Gizarte Zientziak 3 - edebe.com · GIZARTE-ZIENTZIAK Geografia 3 Derrigorrezko Bigarren Hezkuntza...
Transcript of Gizarte Zientziak 3 - edebe.com · GIZARTE-ZIENTZIAK Geografia 3 Derrigorrezko Bigarren Hezkuntza...
giltza
Gizarte ZientziakGeografia 3DBH
I. BLOKEA: EKONOMIA-JARDUERAK ETA EREMU GEOGRAFIKOA
GIZARTE-ZIENTZIAK Geografia 3Derrigorrezko Bigarren Hezkuntza
I. BLOKEA: Ekonomia-jarduerak eta eremu geografikoa
Proiektua eta argitalpena: giltza-edebé taldea
Zuzendari nagusia: Antonio Garrido González
Hezkuntza-edukien argitalpenaren zuzendaria: María Banal Martínez
Giza eta Gizarte Zientziak arloko zuzendaria: Natalia Corretjé Carné
Pedagogia-zuzendaria: Santiago Centelles Cervera
Ekoizpen-zuzendaria: Juan López Navarro
Giltza-edebé taldea:
Koordinatzailea: Libe Arenaza Alvarez
Edizioa: Nuria Carreras Vidal, Agustín G. Larios, Susana Rodríguez Nogueira eta Ester Segarra Montaner
Pedagogia: Santiago Centelles Cervera
Ilustrazioa: Zenón Cubillas González eta Nuria Ordóñez de la Torre
Azala: Luis Vilardell Panicot eta Mónica González López
Kolaboratzaileak:
Testua: Jordi Piera Vilardell eta Nagore Irazustabarrena Uranga
Itzulpena: Jose Morales Belda, Nagore Irazustabarrena Uranga eta Rosetta Testu Zerbitzuak
Marrazkiak: Hugo Prades
Kartografia: Jordi Magrià eta Gradualmap
Argazkiak: 3digitala, Abertzaletasunaren Agiritegia, AGE Fotostock, AISA, Alberto Elosegi, Alfa Omega, ArgazkiPress, Barres Fotonatura, Bizkaiko Foru
Aldundia, CD Gallery, Cordon Press, Cover, Fondo José Luis Gómez, http://www.flickr.com/photos/beceene, Fotononstop, Gaizka Iroz, Getty Images,
giltza-edebé artxibategia, Godofoto, Gonzalo Cáceres, Indexfototeca, Pedro Carrión, Prisma eta Stockphotos
Diseinua: Tecfoto, S. L.
Fotokonposizioa: Ormograf, S. A. eta Saioa Belar Iñarra
Estatistika-iturriak: Anuario El País 2009; Anuario CIDOB 2009; BP 2009; Argia aldizkaria; AZTI; Berria egunkaria; Calendario Atlante de Agostini 2007; El mundo en cifras 2010; EJko
Etxebizitza Saila; EJko Industria Saila; EJko Herri Lan eta Garraio Saila; EJko Nekazaritza, Arrantza eta Elikadura Saila; Energiaren Euskal Erakundea; Estado mundial de la infancia 2009
UNICEF; Euskadiko Ekonomia eta Gizarte Arazoetarako Batzordea; Eustat; Ingurumen eta Nekazaritza eta Itsas Ingurunearen Ministerioa; FAOSTAT 2009; INE; Gaindegia; Giza gara-
penari buruzko NBEren txostena 2009; International Energy Agency 2009; MME 2009; MTE 2009; SCCAE 2009; Statistical review of world energy full report 2009; SEAE 2009; U. S. Ge-
ological Survey 2009.
Jabegoa giltza-edebé taldea
© giltza-edebé taldea, 2012
Zumalakarregi etorbidea, 54
48006 Bilbo
www.edebe.com
ISBN 978-84-8378-226-2 (obra osoa)
Lege-gordailua. B. xxxxx-2012
Espainian inprimatua
Printed in Spain
EGS - Rosario, 2 - Bartzelona
Liburu hau giltza-edebé argitaletxearen proiektuaren parte da, eta Bigarren Mailako Hezkuntzan indarrean dagoen curriculumaren
arabera egin da.
OHARRA: Liburu honetako jarduera guztiak koadernoan egitekoak dira. Jardueretako hutsuneak argigarriak dira, didaktikoak, eta ez dute bestelako xederik.
Obra honen edozein erreprodukzio modu, banaketa, komunikazio publiko edo aldaketa egiteko, nahitaezkoa da jabeen baimena, legeak aurrez ikusitako salbues-
penezko kasuetan salbu. Obra honen zatiren bat fotokopiatu edo eskaneatu nahi baduzu, jo CEDROra (Centro Español de Derechos Reprográficos) (www.conlicencia.com;
91 702 19 70 / 93 272 04 45).
Editoreek beren esku zegoen guztia egin dute obra honetan aipatzen diren materialen jabeak aurkitzeko. Gure gogoaren aurka baten bat aipatu gabe geratu bada,
posible denean zuzenduko da delako akatsa.
GIZARTE-ZIENTZIAK 3DBHGeografia
I. BLOKEA: Ekonomia-jarduerak eta eremu geografikoa
AURKIBIDEA
Nolakoa da liburu hau?
I. Ekonomia-jarduerak eta eremu geografikoa (44. or.)
OINARRIZKO GAITASUNEN EBALUAZIOA. I. BLOKEA (172. or.)
UNITATEA EDUKIAK
1. Munduko eta Europako
inguru fisikoa
(8. or.)
1. Munduko erliebea, urak eta kostaldeak; 2. Europako erliebea, urak eta kostaldeak;
3. Klimak; 4. Lurraldea eta paisaia
2. Espainiako
inguru fisikoa
(20. or.)
1. Erliebea eta kostaldeak; 2. Penintsulako eta uharteetako hidrografia;
3. Klima eta paisaia naturalak; 4. Ingurune fisiko baten azterketa
3. Euskadiko
inguru fisikoa
(32. or.)
1. Erliebea eta kostaldea; 2. Hidrografia; 3. Klima; 4. Paisaia
UNITATEA EDUKIAK
4. Ekonomia-jarduerak(46. or.)
1. Zer dira ekonomia-jarduerak?; 2. Merkatu-ekonomia; 3. Agente ekonomikoak;
4. Merkatu-ekonomiako erakundeak eta oinarrizko adierazleak; 5. Lan-mundua
Gaurko gaien eztabaida: Gehiago lan egiten al dute emakumeek? (58 or.)
5. Lehen sektorea(62. or.)
1. Lehen sektorea; 2. Nekazaritza-paisaiako faktoreak eta elementuak; 3. Nekazaritzaren
eta abeltzaintzaren gaur egungo banaketa eta egoera; 4. Nekazaritza-sistema tradizio-
nalak; 5. Nekazaritza-sistema teknifikatuak; 6. Nekazaritza-paisaia aztergai; 7. Abel-
tzaintza eta basogintza; 8. Arrantza
Gaurko gaien eztabaida: Transgenikoak ala nekazaritza ekologikoa? (80 or.)
6. Bigarren sektorea(84. or.)
1. Bigarren sektorea; 2. Lehengaiak; 3. Energia-iturriak; 4. Industria; 5. Industria-prozesua
eta enpresa; 6. Industrien kokapena; 7. Industria-paisaia aztergai; 8. Ingurumen-arazoak
Gaurko gaien eztabaida: Ekonomia-garapen jasangarria? (102. or.)
7. Zerbitzuak(106. or.)
1. Hirugarren sektorea edo zerbitzuen sektorea; 2. Gizarte-zerbitzuak; 3. Enpresentzako zerbi-
tzuak; 4. Kontsumitzaileentzako zerbitzuak: turismoa; 5. Turismo-fluxuen mapa bat nola inter-
pretatu
Gaurko gaien eztabaida: Enplegu-sorgune berriak (118 or.)
8. Merkataritza eta garraioa(122. or.)
1. Merkataritza-jarduera. Barne-merkataritza; 2. Nazioarteko merkataritza edo kanpo-
merkataritza; 3. Garraioak; 4. Komunikabideak
Gaurko gaien eztabaida: Millau, munduko zubirik garaiena (132. or.)
9. Espainiakoekonomia(136. or.)
1. Zerbitzuak; 2. Turismoa; 3. Energia-iturriak eta meatzaritza; 4. Industria eta eraikun-
tza; 5. Lehen sektoreko jarduerak; 6. Eskualdeko azterketa ekonomiko bat egitea
Gaurko gaien eztabaida: Turismo berri baterantz? (150. or.)
10. Euskadikoekonomia(154. or.)
1. Zerbitzuak; 2. Azpisektore berri bat: turismoa; 3. Energia eta meatzaritza;
4. Industria; 5. Lehen sektorea; 6. Zerga-eskumenak eta Ekonomia ituna
Gaurko gaien eztabaida: Lurraldearen erabilera (168. or.)
OINARRIZKO GAITASUNAK
Gizarterako eta herritartasunerako gaitasuna
Egungo eta iraganeko rrealitate soziala ulertzea, gizar-
tean ondo moldatzeko.
Norberarenak ez diren kulturen ekarpenak balioestea.
Trebetasun sozialak garatzea (enpatia, elkarrizketa, bes-
teen iritziak errespetatzea…).
Gertakizun berari buruzko hainbat ikuspegi egon dai-
tezkeela onartzea, eta kritika tresna positibo gisa era-
biltzea.
Arretaz entzutea, eta elkarrizketarako prest egotea.
Zientzia-, teknologia- eta osasun-kulturarako gaitasuna
Giza jarduerak burutzen diren espazio naturalek zer oi-
narrizko ezaugarri dituzten, pertsonek espazio horrekin
zer harreman duten eta ondorioz zer paisaia sortzen di-
ren jakitea.
Baliabide naturalak arduratsu erabiltzea.
Giza eta arte-kulturarako gaitasuna.
Kultura-, historia- eta arte-ondarea zaintzea eta defen-
datzea.
Informazioa tratatzeko eta teknologia digitala
erabiltzeko gaitasuna.
Hainbat iturritatik (idatzizkoak, ahozkoak, ikus-entzu-
nezkoak, behaketa zuzena eta abar) informazioa lortzea
eta ulertzea.
Informazioa aukeratzeko irizpideak izatea.
Mapak eta irudiak interpretatzea.
Informazio- eta komunikazio-teknologiak zuzen erabil-
tzea.
Hizkuntza-komunikaziorako gaitasuna
Kontzeptuak ahoz azaltzea, ideiak adieraztea, argudioak
ematea eta arrazoitzea, laburpenak egitea, txostenak
idaztea.
Gaiari buruzko hiztegia ikastea.
Matematikarako gaitasuna
Oinarrizko ezagutza matematikoez baliatzea Gizarte
Zientzien alorreko informazioa aztertzeko eta sortzeko.
Ikasten ikasteko gaitasuna
Lanari metodo batez ekitea, eta ikastea errazten duten
estrategiak balioestea.
Asmoak, kausak eta ondorioak identifikatzea, gertaki-
zun soziekonomikoak azaltzeko.
Hainbat iturritako informazioa aztertzea.
Norberaren autonomiarako eta ekimenerako gaitasuna
Arazoak konpontzeko eta erabakiak hartzeko estrate-
giak lantzea.
Talde-lanean ekarpenak egiteko gogoz jardutea eta
elkarlanerako giroa sustatzea.
PROZEDURAK OG LANTZEN
Mapak irakurtzea.
Irudiak aztertzea.
Munduko eta Europako inguru fisiko-
ko elementuak mapetan irudietan eta
testuetan aurkitzea eta identifikatzea.
Mapak irakurtzea.
Irudiak aztertzea.
Espainiako inguru fisikoko elemen-
tuak mapetan irudietan eta testue-
tan aurkitzea eta identifikatzea.
Euskadiko inguru fisikoko elemen-
tuak mapetan irudietan eta testue-
tan aurkitzea eta identifikatzea.
PROZEDURAK OG LANTZEN
Ekonomia-adierazle
ohikoenak erabiltzea
(55. or.)
Kontzeptuak, ekonomia-jarduerak
eta ekoizpen-prozesua identifikatzea.
Eskema bat osatzea. Mapa bat inter-
pretatzea.
Landa-aldeko paisaia baten
azterketa egitea
(74. or.)
Kontzeptuak sailkatzea. Taula kon-
paratibo bat egitea. Nekazaritza-
paisaia bat aztertzea. Txosten bat
idaztea. Gai bati buruzko mapa bat
egitea.
Industria-paisaia baten
azterketa egitea
(98. or.)
Eskema bat osatzea. Eskema bat egi-
tea eta interpretatzea. Mapa bat egi-
tea. Testu bat interpretatzea. Indus-
tria-paisaia bat aztertzea.
Turismo-fluxuen mapa
bat interpretatzea
(116. or.)
Eskema bat osatzea. Irudi bat azter-
tzea. Turismo-jarduerak taula batean
sailkatzea.
Marrazki bat
interpretatzea.
(128-129. or.)
Kontzeptuak eta baieztapenak lotzea.
Testu bat idaztea eta interpretatzea.
Estatistika-datuak interpretatzea.
Eskualde bateko
ekonomia aztertzea.
(148. or.)
Kontzeptuak ulertzea. Irudi bat az-
tertzea. Kausak eta ondorioak identi-
fikatzea. Taula bat osatzea.
Ekonomia-adierazle
ohikoenak erabiltzea
(68. or.)
Kontzeptuak eta ekonomia-jarduerak
identifikatzea. Eskema bat osatzea.
Mapa bat interpretatzea.
OINARRIZKO GAITASUNEN EBALUAZIOA. II. ETA III. BLOKEAK (292. or.)
AURKIBIDEA
UNITATEA EDUKIAK
11. Munduko sistema(178. or.)
1. Multzo geopolitikoak eta multzo geoekonomikoak; 2. Hirugarren Mundua eta azpigara-
pena; 3. Herrialde garatuak; 4. Garapen-adierazleak aztergai
Gaurko gaien eztabaida: Emakumeak munduan (188. or.)
12. Mundu globalizatua(192. or.)
1. Globalizazioa; 2. Globalizazioaren datuak; 3. Globalizazioaren eragileak eta motorrak;
4. Globalizazioaren ondorio onak; 5. Globalizazioaren ondorio txarrak; 6. Proiekzio kar-
tografikoen erabilera
Gaurko gaien eztabaida: Interneten iraultza (206. or.)
13. Gaurko munduko arazoak(210. or.)
1. Giza garapen desorekatua; 2. Gaur egungo migrazioak; 3. Ingurumen-arazoak.
Gaurko gaien eztabaida: Klima-aldaketa (218. or.)
Munduko geografia-aniztasuna (222. or.)
Munduko kultura-eremu nagusiak ................................ 224 India azpikontinentea eta Txina ........................................ 228
Amerika .................................................................................... 226 Japonia eta Ekialdeko Asia .................................................. 230
II. Aldaketak eta desorekak gaurko munduan (176. or.)
UNITATEA EDUKIAK
14. Gizarteen antolakuntza politikoa(242. or.)
1. Zer da Estatua?; 2. Lurraldearen antolakuntza; 3. Erregimen politikoak; 4. Demokraziaren
oinarriak; 5. Parte-hartze politikoa demokrazian
Gaurko gaien eztabaida: Emakumeen borroka demokraziaren alde (254. or.)
15. Europa eta EuropearBatasuna(258. or.)
1. Europaren antolakuntza politikoa eta lurralde-antolakuntza; 2. Europako biztanleria;
3. Europako nekazaritza; 4. Industria eta zerbitzuak Europan; 5. Europar Batasunaren sorrera;
6. Europar Batasunaren oraina eta geroa
Gaurko gaien eztabaida: Europako kulturen eta hizkuntzen aniztasuna (272. or.)
16. Espainiako Estatuaren antolakuntza politikoa(276. or.)
1. Espainiako Estatuaren antolakuntza politikoa; 2. Espainiako Estatuaren lurralde-antola-
kuntza; 3. Euskadiko antolakuntza politikoa; 4. Desoreka demografikoak; 5. Desoreka eko-
nomikoak
Gaurko gaien eztabaida: Herriaren defendatzailea (288. or.)
III. Antolakuntza politikoa eta eremu geografikoa (240. or.)
PROZEDURAK OG LANTZEN
Garapenaren
adierazleak aztertzea
(186. or.)
Eskema bat osatzea. Estatuak
mapa batean kokatzea. Testu bat
idaztea.
Mapak aztertzea (196. or)
Proiekzio kartografikoak
erabiltzea (204. or.)
Laburpen-eskema bat osatzea.
Irudi bat aztertzea. Testu bat
ulertzea.
Eskema bat osatzea eta ulertzea.
Txosten bat idaztea. Testu bat
aztertzea.
Errusia eta EBE............................ 232 Afrika ..................... 236
..................................................................... Ozeania................. 238
PROZEDURAK OG LANTZEN
Politika-kontzeptuak identifikatzea.
Demokrazia eta diktadura bereiztea.
Hauteskundeak balioestea.
Europako estatuak mapa batean ko-
katzea. Albiste bat ulertzea. EB zer
den jakitea.
Herriaren Defendatzaileak
esku hartzeko eskabidea
egitea (288. or.)
Espainiako Estatuko nahiz Euskadi-
ko instituzioak eta horien egitekoak
zein diren jakitea. Estatistika-datuak
aztertzea.
Ekialde Hurbila eta
Erdialdeko Ekialdea...................234
NOLAKOA DA LIBURU HAU?
ERANTZUNInguru fisikoak badu eraginik giza taldeen kokapenean
eta jardueretan.
� Zure ustez, ezkerreko irudian ageri den paisaia egokia
al da gizakia bizitzeko? Zergatik?
� Zer ekonomia-jarduera gara ditzake gizakiak paisaia
horretan?
Zientzia-, teknologia- eta osasun-kulturarako gaitasuna• Urekin zerikusia duten erliebe- eta geografia-elementu
nagusiak identifikatzea eta deskribatzea.
• Klimarekin zerikusia duten geografia-elementu nagusiak
identifikatzea eta deskribatzea.
• Paisaia mota nagusiak identifikatzea eta deskribatzea.
• Erliebearen, uren, klimaren eta paisaiaren ezaugarrien arteko
geografia-loturak ezartzea, eta giza jardunak sortzen dituen
arazoen berri izatea.
Informazioa tratatzeko eta teknologia digitala erabiltzekogaitasuna• Informazioa lortzea, mapetatik abiatuta.
• Argazkiak interpretatzea.
Hizkuntza-komunikaziorako gaitasuna• Txosten bat zuzen eta koherentziaz argudiatzea eta lantzea.
Ikasten ikasteko gaitasuna• Informazioa eskema batean laburbiltzea.
OINARRIZKO GAITASUNAK
GOGOAN DUZU…non dagoen munduko gailurrik garaiena, ibairik luzeena,
emari handienekoa, basamortu handienak, baso sarrienak…?
Ba al dakizu zer herrialdetan den lehortea etengabea edo non
egiten duen euria ia egunero?
Lurraren ezaugarri fisikoak ezagutuz gero, hobeto ulertuko di-
tugu bertako bizitzeko moduak eta lurralde batean kokatzeko
eta alderdi ekonomikotik ustiatzeko moduak.
8 1. unitatea 9Munduko eta Europako inguru fisikoa
Munduko eta Europako inguru fisikoa
1
EDUKIAK
1. Munduko erliebea,
urak eta kostaldeak
2. Europako erliebea,
urak eta kostaldeak
3. Klimak
4. Lurraldea eta paisaiaERANTZUN� Behatu argazkiari eta erantzun galderei.
— Nolakoa da erliebea, laua ala menditsua?
Deskribatu.
— Zer paisaia mota da?
— Espainiako zer eremutan kokatuko zenuke pai-
saia hau? Arrazoitu erantzuna.
— Zure ustez, zer ekonomia jarduera egin daiteke
pasaia horretan?
Zientzia-, teknologia- eta osasun- kulturarako gaitasuna• Espainiako erliebearen elementu nagusiak eta penintsulako
zein uharteetako hidrografiarekin zerikusia duten geografia-
elementu nagusiak identifikatzea eta deskribatzea.
• Penintsulako eta uharteetako klimekin zerikusia duten geo-
grafia-elementu nagusiak identifikatzea eta deskribatzea,
eta Espainiako paisaia mota nagusiak deskribatzea.
Informazioa tratatzeko eta teknologia digitala erabiltzekogaitasuna• Informazioa lortzea, mapetatik abiatuta.
• Argazkiak interpretatzea.
Ikasten ikasteko gaitasuna• Informazioa eskema batean laburbiltzea.
OINARRIZKO GAITASUNAK
GOGOAN DUZU…non dagoen Espainiako gailurrik garaiena, lautada zabalak,
ibairik luzeena edo baso sarrienak…? Ba al dakizu zer eskual-
de diren lehorrenak edo non egiten duen euria ia egunero?
Gogoratzen al duzu zein den Balear Uharteen eta Kanariar
Uharteen jatorria?
Iberiar penintsularen eta Balear eta Kanariar Uharteen ezau-
garri fisikoak ezagutzeak asko lagun diezaguke autonomia er-
kideko bakoitzean jendeztatzea nolakoa den eta oinarrizko
ekonomia-jarduerak zein diren ulertzeko.
20 2. unitatea 21Espainiako inguru fisikoa
Espainiako inguru fisikoa
2
EDUKIAK
1. Erliebea eta kostaldeak
2. Penintsulako eta uharteetako
hidrografia
3. Klima eta paisaia naturalak
4. Ingurune fisiko baten azterketa
ERANTZUN� Deskribatu zer labore mota ikusten den irudian. Zer
adierazten dute lur landuetako koloretako zerren-
dek?
� Ba al dakizu Europako zer herrialde den loreen es-
portatzaile nagusia? Loreen hazkuntza lehen maila-
ko jarduera al da? Zer beste jarduera ekonomiko
hartzen dira lehen sektorekotzat?
Gizarterako eta herritartasunerako gaitasuna Eztabaidan adi egotea eta besteen iritziak entzutea.
Zientzia-, teknologia- eta osasun-kulturarako gaitasunaErliebearen, uren, klimaren eta nekazaritza-paisaiaren ezau-
garrien arteko erlazioak ezartzea.
Nekazaritza-paisaia nagusiak identifikatzea eta deskribatzea.
Zenbait nekazaritza-jarduerak ingurumenean izan ditzake-
ten ondorioak aurreikustea.
Informazioa tratatzeko eta teknologia digitala erabiltzekogaitasuna
Nekazaritza-paisaia nagusiak mapa batean kokatzea.
Ikasten ikasteko gaitasunaNekazaritza-paisaia bat aztertzea.
Informazioa eskema batean laburbiltzea.
Gertaera sozioekonomikoak azaltzeko, kausak eta ondo-
rioak identifikatzea.
OINARRIZKO GAITASUNAK
BA AL ZENEKIEN…Elikadura eta Nekazaritzarako Nazio Batuen Erakundearen
arabera (FAO), zazpi pertsonatik batek gosea igarotzen duela
munduan?
Gizakion oinarrizko premietako bat elikadura da. Horregatik,
ingurune naturaletik elikatzeko baliabideak lortzea lehenta-
sunezkoa izan da mendeetan zehar, eta planetan gosea ken-
tzea da etorkizunerako erronka nagusietako bat.
63Lehen sektorea62 5. unitatea
Lehen sektorea
5
EDUKIAK
1. Lehen sektorea
2. Nekazaritza-paisaiaren
faktoreak eta elementuak
3. Nekazaritzaren eta abeltzaintzaren
gaur egungo banaketa eta egoera
4. Nekazaritza-sistema tradizionalak
5. Nekazaritza-sistema teknifikatuak
6. Nekazaritza-paisaiak aztergai
7. Abeltzaintza eta basogintza
8. Arrantza
GAURKO GAIEN EZTABAIDA
Transgenikoak ala nekazaritza ekologikoa?
Unitatearen aurkezpena
Sarrera-unitateak: Ingurune fisikoa
Hasierako irudiak, unitateko edukiari lotuak.
Ikasiko dituzun edukiak, izenburuaren azpian
zehaztuak.
Sarrera-testua eta galderak, gaiari buruz gogoeta
egiten hasteko.
Lortu behar diren oinarrizko gaitasun nagusiak.
Bi sarrera-unitate, munduko, Europako eta Espainiako ingu-
rune fisikoari buruzko edukiak gogoratzeko eta finkatzeko.
Horiei esker, mapak interpretatzen eta testuak irudiak az-
tertzen laguntzeko oinarrizko gaitasunak eskura ditzakezu.
Ataletan eta azpiataletan banatutako orrialde bikoitza.
Azalpen-testu argiak, erraz ulertzeko eran antolatuak.
Irudi, mapa, testu osagarri eta hiztegi ugari.
Zailtasun-maila guztietako jarduerak, aniztasunari arreta
egiteko eta oinarrizko gaitasunak lantzeko.
Liburua hiru bloketan egituratuta dago: Ekonomia-jarduerak eta eremu geografikoa; Aldaketak eta
desorekak gaurko munduan; Antolakuntza politikoa eta eremu geografikoa.
Hona hemen zer atal dituen eta nola dauden antolatuta unitateak.
Z Zabaltze-jarduerak
Zabaltze-jarduerak, informazio- eta komunikazio-
teknologiak erabiltzekoak.
Sendotze-jarduerakS
@
7. Zer lehengai mota behar dira kontserba-industrian, side-
rurgian, ehungintzan eta industria kimikoan?
8. Arrazoitu meatzaritza lehen sektoreko ala bigarren sekto-
reko jarduera den.
Erreparatu goiko mapari, eta esan munduko zer eskualde-
tan ekoizten den mineral gehien. Herrialde garatuetakoak
al dira? Zer ekoizten da AEBetan, Errusian, Australian eta
Txinan? Zer mineral erauzten dira Afrikan? Zein dira mun-
duko petrolio- eta gas natural ekoizle nagusiak? Zer ga-
rrantzia dute mineral horiek?
10. Aztertu grafikoetako informazioa, eta erantzun:
— Burdina altzairua ekoizteko erabiltzen da, eta bauxita,
aluminioa ekoizteko. Zer herrialde dira burdina- eta
bauxita-ekoizle nagusiak? Altzairu eta aluminio ge-
hien ekoizten duten berberak al dira? Zergatik?
— Zer industria motatan dira lehengaia altzairua eta alu-
minioa?
Irakurri testua, eta erantzun galderei.
“(Koltana) gure eguneroko bizitzan funtsezko minerala da.
Mineral horrekin telefono mugikorrak, bideo-kontsolak eta
ordenagailuak egiten dira. Baina Koltana milioika hildako
eragin dituen azken urteotako gerra krudeletako baten jato-
rrian dago. Kongoko Errepublika Demokratikoko ekialdean
dauden meatzeen kontrolak herrialde mugakideek, hala
nola Rwandak edo Ugandak, antolatutako edo babestutako
matxinadak eta eraso militarrak eragin ditu”.
El País (2009-3-15) (egok. eta itzulp.).
— Zertarako erabiltzen da koltana? Zer arazo dakarkio
Kongori koltana ustiatzeak? Iker ezazu Kongon zer
beste mineral dauden eta zertarako erabiltzen diren.
Estrategikoak al dira munduko ekonomiarentzat?
Nork ustiatzen ditu?
11.Z
9.S
JAR
DU
ERA
K
Lehengaiak naturatik lortzen diren baliabideak dira, landareak, animaliak zein mineralak. Industrian landu egiten dira, giza
kontsumorako egokiak izan daitezen.
2.1. Landare- eta animalia-jatorriko lehengaiakNekazaritzako eta arrantzako jardueren bidez lortzen dira. Horregatik, neurri handi batean, klimak baldintzatzen du haien
kokapena. Hala ere, herrialde garatuek kontrolatzen dute produkzio gehiena. Nekazaritza-sail handiak horren adibide argia
dira.
2. Lehengaiak
88 6. unitatea 89Bigarren sektorea
BasogintzaAbeltzaintza ArrantzaNekazaritza
Bestebatzuk
Zerealak (garia, artoa, arroza…) Elikagai-ind.
Oleaginosoak (olibondoa, soja…) Elikagai-ind.
Frutak eta barazkiak Elikagai
freskoak
Kontserba-
industria
Zuntzak (kotoia, lihoa,
jutea, kalamua…) Ehungintza
Usain-landareak eta
sendabelarrak
(menda, izpilikua, anisa..) Elikagai-ind.,
botikagintza
eta beste
Ardiak, behiak,
ahuntzak,
untxiak, txerriak,
zaldiak, hegaztiak
Industriak:
Hoztekoa
Esnekiena
Ehungintza
Larrugintza
Basoak
Zuhaitz
espezieak
Industriak :
Zurgintza
Papergintza
Botikagintza, Kimika
Itsasoko eta
ibaiko espezieak
Industriak:
Hoztekoa
Kontserbak
Olioak eta irinak
Erlezaintza
(argizaria, eztia…)
I
Hegoafrikako Errep.
Botswana
Kongo
Zambia
Ginea
Nigeria
AlemaniaPolonia
Ukraina Kazajstan
UzbekistanTxina
India
Indonesia
Australia
Kanada
AEB
Mexiko
Jamaika
BrasilPeru
Txile
Bolivia
Aljeria
Errusia
Iran
SaudiArabia
Norvegia
Lignitoa
Bauxita
Zinka
Kobrea
Kromoa
Eztainua
Burdina
Nikela
Urrea
Beruna
Zilarra
Diamanteak
Uranioa
Petrolioa
Gas naturalaEkoizpen-eremu nagusiak
Munduko lehen ekoizlea
Colombia
Namibia
EmiratosArabesUnidos
Kuwait
Grecia
Antrazita etaharrikatza
3.000 6.000
BurdinaBeste batzuk
Txina
Brasil Australia
India
Errusia
%35
%17,7
%18,2
%9,1
%15
%5
BauxitaAustralia
Txina
Brasil India
Ginea
Beste batzuk
%30,7%23
%15,6%12,2
%9,8
%8,8
AltzairuaTxina
Beste batzuk
AEB
BrasilErrusiaJaponia
%49,9
%27,9
%3,7
%3,9%5,4
%9,2
AluminioaTxina Beste batzuk
Errusia AustraliaKanada AEB
%34 %36
%10,5
%7,8 %6,6%4,9
MINERAL-EKOIZPEN NAGUSIAK (2008)
EKOIZLE NAGUSIAK (MUNDUKO GUZTIZKOAREN %, 2008)
2.2. Mineral-jatorriko lehengaiakMeatzaritzako jardueren bidez lurpetik ateratzen diren lehen-
gaiak dira. Hainbat mineral mota daude:
— Metalikoak: burdina (siderurgia edo altzairugintza); kromoa
(barne-errekuntzako motorrak); kobaltoa (aeronautika); tita-
nioa (industria aeroespaziala, medikuntza); bauxita (alumi-
nioa fabrikatzeko); kobrea (hari elektrikoa fabrikatzeko); ura-
nioa (medikuntza eta gerra-industria, energia-ekoizpena);
urrea eta zilarra (bitxigintza, argazkigintzarako materiala)…
— Ez-metalikoak: fosfatoak eta nitratoak (ongarriak egiteko);
potasak (industria kimikoa eta botikagintza); granitoa, arbe-
la eta marmola (eraikuntzarako materialak); diamanteak
(bitxigintza)…
— Energetikoak: garrantzitsuenak petrolioa, ikatza, uranioa
eta gas naturala dira, industria petrokimiko, kimiko eta side-
rurgikorako lehengaiak direlako.
Mineralen banaketa ez da berdina mundu osoan. Japoniak eta
Europako herrialde garatuek mineral asko inportatu behar di-
tuzte. AEBetan badaude mineralak, baina gehiago inportatu
behar dituzte, beren beharra asetzeko. Afrikak eta Latinoame-
rikak, ordea, mineralen ekoizleak dira, baina industriarik ez
daukatenez, esportatu egiten dituzte.
MeatzaritzaMeatzaritza lehen sektoreko jarduera da. Lurpetik
lortzen ditu baliabideak.
Minerala edo mea dagoen lekua, hobia, meategiak
eginez ustiatzen da. Meategiak aire zabalekoak edo
lurpekoak izan daitezke. Ustiapena errentagarria izan
dadin, hainbat alderdi hartu behar dira kontuan: erraz
iristeko modukoa den, zer sakonera dagoen minerala,
nolakoa den mineralaren eskaria eta zein den merkatu-
ko prezioa. Gainera, minerala erauztean ahalik eta kal-
te txikiena eragin behar da ingurumenean.
LANDARE- ETA ANIMALIA-JATORRIKO LEHENGAIAK
Edukien garapena
102 6. unitatea 103Bigarren sektorea
LABURPENABigarren sektoreko jarduera nagusiak industria, eraikuntza eta energia-ekoizpena dira. Jarduera horiek produktu bihurtzen
dituzte lehengaiak, eta horretarako, energia-iturrien beharra dute.
Bi industria mota daude: industria astuna (fabrikatzen dituen produktuak beste industria batzuetarako lehengaiak dira)
eta industria arina edo kontsumo-ondasunena (beren horretan kontsumitzen diren produktuak egiten ditu).
Produktuak sortzeko, industria-prozesua behar da. Prozesuaren oinarrizko unitatea enpresa da. Enpresak lehengaiak,
energia-iturriak, lan-indarra, kapitala eta teknologia behar ditu. Produktuak saltzen direnean, enpresak irabaziak lortzen
ditu, eta irabaziak, edo parte bat, enpresan inbertitzen dira berriro.
Industrien kokapena hautatzeko, faktore hauek eta beste batzuk hartzen dira kontuan: lehengaien, energia-iturrien edo
merkatuen hurbiltasuna, garraio-sarea, eta eskulanaren kantitatea, prestakuntza eta prezioa.
Industriak ingurumen-arazoak sortzen ditu, hala nola ozono-geruzaren suntsipena, euri azidoa, berotegi efektua, klima-
aldaketa, baso-soiltzea, hondakinak, eta baliabideak agortzea.
Erregai fosilak arduraz kontsumitzeak eta energia-iturri berriztagarriak erabiltzeak ekonomia-garapen iraunkorran
laguntzen dute.
GAURKO GAIEN EZTABAIDAEkonomia-garapen iraunkorra
Garapen iraunkorra hitza 1980an erabili zen lehen aldiz,
Natura eta Baliabide Naturalak Gordetzeko Nazioarteko Ba-
tasunak argitaratutako Kontserbaziorako Munduko Estrate-
gia izeneko dokumentuan, Lurreko ekosistemak suntsitu
gabe pertsonen bizi-kalitatea hobetzeko aukera emango
duen ekonomia nola sustatu azaltzeko.
1987an, NBEren Ingurumen eta Garapenari buruz Munduko
Batzordeak osatutako Brundtland txostenean era honetara
definitu zen garapen iraunkorra: «gaur egungo belaunal-
dien premiak etorkizuneko belaunaldien gaitasuna arris-
kuan jarri gabe asetzen duen garapena».
Gaur egungo garapen ekonomikoaren eta ingurumena
zaintzearen arteko orekari eustea da kontua, etorkizuneko
belaunaldiek bata zein bestea jasotzeko aukera izan deza-
ten. Planteamendu hori aurrera eramateko, gobernuek ingu-
rumenaren alorreko legeak egin behar dituzte, eta pertso-
nek, berriz, jarrera ekologikoa izan behar dute beren
eguneroko bizitzan.
AEB
TXINA
FILIPINAK
MALAYSIA
I
Materia grisaren kontzentrazioa (sistemen ekoizpena)
Maila tekniko ertaina (osagaien ekoizpena)
Maila tekniko txikia (muntatzea)3.000 6.000
Hazkunde ekonomikoa eta ingurumena
Irakurri testua eta erantzun galderei.
«Garapen “iraunkorrak” belaunaldi bizien (munduko gaur egungo biztanleria) premiei erantzun nahidie, baina etorkizuneko belaunaldien kontra jardun gabe. Baliabide naturalak ustiatzeko modua alda-tu nahi da, eta baita bilakaera teknologikoa bideratu ere, ekonomia eta ekologia eskutik joan daitezen.“Garapen iraunkorraren” premiak konstante batean du abiapuntua: hazkuntza demografikoa eta hiri-hazkuntza, espezie bizien desagerpena, lurraren, uraren eta atmosferaren kutsadura gero eta handia-goa eta Klima-aldaketa dira hazkuntza ekonomiko ez-iraunkorraren ereduaren ondorioak, hau da “eziniraunezkoa”, bi zentzutan, bai zentzu moralean bai ekologikoan. Apenas dauden garapen iraunkorra-ren eskakizunetik ihes egiten duten jarduerak: nekazaritzaren eta industriaren alorreko politikak, lan-daren eta hiriaren eremukoak, kontsumo modu xahutzaile eta kutsatzaileak, etab.»
El estado del mundo junior lanetik egokitua eta itzulia. Akal, 2009.
— Testuaren laguntzaz, definitu garapen iraunkorraren kontzeptua.
— Testuan aipatzen da gaur egungo eredu ekonomiari ezin eutsi zaiola. Zergatik definitzen da
horrela? Zer ondorio ditu hazkuntza eutsiezin horrek?
— Zer jarduera bihurtu behar dira iraunkorrak? Zer proposatzen duzu horietako bakoitza-
rentzat, bereziki industriarentzat, aldaketa hori lortzeko?
1. taldeak bere egingo du iritzihau: lor daiteke ekonomia gara-tzea eta, aldi berean, ingurumenababestea.
2. taldeak beste hau defendatukodu: ekonomia gara dadin, indus-trializazioa ezinbestekoa da eta,hortaz, ezin dira gas-igorpenakmurriztu.
Eztabaidari ekin aurretik, sakonagoaztertu behar duzue gaia, zuen iri-tziak argudio egokiekin eman ahalizateko.
Eztabaidan, honako gai hauek jorra-tu behar dituzue, besteak beste:
— Erregai fosilen ordez beste ener-gia batzuk erabiltzearen aldeonak eta txarrak.
— Imposición de los acuerdos deKioto (1997) y de Copenhague(2009) sobre cambio climático.
— Indiak, Txinak, Brasilek eta gara-bidean dauden beste herrialdebatzuek zer egin behar dutenekonomia-garapen handiagoalortzeko.
Eztabaida: Lortu al daiteke garapen iraunkorra?
Garapen iraunkorra
http://es.wikipedia.org/wiki/Desarrollo_sostenible
http://www.worldbank.org/depweb/spanish/sd.html
Kiotoko protokoloa
http://unfccc.int/kyoto_protocol/items/
2830.php
Klima-aldaketa
http://unfccc.int/2860.php
@
@
@
JARDUERAK1. Azaldu Intel enpresa industria tradizionalen edo puntako industrien barruan dago-
en. Arrazoitu erantzuna.
— Behatu mapari eta azaldu zer herrialdetan banatzen duen Intel enpresak bere
ekoizpen-prozesua.
— Industriaren gaur egungo zer joera islatzen da mapan? Intelen ekoizpen-proze-
suaren espezializazioa gertatzen al da? Arrazoitu.
— Joera hori aplikatuta, etekin gehiago lortzen al ditu? Beste zer modura lortzen
ditu, halaber, etekin handiak? Zertan inbertitzen du horien parte bat?
Intel Ipar Amerikako enpresa handi bat da,
txip elektronikoak egiten dituena. Urtero
4.000 milioi dolar inbertitzen ditu ikerketan.
Enpresak etekin handiak ateratzen ditu
bere produktu berriak puntako teknologiez
berehala baliatu nahi duten bezeroei oso
garesti salduta. Intelek bere ekoizpena nola
banatzen duen ikus daiteke mapan.
152 9. unitatea 153Espainiako ekonomia
Aztertu Espainiako turismoari buruzko grafikoa, etaerantzun galderei.
— Zer ekonomia-sektoretakoa da turismoa?
— Nolakoa izan da turismoaren bilakaera 2002tik2008era bitartean?
— 2008ean, zenbat milioi pertsonak bisitatu zuten Es-painia?
— Grafikoko informazioa erabiliz, azaldu zein diren Es-painiako turismoaren ezaugarri nagusiak eta nolakogarrantzia duen sektoreak herrialdeko ekonomian.
Irakurri testua, eta erantzun galderei.
— Zeri buruzkoa da testua? Pentsa ezazu izenburu battestuari jartzeko.
— Zergatik da garrantzitsua energia berriztagarriengarapena?
— Zergatik esaten dugu Espainia energia-mendekota-suneko egoeran dagoela?
— Nola lagun dezakete energia berriztagarriek horikonpontzen?
Laburbildu, eskema batean, Espainiako industria-sekto-rearen bilakaera. Espainiako industriak gaur egun dituenarazo nagusiak ere jaso behar dituzu eskeman.
Erreparatu eraikuntza-sektorearen grafikoari, eta erantzun:
— Zer bilakaera izan du eraikuntzak Espainian eta zureautonomia-erkidegoan?
— 2007. urtean, eraikitako guztiaren zer ehuneko da-gokie etxebizitzei? Eraikitako etxebizitzen ehunekohandi horrek, lagundu al die herritarrei etxebizitzalortzen? Zergatik?
— Azal ezazu eraikuntzak zer garrantzi izan duen Espai-niako ekonomian eta zer ondorio izan dituen sektore-aren hazkuntzak.
Eman zure iritzia nekazaritzak Espainiako gaur egungoekonomian duen pisuaz, eta azaldu jardueraren ezauga-rri nagusiak.
— Zertan eragiten dio Espainiako nekazaritzari EuroparBatasunean egoteak?
5
4
3
2
1
EBALUAZIOA
JAR
DU
ER
AK
1. Zein dira Espainiako ekonomiaren sektore nagusiak? Aipa itza-zu garrantzi handienekotik txikienekora.
— Adierazi sektore ekonomiko bakoitzean zein diren jardueranagusiak.
2. Aztertu irudia, adi-adi. Identifikatu zer jarduera mota erakustenduen.
— Hirugarren sektoreko jarduera bat al da? Zergatik?
— Zergatik du horrenbesteko garrantzia turismoak Espainiakoekonomian?
3. Sailkatu termino hauek, turismoaren hazkuntzaren kausa alaondorio diren kontuan izanik.
4. Osatu Espainiako energiei buruzko taula hau.
Europako erdiko klaseen bizi-maila hobeaklima beroa eta hondartzak - Espainiako ekonomiaren hazkundea
paisaiaren hondamena - prezio lehiakorrak
OINARRIZKO GAITASUNAK LANTZEN
Turista ez-egoiliarren kopurua (1999tik 2008era)
Mili
oita
n
Eraikuntza Espainian
Mila
ka m
ilioi
tan
2007, sektoreka
Ingenieritzazibila
%49,61
%30,75
%19,64
Etxebizitzak ezdiren eraikinak
Etxebizitzeneraikuntza
ENERGIAITURRIA
ERABILERA NAGUSIAETA KOKAPENA
ENERGIA MOTA
Petrolioa ............................................................................................................................................................................................................................... Berriztaezina
Ikatza ............................................................................................................................................................................................................................... .................................................................
........................................................................... Industrian eta etxean kontsumitzen da. Aljeria eta Libiatik inportatzen da. .................................................................
Uranioa ............................................................................................................................................................................................................................... Berriztaezina
........................................................................... Haizearen indarra baliatzen du, eta herrialdeko hainbat eremutan kokatzen da. .................................................................
Eguzki-energia ............................................................................................................................................................................................................................... Berriztagarria
5. Lotu industriaren gaur egungo joerak sektore horrek Espainian duen errealitatearekin.
a) Puntako industriaren garapena da herrialde in-dustrializatu baten ezaugarri bereziena.
b) Industria-kontzentraziorako joera dago, enpre-sak lehiakorragoak izan daitezen.
c) Industriaren deskokatzea gero eta handiagoa da.
Produktibitate eskaseko enpresa txiki eta ertainak dira nagusi.Sektore lehiakorrenak atzerriko kapitala dutenak dira.
Ondasunen fabrikazioa Hirugarren Munduko herrialdeetara erama-ten da, haietan ekoizpena merkeagoa baita. Horren ondorioz, lan-tegiak ixten dira, eta langabeziak gora egiten du.
XX. mendeko laurogeita hamarreko hamarraldiaz geroztik askohazi dira teknologia berriekin lotura duten industriak, baina I+Garloko inbertsioak eskasak dira oraindik.
Energiaren Nazioarteko Agentziaren (ENA) txosten baten
arabera, Espainia herrialderik atzeratuena da eraginkorta-
sun energetikoa bultzatzeko neurrien garapenari dagokio-
nez, baina txapelduna da horiek abian jartzeari dagokionez.
Datuek nabarmen uzten dute energia aurrezteak zenbate-
ko garrantzia duen Espainiako ekonomiarentzat. Espainia
zazpigarren herrialde mendekoena da ENAko 28 kideen
artetik, kontsumitzen duen energiaren % 20 baino ez bai-
tu sortzen.
Agentziaren datuek Espainiaren gailentasuna berresten
dute energia ez berriztagarrien eremuan: hirugarren he-
rrialdea da instalatutako parke eolikoen eremuan eta lau-
garrena eguzki-energian. 2008. urtean energia berriztaga-
rrietarako I+Gko gastu publikoa aztertzen bada, berriro ere
huts egiten du: BPGarekin konparatuta, atzera egin da
1990eko mailekiko.
El País egunkaritik egokitua eta itzulia (2009-10-16).
MU
ND
UK
OG
EO
GR
AF
IA-A
NIZ
TAS
UN
A
227Munduko geografia-aniztasuna
0 2.000 km
Industria,lehengaiaketa energia-iturriak
Industriaguneak
Petrolioa eta gas naturala
Energia elektrikoa
Zilarra, beruna eta zinka
Burnia
Kobrea
Ikatza
Bauxita
Urrea
I
I
I
I
I
LATINOAMERIKAKO BALIABIDEAK ETA INDUSTRIA
MU
ND
UK
OG
EO
GR
AF
IA-A
NIZ
TAS
UN
A AMERIKA
226 Munduko geografia-aniztasuna
KANADA
Ottawa
WashingtonESTATUBATUAK
MEXIKOKUBAMexiko Hiria
La Habana
Santo Domingo
Caracas
Bogotá
Brasilia
Asunción
La Paz
MontevideoBuenos
Aires
Santiago
Lima
Quito
ARGENTINA
BOLIVIA
TXILE
URUGUAI
PARAGUAI
PERÚ
KOLONBIA
EKUADOR
VENEZUELA GuayanaFrantsesa
BRASIL
BAHAMAS (Nassau)
JAMAIKA (Kingston)
HAITI (Port-au-Prince)
BELICE (Belmopan)
GUATEMALA (Guatemala)
EL SALVADOR (San Salvador)
HONDURAS (Tegucigalpa)
NIKARAGUA (Managua)
COSTA RICA (San José)
PANAMA (Panamá)
DOMINIKARERREPUBLIKA
GUYANA (Georgetown)
SURINAM (Paramaribo)
0 2.500 km
Kanpo-zorra(milioika dolarretan)
10.000tik gora
20.000 eta 100.000 artean
10.000 eta 20.000 artean
10.000tik behera
Ez du zorrik
ADIERAZLE SOZIOEKONOMIKOAK XXI. MENDEAREN HASIERAN
AEB MEXIKO NIKARAGUA ARGENTINA BOLIVIA HAITI KUBA
Haurren heriotza-tasa ( ‰)5 urtez beherakoak (‰)
8 35 36 16 61 80 7
Bizi-itxaropena (urtetan) 79,1 76 72,7 75,2 65,4 61 78,5
Giza garapena (GGI) 0,95 0,85 0,69 0,86 0,73 0,53 0,86
Sendagile kopurua (10.000 biztanleko) 26 20 4 30 12 3 59
Helduen alfabetatze-tasa (%) 99,9 92,8 78 97,6 90,7 62,1 99,8
Interneterako sarbidea (%/bizt.) 69,5 17,5 2,8 20,9 6,2 0,7 2,1
BPG Biztanleko ($) 46.859 14.758 2.688 14.413 4.330 1.316 6.000
Munduko herrialderik industrializatuenetako bat da,
eta oso GGI altua du.
KANADA
Herrialde latinoa izan arren, lotura estua du AEBekin.
Askotariko industriak ditu, baina barne-kontraste
handiak ere bai. Hegoaldeko estatuek, esaterako, Hi-
rugarren Munduko adierazleak dituzte. Goraka ari
den potentziatzat jotzen da.
MEXIKO
Herrialde azpigaratuak dira, haietako batzuk (Haiti,
adibidez) munduko pobreenetakoak.
ERDIALDEKO AMERIKA, ANTILLETAKO ESKUALDE-BATZUK ETA ANDEETAKO HERRIALDEAK
Brasilek industria dibertsifikatua du, Mexikok bezala,
baina biztanleen arteko gizarte-desberdintasun
handiak eta eskualdeen arteko garapen-erritmo des-
berdinak daude.
BRASIL
Giza garapenaren indize handia dute, herrialde garatue-
takoaren antzekoa.
TXILE, ARGENTINA ETA URUGUAI
Munduko potentzia politiko eta ekonomiko nagusia da.
Oso herrialde zabala eta jendetsua da. Hainbat jatorritako
biztanleak ditu, baina anglosaxoien kultura eta bizimodua
dira nagusi.
Errendimendu handiko industria eta nekazaritza dira AEBe-
tako ekonomiaren motorrak. Lurraldearen ezaugarriak la-
gungarriak izan dira horretarako: klima egokia, energia-ba-
liabideen eta mineralen ugaritasuna, eta herrialdea OzeanoBarearen eta Atlantikoaren artean egotea.
Estatuak ia ez du esku hartzen ekonomian, sektore priba-
tua eta merkatuko lehia askea jarraibidetzat hartuta. Ho-
rren ondorioz, ekonomia kontrolatzen eta herrialdeko
aberastasunaren zati handi bat sortzen duten enpresa
multinazional handiak agertu dira. Baina horrek gizarte-
desberdintasun handiak ere eragin ditu.
AMERIKETAKO ESTATU BATUAK
Latinoamerika
Multzo honetakoak dira Erdialdeko Amerikako herrialdeak, Hego
Amerikakoak eta Mexiko.
Eskualdeak baliabide nahikoak ditu ekonomia garatzeko, bai-
na nekazaritza-ustiategien kudeaketa txarrak eta herrialde ga-
ratuekiko mendekotasunak hazkundea eragozten dute. Gai-
nera, industria moderno gehienak eta nekazaritza-ustiategi
handiak atzerriko multinazionalek kontrolatzen dituzte, Ameri-
kako Estatu Batuetakoek batez ere, eta ekoizten dutena espor-
tatu egiten dute.
Herrialde gehienetan erregimen demokratikoak daude, baina
haietako askotan egiteko daude oraindik zenbait erreforma
sozial eta ekonomiko, herrialdea egonkortuko luketenak eta
biztanleen arteko desberdintasun lazgarrienak desagerra-
raziko lituzketenak.
Ekonomia-itunak
Herrialde batzuek eskualde mailako elkarteak eratu dituz-
te ekonomia bultzatzeko. Hauek dira batzuk:
— Mercosur (Hego Amerikako Merkatu Komuna). Brasil,
Argentina, Uruguai eta Paraguai. Venezuela, Kolonbia,
Ekuador, Peru, Bolivia eta Txile estatu kidetuak dira.
— NAFTA edo TLC (Ipar Amerikako Merkataritza Libreko Itu-
na). 1994tik, itun horrek ekonomia-arrakasta handia izan
du Mexikon, AEBetan eta Kanadan. Hala ere, hiru herrialde
horien integrazio politikoa oso urrun dago oraindik.
ADI2008an, Latinoamerikako herrialdeen kanpo-zorraren
ordainketek, BPGren % 20 inguru hartu zuten, eta
2002an aldiz % 40
1. Aztertu mapa. Zer estatuk ez dute kanpo-zorrik?
Zeintzuek dute kanpo-zorra? Horietatik, zeintzuek
dute zorrik handiena?
— Azaldu kanpo-zorrak zer ondorio izan ditzakeen
garabidean dauden herrialdeetan.
Latinoamerikako herrialde batzuetan ezkerreko go-
bernu herrikoiak sortu dira azken urteotan. Ikertu zer
herrialdetan gertatu den, zer harreman duten haien
artean, eta zein den AEBrekin duten harremana.
2.Z
JARDUERAK
3. Zure ustez, zuzena al da esaldi hau? Arrazoitu erantzuna.
«AEBek beren bizimodua eta hizkuntza esportatu dituzte,eta kulturaren ikuspegitik ere munduko potentzia nagu-si bihurtu dira.»
4. Amerikako zer herrialdek ekoizten dituzte petrolioa eta
gas naturala? Industria-eskualde nagusietan al daude?
5. Alderatu Latinoamerikako herrialdeei buruzko taulako da-
tuak eta mapakoak. Azaldu zein diren herrialde industrial
berriak, garapen-bidean daudenak eta azpigaratuak.
JARDUERAK
172 Oinarrizko gaitasunen ebaluazioa
OINARRIZKO GAITASUNEN EBALUAZIOA
1. jarduera
Leng iritsi berria da Antonioren gelara, Asia Hego-ekialdeko herrialde batetik. Lengek azaldutakoa izugarrizko nobedadea da Antonio-
rentzat. Lengek aipatu dio bere familiak nekazaritzan jarduten zuela, bere osaba Manuelek bezala.
1. Aztertu bi argazkiak, eta osatu taula konparatiboa.
OIN
AR
RIZ
KO
GA
ITA
SU
NA
K
173Oinarrizko gaitasunen ebaluazioa
2. jarduera
Ogia okindegi batean egitea prozesu konplexua da, eta osagai asko erabiltzen dira.
1. Behatu arretaz ogia egiteko prozesuari buruzko eskemari, eta osatu taulako kontzeptuekin.
— Zer osagaik parte hartzen dute produktu bat egiteko? Definitu osagai horietako bakoitza.
— Zein da produktuaren azken helburua?
— Osatu ogia egiteko prozesuari buruzko testu labur bat. Bertan, eskemako kontzeptu guztiek agertu behar dute.
OIN
AR
RIZ
KO
GA
ITA
SU
NA
K
A B
B ArgazkiaA Argazkia
NOLAKOA DA ERLIEBEA?
NOLAKOA DA LANDAREDIA?
ZER LABORE AGERI DIRA?
ABELTZAINTZARIK BA AL DAGO?
NOLAKOAK DIRA LUR SAILAK?
ZER ELEMENTUTAN IKUSTEN DA
GIZAKIEN ERAGINA?
2. Aurreko erantzunetatik abiatuta, esan zein argazki dagokion Leng familiaren laboreei eta zein Antonioren osabarenei. Arrazoitu
erantzuna.
. ................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................
.................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................
Lehengaiak Energia-iturria
Fabrikatzea Produktuak Banaketa
Kapitala Lan-indarra
Merkatua
Irina - elektrizitatea
ura - makina oratzailea
balantza elektronikoa
legamia - industria habeartea
bost okin ofizial
sei aprendiz
gatza - labea
bi furgoneta
hiru biltegi-mutil
kalitate-kontrolatzaile bat
administrazioko bi langile
ontziratzeko makina bat
ogia
3. jarduera
2010. urtean etxebizitza berriak merkatu egingo dira Espainian, 2009an egin bezala, hamar urtez eta etenik gabe etxebizitza horien
prezioek gora egin ondoren.
1. Irakurri testua, eta erantzun galderei.
Aurten etxebizitza berriak ehuneko 6 inguru mer-
katuko dira, 2009an gertatu bezala, nahiz eta be-
heratze hori nabarmenagoa izango den gehiegiz-
ko eskaintza duten eremuetan; hiri handietako
erdiguneetan, berriz, prezioek gora egin dezakete,
aukera txikiagoa baita.
Etxebizitza Ministerioak emandako datuen arabe-
ra, «joera aldatu egin dela esaterik izango dugu,
baldin eta beheratzearen mantsotzeak horrela ja-
rraitzen badu urtearen lehenengo seihilekoan».
Merkatua dinamizatzeko ezinbestekoa da saldu
gabeko etxebizitza berrien soberakina asimila-
tzea; Ministerioaren datuaren arabera, 700.000
eraikinek osatzen dute soberakin hori.
La Vanguardia egunkaria (10-1-21). (itzulp.).
— Noiztik hitz egiten da espainiar etxebizitzaren merkatzeari
buruz eta zer eremutan da ohikoagoa?
..................................................................................................................................................................................
..................................................................................................................................................................................
— Etxebizitza Ministerioaren datuen arabera, noiz hitz egiten ha-
siko da joeraren aldaketari buruz?
..................................................................................................................................................................................
..................................................................................................................................................................................
— Zer gertatu behar du higiezinen merkatua dinamizatzeko?
..................................................................................................................................................................................
..................................................................................................................................................................................
PORTUGAL
ALEMANIA
AUSTRIAESLOVAKIA
ESLOVENIA
ESTONIA
FINLANDIA
IRLANDA
ITALIA
LETONIA
LITUANIA
LUX.
MALTA
POLONIA
BULGARIAESPAINIA
FRANTZIA
BELGIKA
ZIPRE
DANIMARKA
GREZIA
HUNGARIA
HERBEHEREAKERRESUMA
BATUA
SUEDIA
TXEKIAR ERREP.
ERRUMANIA
0 1.000 km
BPG (EAE/biztanle). EB-25ekobatez bestekoaren %
% 50 baino gutxiago
% 50-70 bitarte
% 75-90 bitarte
% 90-100 bitarte
% 100-125 bitarte
% 125 baino gehiago
Kanariak (Espainia)
0 100 km
ERRUMANIAPORTUGAL
ALEMANIA
AUSTRIA
ESLOVENIA
ESTONIA
IRLANDA
ITALIA
LETONIA
LITUANIA
LUX.
MALTA
POLONIA
BULGARIA
ESLOVAKIA
FINLANDIA
ESPAINIA
FRANTZIA
BELGIKA
ZIPRE
DANIMARKA
GREZIA
HUNGARIA
HERBEHEREAKERRESUMA
BATUA
SUEDIA
TXEKIAR ERREP.
0 1.000 km
2007an euroa hartuazuten estatuak
Euroa hartu aurretikiragaite-aldia egin beharkoduten estatuak
Euroari uko egin diotenestatuak
EBko estatuak, euroaren arabera
Kanariak (Espainia)
0 100 km
ESPAINIA
Madril
PORTUGAL
Lisboa
FRANTZIA
Berlin
ALEMANIA
AUSTRIA
Viena
Brusela
BELGIKA
ZIPRE
Nikosia
DANIMARKAKopenhage
ESLOVAKIABratislava
ESLOVENIA
ESTONIA
Tallinn
Helsinki
FINLANDIA
Paris
GREZIA
Atenas
HUNGARIABudapest
IRLANDA
Dublin
ITALIA
Erroma
LETONIARiga
VilniusLITUANIA
LuxenburgoLUX.
MALTAValleta
HERBEHEREAK
Amsterdam
POLONIA
Varsovia
ERRESUMABATUA
Londres
Stockholm
SUEDIA
TXEKIAR ERREP.
Praga
Ljubljana
ERRUMANIA
Bukarest
SofiaBULGARIA
Guadalupe(Fr.)
Martinika(Fr.)
Madeira(Port.)
GuyanaFrantsesa
Azoreak(Portugal)
Réunion(Fr.)
Kanariak(Espainia)
0 100 km
0 500 km
0 200 km 0 50 km
0 50 km0 50 km0 50 km
0 100 km
GIZ
AR
TE
ZIE
NT
ZIA
K, G
EO
GR
AF
IA
GIZ
AR
TE
ZIE
NT
ZIA
K, G
EO
GR
AF
IAESKUALDEEN EUROPA
© giltza
ESKUALDEEN GARAPEN-MAILA
EURO-EREMUA
Amaierako orrialdeak
Gaurko gaiei buruzko eztabaida
Gaurko gai bat aurkezten da, ikasgelan eztabaidatzeko. Horrela, informazioa
bilatzeko, aukeratzeko, biltzeko eta prozesatzeko trebetasunak landuko dituzu.
Gainera, komunikatzeko eta besteen iritziak errespetatzeko trebetasunak ere
garatuko dituzu.
Laburpena
Unitatea hainbat giltzarritan laburbiltzen duena.
Jarduerak
Amaieran, hainbat jarduera proposatzen dira zenbait gaietan sakontzeko, ida-
tzizko iturrietan nahiz iturri grafikoetan oinarrituta.
Oinarrizko gaitasunak lantzen
Lortu behar dituzun oinarrizko gaitasunen ikasketa sendotzeko jarduerak.
Ebaluazioa
Ebaluazio-jarduerak, unitateko edukiak zenbateraino ikasi eta oinarrizko gaita-
sunak zenbateraino lortu diren ebaluatzeko.
Oinarrizko gaitasunak lantzenBloke bakoitzaren amaieran, proposamen bat ageri da, zer
ikasi duzun eta oinarrizko zer gaitasun lortu dituzun balioz-
tatzeko.
Irudi-orriaAlde batean mapamundi politikoa eta bestean Europar
Batasunako gaikako mapak dituen irudi-orria.
Munduko geografiaren aniztasuna
Munduko eskualde geoekonomiko guztiak aztertzen dira,
irudien bidez eta bakoitzaren ezaugarriak aztertzeko eta
ulertzeko jarduerak eginez.
Monografikoa
SARRERA:INGURU FISIKOA
8 1. unitatea
Munduko eta Europako inguru fisikoa
1
EDUKIAK
1. Munduko erliebea,
urak eta kostaldeak
2. Europako erliebea,
urak eta kostaldeak
3. Klimak
4. Lurraldea eta paisaia
ERANTZUNInguru fisikoak badu eraginik giza taldeen kokapenean
eta jardueretan.
� Zure ustez, ezkerreko irudian ageri den paisaia egokia
al da gizakia bizitzeko? Zergatik?
� Zer ekonomia-jarduera gara ditzake gizakiak paisaia
horretan?
Zientzia-, teknologia- eta osasun-kulturarako gaitasuna• Urekin zerikusia duten erliebe- eta geografia-elementu
nagusiak identifikatzea eta deskribatzea.
• Klimarekin zerikusia duten geografia-elementu nagusiak
identifikatzea eta deskribatzea.
• Paisaia mota nagusiak identifikatzea eta deskribatzea.
• Erliebearen, uren, klimaren eta paisaiaren ezaugarrien arteko
geografia-loturak ezartzea, eta giza jardunak sortzen dituen
arazoen berri izatea.
Informazioa tratatzeko eta teknologia digitala erabiltzekogaitasuna• Informazioa lortzea, mapetatik abiatuta.
• Argazkiak interpretatzea.
Hizkuntza-komunikaziorako gaitasuna• Txosten bat zuzen eta koherentziaz argudiatzea eta lantzea.
Ikasten ikasteko gaitasuna• Informazioa eskema batean laburbiltzea.
OINARRIZKO GAITASUNAK
GOGOAN DUZU…non dagoen munduko gailurrik garaiena, ibairik luzeena,
emari handienekoa, basamortu handienak, baso sarrienak…?
Ba al dakizu zer herrialdetan den lehortea etengabea edo non
egiten duen euria ia egunero?
Lurraren ezaugarri fisikoak ezagutuz gero, hobeto ulertuko di-
tugu bertako bizitzeko moduak eta lurralde batean kokatzeko
eta alderdi ekonomikotik ustiatzeko moduak.
9Munduko eta Europako inguru fisikoa
Kontinenteak ozeanoz eta itsasoz inguratutako lur-eremu zabalak dira. Sei daude: Afrika, Amerika, Antartika, Asia, Europa
eta Ozeania. Kontinente bakoitzak ezaugarri eta geografia-elementu bereizgarriak ditu: erliebea (mendiak, ordokiak, sako-
nuneak…), ur kontinentalak (ibaiak eta aintzirak) eta kostaldeak (penintsulak, uharteak…).
1. Munduko erliebea, urak eta kostaldeak
Jaso itzazu, eskema batean,
Amerikako, Afrikako, Asiako,
Ozeaniako eta Antartikako er-
liebearen, ibaien, aintziren eta
kostaldeen ezaugarri nagusiak.
2. Begira ezazu mapan, eta esan
zer kontinentetan dauden geo-
grafia-elementu hauek:
— Esan zer geografia-elemen-
tu den bakoitza (ibaia, men-
dikatea, aintzira…).
Aconcagua - Atlas - Baffin
Borneo - Colorado - Fiji
Mendikate Banatzaile Handia
Kamtxatka - Madagaskar
Somalia - Jenisei - Yucatán
1.S
JAR
DU
ERA
K
10 1. unitatea
Amerika
Amerika kontinenteak bi zati handi ditu: Ipar
Amerika eta Hego Amerika. Erdialdeko
Amerikako istmoak bi zatiak elkartzen ditu.
Forma luzanga du, eta Ipar hemisferiotik Hego
hemisferioraino hedatzen denez, elkarrengan-
dik oso desberdinak diren elementuak ditu:
izotz-lurrak, mendi garaiak, basamortuak…
Kontinentea iparraldetik hegoaldera zehar-
katzen duen mendilerro luze bat dago: Men-
di Harritsuak iparraldean eta Ande mendiak
hegoaldean. Mendikate horien ekialdean or-
doki handiak daude, eta ordokietan ibai
luze eta emaritsuak: Mississippi iparraldean
eta Amazonas hegoaldean. Ipar Amerikan na-
barmentzekoak dira, halaber, Aintzira Handiak.
Iparraldeko itsasertza oso koskatsua da, ba-
tez ere Ozeano Artikokoa. Ipar Amerikan pe-
nintsula handi batzuk daude, hala nola Alaska
eta Labrador, eta Groenlandia uhartea. Karibe
itsasoan, Erdialdeko Amerikan, Antilletako
artxipelagoak daude, oso kostalde leunekoak.
Antartika
Antartika zirkulu polar antartikoan dago, eta
14 milioi km2-ko azalera du. Kontinente osoa
izotz-geruza batez estalita dago.
Nahiko itxura homogeneoa du: goi-ordoki
garai bat, batez beste 2.000 m-koa eta zirkulu
formaduna. Izotzezko basamortu bat da, eta
kostaldea, oro har, koskatsua.
DATU NAGUSIAK
Kontinentea Azalera
AFRIKA 30.249.096 km2
Altituderik
handiena
Kilimanjaro
(5.895 m)
Ibaiak
Nilo
Kongo
Aintzirak
Victoria
Tanganyka
ASIA 44.032.038 km2Everest
(8.848 m)
Yangzi
Amur
Kaspiarra
Aral
AMERIKA 42.217.063 km2Aconcagua
(6.960 m)
Amazonas
Paraná
Superior
Hudson
OZEANIA 8.942.252 km2Punjak Jaya
(5.020 m)
Darling
Murray—
ANTARTIKA 13.586.400 km2Vinson
(5.140 m)— —
Nicaragua aint.
Orin
oko
180 o 120 o 90 o 60 o150 o
60 o
30 o
0 o
30 o
60 o
180 o 120 o 90 o 60 o150 o
O Z E A N O
B A R E A
O Z E A
A T L A N T
GROE
Alaska
Ekuatorea
Phoenix uh.
ME
ND
IH
AR
RIT
SU
AK
OrdokiHandiak
Appalache mendiak
L a b r a d o rp e n i n t s u l a
Sierra M
adre
Ternua
Eskozia Berria
Mexikokogolkoa
Karibe itsasoa
Bahamak
KubaHispaniola
Antillak
Roraima 2.810 m
Guayanetakomendigunea
AN
DE
MEN
DIA
K
Mato Grossogoi-ordokia
Bra
silg
o
goi-o
rdok
ia
Pampa
Pa
tag
on
i a
Suaren lurmuturra
Río de la Plata
Magallanes itsasartea
Drakeren itsasartea
Antartikakopenintsula
Malvinak edo F
Victoria uh.Ellesmere uh.
Baffin uh.Hudsonbadia
Baffin itsasartea
AintziraHandiak
Azoreak
Ka
Cabo Verde
Pazko uh.
Kiritimati uh.
Palmyra uh.
Tabuaeran uh.
Aconcagua6.960 m
Ojos del Salado6.863 m
Amazonas
Mad
eira
Tocantins
Revillagigedo uh.
Markesak
Tuamotu uh.Sozietate uh.
Cook uh.
Tubuai uh.
Samoa uh.
Tokelau uh.
Pitcairn uh.
Kermadec uh.
Tonga uh.
Chatham uh.
Hawaii uh.
Tahiti uh.
Aleutiarrak
Beringitsasoa
P o l i n e s i a
Miss
issipi
Color
ado
Kolon artxipelagoa(Galapagoak)
Paraná
Bering itsasartea
Mc Kinley 6.194 m
0 3.000 km
Alaskakogolkoa
San Laurendi
Miss
ouri
MackenzieYukon
Jamaika Puerto Rico
Y u c a t á n g op e n i n t s u l a
Titikaka ain.
Atacamakobasamortua
Hornos lurmuturra
Popocatepelt5.452 m
Orizaba 5.700 m
Columbia
Panamáko itsmoa
Nikaragua aint.
11Munduko eta Europako inguru fisikoa
Asia
Asia kontinenterik handiena eta kontrasterik
ugarienekoa da. Bertan daude munduko mendirik
garaienak (Everest) eta sakonunerik behereenak
(Itsaso Hila).
Ordoki zabalak daude (Siberia), barneko itsasoak
(Beltza, Kaspiarra), eta kontinentearen erdialdetik
periferiarantz isurtzen diren ibai emaritsuak
(Indus, Ganges, Yangzi).
Asiako lurralde gehiena kontinente-
masa handi batean dago. Penintsu-
la izugarri handiak daude (Ara-
bia, Hindustan, Indotxina),
baita kontinenteko ekialde-
an dauden uharte ugari
ere (Malaysiako artxi-
pelagoa).
Afrika
Plataforma kontinental trinko bat da, erliebe-gorabehera gutxikoa: goi-ordoki zaba-
lak, sakonune handiak erdialdean, eta mendi gutxi. Aipagarriak dira Sahara (munduko
basamortu zabalena) eta Rift haran handia.
Ibai emaritsuak daude. Haietako bat, Nilo ibaia, Aintzira Handien eskualdean jaiotzen
da, eta munduko luzeena da. Niger eta Kongo ibaiek sakonune zabalak zeharkatzen
dituzte.
Kostaldea nahiko erregularra da, Madagaskar kenduta ez baitago penintsula edo
uharte handirik. .
30 o 30 o0 o 60 o 90 o 120 o 150 o 180 o
60 o
60 o
30 o
0 o
30 o
30 o 30 o0 o 60 o 90 o 120 o 150 o 180 o
ErdialdekoSiber iako
goi-ordokia
N O
T I K O A
I N D I A K O
O Z E A N O A
ENLANDIA
Reunión uh.
Maurizio uh.
S a h a r a
Libiakobasamortua
A T L A S
Kilimanjaro5.895 m
Kenya 5.199 m
Victoria ain.
Tanganika ain.
Malawi ain.
Kalaharibasamortua
Moz
ambi
keko
kan
ala
Gineako golkoa
Txad aint. Nil
o
Nubiakobasamortua
Arabiako
penintsula
I t s aso
Go
r r i a
Turkana ain.
Arabiakoitsasoa
Seychelleak
Komoreak
Sokotora uh.
Maldivak
Bengalakogolkoa
Su
matra
Java
Borneo
Timor
Celebes
Bali
Andaman uh.N icobar uh .
Heg
o T
xin
ako
itsa
soa
Hainan
Filipinak
Javako itsasoaBismarck artx.
Salomon
NauruKiribati
Tuvalu
Fiji
KaledoniaBerria
HebridaBerriak
Koralitsasoa
Celebeskoitsasoa
GineaBerria
Karolinak
Ipar uhartea
ZeelandaBerria
Hego uhartea
Tasmania
AustraliakoBadia Handia
Naturalistelurmuturra
Timorrekoitsasoa
Marshall
o
Falklandak
Islandia
Britainiaruharteak
Svalbard uh.Ipar lurmuturra
ZemblaBerria
Iparraldekolurraldea
Ural m
endiak
S i b e r i a
A l t a i
MendebaldekoSiberiakoordokia
Siberia Berria
Txerski mendiakOkhotsk-eko
itsasoa
EkialdekoSiberiako itsasoa
Sajalin uh.
Japoniako
itsasoa
EkialdekoTxinako itsasoa
Fujiyama 3.376 m
Hokkaido
Taiwan
HI M
A L A I AEverest 8.848 m
T i b e t e k og o i - o r d o k i a
Gobi basamortua
I. Kur il ak
Man
txur
ia
M o n g o l i a
Birranga mendiak
Aral itsasoa
Itsaso Beltza
Elbrus5.642 m
Anatolia
A L P E A K
Medi terraneo i tsasoa
Montblanc4.807 m
Groenlandiakoitsasoa
Gibraltar-ko itsasartea
k
anariak
e uh.
Santa Helena uh.
Ascensión uh.
Esperantza Onarenlurmuturra
Crozet uh.Kerguelen uh.
O Z E A N O A R T I K O A
Mad
agas
kar
Ryukyu uh.
Wedell itsasoa
Eduardo printzearen uh.
Amsterdam uh.
MarianakWake
Guam
Txagos uh.
Lakadiveak
Don
Ganges
Volg
a
VictoriaBasamortu
Handia
Hareazko Basamortu
Handia
Tasmaniakoitsasoa
Tristan da Cunha uh.
Gough uh.
M i k r o n e s i a
Niger
Amur
O Z E A N O
B A R E A
A N T A R T I K A
W i l k e s l u r r a l d e aV i c t o r i al u r r a l d e a
Aleutiarrak
Kaspiar itsasoa
Zagros mendiak
Beringitsasoa
Me
la
ne
si
a
Eskandinavia
Indu
s
Maud erreginarenlurraldea
Kongo
Orange
TigrisEufrates
Zeilan
Kamtxatka penintsula
Darling
Ibai Horia
Yangzi
Mekong
Europako Ordoki Handia
O Z E A N O A N T A R T I K O A
Madeira uh.
Murray
Hoggarmendigunea Tibesti
mendigunea
Aden-go golkoa
Somaliakopenintsula
Zanzibar uh.
Drakensber
gm
endi
ak
Zambezi
Nam
ibiako
basamortua
I t s a s oH i l a
Toubkal4.165 m m
Li
mpopo
Shabeelle
Tauromendiak
Arabiakobasamortua
Kaukaso
Lena
Baikal ain.
Jenisei
Hindustan-gopenintsula
Japoniako uhartedia
Indotxinakopenintsula
Malakakopenintsula
Mendikate
Ban
atza
i l eH
and
ia
Senegal
Muchingamendiak
Obi
Etiopiakomendigunea
OzeaniaOzeania uharte ugariz osatutakokontinentea da. Uharte handiakdaude, hala nola Australia (mun-duko handiena), Ginea Berria, Zee-landa Berria eta Tasmania. Hiruartxipelago ditu: Mikronesia, Poli-nesia eta Melanesia. Ozeaniakouharte ugariak, gehienak jatorribolkanikokoak edo koralek era-tuak, sakabanaturik daude OzeanoBarean.
Ozeania kontinentea uharte batdenez, ibaiak gutxi dira, eta ge-hienak Australian daude.
2. Europako erliebea, urak eta kostaldeak
12 1. unitatea
ErliebeaEuropa, oro har, altituderik txikiena duten kontinenteetako bat da (340 m inguru).Izan ere, mendikateak ez dira oso altuak, eta ordoki zabalak dira nagusi. Oso geografiaaberatseko kontinentea izan arren, hiru unitate nagusi bereiz daitezke:
— Mendi zaharrak. Ez dira oso garaiak (1.000 m inguru), eta iparraldean eta erdialdeandaude. Garrantzitsuenak Ural mendiak, Eskandinaviako mendikatea eta FrantziakoErdialdeko Mendigunea dira.
— Europako Ordoki Handia. Behea eta zapala, nohizbehinka goragune apalak ageribadira ere. Erdialdeko Europatik Ural mendietaraino hedatzen da.
— Mendi gazteak, 3.000 eta 5.000 metro bitartekoak. Kontinenteko hegoaldeandaude, eta aipatzekoak dira Kaukaso, Alpeak eta Pirinioak.
Urak
Ibai ugari daude, gehienak laburrak eta emari urrikoak.
— Isurialde artikoa. Emari ugaria dute, baina neguan izoztuta egoten dira.
— Isurialde atlantikoa. Emari ugaria eta berdintsua urte osoan.
— Isurialde mediterraneoa. Laburrak, eta emari irregularrekoak, agorraldien ondorioz.
— Ekialdeko isurialdea. Ibairik luzeenak, emari ugarikoak. Itsaso Beltzera eta Kaspiar
itsasora isurtzen dira.
Aintzira gehienak txikiak dira, Onega eta Ladoga izan ezik (kontinenteko iparraldean).
Barrualdean nabarmentzekoak dira Balaton eta Leman aintzirak.
Kostaldeak
Europako kostaldeak oso koskatsuak dira, sargune ugarikoak. Golko, badia eta pe-
nintsula asko daude. Penintsula nagusiak Balkanetakoa, Eskandinavia, Iberiarra eta
Italiarra dira.
Ozeano Atlantikoak, Mediterraneo itsasoak eta Itsaso Beltzak bustitzen dute kostal-
dea; Ipar itsasoa eta Itsaso Baltikoa Ozeano Atlantikoaren parte dira.
Europako kostaldean uharte asko daude, handienak Ozeano Atlantikoan, adibidez
Islandia eta Britainiar uharteak. Mediterraneo itsasoko uharteak txikiagoak dira: Sizilia,
Sardinia, Korsika, Kreta eta Balear uharteak.
EUROPAKO DATU NAGUSIAK
Azalera: 10.500.000 km2.
Mendebaldean: Ozeano Atlantikoa.
Ekialdean: Ural mendiak, Ural ibaia eta
Kaspiar itsasoa.
Iparraldean: Ozeano Glaziar Artikoa.
Hegoaldean: Kaukaso, Itsaso Beltza eta
Mediterraneo itsasoa.
AZALERA ETA MUGAK
Mendikateak: Kaukaso (Georgia, Erru-
sia), Alpeak (Alemania, Austria, Frantzia,
Italia, Suitza), Pirinioak (Espainia, Fran-
tzia), Eskandinaviako mendikatea (Nor-
vegia), Ural mendiak (Errusia).
Mendiak: Elbrus (5.642 m), Kaukason;
Montblanc (4.807 m), Alpeetan.
MENDIKATEAK ETA MENDIAK
Ibaiak: Volga (3.530 km), Danubio (2.860
km).
Aintzirak: Ladoga (18.400 km2), Onega
(9.610 km2).
Penintsulak: Balkanetakoa (728.000 km2)
Eskandinavia (835.120 km2).
Uharteak: Britainia Handia (229.000 km2)
Islandia (103.000 km2).
IBAIAK, AINTZIRAK, PENINTSULAK ETA UHARTEAK
Laburbildu, eskema batean, Europa kontinenteko erlie-
bearen, ibaien, aintziren eta kostaldeen ezaugarriak.
4. Aztertu Europako mapa, eta idatz itzazu taulan erliebe-
unitate nagusiak, ibaiak (isurialdearen arabera sailkaturik),
penintsulak, uharteak eta artxipelagoak.
Irakurri arretaz testua, eta ondorioztatu Europako zer
mendikateri buruzkoa den. Azal ezazu zer hartu duzun
kontuan erantzun hori emateko.
«Mendikate horrek Europako hainbat herrialde zeharkatzen
ditu. Mendi asko 4.000 metrotik gorakoak dira. Oso mendi
malkartsuak dira, eta elurtuta egoten dira urte osoan. Behe-
aldean basoak daude, hor ez baitago betiereko elurrik.
Mendien artean hainbat aintzira daude, urtzaldiko ura ja-
sotzen dutenak.»
6. Erreparatu argazkiari, eta esan zer erliebe-unitate ikusten
den: Alpe mendiak, Europako Ordoki Handia edo Ural
mendiak.
— Arrazoitu erantzuna.
5.Z
ERLIEBEA IBAIAK PENINTSULAKUHARTEAK ETA
ARTXIPELAGOAK
3.S
JAR
DU
ERA
K
13Munduko eta Europako inguru fisikoa
58 º
50 º
42 º
34 º
56 º 64 º48 º40 º32 º24 º16 º8 º0 º8 º16 º24 º32 º40 º 66 º
50 º
42 º
58 º
34 º
KOLAPENINTSULA
KRIMEAKOPENINTSULA
B a l k a n a k
A F R I K A
IBERIAR PENINTSULA
JUTLANDPENINTSULA
BALKANETAKOPENINTSULA
ITALIARPENINTSULA
Kanariak
Teide3.718 m
K A U K A S O
A S I A
ITSASO BELTZA
IPARITSASOA
NORVEGIAKOITSASOA
ITSASOBALTIKOA
O Z E A N OA T L A N T I K O A
Balearrak
Korsika
Sardinia
Sizilia
Kreta
Kanaleko uh.
OrkadakHebridak
Shetland uh.
Feroe uh.
BARENTSISASOA
ITSASO ADRIATIKOA
TIRRENIARITSASOA
JONIARITSASOA
BIZKAIKO GOLKOA
Finisterrelurmuturra
San Jurgi kana la
Ipar kanala
Bo
tnia
golk
oa
Iparlurmuturra
Mizen lurmuturra
San Mateo lurmuturra
Mantxako kanala
Gibraltar-eko itsasartea
GotlandFinlandiako golkoa
ITSASOZU
RIA
MARMARAITSASOA
AZOV-EKOITSASOA
Bosforo
Anamur lurm.
Kertx-eko
itsasartea
Zipre
EGEO
ITSASOA
RodasMatapan lurm
Islandia
Malta
LAPONIA
BRETAINIA
KASPIARITSASOA
Rocalurmuturra
Ur
al
me
nd
ia
k
A LP EA K
ES
KA
ND
INA
VIA
KO
PE
NIN
TS
UL
APIRINIOAK
Erdialdeko mend.
Iberiar mendikatea
Erdialdekomendigunea
Karpatoa
k
E r r u s i a ko
go i -o rdok ia
Penino
mend
iak
Donets-ekomuinoak
D i n a r i ar
Al p
.
Tatra mendiakSudeteakMetal mendiak
A p e ni n
oa
k
Mendikate Betikoa
Eska
ndin
avia
kom
endi
lerr
oaKantabriar mend.
E U R O P A K OO
RD
OK
IH
AN
DI A
Volg
ako
mui
noak
ME D I T E R R A N E O I T S A S O A
Kas
piar
sako
nune
a
Mulhacén3.481 m
Aneto3.404 m
Etna3.323 m
Montblanc4.807 m
Gerlachovsky2.655 m
Paringul Mare2.518 m
Olinpo2.919 m
Grossglockner3.797 m
Pelvoux4.103 m
Ben Nevis1.344 m
Galdhopiggen2.469 m
Kebnekaise2.117 m
Hvannadalshnukur2.119 m
Elbrus5.642 m Bazardjuzju
4.466 m
Brit
ainia
r uharteak
Vesubio1.281 m
I
0 750 1.000 km500250
3.1. Klimaren faktoreak eta elementuakKlima lurralde jakin batean ziklikoki errepikatzen diren baldintza atmosfe-
rikoen multzoa da. Baldintza atmosferiko edo elementuen artean hauek
nabarmentzen dira: temperatura, presio atmosferikoa, Haizea, hodeiak eta
prezipitazioak.
Eremu bateko klima hainbat eragilek taxutzen dute: latitudeak, altitudeak
eta itsasoarekiko distantziak.
3. Klimak
14 1. unitatea
KLIMAREN ELEMENTUAK KLIMAREN FAKTOREAK
Klimak hainbat fenomeno atmosferi-
kok taxutzen dituzte, eta hainbat tres-
narekin neur daitezke.
— Tenperatura. Aldatu egiten da
eguzki-orduen, itsasoarekiko dis-
tantziaren eta altitudearen arabera.
Termometroen bidez neurtzen da.
— Presio atmosferikoa. Aldatzen de-
nean, depresioak eta antizikloiak
sortzen ditu. Barometroen bidez
neurtzen da.
— Haizea. Aire-masen mugimendua
da, eta leku batetik bestera garraia-
tzen ditu beroa, hotza, hezetasuna,
lehortasuna… Anemometroen bi-
dez neurtzen da.
— Hodeiak. Eremu bateko intsolazio-
maila hodeien araberakoa da, eta
prezipitazioak baldintzatzen dituzte.
— Prezipitazioak. Haien araberakoa
da tokian tokiko hezetasun-maila,
eta funtsezkoak dira landaredia hazi
eta gara dadin. Plubiometroen bi-
dez neurtzen da.
LATITUDEA
ALTITUDEA
ITSASOAREKIKO DISTANTZIA
Eremu hotza
Eremu epela
Eremu beroa
Eremu epela
Eremu hotza
Ekuatorea
Zirkulu polar antartikoa
Zirkulu polar artikoa
Kantzer tropikoa
Kaprikornio tropikoa
LURREKO KLIMA-EREMUAK3.2. Klima-eremu nagusiakLatitudearen arabera, eta tenperatura oinarritzat harturik, Lurra hainbat
klima-eremu handitan bana daiteke:
— Eremu bero bat, Ipar eta Hego latitudeko 0o eta 30o artean. Tenperatu-
rak 20 oC-tik gorakoak dira.
— Bi eremu epel, Ipar eta Hego latitudeko 30o eta 60o artean. Tenperatu-
rak 0 oC eta 20 oC bitartekoak dira.
— Bi eremu hotz, Ipar eta Hego latitudeko 60o eta 90o artean. Tenperatu-
rak 0 oC-tik beherakoak dira.
Eremu bakoitzean hainbat klima mota daude, eta latitudeak, altitudeak
nahiz itsasoarekiko distantziak eragiten dituzte.
Eguraldia. Eguraldia zenbait elementuedo fenomeno atmosferikok, leku eta unejakin batean eragiten dutenaren emaitzada. Hala, klima-eremu bakoitzean egural-dia etengabe alda daiteke, klima horrenezaugarri orokorren baitan.
JAR
DU
ERA
K
Klima hotzak
— Polarra. Tenperatura 0 oC-tik beherakoa izaten da urte
osoan, eta prezipitazioak 250 mm-tik beherakoak eta
elurrezkoak. Zirkulu polarretako klima da.
— Subpolarra. Tenperatura 0 oC-tik beherakoa izaten da,
baina epelxeagoak udan. Prezipitazioak, 300 mm baino
gutxiagokoak, eurizkoak dira udan.
— Goi-mendikoa. 2.500 m-tik gora. Tenperaturak behera
egiten du altitudea igo ahala. Prezipitazioak urriak dira.
Klima epelak
— Kontinentala. Uda beroa eta negu hotza. Tenperatura-
alde handia egunetik gauera. Kontinenteen barrualdeko
klima da.
— Atlantikoa. Negua ez da oso hotza, eta uda, epela. Ten-
peratura antzekoa izaten da urte osoan.
— Mediterraneoa. Uda, bero eta lehorra, eta negua, arina.
Euria urria izaten da, eta gehienetan udaberrian eta,
batez ere, udazkenean egiten du.
— Subtropikala. Beroa, benetako negurik gabea. Lurralde
hezeetan prezipitazioak ugariak dira, eta lurralde leho-
rretan oso urriak.
Klima beroak— Ekuatoriala. Ez dago alde handirik neguaren eta udaren
artean. Tenperatura, beti beroa, 27 oC-tik gorakoa izaten
da urte osoan. Prezipitazioak ugariak dira, ia egunero
egiten baitu euria.
— Tropikala. Negu atsegina eta uda beroa. Prezipitaziorik
gabeko urtaroa dago, lehorra, eta beste bat hezea edo
euritsua.
— Basamortukoa. Oso tenperatura beroa, 30 oC-tik gora-
koa. Euria oso urria da, eta alde handia dago eguneko
eta gaueko tenperaturaren artean.
15Munduko eta Europako inguru fisikoa
I
Klima hotzak
Polarra
Subpolarra
Goi-mendikoa
Ekuatoriala
Tropikala
Basamortukoa
Klima beroak
Klima epelak
Kontinentala
Atlantikoa
Mediterraneoa
Subtropikala
. . . .
3.3. Lurreko klima nagusiak
Azaldu nola baldintzatzen duten klima latitudeak, alti-
tudeak eta itsasoaren hurbiltasunak.
8. Zer elementu dira berdinak eremu guztietako klime-
tan? Zer desberdintasun daude?
9. Non daude Lurreko klima-eremu beroa, epela eta hotza?
Atlas bat eta klima-eremuen mapa bat hartuta, esan
zer klima dagokien munduko hiri hauei:
Addis Abeba - Kalgari - Daka - Kiev - Murmansk
Reiykjavik - Riad - Erroma - Shangai - Singapur
10.Z
7.S
4.1. Paisaia naturalakToki bateko paisaia naturala bertako klimaren, lurzoruaren,
erliebearen, landarediaren eta faunaren arteko erlazioaren
emaitza da.
Faktore horien arteko konbinazioen eraginez, paisaien
aniztasun handia dago. Paisaia batzuk egokiak dira giza
biziarentzat, eta beste batzuk, aldiz, desegokiak.
4. Lurraldea eta paisaia
Paisaia natural egokiak eta desegokiak
Lurreko eremu epelak egokiak dira
gizakia bertan bizitzeko eta jarduteko,
batez ere tenperaturak arinak direlako,
eta prezipitazioak, ugari samarrak.
Eremu horietako lurren emankorta-
suna, gainera, lagungarria da nekaza-
ritzarako eta abeltzaintzarako.
Eremu ekuatorialak, tropikalak, pola-
rrak, basamortukoak eta goi-mendiko-
ak, ordea, desegokiak dira giza bizia
gara dadin. Inguru horietan tenpera-
turak muturrekoak dira (oso beroak
edo oso hotzak), eta euria, urriurria ala
gehiegizkoa.
4.1. Paisaia gizatiartuakGizakiek planetako natura-baliabideak ustiatzen dituzte
bizitzeko. Mineralak eta ura ateratzen dituzte, lurra lantzen
dute, basoak soiltzen dituzte, eremu bat turistikoki ustia-
tzen dute... Horrek esan nahi du paisaia naturalak aldatu
egiten direla, hau da, gizatiartu egiten direla.
Gaur egun, giza jarduna planetako ia bazter guztietara
hedatu da, eta oso urriak dira aldatu gabe iraun duten
paisaia naturalak.
Paisaia naturalak hainbat ekintzaren ondorioz gizatiartzen
dira. Hona hemen batzuk:
— Hirigintza. Herriak eta hiriak sortzeko, inguruko erlie-
bea eta landaretza eraldatzen dira, lurrak mugituz, ba-
soak soilduz… Gainera, herriek eta hiriek kutsadura
sortzen dute.
— Herri-lanak. Errepideak, ubideak, tunelak, zubiak eta
portuak eraikitzeko lanek, ingurua eraldatzeaz gain,
eragina dute ingurumenean.
— Ekonomia-jarduerak. Gizakien ekonomia-jarduera
guztiek (nekazaritza, abeltzaintza, arrantza, industria,
meatzaritza, turismoa…) erliebea eta landaredia eral-
datzen dituzte, eta kutsadura-iturri etengabeak dira.
I Oihan ekuatorialaJungla tropikalaSabanaEstepa tropikalaBasamortu beroa
Tundra eta goi-mendiko landarediaTaigaBasamortu polarra
Ingurune beroak
Laurisilvae-basoaBaso mediterraneoa, makia eta garriga
Ingurune epel beroak
Ingurune epel hotzakEstepa kontinentalaBasamortu kontinentalaBaso hostoerorkorrak eta otalurrak
Ingurune hotzak
MUNDUKO PAISAIA NATURALAK
16 1. unitatea
11. Begiratu arretaz munduko paisaia naturalen banake-
taren mapari.
— Zein dira giza bizitzarako paisaia natural egokiak?
— Zein dira bizitzeko paisaia natural desegokiak?
— Non daude?
Azaldu zer den paisaia gizatiartua.
— Jaso itzazu, eskema batean, paisaia naturalak giza-
tiartzen dituzten ekintzak.
— Erreparatu 16. orrialdeko argazkiei. Paisaia gizatiar-
tuak al dira?
13. Begiratu paisaia gizatiartuaren irudiari, eta esan zer jar-
duerek gizatiartzen duten.
Eztabaida: paisaia naturalean gizakiak eragiten dituen
aldaketen alde onak eta txarrak.
— Besteak beste, honako alderdi hauek hartu behar
dituzue kontuan: ingurumenaren gaineko eragina,
ondorioak ekonomian, bizimoduen aldaketak, ero-
sotasuna eta abar.
14.Z
12.S
JAR
DU
ERA
K
4.3. Giza jardunaren eraginaAurreko mendean izaugarri hazi da natura-baliabideen
ustiapena. Hiru izan dira arrazoi nagusiak: industrializazioa,
garraiobideen garapena eta biztanleriaren hazkundea.
Natura-ondasunen neurriz gaindiko ustiapenak ezin kon-
ponduzko kalteak eragiten ditu, hala nola bioaniztasuna-
ren galera, faktore hauen eraginez: natura-espezieen des-
agerpena, basoen mozketa, higadura eta basamortutzea.
Gainera, energia-iturri berriztaezinak (petrolioa, esaterako)
laster agortuko dira.
Giza jardunaren ondorio larrienetako bat, kutsadura, ho-
nen ondorioa da, batik bat: istripu industrialak eta teknolo-
gikoak (marea beltzak, kutsadura erradioaktiboa eta kimi-
koa…), gasen igorpena eta ur zikinen isurketa.
Horren aurkako aukera garapen jasangarria da, hots, na-
tura-baliabideak zentzuz eta neurriz ustiatzea gure oraingo
beharrak asetzeko, baina etorkizuneko belaunaldiei beren
beharrak asetzeko baliabideak murriztu gabe. Horretarako,
ekoizteko eta kontsumitzeko ohiturak aldatu behar ditugu.
17Munduko eta Europako inguru fisikoa
PAISAIA GIZATIARTUA
18 1. unitatea
JAR
DU
ER
AK
1. Jo ezazu 10. eta 11. orrialdeetako mapetara, eta erantzun:
— Zer itsasok bustitzen dituzten penintsula hauek: Arabia,de Kamchatka, Hindustan eta Labrador.
— Zer ozeanotan itsasoratzen diren Amazonas, Kongo,Indus, Obi eta Yangzi ibaiak.
— Zer kontinentetan dauden mendikate hauek: Andeak,Appalacheak, Atlas, Drakensberg, Mendikate BanatzaileHandia, Himalaia, Mendi Harritsuak, Zagros eta SierraMadre.
— Zer mendikatetan dauden kontinente bakoitzeko men-dirik garaienak.
2. Kopiatu Europako mapa, eta koka itzazu geografia-ele-mentu nagusiak.
— Mendikateak, mendirik garaienak eta penintsulak.
— Ibaiak, aintzirak eta uharteak.
3. Lotu azalpen bakoitza dagokion kontinentearekin (Europa,Afrika, Asia, Amerika, Ozeania eta Antartida).
a) Mendikate handi batek zeharkatzen du iparraldetik he-goaldera. Ordoki handiak ditu ekialdean, aintzira eta ibaiemaritsuek zeharkatuak.
b) Kontinenterik handiena da. Ordoki handiak ditu, barne-ko itsasoak, ibai emaritsuak, penintsula izugarriak eta,kontinentearen ekialdean, uharte ugari.
c) Erliebe uniformea du, goi-ordoki handiez, barneko sako-nune handiez eta mendi eskasez osatua. Bertan dagomunduko ibairik luzeena.
d) Goi-ordoki garai bat da, izotz masa batez estalia.
e) Uhartez osatutako kontinente bat da, hainbat uhartehandi eta koral- eta sumendi-jatorriko hainbat uhartediditu.
f ) Kontinentearen batez besteko altitudea baxua da, etalautada zabalak dira nagusi. Kostaldea oso irregularra du.
OINARRIZKO GAITASUNAK LANTZEN
A B
C D
50
42
34
I
.
A KlimaUda bero eta lehorraren ondoren, euri-jasa eta ekaitz handie-
kin hasi da udazkena. 36 orduko epean 1.000 mm euri egin
du, eta, ondorioz, udako hilabeteetan erabat lehorturik ego-
ten den ibai batek gainez egin du. Goraldi horren eraginez,
zenbait etxabe urez estali dira, eta ur-korronteak ibaiaren
ubide lehorrean gelditutako hainbat automobil eraman ditu
herrestan.
B KlimaEgunez indar handiko haize bero eta lehorrak jo du, eta harea
asko aireratu du. Tenperatura 50º C-ra iritsi da. Gauez, berriz,
haizea baretu egin da, eta 10º C-ra jaitsi da tenperatura.
4. Zer da klima bat? Irakurri albiste hauek, eta arrazoitu zer kli-ma motatan gerta litekeen deskribatutako egoera horieta-ko bakoitza.
— Klima horietako bakoitzean, nola eragin dezakete latitu-deak, altitudeak eta itsasoaren hurbiltasunak?
5. Behatu adi irudi hauei, eta bereizi paisaiak Mediterraneoa-ren kostaldekoak, basamortuak, taiga eta oihan tropikalakdiren kontuan hartuta. Arrazoitu erantzuna.
— Zer eremu geografikotan daude?
— Zer argazkik erakusten digu paisaia natural bat eta zei-nek gizatiartutako paisaia bat? Arrazoitu erantzuna.
19Munduko eta Europako inguru fisikoa
Adierazi kontinente bakoitzaren izena. Lotu kontinentebakoitza mapako letra batekin.
— Zer osagai naturalek bereizten ditu Asia eta Europaekialdetik? Kokatu mapan.
— Zer itsasartek bereizten ditu Asia eta Ipar Amerika?Kokatu mapan.
— Arabiako penintsula non dago Afrikaren ala Asiarenbarruan? Kokatu mapan.
— Filipinetako uharteak non daude, Asiaren ala Ozea-niaren barruan? Kokatu mapan.
— Kokatu Erdialdeko Amerikako istmoa.
Kokatu elementu geografiko hauek. Lotu izen bakoitzamapan dagokion zenbakiarekin. Adierazi zer elementumota den kasu bakoitzean.
Zer lau isurialdetatik doaz europar ibaietako urak? Aipa-tu isurialde bakoitzeko ibai bat.
Azaldu zein diren Europako kostaldeen ezaugarri nagu-siak.
Behatu paisaiaren irudiari, eta esan zer den:
a) Alpeak.
b) Europako Lautada Handia.
c) Bretainiako penintsula.
— Arrazoitu erantzuna.
— Europako zer alderditan dago?
— Zer klima du? Azaldu zer ezaugarri dituen eta zer fak-torek eragiten duten paisaia horretan.
Zer klima dago mapan seinalatutako lekuetan?
— Zein dira klima bakoitzaren ezaugarriak?
Paisaia natural batzuk egokiak dira giza biza gara dadin,eta beste batzuk, desegokiak. Arrazoitu zergatik.
— Eman paisaia natural egokien eta desegokien adibidebana.
Azaldu zer den paisaia gizatiartu bat eta zer osagaik la-guntzen duten pasaia gizatiartzean.
— Zer arrisku dakar paisaia naturalak erabat suntsitzeak?Zer irtenbide daude gizarte bat ingurunea hondatugabe garatzeko?
8
7
6
5
4
3
Aconcagua - Amazonas - Andeak - Kaspiar - Rift - Japoniar
Kongo - Madagaskar – Victoria Basamortu Handia - Ginea
Gibraltar - Mississippi - Sahara - Nilo - Mediterraneoa
Eskandinaviar - Ladoga - Bering - Hornos - Atlantikoa
Harritsuak - Indiako - Barea - Yangzi - Alpeak - Everest
2
1
EBALUAZIOA
I
I
A
A
B
C
D
D
B
C
E
F
6
1618
3
14
12
10
112
21
23
2
25
2620
13
4
8
9
7
15
1 1
2219
5
17