzeaekin batea, hei baten histoia, bee ezagutzak etakultua desagetu egiten dia.

Bigaen zatian, teoiatik eealitatea pasatuz, euskaaenespeientzian oinaitu gaa eta duela lauzpabost hamakadahizkuntza bizibeitzeko sotu zien hainbat hei ekimen gogo-


9/72

atu ditugu. Hamaika heita izan zien been eskuak, buuaeta bihotza eman zituztenak gaai hatan amets hutsa zenaegia bihutzeko. Ahalegin hai eske euskaa antzinakohizkuntza izan aen, XXI. mendean hizkuntza bizia izatea

iitsi da. Gau egun, odua ate ez bezala, euskaa heda-bideetaa, Intenetea, unibetsitatea eta administazioaiitsi da.

Bukatzeko, sintesi moduan, gue ustez euskaaen bizibei-tzea bideatu duten zenbait gako aukeztu ditugu, hizkuntzaminoizatuak dituzten heientzat been beeskuatzelinguistiko-indetitaioan baliagai izan daitezkeelakoan.

Hemen bildutakoa osatzeko Gaabide Elkateak DVD bildumabat agitaatuko du libuu bakoitzaekin. Libuuan bezala,lehenengo DVDan ee Euskaaen beeskuatzean egindakoibilbide ookoa jaso nahi izan dugu. Une honetan been jatoizko hizkuntza galtzea daudenen lekuan jatzekoasmoaekin, euskal hiztunek ee antzeako egoeak bizi izanzituztela gogoatu nahi izan dugu. Mende edi bat atzeaegin eta gaai hatan Euskaaen tansmisioa eten zuenamilia baten eta egoea jasangaitz baten ondoioz Euskaabaztetu zuen lagunaen testigantzak jaso ditugu. Hoez gain,euskalgintzako zenbait kideen pate hatzeai eske, azken 40uteotako ibilbidea eta beeskuatze pozesuaen gako nagusiakbildu ditugu.

Ez genuke amaitu nahi, bilduma honetako lehen agitalpenaplazaatzean modu batean edo bestean lagundu digutenpetsona eta eakundeei gue eske ona adieazi gabe.

Ea beean, bee hizkuntzaen eta kultuaen alde laneanai dien petsona eta taldeak zoiondu eta animatu nahiditugu, hizkuntz eta kultu aniztasuna mantentzeko beenahaleginai euts diezaioten. Izan ee, hizkuntz komunitatebatek bee hizkuntza galbidetik ateatzeko eabakia hatzenduenean, beeskuatze bideaen edia egina baitauka. Hasgaitezen, beaz, inposizioz kendu zigutena konbentzimenduzeta eakagai bilakatuz beeskuatzen.


10/72


11/72

Hiknak beeskaeko makoa 11

Hikunta da giakion beekokomunikaio tesna eta adieapidenagusia. Umetan etxean jasotendugun hikuntaen bide hastengaa komunikaten, eta ingua-ten gaituena uleteko modua

jasoten dugu hikunta hoenbide; gue identitateaen pategaantitsu bihuten da.

Munduan milaka hikunta daude etahoien bide, besteak beste, belaunal-di belaunaldi, eskualdekako inguuneamoldateko jakinduia tansmititu da.Gau egun, odea, hikunta gutxi batuennagusitasunak beste hikunta askoen

tansmisioa desageteko aiskuan jaidu, eta, ondoio, hainbat mundu ikuskeaeta jakinduia ee galtea daude.

HIZKUNTZAKBERRESKURATZEKO

MARKOA

Hizkuntzanortasunaren

ardatz


12/72

Hizkuntz komunitatea

identitatearen oinarriHikunta giakiek been ateankomunikateko sotutako tesna da,hominidoek petsona bihutekoegindako bidean sotu uten tesnaikgaantitsuena eta eaginkoena.

Gau egun, oso abaldua dago iudibatek mila hitek baino gehiagobalio duela, baina hita oso gaan-titsua da bai pentsamenduaensokuntan, bai mundua iudika-teko moduan: eabilten ditugunhiten bide eakusten dugu munduaeta geue buuaen eetatua eskain-ten dugu.

Histoian eha hikunta eta kultuaian dia gia komunitateen identita-teaen oinaia. Hikuntak dia, nola-bait, kultuen DNAk. Ian ee, hikun-tek hitun komunitateek sotutakopentsamendu eta ideien unibetsoagodeten dute.

Hikunta eta identitatea utatutadaude. Maila indibidualean, petso-nen identitatea e du hikuntakbakaik osaten, baina hikunta-en bide gaa edo adieaten gaa.Hikuntaen bide, hauak beenotasuna haten du, petsonaiateaen eaguta hikunta hoen

bide helten aio, hoixe baita beebane pentsamenduaen hikunta.Hikuntaen baunbean bilten eta

baenten dia hitunaen ooimen,adimen eta sentimenen e gutiak.1

Identitate kolektiboetan ee oinainagusietako bat da hikunta. Ianee, hikuntek hei bakoitaeneaguta gode dute belaunaldibelaunaldi, eta belaunaldi bakoi-tak eaguta beiak gehitu dikio.Hikuntak godeten ditu beehitunen komunitateak mendeetan

landu eta gaatu dituen jakinduiaeta eaguta, mundu ikuskea, ohitu-ak, tadiioa Hikuntaekin lotendute eealitateaen baloaioa etabesteekiko intekomunikaioa. Hauda, munduan gion/emakume iatekobeen ea popio eta odekaeinaeten duen huaxe, hain uen.

Bestalde, hikunta baten galea,bee hikunt komunitateaentat eeik, gaineakoentat ee iugai-ko galea da. Hikunta bat galdugeo, gia talde hoek munduaduen ikuspegia uleteko elementuodekaeina galten da. Hikuntabaten eabilea muiten hasten

denean, hikunta hoen bide aba-soengandik tansmititu den kultuaosiliaten hasten da, pixkanakadesageteaino. Biia en hikuntahatatik hitegi bat eta bee gama-tika baino e dia geaten, eta beebide belaunaldi belaunaldi tansmi-titutako kultua eta jakinduia gutiaiotuta geaten da. Moologia

1 Joxe Manuel Odioola. Euskalgintzaren

lekukoak. Elka. 2004.


13/72


eta onologia osatutako osil bilaka-ten da, museotaako edo ilologoenikeketetaako langai bihuten da.

Giakiok eta giataldeok, geuenotasunaen oinaiak hikuntaenbide inkaten ditugu, eta hikun-ta galteaekin jatoiko heiakbee mundu sinbolikoa galten du,biiten ai den luaen entuagalten du, lu hoi iena eta ianaematen diona galten ditu. JoseMaa Sanche Cain Txepetxek 2

2 Jose Maa Sanche Cain Txepetx:

hikuntalaia.

dioen beala, hikunta da giakia-en lehen komunitatea, estatuak etakoiuntua politikoak baino ahaa-goa, sakonagoa eta benetakoagoa3.

Hikunta, bea, giakien atekokomunikaio tesna e eik, kosmobi-sioaen, ohituen, tadiioen eta heikultuen espeientiaen tansmisio-ako tesna da. Nobanakoei identita-tea ematen die, eta bee galeak heibaten histoia, jakintak eta kultuabiia desagetea eagingo luke.

3 Jon Saasua. Biziaren Hizkuntzaz: Txepetxe-

kin solasean. Gaa. 1997.


14/72

Ama hizkuntzaGue ama hikunta, belaunaldi belau-naldi eta aho aho etenik gabe iitsi daguganaino.

Amaen hikuntak jai dio ahotsague hitun komunitateai. Edo bestelaesanda, hitun komunitate honek emandio ahotsa belaunaldi belaunaldi

amaengandik jasotako hikuntai. Ianee, gue hikunta e baiten iangobee hitunik gabe, eta hitunak e lia-teke iango otopo eta taba gutiakgainditu seme-alabei been jatoikohikuntan egin dieten guaso hoiekgabe. Ahalegin hoi eske, gau ee,gaai batean beala, amaen sabeletikentundakoai ahotsa emane jaai-ten dugu.

Ian ee, gue hikunta biiik egoteaetxeko tansmisioai, guasoengandikseme-alabenganako tansmisioai oaio. Eta hoetan, bate ee, emaku-meak ian dia gue hikunta etxeetangode eta aho aho biiik mantendu

dutenak.

Familia: belaunaldien

arteko zubiaSaitan hekunta sistemai egotiian aio hikunta baten bilakaeaeneua edo aakasta. Egia da hekun-tak gaanti handia duela, baina eda bee kabu hikunta baten bii-aupena iutateko gai. Hikuntaen

eabilean, eagin handia du etxeak,amiliak. Guasoak eta hauak biltendituen eemuan (amilian) gauatenda belaunaldien ateko ubia eta gua-soen hikunta-jokaeak sakoneko ildoaektiboa eaten du seme-alabenhikunta-jokaean.

Euskal Heian hoi ogateko aukea-ik ian da. Lasate-Oian (Gipukoa),esateako, 2003an egindako ikeke-taen4 emaitak oso agigaiak diaamiliak hikuntaen eabilean duengaantiai dagokione. Betan ondo-iotaten dene, gateen atean Euska-aen kale-eabilea nkateko gaaian,etxeaen eagina eskolaena baino asko

ee nabamenagoa da. Etxean Euskaa jaso duten gate gehienek (10etik 8k)lagunekin ee Euskaa egiteko joeaiaten dute. Aldi, Euskaa eskolan soilikikasi eta jaso duten gateen atean10etik 2k baino e du eabilten laguneuskaldunekin hit egiteakoan.

4 Pello Jauegi Etxani. Euskara eta gazteak

Lasarte-Orian-II. Lasarte-Oriako Udala. 2003.

Amaren sabeletik erditzen gara,

ama hizkuntzaren sabeletik.

Jon Maia


15/72

Aho hortzetatik

emango dizut nire esnea;

onemak, silabak, hitzak, esaldiak...neure beste esnea.

Zure abestiaren onetika,

zure ipuinen lexikoa,

zure jolasen ortografa,

zure sentimenduen sintaxia,

zure pentsamenduaren gramatika.

Miren Agur Meabe


16/72

Familian hikuntaekin batea tansmi-titen den aektibotasun hoi dela eta,

jatoiko hikuntan dihaduten gua-soen kopuua ugaldu eean, belaunaldibeien atean neke haiko da hikuntahoen eabilea. Hautaoan eskolaeneta amiliaen eagina utatu egiten dia,baina gataoan eskolaen eagina eoieta amiliatik datoen sakoneko aastoaektiboak eusten dio gehienbat gateenhikunta-jokaeai.

Etxeaen eagina putu sakon batekinaldea daiteke: putua lu apian egonik eda ikusten, baina nobee ituiaen eten-gabeko sobuua da. Helduen belaunal-dian dago, bea, benetako gakoa, haiekseme-alabekiko haemanetan maitasu-na eta hikunta estuki loten baititute,seme-alabengan oso-oso sakoneko aas-toa uti5.

Familia edo etxea da hikunta bateneabilea bemateko abiapuntua, oinai-oinaia. Ho huts egiteak kalte handiaeagin dieaioke hikunta hoetanbii nahi duen komunitateai. Ian ee,hekunta, komunikabideak, adminis-

taioa eta etxetik kanpo dauden bestehainbat espau hikunta hoetan egiteae da nahikoa iango hikuntaekikoaektibitatea tansmititen den guneanamilian huts egiten bada. Bestal-de, etxetik kanpoko espauetan hikun-ta hoi eabilten e den leku bateanbii bagaa, ae kaltegaiagoa iango daetxeko tansmisioan huts egitea.

5 Pello Jauegi Etxani. Oinarrizko taldeak eta

Euskara: bihotzaren arrazoiak. 2009-03-13.

Kanpoan eabilten e delako, etxeaneabilteai utea, hikunta heiotaa

kondenatea da.

Hizkuntza aniztasunakolokan

Hikuntak dibetsikatu ienetik, gutxie-ne, 30.000 (enbaiten uste, 50.000)sotu eta desagetu dia histoian eha,hoietako asko, gainea, batee atanaikuti gabe. Hikunta gutxi ian dia edodia 2.000 ute baino gehiago bii iandienak. Hoien atean dia, besteak beste,Egiptoea, Mandaina, Geiea, Latina,Pesiea, Tamila, Sanskitoa, Hebeea,Euskaa Batuk, Latina beala, ibili-aio hikunta ian ien, eta luaoaniaun uten aen, hikunta hilak diagau egun.

Uteo munduan hama hikunta galtendia, bata beste. Baina aken uteetan

desagete poesua akaten ai da etaepe labuean hikunta gehienak desa-geteko aiskuan egon daiteke.6

Globaliaio ekonomikoak eta estatuenasimilaio poesuek eaginda geo etahikunta eta kultua gehiago daude

6 UNESCO. Sharing a world of difference: the

earths linguistic, cultural, and biological di-versity. UNESCO-Tealingua Wold Wide

Fund o Natue, 2003.


17/72


aisku hoetan. Ian ee, globaliaioakheien ateko komunikaioa eatea-

ekin batea, mendebaldeko hei jakinbatuen bii ikusmoldeak, kultu modak,balioak eta hikuntak abaldu eta eaiditu tokian tokikoak aintat hatu gabe.

Akenean, kultu anitasuna sustatubehaean, globaliaioaen ieneankultuak uniomaten eta pentsamendubakaa eaten ai dia mendebaldeko

potentia nagusiak.

Pentsamendu bakaa eta homogenei-aioa hainbat ituitatik edaten dugueguneo, baina eagile nagusien ateanapimaagaia da hedabideen eagina;iati eta telebistaen bide, etxekosukaldeaino iisten da mendebaldea-en mundu ikuskea. Hoe gain, landagiotik hiietaa getuateak ee etxeai-no ekai du homogeneiaioa, gau egun,hiiak baitia globaliaioaen eoalenagusiak.

Geo eta mundu konplexuago, aldakoa-go eta inteelaionatuagoan bii gaa.Gau egun, Ingelesa, Alemana, Gatelania,

Japoniea, Txinea edo Eusiea bealakohikuntak alde batea utita, denak diahikunta txikiak. Hoien ateko dieen-tia elebakaen potentajeak, oialta-sun mailak eta hikunt komunitateaenbii-indaak bakaik makaten dute.

Munduko bitanleen %97k hikunten%4 hit egiten du ama hikunta gisa,

eta hikunten gaineako %96a bitan-leen %3k hit egiten du. Alegia, hikun-ta gutxi batuk dia gehien hit egiten

dienak. Utetik utea, gainea, geo etahitun gehiago iango ditute eta ondo-

io gaineako hikunten desageteabikotu egingo da.

Oain ate e beala, enbait hikuntaatea bueltaik gabeko egoeaa iitsidia, eta beste enbait bideguuteandaude, infexio puntua iitsi dia. Hikun-ta hoiek oain ate inkontienteki tans-mititu dia, kasu gehienetan lualde edo

eemu jakin batean mintaten ienhikunta bakaak ien. Gau egun, odea,e dia been inguu hubilean eabiltendien hikunta bakaak. Ondoio, jato-iko hitunek kontienteki eabaki behadute been ondoengoei tansmititu nahidieten hikunta ein den. Been eskudago datokien hikunta asimilatu eta

beaiena batetea, edo egoea hoiaue egiteko uatsak ematen hastea,hau da, dien hoetan oinaituta hege-monia ieki bateant jotea. Alegia, beenhikunta bematea, beste hikuntei etakultuei bikaa eman gabe.

Hikunten eta kultuen desagetepoesu hoi gue begien auean ai da

getaten eta munduko hainbat hikun-ta eta kultua, txiki nahi handi, bestehikunta eta kultua batuek eabatientsiko ditute, hoen kontako neuieaginkoik hatu eean.

Jatorrizko hiztunekkontzienteki erabaki behar

dute beren ondorengoeitransmititu nahi dietenhizkuntza zein den


18/72

Hizkuntza ekologia

Hikunta anitasuna aisku laiandago eta hoekin batea baita kultuaeta identitate askoen biita ee. Ianee, hikuntek hitun komunitateeksotutako pentsamendu eta ideienunibetsoa godeten dute. Hikuntabakoitean dago godeta hitun komu-

nitateak eaiki duen bee inguuneae-kiko haemana, omulatu duen beeinguuaekiko pentsamendua, sistemalosokoa eta ulemena. Bea, hikun-ta bat galtean, gia pentsaea batenmundu ikuskea galten da.7

Hikuntalai eta antopologoen aabea,kultuek mantenten eta hikuntekbideaten duten ideia-anitasuna iakibiidun ein ekosistemen anitasunabeain behaekoa da giateiaen etaplanetaen biiaupeneako.

Ekologiaen aabea, ekosistemasendoenak ekosistema anitenak dia.Hoek anitasuna egonkotasunae-

kin uenki lotuta dagoela adieatendu. Natuan auki deakegun espeieanitasun hoi bioanitasuna deitenaio. Bioanitasun maila biia iateaeinbestekoa da ekosistemen untio-namendu egokiako. Gau egun, odea,planetak bioanitasunaen %1 galten



Fund o Natue, 2003.

du uteo, animalia eta landae espe-ieak ohikoa dena baino akaago ai

dia desageten been inguune natu-aletik. Ekosistemak been egokitekogaitasuna galten ai dia eta etengabehondaten eta desageten ai dia.

Giakion biiaupena ee milaka uteaninguune desbedinetaa egokitekoian dugun gaitasunai eske bematuda. Gaitasun hoi, hain uen, anita-

sunean oinaiten da; hikunta etakultua anitasunak giakiok inguuneeta egoea ebedinetaa egokitekodaukagun gaitasunaen adieale dia.Gia komunitateek kultua eta hikun-ta jokaea anitak gaatu ditute:bakoitak bee inguunea egokitekoeaguta gaatu du, giate antolake-ta desbedinak, sinesmenak, baloe etajokamoldeak, komunikateko moduakKultua eta hikunta ian dia histoianeha gia komunitateen identitateaenoinai.

Munduan auki deakegun hikuntaeta kultua kopuua eaguten ditugunespeie biologikoena baino asko ee

txikiagoa den aen, anitasuna handiada oso.

Hain uen, anitasun hoi histoianeha pilatutako eaguten altxoa da.Eaguta hoen bide lotu da, besteakbeste, munduko inguune biologikoanit eta beeienak mantendu eta moduiaunkoean ustiatea. Mende honetan

hikunten edia baino gehiago galtenbadugu, munduan biia mantentekoaukeak iugai gutxituko dia.


19/72


Ikuspegi hoi kontuan ianda, helbuubea eta bakaa dia gia komunita-

teen osasuna,biitasuna, kultuak etahikuntak bultatu eta aintea etaekosistemak aindu eta babestea.

SoziolinguistikarenoinarriakHikunt ekologia sustateko, hikun-ten ateko oeka bultateko, lagun-gaia da hikunten ateko desbe-dintasunak etan oinaiten dien jakitea. Ian ee, hikunten atean edago hobeik edo okeagoik, gutiakbedinak dia baina untio desbedi-nak beteten ditute mintaten dienhitun komunitateetan. Hain uen,hikunta bat baino gehiago hit egitenden gia taldeetan hikunten atekogatakak sotu ohi dia bi hikuntetakobat untioak galten hasten denean,

hau da, giate hoetan uen gaan-tia, pestigioa eta eabilea galtenhasten denean.

Egoea hoiei aue egiteko hikun-tai dagokion pestigioa, eabilea etauntioak emateko, ia einbestekoada hitunak hitun oso bihutea. Hauda, hikunta hoetan giateko espau

gutietan moldateko gai iatea. Bainahoi nola lotu? MOTIBAzIOA, EzAGU-TzA eta ErABILErA bematu.

Hizkuntzenibilbideak

Hemen eta munduko edoein lekutanamiliaen bide tansmititu ian diahikuntak. Hauai etxean egiten denhikuntan hit egiten aio nomalean,getueneko inguuan eabilten den

hikuntan, amilia baneko hikuntan.Hoela, ama hikunta jabetea natu-alki getaten da.

Ikasketa natual hoetan, hikuntabatuk beste batuk baino ailagoakbalia, hauei gehiago kostako litaiekehoiek ikastea, baina e da hoelakoikgetaten: hauek denboa bea ematendute Txinea, Swahilia, Kechwea, Aimaa,Maia, Guaania, Euskaa, Ingelesa, Gate-lania edo Potugesa ikasten.

Hauek bost ute bete bitatean ikastendute ama hikuntaen oinaia: soinuak,hitegi xumea eta gamatika aauakHasieako ikasketa hoi ea intuitiboan

egiten dute, baina hoi gutia banea-tea gain, petsona iateaen bei eehaten dute, hitaen bide behaaketa nahiak adieateko gai den giakibihuten dia. Modu hoetan beekoatxikimendua loten dute hikuntae-kiko. Motibaio natualak bultaten dituhoetaa, komunikaio tesna gaanti-tsua menpeaten hasten baitia.

Hoiek dia, hain uen, hikuntaenlehenengo bi betebehaak: pentsamen-


20/72

duaen euskai eta komunikaio bideiatea inguu hubilaekin, amiliaekin.

Baina, pixkanaka, hauai espaio beiakabalduko aikio eta hoietan entutenduena bee ama hikunta bada, hikun-taen eabilea aeagotu eta sendotuegingo du. Ute batuen buuan, gaita-sun osoa lotuko du hikunta hoetaneta edoein espautan, untio oma-letan nahi besteetan, eabilteko gaiiango da. 8

A ibilbidea osatuko du lehendabii:

A IBILBIDEA

Ondoen B ibilbidea egingo du, HIzTUNOSO bihutu (AB).

B IBILBIDEA(haurrarena)

Ama hikunta etxean natualki eta oha-kabean (A) ikasi du, eta landu egin du (B)

modu akademikoan eta kultualean

,hikunta hoetan bee gaitasuna kultu-

alki eta kontienteki abaldu eta osatu.Bide hoetan hekunta jatoikohikuntan jasotea ia einbestekoa dahitun oso iatea iisteko. Behin hoe-taa iitsita hitunak e du inolako aao-



Fund o Natue, 2003.

ik iango edoein komunikaio egoea-tan bee jatoiko hikuntan aiteko.

Hitun hoiek dia, hain uen, hikuntabee gaapenik handienea eaman dea-ketenak.

Petsona helduen kasuan, hikuntabaten ikasketa e da natuala iaten.Beste ibilbide bat osaten du:

B IBILBIDEA (helduarena)

Hasteko, hikunta hoi ikastekoMOTIBAzIOA beha du. Ondoen, hikun-ta EzAGUTU ahala ErABILTzEN hasikoda. Baina ibilbide hoi osatean, A ibil-bidea egiten ee has daiteke: eabiltea-en ondoio gehiago eagutuko du, etahoek hikunta hoekiko motibaioaindaten lagunduko dio.

Bi ibilbideak osatean (BA) HIzTUN OSObihutuko da, hau da, hikunta untioomaletan eta natualetan eabiltekogai iango da. Hitun hoek, hikunta

hoi bigaen hikunta beala ikasi du,baina AB ibilbidea osatu duen hituna-en gaitasuna lotea iitsi da. Ikasteake du mugaik eta, BA ibilbidea eginduena, aue bee hikuntan landu-tako untio kultual gutiak bigaenhikuntan lantea iisten bada, ABmotako hitun bilakatuko da.

MOTIBAzIOA, EzAGUTzA eta ErABILErAdia hikunta baten biitai eagitendioten hiu aktoeak. Hasteko hikun-

MOTIBAZIOKULTUrALA

EZAGUTZAKULTUrALA

ErABILErA

KULTUrALA

ErABILErA EZAGUTZA MOTIBAZIOA

ErABILErA EZAGUTZA MOTIBAZIOA


21/72


ta eagutu egin beha da (hitegia,gamatika, onetika), bestela nekeeabil daiteke. Baina motibaioikgabe, hikunta hoi ikastea edotamantentea einekoa da. Esan gabedoa, ikasitako hikuntak eabili eginbeha diela, eabilten e den hikun-

ta ahatu egiten baitaio hitunai.

Hoe gain, hikuntak biiik jaai-tu dean, ia einbestekoa da A ibil-bidea osatu duten hitunek ibilbidekultuala osatea, hau da, uats batgehiago eman eta B ibilbidean satea.Hoek esan nahi baitu, been jatoi-ko hikuntan alabetatu eta edoein

aloetan hikunta hoetan komuni-kateko gai iango diela. Hoetaakohekunta (natu ientiak, matemati-

ka, sika, liteatua, giate ientiak)jatoiko hikuntan jasotea untse-koa da. E da nahikoa hikuntaeneaguta bematea, beste untioeneaguta ee hikunta hoetan jasobehako dute hitun osoak iatea iitsinahi duten hikunt komunitateek.

Euskal Heian Euskaaen beeskua-te bidean emandako uatsek ageianuti dute hikunta gutxitua ikasgaigisa baino landu e duten hekun-ta eeduetan, ikasle gehienak ediela hitun oso iatea iitsi. Aldi,hekunta hikunta gutxituan jasoduten ikasle gehienak hitun oso

iatea iitsi dia bi hikuntetan:Euskaa eta Gatelania edo Euskaaeta Fantsese.

MOtIBAzIOKuLturALA

BErEzKOMOtIBAzIOA

BErEzKOEzAGutzA

BErEzKOErABILErA

EzAGutzAKuLturALA

ErABILErAKuLturALA

B ibilbidea

A ibilbidea

B ibilbiderako urratsa egitea ezinbestekoa da hizkuntza berreskuratzeko


22/72

Hikuntaen biita likido bat baili-tan iudika daiteke. Likido hoi libekiibilten da hiu ontzihoien atean etaosoki beteten ditu hiuak hikuntaegoea nomaliatuan badago. Onti

batetik bestea pasateko, hala ee,maila bat beha du likidoak, bestelae da ontien ateko pasabideaiitsiko. Hau da, petsona batek moti-baioa ian deake Ingelesa eagute-ko, baina motibaioa eskasa bada, eda eaguta bihutuko (e da ikastenhasiko). Ikasten hasten bada, bei,eaguta maila bat lotu behako dueabilten hasteko.

Hizkuntza biziak

Hikunta batek, hikunta biia iandadin, giateko espau gutietaneabilia ian beha du. Hoi hoela den

kasuetan, hikuntak ibilbide natua-la eta kultuala bete ohi ditu eta beehitunak hitun osoak iaten dia.

Biiik dauden hikuntak egoeadesbedinetan egon daiteke, bainabiiik jaaitu nahi duten hikun-tek egoea jakin batean biitea lotubeha dute: AB egoean. Hau da, bee

hitunek, ibilbide natuala eta kultu-ala egine hitun oso iateko aukeaduten egoean.

Hizkuntzen egoerak:

A egoea: tansmisio natuala (ami-liakoa) bakaik jasoten dutenhikuntak. (Kechwa, Maia, Guaania,Aimaa)

B egoea: maila kultualean bakaiktansmititen dien hikuntak. (Latina,Sanskitoa).

AB egoea: ibilbide osoa bete tansmi-titen dien hikuntak: modu natualeaneta kultualean (Ingelesa, Gatelania).

BA egoea: ibilbide osoa bete dutenhikuntak, baina abiapuntua natualaian behaean, kultuala ian dutenak.(Hebeea duela enbait ute, beeskua-ten hasi ienean).

egoea: gaai batean biiik egon aen,gau egun, desagetuta dauden hikun-tak. (Etuiea, Ibeiea)

AB egoea da biiik iaun nahi duenhikunta batek edietsi beha duena.Bea, modu natualean eta kultualean

tansmititen den hikunt egoeaaiistea da helbuua. Beste ahalegin gutiakgetuate soilak baino e dia iango etahoietaa bakaik iisteak e du hikun-taen biita bematuko.

Hiztunen egoerak:

Hikunta AB egoean dagoenean, beehitun komunitateaen muinean hitunosoak daude: AB eta BA hikunt ibilbi-

Hezkuntza hizkuntzagutxituan jaso duten ikasle

gehienak hiztun oso izaterairitsi dira bi hizkuntzetan


23/72


dea egin duten hitunak. Lehenengoekhikuntaen eagutaik handiena

iudikaten dute, been ama hikunta(A) da eta landu egin dute kultualki(B). Bigaenek, bestalde, motibaioikhandiena iudikaten dute, hikunta eeagutetik hitun oso iatea iitsi die-lako. Hoiek gutiak dia hikunt komu-nitateaen bihota, gaineako hituneneedu eta eeeentia. Hitun hoiekhikunta eemu beietaa eaman eta

gaaian gaaiko beikuntetaa molda-ten dute. Mota hoetako hitunikgabe, hikunta bat neke biiko da XXI.mendean.

Hoek e du esan nahi, odea, beste hitu-nek gaantiik e dutenik. Hitun osoake dienak ee hikunt komunitateaenpate dia, noski. Alde batetik, hitunnatualak (A) ditugu. Hoien atean diaama hikunta kultualki sekula landu eduten petsonak. Hoiek ahoko tansmi-sioan belaunaldi belaunaldi igoi denabeastasunaen jabe dia eta kultu ibil-bidea osatean hikuntak aintat hatueta bee egin behako luke hitun hoienabeastasuna.

Bestetik, kultu bidetik ikasi dutenak(B) ditugu. Hoiengan motibaioa etaeabilea sustatu geo, BA iateaiitsiko dia.

Aipatutakoe gain bada beste hitumota bat ee: . Hoiek e dute hikun-ta eaguten, baina hitun posibleak

dia. Aintat hatu beha dia, hikuntaikasi edo hikunta beeskuaten lagundeaketelako.

Hizkuntzaren

untzio nagusiakHikuntek hainbat untio betetenditute mintaten dien lualdeedo komunitateetan. Behetik goaiendatuta: identitate edo petso-na untioa, amilia untioa, lanmundukoa, untio lokala edo hei

mailakoa eta untio naionala.Jatoiko komunitate edo lualde-tik kanpo, enbait hikuntek bestebi untio ee bete ohi ditute: kultuedo ibiliaio untioa eta naioa-teko untioa.

Biiik dagoen edoein hikuntakbeteten ditu lehenengo bi untioak,

hau da, petsonen bane pentsa-menduaen euskai eta amiliaenhikunta iatea. Hiugaen espaua

Hiztunen diagrama:

AB

BA

A

B


24/72

lan munduaena da, lanbidean eabiltenden hikunta beeia edo espeialiatuaian baitaiteke. Hoen ondoen datoheian egiten dena, maila lokalekoa,inguu hubilean nagusi den hikun-ta. Eta akenik, naio mailan baliatendena.

Badia untio hoiek beteteagain, naio espaua gainditenduten hikuntak ee, sotu iennaiotik kanpo ee oialak edo kultuhikuntak dienak. Hoien atean dia:Gatelania, Alemana, Ingelesa, Eusiea,

Txinea, Fantsesa, Suediea

Akenik, naioatean komunikatekoeabilten dien hikuntak daude. Gauegun, untio hoi nagusiki Ingelesakbeteten du.

Nomaliatuta dagoen hikuntak lehe-nengo bost untioak beteten ditu osoki,

hau da, biitako alo gutiak hikuntahoen bide egiten ditu: amilia, iakas-kunta, administaioa, lan mundua, ebi-

tuak, justiia sistema, komunikabideak,kultua

Bea, hikunta batek lehenengo bostuntioak beteten e baditu, bestehikunta batek maila hoietako bat edogehiago beteten dituelako iango da.Ondoio, alo hoietan hikunta hoibatetuta egongo da.

Bee, hikunta batek ein du gehien-goaen jatoiko hikuntaen egoeaegun batetik bestea aldatu. Bainagehiengoaen hikunta hoek petso-

na edo amilia untioak soilik betetenbaditu, eta besteek untio naionalabadute (Euskal Heiaen kasuan Gate-laniak eta Fantsesak beala), pixkana-ka gehiengoaen hikunta, hikuntagutxitu bihuteko bidean jaiko dute.Alegia, untio naionalak betetendituen hikunta hoek, bestea ode-katuko du.

Odekapenetik galbidea uats batbaino e dago.

NAzIOArtEKOfuNtzIOA

KuLtur

A/zIBILIzAzIOfuNtzIOA

fuNtzIONAzIONALA

fuNtzIOLOKALA

LANMuNDuA

fAMILIA

PErtSONA


25/72


Hizkuntzakgalbideanzegatik eta nola galten dia hikuntak?Nola beeskuatu daiteke?

Hikunta bakoita edo hitun komuni-tate bakoita eta bee histoia bakaa

dia, baina galteko aiskuan daudenhikunta gutiek ibilbide bedintsuaegin dute. Beeskuatu dienek ee bestehoenbeste. Ibilbide hoiek aalduko dia jaaian, hikuntak galbidean jatendituten eagile nagusiak eta beeskua-teko uats gaantitsuenak ein dienadieai.

Ordezkapena

Hikunta gutiek, been lualdean bii-teko behaekoa dute eskalaen lehen-

biiko bost untioak beteta iatea. Baina,beste hikunta batek untio hoietaikobat beteten badu lualde hoetan lehen-dabiikoa itoteko bidean jaten du.

Odekapena e da getaten behetikgoa, aldeanti baiik. Hikuntaodekataileak naio mailako lehe-nengo untioak beteten ditu: politika,

iakaskunta, administaioa, osasungin-ta Hoela bee hikuntaen behaaabalten du.

Hotxe dago gakoa: hikuntaenbehaa sotean. Hikunta bat oina-

iko untioetaako beha denean,eabili egiten da eta pixkanaka espaugutietaa hedaten has daiteke.

Behaak eaginda hikunta hoinaio mailako untioetatik behekountioetaa hedaten hasten da, heihikuntan txetatu eta pixkanakaamiliaaino, etxeetaaino eta petso-

nenganaino iitsi. Maila hoietaainoiisten denean, aota en hikuntakuntio gutiak beteten dituenean,jatoiko hikunta eabat odekatuadagoela esan daiteke. Alegia, gehien-go baten hikunta iatetik gutxiengobatena iatea pasaten da.

Alde bakarrekoelebitasuna=diglosia

Egoea hoietan alde bakaeko elebi-tasuna hasten da gailenten. Hikuntaminoiatuko hitun gehienak elebi-dun egiten dia. Beste hitunek e dutehoetaako behaik sentiten, ian

ee, jatoi beaiena e den hikuntae da untio gutietaako beha. Kasuhoetan, elebitasuna hita eabiltenda, baina diglosia eabili behako lita-teke. Ian ee, jatoiko hitunak bihikunta dakiki, baina ea desbedi-nean: batak geo eta untio gehiagobeteten ditu, besteak, bei, geldi-ten dien apuak baino e. E daude

paekatuta, hota, hikunta gutxitu-ko hitunak elebidun diglosiko bihu-ten dia.


26/72

Giate diglosia getaten den kasugutietan jatoiko hikunta galdu

egiten da bee hitunak egoea gaaijabeten e badia.

Ordezkapen prozesua

Hikunta odekapena getatenden kasuetan, gia talde edo hikuntkomunitate batean, hasiean hikunta

bakaa dute, elebakaak dia jatoikohikuntan. Geo hitun batuek biga-en hikunta bat eagutu beha dutelaonaten da. Ondoen, behaekoa denbakaa betakoa ian aen, bigaenaeaguteko behaa abaldu egiten da.Denboaekin bigaen hoek untioakiabaten ditu eta bee eabilea beha-behaeko bihuten da edota hedatuegiten da giate maila batuetan. Pixka-naka, bigaenak amiliakoa e besteuntio gutiak beteten ditu. Betakohikunta, bea, amiliaako eta mailapetsonaleako alboatuta uten du.Kanpokoa behaeko bihuten da, beta-koa e. Egoea hoek auea egin ahala,betako hikunta batetu egiten da eta

giate hoi beio elebaka bihuten da,baina kanpotik etoi aion hikuntan.

Ondoen, bi belaunaldi nahikoa iatendia eabateko odekapena getateko:

aitona-amonak jatoiko hikuntanelebakaak; seme-alabak elebidun take-tsak; bilobak kanpotik etoi den hikun-tan elebakaak.

Hoela aalduta, badiudi hitunei lepo-aten aiela odekapenaen eua, bainabenetan ek behaten ditu hikuntagutxitu baten hitunak bee ama hikun-

ta e tansmititea? Nola soten daegoea hoi?

Hauek dia eagile nagusiak9:

1. Ama hikunta e eabiltea hauenhekunta omalean (eskolan). Eahoetan hauak ail iango du beehikunta sakonean ikastea (iakui,idati). Bea, hikunta menpeatai-lea ikasten da ama-hikuntaen ode,eta bee lekua haten du.

2. Komunikabide nagusi, aisialdikopoduktu ein kultu poiektuetanhikunta menpeataileen eabilea.

3. Petsonen ubaniaioak, migaioeketa aba, saitan, hitun komunitateendesintegaioa eagiten dute. Egoeahoetan hauei ail egiten aie gua-soen hikunta eguneokotasuneanentun eta eabiltea. Ondoio, hikun-taen tansmisioa galten da.


earths linguistic, cultural, and biological di-

versity. UNESCO-Tealingua Wold Wide

Fund o Natue, 2003.

Aitona-amonak jatorrizkohizkuntzan elebakarrak;seme-alabak elebidun

traketsak; bilobak kanpotiketorri den hizkuntzanelebakarrak.


27/72


4. Hikunta menpeataileak exijitu etahikunta gutxituak babesteko odain

ekonomiko eta psikologikoak ematene dituen lan mekatua.

5. Gia eskubide linguistikoenbabesik ea.

6. Eleanitasunaen auean hikuntamenpeataileen elebakatasuna gauanomaltat, nahikotat eta behae-

kotat joten duten ideologiak, baiestatuentako (naio bat, hikun-ta bat) ein nobanakoentako. Hoidela eta, saitan guasoek aukeatuegin beha dutela pentsaten dute:seme-alabek ama hikunta ikastea(eta ondoio, lan mekatuan aukeagaltea), edo hikunta menpea-tailea ikastea (eta ama hikuntabatetea).

HizkuntzarenGalera

Odekapenaen eagine jatoikohikunta gutxitu bihuten da eta galbi-dean saten da. Ondoko uatsak emanohi dia hikunten galea poesuetan:

Funtzioen defzita

Estatuko hikuntan minto dengutxiengo elebakaa ediguneko

igole moduan txetaten da. Euakdia naioa eta euena da hizkuntza

nazionala.

Alde bakarrekoelebitasuna

Hikunta gutxituak enbat etauntio gutxiago bete bee komuni-tatean oduan eta gutxiago eabiliko

da, edo bee eabilea espau jaki-netaa (etxea, lagunatea) muga-tuko da. Hikunta oiialeko eleba-kaak ugaiten hasten dia eta edia elebidunten, e baita behae-koa hikunta minoiatua jakitea.Halabe, hikunta minoiatukohitun gehienak elebidun bihutendia. Hikunta oiiala alo oma-leako eabilten dute eta besteainomaleako. Jatoiko elebakaak,belaunaldi ahaenak, desagetendoa, gainea, gutxiagotasun konple-xua ee saten da tatean.

Gutxiagotasun

konplexuaJatoiko hikunta e da untionagusietan eabilten, eta hoetaa-ko gaitasunik e duelako iango delapentsaten dute hitunek. Pestigioagalten du. Hau da, untio nagusie-taako balio e badu, gaineakoetaneabilteak ee e du entuik jato-

iko hitun askoentat. Hoela,hikunta oiiala komunitateko pateiatea pasaten da.


28/72

Hizkuntz komunitatedesegituratua

Maila goeneko eabakiak estatukohikuntan iisten dia. Funtionai-tak eta elite poesionalak hikun-ta minoiatuaekiko motibaio etaeaguta gutxiago iango du hikuntkomunitateko gaineakoek baino.E da elebakaik geaten. Hikunta

minoiatuko hitun gehienak elebidu-nak dia.

Diskriminazio legala

Jatoiko hikunt komunitatea gutidesegituatuta dago, eta kohesioagaldua dagoene, peieia iatea pasa-ten da. E du inolako legitimitateik eeta babesik ee.

Hizkuntzak

berreskuratzebideanNola beeskua daiteke galbideandauden hikuntak?

Euskaaen eta beste enbait hikun-

ten espeientian oinaituta esandaiteke hikuntaen galea bii dutenbelaunaldien baitan dagoela joea hoi

aldateko eabakia hatea eta bees-kuateko uatsak ematen hastea.

Belaunaldi hoek bee hikuntan bii-teko edo iateko nahia sentitu ohi dueta hoi eske gainditen ditu bees-kuate bidean topaten dituen tabak.

Haustura tentsioa

Galeaen eagine, egoea jasangaitaiatea iisten deneako hitunak edegutxi ian deake bee hikuntan etahikunt komunitatean. Hoek amoeematea eta bee hikunta eabatbatetea bulta ditake hitunak.Baina infexio puntua ian ohi da unehoi, kontako jaea ee eagin baite-ake. Alegia, joea hoi hautsi eta beehikunta beeskuate bidean jate-a bultatu ditake hitunak. Eaba-kia odua ateko jaea batetu etahikunta beeskuateaen aldekoadenean Haustua tentsioa getatenda. Puntu hoetaa iistean hikun-

ta beeskuate bidean jatekouatsak ematen hasten da hikuntkomunitate hoi.

Berreskuratzea

Hainbat bidetatik lotu daiteke hikun-ta baten beeskuapena. Jaaian ien


29/72


datutako puntuak e dia beti beteten,baina helbuu hoietaa iisten saiateabeeskuate bidean uats sendoakemateko modua ian daiteke.

a) Hikna komniaeaenkonpakaioa + opimiaioaHikunt komunitatea bee-gituatu egiten da: AB eta BAhitunak bilten dia hikunta pes-tigioaen eta gaitasun politikoaenodekai gisa.

b) Babes legala

Botee linguistikoaen bibanaketa:botee politikoak botee linguistikoa-i eantuten dio.

d)nioak beeskaeaHitun taldeak ugaitu eta taldebakoitak bee untioa uletu etabee gain haten du.

e)Elebakaasn eioialaHikunta gutxituak beea eta besteinoena e den lualdea edo habitatlinguistikoa beha du bee gaapenosoa lotu ahal iateko eta beehikunt komunitatea hikuntahoetan osa dadin.

) Aokonfana

Hikunt komunitate osoak bane-atu beha du egoea minoiatuanegon den bee hikuntak gaitasun

Haustura tentsioa

normalizazio

a

galera

+ Aokonfdana

+ Elebakaasn eioiala

+ nioak beeska

+ Babes legala

- Diskiminaio legala

- Gxiasn konplexa

- Aldebakaekoelebiasn soiala

- nioen defia

- Hikna komniaeaendesegiakea

+ Hikna komniaeaenkonpakaioa + opimiaioa

Espazio sinbolikoarennuklearizazioa


30/72

eta ahalmen osoa duela bee behagutiei eantuteko.

Bea, galbideaen auean bi aukeaditu hitun komunitateak: hikuntaeabat galdu edo beeskuate bidean jai. Infexio puntu hoetan aueko joea eten behako du hikuntabeeskuaten hasteko.

Haustua tentsioak auetik datoendiglosiaekin amaitea esan nahi dueta eabaki hoi hatu duen belau-naldiak beebiiko gaantia hatendu bee hikuntaen histoian. Ianee, sustataileen belaunaldi hoeneaugai nagusia da beti ondoen-go belaunaldiei begia egiten duelalan. Besteen ain egon gabe beehikuntaen aldeko uatsak ematenhasten da.

Haustua tentsioaen ondoen, enbaitkasutan bi belaunaldi (20-25 ute)beha ian dia hikuntaen biibe-itea osateko. Hala ee, denboabaino gaantitsuagoa da haustua

eagin duen belaunaldi hoek beehikuntan biiteko eta iateko nahiasentitea.

Izateko nahiaedo borondatea

Edoein hikuntaen beeskuapenean,bee lualdean hikuntaen eagu-ta eta eabilea behaeko bihuteada helbuua. Hoetaako boonda-tea eta iateko nahia einbestekoak

dia. Hala getatu da hikuntaen batbeeskuatu den kasu gutietan: Alba-niea, Txekiea, Ameniea, Lituaniea,Maltea, Novegiea, Poloniea, Hebee-a, Eumaniea, Eslovakiea, Estoniea,Suomiea, Faoea10

Gutxitutako hikunta bat beesku-ateko lehenengo eta einbestekobaldinta hitunen nahia da, hitunenbenetako boondatea. Hikunt komu-nitateak bee notasuna babestu nahie badu, asimilatua iateko pest baldinbadago, kontienteki edo ohakabean,e dago ee ee egiteik.

Iateko nahiak ebait egitea bulta-

ten duen motibaioa soten diohitun indibidualai. Bee inteesaksakikateko eabakia haten du etabidean aukituko dituen ailtasun etataba gutiei aue egin behaa ona-ten du huengo belaunaldiei hikun-ta egoea egonkoean eta osoan utiahal iateko. Jaea hoi hitun kopuu

10 Juan Calos Etxegoien Xamar. Orekan: Herrieta Hizkuntzen ekologiaz. Pamiela Agitale-

txea. 2001.

Gutxitutako hizkuntza batberreskuratzeko lehenengo

eta ezinbesteko baldintzahiztunen nahia da, hiztunenbenetako borondatea.


31/72


jakin batek haten duenean, hikuntkomunitateak ee iateko boondatea

duela esan daiteke. Hoi hoela bada,huengo uatsa, hitun hoiek bilteaiango litateke.

Bestalde, Txepetxek dioen beala,hikunt komunitate batek ein duonatu beste komunitateek beehikunta besteena baino gutxiagodela esatea. Ian ee, edoein gaai

histoikotan komunitate linguistikobaten biita bematen duena, beehikunta beste edoein gia hikun-ta beain baliogaia dela sinestea da,konbikio hoek bakaik lagunduko duhikuntaen gaapen linguistiko osoa.Aldi, gaapen linguistiko osoik gabekohikuntak beti egongo dia galtekoaiskuan. Hain uen, gau egun, hoida aiskuan dauden munduko hikun-ten egoea.

Hota, hikuntaen pestigioauntsekoa da bee gaapen linguisti-koako, baina pestigioa balio soial bat

da, eta balioa ematen dion giateailotuta dago. Alegia, hikunt komunita-

te batek e badio pestigioik aitotenbee hikuntai, ein die eskatu bestehikunt komunitateei pestigio hoiaito dieaioten.

Euskaaen kasuan, Euskal Heiko lual-de batuetan Euskaa 5. mailan (hikun-ta naionala) kokaten da, baina besteenbait lualdetan pestigio hoi e da

bigaen mailatik (hikunta amilia-a) goa igoten, eta enbait kasutan 1.mailan (api-hikunta) kokaten da. zeesanik e Euskaa Euskal Heitik kanpoegiten dien baloaioetan. Baina, Euska-ak bee lualde osoan hikunta naio-nalaen mailan kokatea iutatu behadu, bestela hikunta lokalaen mailaa

(dialektala) jaitsiko da. Eta maila hoetan,kultu hikunta iatea iisteko bideak itxiegiten aikie hikuntei; gataka 3 eta 4mailetaa pasaten da eta ondoen 2 eta1 mailetaa, odekapen poesu osoagetatu ate.

A HIzKuNtzA B HIzKuNtzA

NAzIOA

HErrIA

LANA

AMILIA

PErtSONA

NAzIOA

HErrIA

LANA

AMILIA

PErtSONA


32/72

Egoea hoetatik iteteko beeskuatebidea abiaai beha da. Bide hoetan

gaantitsua da hikunta beneta-ko galte aiskuan dagoela onatea,eta biiteko oeka loteko baliabidegutiak matxan jatea.

Bihotza, burua, eskuak.

Hikunta beeskuateko baliabideakmatxan jatean geta liteke uatsakalo teoikoai oso lotuta eman nahiiatea. Estategiak, hikunta politikak,planak eta aba diseinatea gaanti-tsua da, baina hoi gutia matxan jaiahal iateko behaa edo nahia senti-ten e bada neke egingo da auea.zenbaitetan, beha edo nahi hoek ondo

diseinatutako planen ain egon gabe,uenean eta boondate hutse laneanhastea bultaten ditu hitunak aueaegiteko ekin egin beha dela ikusita.

Bea, gauak nola egin jakiteak(BUrUA) bee gaantia du, noski,baina hoen paekoak dia hikunta-en alde lan egitea bultaten duensentimendua (BIHOTzA) eta laneakojaea (ESKUAK) ee.

Ahozko hizkuntzatik

idatzizkoraAestian aipatu beala, beeskua-te bidea hasten duen hikuntaenhelbuua mintaten den komuni-tateko espau gutietan eabilteaiistea da. Alegia, untio naionaltatdeinitu dugun eemua betetea.


33/72


Hoek esan nahi du ahoko eabileae eik, idatikoa ee beteko duela.

Hau da, etxeko, lagunateko, kalekonahi laneko hikunta iatea gain,iakaskuntan, liteatuan, hedabidee-tan, administaio publikoan eta bestehainbat espau omaletan ee eabi-liko da hikunta.

Hoetaako, beha-behaekoa dahikunta estandaa, batua. Hau da,

hikunta hoen aldaea desbedinakbatuko dituena. Idatiko oma aau-tuik gabe idaleak ailtasun handiakian ditake idateakoan, eta iaku-leaentat ee nekea ian daitekeidale bakoitaen aauen aabeaidatitakoa iakutea eta uletea.Hikunta aautuak taba hoiek gain-ditu eta hitun osoen konpaktaioabideaten du.

Euskaaen kasuan, hikuntaen bata-sunaen auia betidanik egon da ida-leen ahotan Euskaako liteatuaenhistoian. Hala ee, estandaiaioa-ko lehen uatsak XX. mende hasieaneman ien. Hae geo, hikunta

bateateko lana Euskaltaindiak,Euskaaen Akademiak, egin du neuihandi batean. Baina egiteko hoetanlagungai eta askotan bultataile ianditu hikuntaen copusa modenia-teko lanean jadun duten eakundeak,ientiaen dibulgaioa, hitegiginta,itulpenginta, hedabideak eta bestehainbat alo landu ditutenak.

Euskaaen batasuneako lehen ua-tsek kontsentsua gain, etabaida eta

polemika handiak eagin ituten.Hala ee, euskalkien ateko oekan etabakoitaen abeastasunean oinai-tuta osatu da hikunta estandaa.Ondoio, hasieako tabak gainditutaeta behaak bultatuta, euskal gia-tea Euskaa batuaen eabilea heda-ten eta onaten joan da.

Bide hoetan, odea, Euskaa batuake ditu euskalkiak odekatu, e baitenhoetaako sotu. Hikunta estan-daa ahoko nahi idatiko espauomaletan eabilteko sotu en:iati-telebistetako emanaldietan,idatiko pentsan, bikoitutako lme-tan, inomaio-agibide ookoetan,

seinaliaio-kateletan, ikekuntan,iakaskuntan, liteatugintan, admi-nistaioan eta aba. Hain omalake dien espauetan, aldi, euskal-kiak eabilten dia, bate ee, jato-i euskaldunak dien eemuetan.Euskalkiak bateteak e luke entu-ik iango, hain uen, betan baitagoEuskaa batua osatu eta abeastuko

duen anitasuna: lexikoa, aseologia,abaduak...

Hota, hikunta estandaa-en eaugai nagusi eta ia ein-bestekoak hikuntaen tokiantokiko aldaeen ateko oeka, ani-tasuna eta abeastasuna dielaesan daiteke.


34/72


35/72

Eskaaen espeienia 35

EUSKARARENESPERIENTZIA

Hikunta baten histoia bee hitunekegiten dute, eta hitun hoien histoiahikuntaena beaena da.

Euskaaen histoiak, euskaldunonhistoiak, milaka ute ditu eta bee jato-iai buuko hainbat teoia daude,baina oain ate ino e da teoia bat

aintat hatea ausatu. Ondoio,gau egun, Euskaaen jatoiak miste-io iaten jaaiten du.

Hala ee, gutiak bat dato EuskaaEuopako hikuntaik ahaenetakoadela esatean. Bea da, hain uen, anti-nako gaaietatik Euopan biiik jaai-ten duen hikunta bakaenetaikoa.

Euskaldunok Euskaa minto denhikunt komunitatea osaten dugu.

Hitak beak dioen beala, euskaldunakEuskaa-dunak gaa. Egun, hikuntkomunitate bat gehiago gaa Euopako

Gurehizkuntzarenhistoria


36/72

beste gutien atean. Euopako hego-mendebaldeko luetan bii gaa. Euska-aen lualde osoak 20.664 km-koaalea du eta, gau egun, bi estatuen

atean banatuta dago: espainola etaantsesa.

Espainiako Estatuaen bauan daudeEuskal Autonomia Ekidegoa (2 milioiinguu bitanle) eta Naaoa (600.000inguu bitanle). Ipa Euskal Heia(500.000 inguu bitanle), bei, Fan-tiako Estatuaen bauan dago eta

Piinio Atlantikoen Depatamentua-en pate da, e du depatamentupopioik.

Dena dela, egitua politiko hoiek sotuauetik ee Euskaaen heia Piiniomendikateaen bi aldeetan bii en,gau egungoa baino eemu abalagoa

hatu.

Indoeuopaak mendebaldeko Euopa-a iitsi ien gaaian, duela 3.000 uteinguu, Euskaa minto ien Ibeiapenintsulako ipa-ekialdean eta Fan-tiako hego mendebaldean.

Auetik, e dakigu noitik egoen

Euskaa mintaten en jendea lual-de hoietan, baina gue kultuaenoinaiko ideia eta sinesmen asko, gue


37/72


kosmogonia, neolitoan K.a. 3.500-2.000 uteen atean nkatu ela

ondoiotatu dute ikelaiek hikuntanoinaituta.

Antinatik, hikunta indoeuopanagusiek munduan hedateko joeaian dute. Euskaak, bei, espaioanhedateko joea behaean, denboanluateko joea ian du eta hoegatik jaaiten du biiik ponostiko gutien

konta. Hoetan giltai ian da Euska-a minto den hitun komunitateakbeste kultuen eagina hateko etabidean auea egiteko, hau da, aldate-ko ian duen jaea.

Euskaak, bea, biiik jaaiten dubaina e duela milaka ute beala; eitxua, e hedadua. Ian ee, eoakmantendu aen, Euskaaen bilakaeakhainbat auo hikunten eagina ian du.Hedaduai dagokione, bei, enbaiteemutan desagetu joan da eoma-taen gaaitik hasita. Odutik, mendemende Euskaaen hedapena muitenjoan da, eta XVIII. mendetik auea joeahoi aeagotu egin da, bate ee, Espai-

niako eta Fantiako gobenuen hikun-ta politiken eagine.

Odekapen linguistikoaen adibidegabia da Euskaak jasan duena. Halaee, Euskaa e da inoi eabat galdu.Gaaiik ailenetan ee hitunek etxebanean mantendu dute biiik.

Otopo eta taba gutiei aue egine,Euskaa beeskuateko ahaleginhandia egin da, bate ee XX. mendean.

Hala ee, gau egun, oso desbedina dalualde bakoitean bii duen egoa:

Ipaaldean: Fantsesa da estatukohikunta oial bakaa.

Hegoaldean: Euskal Autonomia Eki-degoan Euskaa oiala da gatelania-ekin batea. Naaoan, odea, lual-deaen ipaaldean bakaik da oialagatelaniaekin batea. Edialdean eta

hegoaldean e da oiala.

Euskararen ordezkapenprozesua

Aestian aipatu beala, XVIII. mendeanbikotu en Euskaaen odekapenpoesua. Gaai hatan Fantiako etaEspainiako monakiak been hikuntenaldeko politika ooten hasi ien.Luis XIV.enak Fantian antsesa ea-teko eabili uen politikaen ondoen,Bobondaen dinastiak politika linguis-tiko beia eai uen Penintsulan.Mendeaen bigaen edian (1760-1780)politika apaltaile hua Penintsula

osoa eta Ameiketaa abalten saiatuien. Oduan eman ien, hain uen,Ameiketako hikunten auka sekulaeman dien aginduik gogoenak.

Huengo mendeetan egoeak e uenhobea egin euskal hitunentat, edaa jakiteko behaa geo eta handiagoabihutu baiten. Odua ate, eskola-

tugabea edo alabetatugabea iatea een aao ian Euskal Heian, ian ee,heitaek been ahoko kultua uten


38/72

eta hoek aseten ituen haien beha-ak. Biiteko modu hoi, odea, ehao

aldatu en XX. mendean. Batetik, mendehasiean hauak deigoe eskola-teko eabaki sendoa hatu uen Espai-niako gobenuak, eta bestetik, egune-oko biita konplikatu joan ene,alabetatugabe iatea eineko bihutuen, alabetaten e ienek giateaneabat batetuta geateko aiskuabaituten.

Alabetatea, noski, edaa iatenen. Bai Espainian, bai Fantian XX.mendea baino lehen hatu ien eskolakedaa hutsea bihuteko neuiaketa XX. mendeaen lehen edia atebee hoetan iaun uen hekuntapolitika hoek.

Uteak pasa ahala Euskaaekiko mes-dantak bidea egin uen hitunen ateaneta ohateako, belaunaldi beia eabatedaldunten hasi en.

Diglosiarako bidea

Elebitasuna eta odekapenaen atekomuga oso labainkoa da. Lualdebatean elebitasunaen behaa hedatuedo eotu denean, denboaekin beehikuntaekiko nolabaiteko mesdan-ta soten da bee hikunta oialae den hitunaengan. Ian ee, hikun-ta hoek e dio beti balio, giateeginkiun gehienetaako beste hikun-

taen behaa dauka. Hoek gutiaketa edaa egitea behatuta dagoenegoeetan edaa egoki e eabilteaga-

tik jasan beha dituen isekek geo etakonplexu handiagoa soten dute hitu-

naengan. Akenean, hitunak ondoiogabia ateaten du: bee hikuntake du gauko biitaako balio, besteak,aldi, bai.

XX. mendeaen hasieaako, Euskaa biianekaal, atain eta aantale munduanmantenten en, bate ee. Hiietan,administaioaekin eta ikasketekin lotu-

tako jadunak kokaten ien guneetan,geo eta handiagoa en edaa jakitekobehaa.

Egoea, bea, e en batee itxao-pentsua alde gutietatik geo eta isil-duagoa egoen Euskaaentat. Baina,hain uen ee, gune hiitatuenetansotu ien hikunta gaukoteko etanomaliateko ideiak eta ekimenak, etahiietan pitu en nagusiki Euskaaenaldeko mugimendua. Hala ian e balit,neke etengo en Euskaaen galea.Ian ee, oduako hei txikietan gehie-nak euskaldunak ien aen, hikuntaomala edo goi mailakoa (adminis-taioaena, medikuena, albaitaiena,

abokatuena) edaa en, eta Euskaabeheko mailetaa baino e en iisten.Bea, indaten ai en gutxiagotasunkonplexu hua gainditeko eta Euskaaiegokion pestigioa emateko einbes-tekoa en hei guneetan nahi hiie-tan Euskaa aintat hatea eta haenalde egitea.

Euskaaen espeientiak beak eaku-tsi digu jatoiko hikunta (gutxitua)hei txikietaa, landa gioa mugateak


39/72


haiek gehiago batetea bakaik eaginohi duela. Hei txikietatik hiietaa joan

eta jatoiko hikuntan moldatu ahaliateak ematen dio hikuntai estatu-sa eta lekua; eemu batuetan bakaiklan eginda aila baita hikunta batengeoa iutatea. Euskaaen kasuan eehala ian en; baseiek bakaik eingouketen Euskaaen etokiuna bematu.Gaai hatan baseitaek nahikoauten hiia joateko edaa ikasteae-

kin. Gainea, hoelako kasuetan, hiian jatoiko hikunta eabili daitekee-la ikusten den ate e aio hikuntaibalioik ematen eta bateteko jaeaaeagoteko aiskua so daiteke.

Hizkuntza eta

herri-nortasunaXIX. mende bukaean eta XX. mendehasiean, hainbat geateen ostean11,hei-notasunai buuko gogoetaksotu eta haiekin batea hikunta beahei-notasuna godeteko baliabidegisa haten hasi ien. Ildo hoetan,ahalegin kultual eta politiko beiak

sotu ien eta Euskaaen alde geo etaoenago mintaten hasi ien.

Gio hoetan, euskaltaleak ohatu ienEuskaa indateko behaekoa elahikuntaentat baliabide instituiona-

11 Gea Kalistak. Bigaen Gea Kalistan

galdu ien aken ouak. Alegia, Euskal He-

iko hainbat usadio eta ohitua idatita ba-ten ituen aaudi-multoa, uenbide edo

lege-bildumatat haten ena.

lak sotea eta Euskal Hei osoan Euska-aen batasun linguistikoa bideatea.

Hegoaldeko eta Ipaaldeko indaakbatea e en eaa ian, baina enbaitekimenek auea egin uten, hoienatean 1919an sotu en Euskaltaindiak,Euskaaen Akademiak.

Hekuntai dagokione, Hegoaldean,Muoataek 1914an sotu utenDonostian lehenengo ikastola12; Kouko

Amaen Ikastola, 300 ikasle iatea iitsiena. Naaoan Eepublika uteetanieki ien Euskaaen Adiskideak Elka-teak sustatuta. Bikaian, bei, auo-eskolak eaikiten hasi ien. Ipaal-dean ee anteako espeientiaikian en.

Euskaaen aldeko mugimenduhua, odea, Espainiako Gea zibilak(1936-1939) eta Fancoen diktadu-ak (1939-1975) eten uten. Geagaaia eta Fankismoa gogoakian ien hua jasan uten gutien-tat, baina euskaldunek hikuntaenkontako jaapena ee jasan behaian uten.

Iabaleen bandoak, Fankoen aldekoek,hikunta politikaen helbuua gabiuten: Euskaa eabat suntsitea. Hoe-taako, hikuntaen eabilea debeka-tu egin en espau gutietan: kalean,elian, eskoletan, ienetan

12 Juan Calos Etxegoien Xamar. Orekan: Herrieta Hizkuntzen ekologiaz. Pamiela Agitale-

txea. 2001.


40/72

Hikunt apalkunta e en Fankis-moaekin hasi, baina aspalditik etoen

politika hua aken mutueaino eamanuten. Fankismoak lotu nahi ian uenaueko gobenu espainiaek patialkibakaik lotu utena: asimilaioa, euskalnotasunaen suntsipena. Hoetanhikunta ian uen bookagai nagusi.Euskaldunei ahotsa ukatu itaien etahikuntai oialtasuna kendu itaion.Politika hak ideologia landua uen: kolo-

nialismo gaaian aldaikatutako Naziobakarra=hizkuntza bakarra binomioa.

Politika haen baitan hatutako neuigogoek eaginda, Hego Euskal Heianeuskaldun elebakaak guti majina-tuta geatu ien; giatean ein ienedaldunak edo elebidunak bealamoldatu eta ii eaen jomuga bihutuien. Hoek askotan been buualotsaatea eaman ituen. Euskaa elakausa, gutxiagotasun konplexua bane-atu uten askok, eta, aueko mendee-tan getatu en beala, hiietan etahei handietan hikuntaen tansmisionatuala hausten hasi en. Beste behin,Euskaa etxe banea, amiliaa, baseia,

mugatuta geatu en eta kontientiaiedota inetia hutsai eske iaun uen.

Fancoen politika hua Hegoaldeaneai en baina Ipaaldean ee egoeabedintsua jasan uten euskaldunek,ian ee, Fantiako gobenuaen politi-kak e uen Euskaa aintat haten etaFantsesa eai uen hikunta oial

bakatat. Lotsak eta konplexuak eagin-da edota antsese mintatuta etoki-un hobea iango utelakoan euskaldun

askok pixkanaka Euskaa alboatu etahuengo belaunaldiei antsesa bakaik

tansmititu ien.

Hoela ian en Euskararen Berresku-ratzeai buuko lehen dokumentaleanaalten den zibuuko (Lapudi) FeminaJauegien etxean ee. Feminaen gua-soak euskaldun elebakaak ien. Feminaeta bee senaa euskaldunak ien etabeen atean ee Euskaa egiten uten

beti, nahi eta Fantsese ee moldatenien. Baina seme-alabak jaio ieneanFantsesa tansmititu ieten nagusiki,hikunta hoi ondo menpeatu geoetokiun opaoagoa iango utela ustebaituten.

Euskaaen tansmisioaen etenak galea

nabamena eagin uen: XIX. mendean,

AzKEN MENDEEtAKO GALErArENIturBuruA EtA ONDOrIOAK

XIX.-XX. mendeko industrializazioa.

Espainiak eta Frantziak Gaztelania

eta Fantsesa hikunta bakatat

eai ituten. Euskararen prestigio sozial eskasak

etxeko tansmisioai eagin ion.

Botere publikoek babestu beharrean

jaapena agindu eta bultatu uten.

Hizkuntzaren eredu estandar

eta batua alta en.

Euskara hizkuntza gutxitua zen eta

etengabeko gutxite poesuanihoan.


41/72


esateako, Aaba, Bikaia eta Gipukoakobitanleen %69 euskalduna en. Handik

ehun utea, bei, 1981ean, hiu pobin-tia hoietako bitanleen %21,53 bainoe en euskalduna13.

BerreskuratzeaametsEuskaldunentat hikunta galbideanikustea oso taumatikoa ian en. Bainaegoea hain mutuea iisteak galeahoen autokontientia aeagotu etabeeskuateko behaaen meuasendotu egin uen giatean. Ondoio,hikunta eaguten utenak gehiagoeabilten hasi ien eta hikuntaeaguten e utenei ikasteko motiba-ioa sotu itaien.

Haustua tentsioa getatu en belau-naldi hatan, eta handik auea, pae

bat belaunaldi beha ian dia hikuntagalteko aiskutik ateateko.

Euskaa beeskuateko ekimenak iandia lehenago ee, baina gehienak poesuindibidualak ian dia. Aldi, EspainiakoGea zibilaen ondoen egindako lehenahaleginak poesu soialak ian dia,

13 Ladislao Velasco histoialaiak 1866-1868ute bitatean bildutako datuen aabeako

potentajeak.

kolektibitate eta multo handiek abiatu-tako poesuak.

Gaai hatan haotasune heldu itaionEuskaa beeskuateai, euskalgintai.Belaunaldi hak agi ikusi uen Euskaadela Euskal Heiaen bihota eta Euskaabii den atean Euskal Heia ee biikodela.

Kontientia hak, hikuntaen ingu-

uan beantolateko mugimendu soialapitu uen hainbat giate eemutan:hekuntan, hedabideetan, kultugin-tan Euskaldunen komunitateaenatiik kontientiatuena bee buuaantolatu eta hikuntaen atealdiaieta desageteko bideai aue egitekomugimendu soial abala soten hasien, hikuntai eusteaen gaantia jabetuta euden edaldunen lagunta-ekin.

Hikunta bat beeskuateko lehenen-go eta einbesteko baldinta hitunengogoa eta nahia dia. Hikunt komu-nitateak e badu bee identitatea, beeiatea babestu nahi eta kontienteki edo

inkontienteki asimilatua iateko pestbaldin badago, e dago e eginik.

Belaunaldi berriarenezaugarriak:

GAZTEA. Gerran parte hartu gabea. Ezuen geaen taumaik eta gea

aueko kultugintaen inomaioaskoik ee. Haustua jaea uen; eituen gea aueko eeduak nahi.


42/72

Tadiioaen beeskuapena aipa-tean, hikunta kekak ien nagusi.

Geoa auekoaekin hautsi nahi hoibaetu egin en eta odua ate egin-dako gutia atetu eta beeskuate-ko jaea indatu da.14

IKASLEAK. Lehenak seminarioetanikasiak eta geo Unibetsitatekoak.Hain uen, seminaioetan sotuien kekak, eta geo handik kanpoko

ekintetan edo ikasketa jasoagotangoputu ien.

MILITANTEAK. Belaunaldi horren lorpenasko legeai aue eginda edietsi ien.Ekimen haiek eakunde ankistetan euten tokiik eta lege-babesik gabe jai ien matxan. Elkate, talde etaekimen gehienek enbait eligionenbabesa ian uten eta, neui batean,hoi eske egin ahal ian itutenlehen uatsak. Geo beaien kontuauntionateko gai ian dia. Eli- jio-odena batuen babesean sotuien hegoaldeko aldikai ia denak,agitaletxe asko eta lehenengo ikas-tolak. Hota, juidikoki, ekonomikoki

eta apiegitua aldetik oso eskas sotuien. Euskaltale gutxi batuen diu-lagunta gutxi batuekin eta heitaeuskaltaleen boondate eta lanea-ko gogoai eske egin en dena. Ooha, enpesa munduak, industiak etaekonomiak e uten pate hatu euskalkultuaen gaapenean. Eakundeak eeoso beandu (Eusko Jaulaitaekin,

14 Joan Mai Toealdai. Euskal kultura Gaur:

liburuaren mundua. Jakin.1997

80ko hamakadan) hasi ien Euskaa-en aldeko ekimen batuk babesten.

HERRIGINTZA. Helburu horretan oina-itu en dena. Hoen apian eudenpolitika, giate aaoak, kultua,hekunta, hikunta eta liteatu-a. Hasiean, jaduea haiek gutiekbakaa iela ematen uen. Lehenen-go uteetan dena mugimendu soialeta politiko beaen bauan sotu en

aen, pixkanaka desbedindu, elka-engandik beeii eta autonomiahatu joan en dena. 1970eko hama-kadan heldu ion bakoitak bee bidepopioai.


43/72


Belaunaldi hoen eginkiun histoikoaEuskaai pestigioa ematea eta Euskaa

espau gutietaa abaltea ian en:eskolatik unibetsitatea, liteatuatikientiaa, tadiiotik koonte beie-netaa. Belaunaldi hak Euskal kultuaEuskaa denitu uen eta eakundeeta-tik kanpoko oganoak sotu ituen, utee-tan lege-babesik gabe jadun utenak.Gaai hatan sotu ien euskalgintangiltai ian dien poiektuak: Ikasto-

len mugimendua, helduen alabetateeta euskalduntea, Euskal Kantaginta,betsolaita, aldikaiak, agitaletxeak

HizkuntzagaurkotzekobideaMilaka ute dituen hikunta modenoaedo gau egungoa ian daiteke? Mate-

matikak edo teknologia Euskaa landudaiteke? Futbola, ekonomia, inguu-mena, politika edota naioateko gaieninguuan Euskaa inoma daiteke? Fisikakuantikoai buuko libuu bat Euskaaegin daiteke?

Duela beogei ute ia pentsaeina enhoi baina Euskal Heian eealitate

bihutu da. Hala ee, lualde bakoiteanhikunta gaukoteko uatsen eitmoa,baliabideak eta aukeak desbedinak ian

dia, eta ondoio, Naaoan, Ipaaldeanedo EAEn hikuntaen egoea eta iaea

e dia bedinak.

Dena dela, gau egun, Euskaa hikuntabiia eta modenoa da. zenbaitek usteuen Euskaak e uela matematikak aal-teko edo medikunta egiteko balio, e elahikunta modenoa. Hikuntak, odea,e dia bee modenoak edo antinakoak.Hitunek bihuten ditute hikuntak

gau egungo. Hikunta eguneatekogaitasuna, bea, e da hikuntaena,hitunaena baiik.

Biiik dauden hikuntek been hitunekbii duten eealitatea egokitea ia ein-besteko dute eabilgai iango badia.Baina hoe gain, hiu elementu gaan-titsu ee beha iaten ditute: beea etabeste inoena e den habitat linguistikoaedo lualdea iatea, hitun osoak eduki-tea eta hikunta bateatua, estandaa,iatea.

Hikunta bat gaa dadin, einbesteko aiolehen bost untioak15 betetea: identitateedo petsona untioa, amilia untioa,

lan mundukoa, untio lokala eta untionaionala. Halabe, beeskuate bideangaanti handikoa iango da eabileaespauak sotea: iakaskunta, hedabi-deak, copusaen bateatea, lan mundua,kultua eta administaio publikoa.Hedapen hoetan, hikuntaen aldekomugimendu soialek egiteko gaanti-tsua beteten dute, beeskuate poe-

sua bikoten lagunten baitute.

15 Ikus: Hikuntaen Funtio Nagusiak atala.


44/72

Euskaaen kasuan, gue hikuntakhitun osoak ian itan, batetik, beha-

ekoa ian en hitunak hikuntahoetan alabetaten hastea. Helduakedaa alabetatuak edo alabetatugabeak, Euskaa alabetatu behaien, eta euskal hitunak e ienakeuskaldundu egin beha ien. Beste-tik, hauek ee Euskaako hekunta jasoten hasi beha uten eta helbuuhoi loteko Euskaa hutseko hekun-

taen aldeko apustua egin en ikas-toletan, baina hegemonia iekianoinaituta. Hau da, beste hikuntei(Gatelaniai eta Fantsesai) uko egingabe Euskaaen hegemonia eai en.Ikastolen sotaileek agi ian duteEuskaako iakaskunta bematu ahaliateko Euskaak hegemonikoa ianbeha uela.

Hoetaako, odea, iakasleak Euskaatebatu beha ien, ikas-mateial gutiaEuskaa sotu beha en, eta Euskaaikasgai gutiak emateko pestatu behaen: matematikak, sika, kimika, litea-tua, giate ientiak eta aba. Hota,Euskaa alo hoietaa egokitu beha

ian en.

Hoi gutia egin ahal iateko, beha-behaekoa ian en hikunta bate-atea, estandaiatea. Hoek bultatuuen Euskaa batuaen soea, Euskaadesbedinak (euskalki) batetik osatuen hikunta estandaa. Lan hoiEuskaltaindiak (Euskaaen Akademiak)

egin du hikuntaen copusa modeni-ateko lanean jadun duten eakun-deen lagunta eta bultadaekin.

Esan beala, hekunta, copusa etakomunikabideak dia hikunta bat

nomaliateko lan espau nagusiak.Baina hoi gutia matxan jate-ko, Euskaaen beeskuate poe-suan, bedeen, untsekoak ian ienhei mailako nahi naio mailakomugimendu soialak, giate ekime-nai eske sotu baitien Euskaaindabeitu duten elkate eta eakundegehienak.

EuskalgintzarenhastapenaAestian aipatu beala, bihota, buuaeta eskuak jai beha dia hikuntabat beeskuateko. Inplikaio handiaeskaten du eta gauak nola egin jakitea gain, hikuntaen alde lanegitea bultaten duen sentimendua,ilusioa, eta laneako jaea ee gaan-

titsuak dia.

Euskaak mugimendu soialetan ianditu elementu hoiek. Euskalginta-en hastapenean heitaak ian ienEuskaa biibeiteko oinai-oinai-koak ien elkate, eakunde, eta eagutietako baliabideak sotu itutenak.Gaai hatan Euskaa espau gutietaa

abalteko tesnak beha ien: iakas-leak, itultaileak, idaleak, hitegigi-leak, gamatikagileak


45/72


46/72

ko behaekoa da hitun gutiekuletuko duten hikunta baliatea.

Helbuu hoi nola lotu hikunta ba-koitaen histoiak eta hitunek bal-dintaten dute, eta Euskaai dago-kione, batasunaen behaa, bate ee,XX. mendean indatu en. Batetik,Euskaa geo eta mateial idatigehiago egoen eta hikunta estan-daik e iateak sekulako dispetsioaeagiten uen idakean. Bestetik, he-

dabideak ee Euskaa eabilten hasiien eta Euskal Hei osoak ulete-ko moduko Euskaa eskaten uten.Hoe gain, modenitatea Euskaajaso ahal iateko ee beha-behae-koa en, euskalki desbedinak egoteakaildu egiten baituen Euskaaencopus ientiiko-teknologikoaengaapena.

Batasun bidea, etabaida eta hase-ealdi betea ian en hasiean. Eta-baida gogoenak h letaen eabile-aen aldekoen eta kontakoen atean,eta hei-euskaaen alde eudeneneta Euskaa batua, estandaa, nahia-go utenen atean sotu ien. Pixka-

naka, odea, eedu bat inkatu da etanomaliaio bidea osaten joan da.Kitika eta polemika atean Euskaabatua iango enaen oinaiak eaiituen Euskaltaindiak, hau da, iakas-kuntaako, liteatu podukioakoeta hedabideentako diseinaten denEuskaa estandaaen oinaiak. Gauegun, onapen abala, ia eabatekoa,

dute Euskaltaindiaen aauek iakas-kuntan, hedabideetan, Administa-ioan eta liteatu podukioan.

UZEI

Euskaa unibetsitate-gaietaako etahikunta tekniko-ientikoako pesta-teko helbuuaekin sotu en UzEI (Uni-betsitate zebituetaako Euskal Ikaste-txea) 1977an. 1979an lehenengo hitegiteknikoa agitaatu uen: Fisika Hiztegia.Geotik, beste enbait jadueen atean,unibetsitateako nahi iakaskunta e-taineako hainbat testulibuu, eta beste

hainbat jakinta- eta lanbide-hitegi ka-leatu ditu.

Elhuyar Fundazioa

Euskaa ientiaen eta teknologiaeneemuan gaateko, sustateko eta ea-bilteko helbuuaekin sotu en Elhu-ya Kultu Elkatea 1972an. Geoa, bee jaduna Euskaaen copusaen eta es-tatusaen nomaliaioa bideatu du.1974an Elhuyaraldikaia agitaatenhasi en, ientia eta teknologiai buuosoki Euskaa idatitako lehen aldi-kaia. 1986an, bei, Elhuyar Zientziaeta Teknologia hilabetekaia agitaa-

ten hasi en. Hoe gain, Euskaakohekunta-mateiala landu eta agita-aten du, eta iatiako nahi telebis-taako ientia eta teknologiai buukosaioak ekoiten ditu.

Itzultzaile Eskola

1980an sotu en Donostiako Itul-taile Eskola ienaekin. Hama uteanlauehun bat ikasle itulpengintaa-


47/72


ko pestatu ondoen, itulpengintaikasketak unibetsitatea bideatu i-

en. 1987an, bei, Euskal Itultaile,zuentaile eta Intepetaien Elka-tea (EIzIE) sotu en Euskaa laneanai ien itultaileak, uentaileaketa intepetaiak koodinatu eta ba-teko.

Ikastolen mugimendua

Euskaaen beeskuate bideanhekuntai dagokione, untsekoaian en 1960ko hamakadan ikasto-len mugimenduak hatu uen indaaEuskaa hutseko hekunta sistemabematu ahal iateko.

Ikastolek abaldu uten bide edo ee-du beiak ikasleak bi hikuntatanhitun oso bihutea ahalbidetu du.Hain uen, eedu hoi ian da 80kohamakada geotik hekunta sis-tema osoa abalten joan dena.

Ian ee, hikuntai etokiunaeman nahi baaio, einbestekoa da

hauak hikunta hoetan heteaeta biiaatea. Euskal Heian Eus-kaa sustatu nahi ian dutenek osogabi ian dute hoi, eta EspainiakoGea baino lehen egin beala, geaostean ee Euskaako hekuntaenaldeko apustua egin uten. Hasieanbanaka batuk hasi uten ahalegina,aken 40 uteetan Euskaaen ingu-

uan eatu den mugimenduik aba-lena eta sendoena iatea iitsi da.

Geaosteko ikastolak klandestinita-tean sotu ien. Emakume bat ian

en, Elbia zipitia17, hoetan aitin-dai. Gea ostean Ipaaldetik Donos-tiaa ituli eta, 1943an hasi en zipi-tia eagunen etxeetan hau batueiEuskaa hutsean iakasten. Ikasto-lak e ien, odea, Euskaa hutseaniakasteagatik bakaik beeiten;zipitiak oso pedagogia beitaileaeabili uen.

Hasiean ikastola gutxi batuk sotuien aen, hiuogeigaen hama-kadaen edialdetik auea ia heigutietan hasi ien ikastolak matxan jaten, nahi eta lege kanpo etaoso baliabide uiekin ian. 1960tik1970ea bitatean 71 ento bei iekiien. Gehienak hei elebidunetan etahiietan euden. Ikastolen iaea, bea,ubanoa ian en.

Oduko agintaiek ein ian utenmugimendu hua geldiaai. Geoeta eskai handiagoa egoen guasoenaldetik, geo eta ikasle gehiago biltenien ikastoletan eta ein uten klan-

destinitatean jaaitu. Hoi ela eta,konkodatua baliatu Eliaen eskolabeala legetatu ien gehienak. Halaee, guasoen, iakasleen eta mugi-mendu haen aldeko euskaltaleenboondateai eta lanai eske gaindituituten otopo gutiak. Diua biltekobonoak saldu, estetan ogitatekoak

17 Elbia zipitia: iakasle gipukoaa. Geaostean ikastolen soean lehen uatsak

eman ituen emakume euskaltalea.


48/72

saldu, txabol-soto edo txosnetan lanegin Ikastola bakoitaen untio-namenduan ee guasoen inplikaioaeabatekoa en. Askok eta askok mia-itat joten dute mugimendu haekin

getatu ena.

Gau egun, ikastolek hei ekimenakbultatutako ikastetxeak iaten jaai-ten dute eta Euskaako hekuntaeedua (D eedua) eskainten dute.Hekunta sisteman onatuak daudeeta sae publikoan e dauden aen,diu-lagunta publikoa jasoten dute.

Irakasle Eskola

Euskaako iakaskuntak aueaegitekotan iakasle tituludunak behaituela ikusita, 1976an HeibideElkateak Iakasle Eskola sotu uen

Eskoiatan (Gipukoa); elkate hoekbaten ituen Debagoieneko hekun-ta koopeatibak. Iakasle Eskola,hasiean, oiialtasunik gabe hasi enlanean, Salamancako UnibetsitatePontiiioaen gela moduan, baina1978an Espainiako Hekunta Minis-teioak oiialki onatu uen. Gauegun, 1997a geotik, Mondagon

Unibetsitateaen pate da, Humani-tate eta Hekunta zientien Fakultate(HUHEzI) gisa.

Udako Euskal

Unibertsitatea (UEU)Euskal Unibetsitate naional, heitaeta euskalduna loteko helbuuaekinsotu en UEU (Udako Euskal Unibetsi-tatea) 1970eko hamakadan. Ute osokounibetsitate ikasketaik eta titulaioikeskainten e duen aen, uteo udakoikastaoak antolaten ditu Ipaaldeaneta Hegoaldean.

Iakasle eta ikasle gateen ekimenesotu en UEU. Hainbat unibetsitate-tan Gatelania ikasten eta iakastenebiltan hainbat euskaltale udan 15egune elkaten hasi ien, unibe-tsitate mailako gaiak landu ikastaobatuk antolatu eta lehen aldi Euska-a eskainteko. Gate talde hak abian jaitako egitasmo hai segida emaneondoengo uteetan sotu ien Euska-aen teknikaioa gaatu duten elkateeta eakunde gehienak.

Gau egun, EAEko Unibetsitate pibatunahi publikoetan ikasketak Euskaanahi Gatelania egiteko aukea dago.

Naaoako eta Ipaaldeko unibe-tsitateetan, odea, egoea bestelakoada; Euskaaen pesentia ia hutsaenhuena da ikasketa gehienetan.

Helduen alfabetatzeaeta euskalduntzea

1966an heiginta eta euskalgintautatu hasi ien lehenengo alabe-tate saioak. Mugimendu haen susta-

1960tik 1970era bitartean71 ikastola berri ireki ziren.Gehienak herri elebidunetan

eta hirietan zeuden.


49/72


taile nagusia rikado Aegi18 ian en.Hei ekimena ian en; alegia, mugi-

mendu eta ekimen soialek eeindakotiksotua, e eakunde publikoek susta-tutakoa. Beehala, odua ate edaahutsean alabetatu ien euskaldunaketa edaldunak Euskaa alabeta-ten hasi ien eta ia hei gutietansotu ien euskal eskolak, gau eskolak,Euskaa taldeak 1968an AEK (Alabe-tate eta Euskaldunte Koodinakundea)

sotu en Euskaltaindiaen babeseaneta 1974tik auea eakunde auto-nomo bihutu en. Euskal Hei osokogau-eskolak eta euskaltegi gehienakkoodinaten ituen. Gau egun, AEK-gain, badia Udal Euskaltegiak, IKAeuskaltegiak (Naaoan eta Aaban),eta beste hainbat. Baina AEK da EuskalHei osoan hedatuta dagoen bakaa.

18 rikado Aegi: euskal idale, kaetai eta kul-

tu eagilea (Andoain, 1942-Mendao, 1969).

Euskal Kantagintza Berria

Nemesio Etxani apaia eta MichelLabegeie ian ien Euskaako diskoakagitaaten lehenak, baina E DokAmaiu ieneko mugimendu kultualaian en gateak euskal kantaginta-a gehien eakai ituena. Fanco biiela eta haen diktaduaen eagina osonabamena en gaaian sotu en EDok Amaiu.

Taldeaen iena Joge Oteia eskulto-eak poposatu uen. Hua ee euskalkultua eta atea abangoadiaaekateaen alde agetu en sutsuki.Gaai hatan, Oteiaen lanek etaideiak eagin handia ian uten bee-iki gateen atean, euskal kultuadeiten enaen mugak ieki eta abalduituelako.

Euskaa eta euskal kultua oso ahaakianagatik abangoadian (atistikoan,

Ez Dok Amairu mugimendua osatu zuen gazte taldea.


50/72

musikalean) egon itekeela pentsateakgauak aldatu ituen. Kontua e en biga-

en mailako musika olkloiko bat egitea,edo bigaen mailako ate edo atisautabat egitea, baiik eta gue iaea ahahua ateaen, musikaen edota edoeadieapideen puntako abangoadianegon itekeela pentsatea. Ildo hoe-tan Oteiak kobauloetako ateaen etaabangoadia modenoaen ateko lotuaegin uen. Baina hoen gutiaen atean

egoen sentimendua da gaantitsuena:gue iaeak asko balio du, bai gaueguneako, bai etokiuneako, bai aban-goadia iateko.

Bate ee, kantaiek eta idaleek Euska-ak odua ate uen espaua gain-ditu nahi uten. Hoetaako Katalu-niako Nova Can mugimendua ianuten eedu.

Euskal Heiko atista-talde abangoa-dista hak Espainiako Gea zibilaenondoko olkloismoai aue egine,adieapen atistiko beiak sotea uenhelbuu; Euskal Heiko mugimendu poli-tiko, soial eta kultual eebindikataile

beien ildotik, potesta eta askatasun-meu soial eta politikoa aalten ueneuskal musika eta abesti beiak lanteaiekin ion batik bat.

Hasieako helbuua euskal musikatadiionala abaldu eta gaukoteaen, baina gehiago ee egin uten:kantuaekin batea, poesia, danta eta

antekia eabili uten, kantaldia bainoikuskiuna osatu.

Kontako kitika ee hasieatik ianuten bide lagun, baina belaunaldi gate

euskaltaleen atean sekulako aakastaeta haea ian uen.

Ginena eta ian nahi genuenaen ahale-gina sinboliatu uen kultu mugimen-du hak.

Bertsolaritza

Kantatu, eimatu eta neutu buu-ten den bebaldia da betsolaita19.Euskaako ahoko liteatuan anti-natik datoen eta gau egun bii-bi-iik dagoen geneoa da. Betsolaitaeuskal giatean getatu dien aldake-tetaa egokiten jakin dute betsolaiek.Gaai batean sagadotegi-gioan, lagu-nate txikietan jaduten uten betso-laiek, baina XX. mendean kalea iteneta gaaiko moldeetaa egokiten hasiien.

1935etik 1968a bitatean betsolaitamodenoaen aoa ian en, sagado-tegietatik atea eta kaletaten hasi

en. Hala ee, Fankismoaen gaaiiklatenetan entsuapean egin uenauea. 1960an jokatu en geaoste-ko lehenengo Euskal Heiko TxapelketaNagusia eta handik auea indatenhasi en. 1977. utetik auea, jaialdiekgoa egin uten eta Betso Eskoleta-ko lehen belaunaldiak plaaaten hasi

19 Joxea Gatia, Andoni Egaa, Jon Saasua.Bat-bateko bertsolaritza: gakoak eta azter-

bideak. Betsoale Kultu Elkatea. 2001.


51/72


ien. Hedabideak betsolaitai lekuaegiten hasi ien eta inoi baino ale

gehiago sotu ituen. 80ko hamakadanBetso Eskolak ugaitu ien eta emaku-meak lehen aldi iten ien plaaa,gioneko betetako oholta gainea.Hamakada hatan sotu en EuskalHeiko Betsoale Elkatea, betsolai-ta sustateko helbuuaekin.

Durangoko Euskal Liburueta Disko Azoka

Fankismoaen diktaduapeko u-teetan Euskal Heian egoen li-buuginta eta diskogintaenekoipena eagutea emateko helbu-uaekin sotu en Duangoko EuskalLibuu eta Disko Aoka 1965ean. Hel-buu hoe gain, euskalgintan ebil-tan sektoeen topaleku ee ian nahiuen aokak.

Duangoko Euskal Libuu eta DiskoAokan salten dien libuuak Euska-a edo edaa idatita egon daiteke,baina edaakoetan, behaekoa da

euskal gaie jadutea. Diskoen aloan,bei, Euskaa da onaten den hikun-ta bakaa, eta musika hutse osatu-tako diskoetan euskal musikaien lanekbakaik iaten dute lekua Aokan.

Hedabideak

Euskaako lehenengo uatsak pen-tsa idatian eman ien. Gea ostean50eko hamakada inguuan hasi i-

en Euskaa hutseko aldikaiakagitaaten, Seminaioetan lehen-dabii eta Unibetsitate gioangeo. Gau egun, oduan sotutakoJakin kultu aldikaiak eta Argia(lehengo Zeruko Argia) astekaiakjaaiten dute lanean.

Bestalde, ahoko Euskaa eabiltenlehena iatia ian en. Hedabi-de honetan ee 50eko hamakadaneliaenak ien iatiak hasi ien

saio batuk Euskaa egiten; betiee elijio, kiol, edo kultua aloekogaiak joatu. Bestelako gaiak 60kohamakadan hasi ien lanten etaLoiolako Herri Irratia eedu bihutuen gaineakoentat. Hua ahalegin-du en Euskaa basei giotik ateaeta hii-hikuntaa moldaten.Ipaaldean 1963an egin ien

Euskaako lehen saioak LapudikoCte Basque iatian.


52/72

1976an Euskaa hutseko iatia alda-ikatu 24 orduak Euskaraz jaialdia

ospatu en Donostiako eta LoiolakoHei Iatiak antolatuta.

80ko hamakadan sotu ien BaionakoGure Irratia, Euskadi Irratia EuskalIati Telebista (EITB) publikoaenbauan, Irulegiko Irratia eta Xibe-roko Botza. Haiekin hasi en Euskaahutseko iatien ibilbidea. Gau egun,

EITBen bauan, Euskadi Irratia gain,Euskaa hutsekoa da gateei uen-dutako Gaztea iatia eta elebiduna daEITB Musika iatia.

Telebistai dagokione, bei, EuskalIati Telebista (EITB) eakundea 1981eansotu uen Eusko Jaulaitak EuskalAutonomia Ekidegoko gobenuaketa 1983an hasi en Euskaa hutseaneta modu nomaliatuan emititen.Gau egun, EITBen bauan Euskaahutsean emititen dute ETB1 kateaketa gateei uendutako ETB3 kateak.ETB2-k dena Gatelania egiten du.Euopaako ETBSatkatea, bei, elebi-duna da, baita Ameiketaa uenduta-

ko Canal Vasco ee.

Hoe gain, 80ko hamakada geotik,Euskaa Elkateen Fedeaioaen (Topa-guneaen) babesean eta tokian tokikoEuskaa Elkateen ekimene, Euskaa-ko hainbat hei-telebista eta hei-al-dikai sotu dia. Gau egun, 33 heialdikai agitaaten dia eta gutia

260.000 inguu iakule ditute. Hoegain, 6 iati eta 7 telebista kate lokalee badaude.

Euskaldunon Egunkaria

XX. mendeko hei ekimenik gaanti-tsuenetakoa Euskaa hutseko eta EuskalHei osoako egunkai bat sotea ianen: Euskaldunon Egunkaria. Argia as-tekaiko kaetaien ekimene sotu en1990ean. Euskal komunitateaen bilgu-ne eta lokai iatea iitsi en, 2003kootsailaen 20an, Espainiako Auitegi Na-ionalaen agindu itxi egin uten ate,

betako enbait kide atxilotu. Euskalta-leek been kontako easotat jo uteneta inoi baino jende gehiago bildu enhua salateko maniestaio eta potes-ta ekitaldietan. Hei mugimendu itelaeagin uen eta beehala hasi ien heihei nahi Euskal Hei mailan Euskaa-ko egunkai bei bat soteko ahalegi-nak. Soeako gaaietan beala, oduanee Egunkariaen aldeko taldeak sotuien, ekitaldiak antolateko, bonoak sal-teko, bakideak loteko bitatean, ka-etaiek Egunero ieneko egunkai batenbide jaaitu uten etenik gabe eguneoinomaioa Euskaa ematen eta handikutebetea agitaatu en Berria egunka-iaen lehen alea. Beste behin ee, hei

ekimenai eske lotu en Euskaa hu-tseko egunkai beia matxan jatea.

Hain uen, Euskaldunon Egunkaia itxieta bi utea sotu en Euskaako Komu-nikaio Taldea (EKT) Euskaako hedabi-deak sotu eta sustateko helbuuaekin.Berria egunkaia, www.beia.ino ataia,Matraka gateentako astekaia eta

tokian tokiko Hitza ieneko egunkaiakdia, besteak beste, oain ate EKTenbaitan bilten dien egitasmo nagusiak.


53/72


Euskaldunakhizkuntzaren alde

Euskaaen aldeko olatua indaten joanahala, hikuntaen aldeko kontientiaksekula baino jendeta handiagoak biltenituen. Hoetan mugai ian en 1978anEuskaltaindiak bultatutako Bai Euska-ai kanpaina. Bilboko San Mames utbolelaian ospatu en kanpainaen amaiea-ko ekitaldia eta 40.000 lagun bildu ien.

Handik 20 utea, lelo beaekin bainaKontseilua eakundeak buutu uen kan-painak 120.000 euskaltale bildu ituen,Euskal Hei osoko 5 utbol estadio bete.

Euskaldunak bilten dituen beste jaialdiealdoiak ikastolek uteo antolatenditutenak dia. Lehenengoa Gipukoanospatu en 1977an, Gipukoako ikasto-len alde diua bilteko. Kilometoak ienaeman itaion. 1978an sotu en IbilaldiaBikaian, 1980an Aaba Euskaa Aaban,1981ean Naaoa Oine Naaoan, eta1984an hasi ien Hei Uats jaia anto-laten Ipaaldean. Duela pae bat hama-

kada geotik, Euskal Eskola Publikoakee uteo ospaten du euskal eskolen

aldeko jaia.

AEK-k ee Euskaaen aldeko besteekimen ealdoi bat antolaten du biutean behin, 1980ko hamakada geo-tik: Koika. Hei hei, hama bat eguneeta 24 odu geatu ee egin gabe koikaehakaten da Euskal Hei osoa. Jendeahei gutietan eta eepide bate gutie-

tan ain egoten da, egune nahi gaue,Koikaekin bat egin eta lasteka egiteko.Nobanakoek, elkateek, enpesek etaeakunde pibatu nahi publikoek kilo-metoak eosteko (odainteko) aukeadute, eta hoela bilten du Koodinakun-deak euskaltegiak nantateko diuaenpate bat.

Euskara Elkarteak

Hei mailan, hamakada hatan sotuien heietako lehenengo Euskaa Elka-teak. Haien helbuua Euskaaen noma-

Mikel Laboa (1934-2008) abeslaria 1989an Korrikaren 6. edizioan eskuan lekukoa duela.


54/72

liaioa bultatea en, Euskaa uneeta heiko eemu gutietan hikuntanagusi ian edin. Hoetan AED (Aasa-

te Euskaldun Deagun) ian en aitin-daia. Euskaaen alde jendea bilteko,lan egiteko kontientiaio eta moti-baio-lana, eabilea eemuak s

Euskararen Berreskuratzea_garabideren I Liburua

Documents

Transcript of Euskararen Berreskuratzea_garabideren I Liburua