ISBN 8 4 - 9 6 2 0 3 - 5 0 - 6

GRAMTICA GALEGA

IV GRAMTICA DO TEXTO

XOS RAMN MATO

E D I C I N S TERRA

GRAMTICA DA LINGUA GALEGA GRAMTICA DO TEXTO

GRAMTICA DA LINGUA GALEGA

IV GRAMTICA DO TEXTO

XOS FREIXEIRO MATO

E D I C I N S

NDICE XERAL

edicin: 2003

Xos Ramn Mato

PROMOCINS S.A. do Prncipe, 22. 36202

ISBN 84-96203-50-6

D. Legal:

Impresin: Comercial Grfica S. A. Prncipe, Vigo

Nota 9

1. A textual

Antecedentes 16 1.2. Anlise do discurso e anlise da conversacin 19 1.3. Fases na evolucin da lingstica textual 22 1.4. A gramtica do 24

2. Discurso e texto 27

3. A dos xneros discursivos 33

4. Tipoloxa de textos 43

Textos argumentativos 48 4.2. Textos explicativos 51

Textos descritivos 53 4.4. Textos narrativos 56 4.5. Textos 59

5. Texto e contexto 63

contexto de situacin 65 5.2. contexto cognitivo 66 5.3. contexto sociolingstico. Diglosia e texto 70

6. A organizacin da informacin 77

Estrutura da informacin 80 6.2. Tema e rema, tematizacin e topicalizacin 82 6.3. A informacin coecida e a nova 91

6.3.1. dado e o novo 91 6.3.2. A progresin temtica 93 6.3.3. Foco e focalizacin. A posicin dos clticos 95

7. A cohesin 7.1. Definicin 105 7.2. Tipos de cohesin 107

A cohesin referencial 114 7 4 . A cohesin 126

8. Os marcadores discursivos 137

Definicin e caracterizacin 140 8.2. Algns criterios de clasificacin 146 8.3. Os marcadores discursivos na tradicin gramatical galega 153 8.4. Multifuncionalidade e interferencia 162

Conclusin

9. A coherencia 175

Definicin e caracterizacin 177 9.2. Tipos de 180

e 181

10. Referencias 187

11. 195 De materias 197 De autores 207

Cando se en marcha o proxecto de gramtica galega publicado en tres volumes nesta editora, pensouse nun libro sobre fontica e fonoloxa, tro sobre e nun sobre semntica, dando, pois, por finaliza-do tal proxecto gramatical coa sada do desas tres partes. Anda a partir do traballo desenvolvido nesa obra, publicamos posteriormente un manual de gra-mtica galega que via a ser sntese dirixida a un pblico ampio.

Como consecuencia da nosa actividade docente na materia de gramtica gale-ga, incorporando aulas contidos relativos gramtica do texto, que, se ben estaban nalgunha parte dos volumes anteriormente publicados, non figuraban expresamente como tales. Ao fmonos conven-cendo da importancia desta parte relativamente recente da gramtica, case por completo ausente da literatura lingstica galega, e da necesidade da sa incor-poracin ao estudo da nosa lingua, na procura de a daqueles instrumentos precisos para a sa correcta aprendizaxe e consolidacin social.

Neste sentido, comezamos a no que pretenda ser unha breve introdu-cin gramtica do texto do galego, sen a ao proxecto anterior. Ora ben, unha vez a punto de a finalizar, fomos vendo cada vez con mis clareza a de tal vinculacin se producir, sobre todo a termos en conta que a gramtica do texto non vn a ser mis do que outra parte da gramtica lin-gua, aquela que o texto como unidade de anlise e estudo, superando o marco da clusula en que tradicionalmente a gramtica se As pois, para

da gramtica da palabra e da gramtica da clusula, a lingstica moderna presta cada vez mis atencin gramtica do texto; mis do que a palabra ou a clusula, o texto a unidade da lingua falada ou escrita e, en conse-cuencia, a gramtica debe explicar as sas lingsticas.

Deste modo, semella evidente que un novo sobre gramtica do texto encaixa perfectamente dentro do noso proxecto de gramtica galega xa publica-

GRAMTICA DA LINGUA GALEGA. Gramtica do texto

do con anterioridade, convertndose parte totalmente necesaria para ficar completa. Anda as, a concepcin inicial como obra independente e o transcorrido desde a elaboracin dos volumes anteriores, coas inevi-tbeis modificacins nalgns aspectos fixeron que o seu formato sufri-se adaptacins. Entre estn as de tipo lingstico derivadas da feliz nova de a Real Academia Galega ter aprobado, finalmente, unha revisin consensuada das normas que vn a fin a un longo e estril Se nou-tros momentos criticado esta institucin pola sa inhibicin perante os problemas da lingua, hoxe os nosos parabns, con grande satisfaccin, pola decisin tomada, e, en consecuencia, adaptamos o noso modelo de lingua nova normativa ortogrfica e morfolxica por ela aprobada.

1. A LINGSTICA TEXTUAL

Anda que poida parecer que a teora do texto ou lingstica un ramo mis ou menos recente da lingstica, a realidade que surxiu en Europa polos anos 60 do anterior sculo, alcanzando xa grande proxeccin nos 70, principal-mente na Ten, pois, de 40 anos de vida, anda que na realida-de a orixe do termo se remonta a un artigo de do ano 1955, onde da necesidade lingstica da fala (Coseriu 1955); co sentido que pose hoxe utilizouno por vez en 1966. a lingstica textual ocupouse da descricin dos fenmenos sintctico-semnticos que oco-

nos enunciados ou secuencias de enunciados, nalgns casos semellantes aos que se dan no nivel das clusulas. paulatinamente un gran-de desenvolvemento, dando orixe a diferentes tericos notbel diversidade algo natural nunha disciplina en formacin.

A lingstica moderna, iniciada no saussureano, pri- como unha lingstica do sistema, da sendo a fonoloxa

a morfoloxa as que recibiron unha A gramtica xenerativa de Chomsky torna a sintaxe no centro da investigacin lingstica, acompaada pola semntica, e posteriormente con importancia crecente. Mais tanto a lingstica estrutural como a xenerativa estudaban a lin-gua como unha abstraccin, sen teren en conta o seu uso contextual. Entn, moi-tos lingistas europeos volven a sa ollada para os usos concretos da lingua, isto , a atencin na linguaxe como na relacin entre a lingua e os seus usuarios, de modo que a lingstica pragmtica a coller pulo.

1. Para ao estudo da lingstica textual, desde o noso mbito lingstico, vxanse (1983) e Fvero & (1983), ambos os traballos publicados no Brasil; vxase Koch (2001: 11-14).

2. Vxase "Determinacin y entorno. De los problemas de la lingstica del hablar", recollido no Teora del y lingstica general (Madrid: Gredos, ed. 1962; 3 a 3 a reimpresin 1989, 282-323).

GRAMTICA DA LINGUA GALEGA. Gramtica do texto

Xranse, as, as condicins adecuadas para a aparicin lingstica do texto do discurso, quere dicir, lingstica que se ocupa das lin-

gsticas produzidas por individuos concretos concretas, sob deter-minadas de 2003a: 9). Para iso faise necesario ultra-pasar o nivel de descricin da clusula e tomar como obxecto de estudo o texto, normalmente conformado por combinacin de varias clusulas, pois os seres humanos non se comunican por medio de palabras ou clusulas isoladas, senn por medio de textos, existindo diversos fenmenos lingsticos que se poden explicar no interior do texto (Koch 14). Chegamos as ao concepto de guaxe como interaccin social entre suxeitos activos que desenvolven unha acti-vidade sociocomunicativa que implica un suxeito produtor do texto e un suxeito (lector ou ouvinte) interpretador, cunha participacin activa na construcin do sentido.

1.1. Antecedentes

Antes de a esta visin da linguaxe como accin intersubxectiva foron precisas diversas de pensamento lingstico que a propiciaron, a

entre algunhas como as que se indican a

A teora da enunciacin tivo precursor o ruso e como principal propulsor o francs Benveniste, que defende a tese da subxectividade da linguaxe. no postulado de que non suficiente a descricin dos enun-ciados producidos polos senn que termos en conta, asemade, a isto , o feito nico e de producin do enunciado, porque as condicins en que o enunciado se produce forman por si parte

enunciado. A teora dos actos de surxiu dentro da filosofa da linguaxe, sendo logo

adoptada pola pragmtica; o seu pioneiro foi J. L. Austin (1962), filsofo da Escola Analtica de Oxford. Esta teora basase no principio da linguaxe como forma de accin ("Todo dicir un facer") e distingue entre tres tipos de actos: locucionarios (emisin dun conxunto de sons organizados segundo as regras da

ilocucionarios (ese conxunto, proposicin ou contido proposicional, ten unha determinada forza: de pregunta, asercin, orde, promesa etc.) e perlocu-

(destinados a sobre o interlocutor: agradar, convencer, asus-tar etc.). Todo o acto de fala asemade locucionario, e perlocu-

pois que se interaxe por medio da lingua estase a proferir un

3. Vxase, ao respecto, a sntese recollida en Koch (2003a: en Vilela & Koch 413-426). 4. Existe unha traducin para portugus, co ttulo de Esttica da de textos publicados en Moscova en 1979,

anda que escritos antes, onde se recollen estudos de grande interese sobre a materia (vxase Bakhtin 2000: 277-358, especialmente).

RAMN MATO

enunciado lingstico dotado de certa forza que vai provocar determinados efec-tos no interlocutor, anda que non sexan os desexados polo locutor. A idea cen-tral da teora dos actos de fala que a linguaxe non serve para describir o mundo, senn para facer cousas, existindo, en consecuenica, dous tipos de enunciados: (i) os asertivos ou constatativos, caracterizados por admitiren asig-

de verdade ou falsidade, e os performativos, a que s se pode asignar condicins de (accin levada a bo termo) e onde , lite-ralmente, facer; os performativos non poden ser certos nin falsos, senn s afor-tunados ou desafortunados segundo saren ben ou mal (Reyes 2002:

(a) Est a chover (constatativo) (b) xuro

A teora dos actos de fala foi criticada de unilateral por a nfase case exclu-siva no locutor (tratara da mais non da e por atender fun-damentalmente a enunciados isolados, do seu contexto real de uso, o que o lingista holands Van Dijk a falar dun obxectivo principal a nos diversos tipos de actos e a propor o concepto de ou acto global que se pretende

A da actividade verbal, desenvolvida por psiclogos e rusos e alemns, como A. R. Luria (1980), basase no principio de que a lin-guaxe unha actividade social que procura uns prodcese un enunciado intencin concreta baixo certas condicins necesarias para a consecucin dun obxectivo, a que seguen determinadas consecuencias. locutor deber garantir ao interlocutor as condicins necesarias para que este recoeza a intencin e acepte realizar o obxectivo, para o que ter de realizar as adecuadas actividades lingstico-cognitivas (repetir, completar, enfatizar, fun-damentar, estimular etc.). Entre os diferentes tipos de actividades realizadas polos interlocutores nunha interaccin ten singular importancia a producin de inferencias (relacins con aquilo que o texto implica e que enchen as lacunas que presenta, baseadas principalmente no coecemento enciclopdico e nos coece-

compartillados entre os interlocutores), pois ningn texto pose de modo explcito toda a informacin necesaria para ser comprendido. Por

Alberte entrou no bar, unha racin de e regresou ao traballo

onde habera que sobreentender que Alberte sau do seu traballo, que se sentou nunha mesa do bar, que o preguntou o que quera tomar, que logo

5. Tratarase dos macroactos do discurso e das tamn de con Van Dijk, en 9.2 e 9.3. Vxase as Maingueneau (1996: 14): "A pragmtica textual confrontada mais ou menos longas de atos de linguagem que estabelecer nivel superior valor ilocutrio global, o dos macroatos de

GRAMTICA DA LINGUA GALEGA. Gramtica do texto

a e etc. Por as inferencias dependeren de cada caso, son pos-beis lecturas diferentes dun texto; sen tales inferencias os textos deber-an ser

A pragmtica conversacional de H. Grice fundamntase en que para este filsofo americano o principio bsico que rexe a comunicacin humana o

da se das ou mis persoas esta-beleeen unha interaccin verbal, normalmente cooperarn para que a interlocu-cin se realice de forma adecuada. Este principio abranxe catro (i) mxima da cantidade a informacin que se precisa), mxima da cualidade (dicir s o que verdade ou aquilo de que un est seguro de o (iii) mxima da relevancia ou pertinencia (dicir s o que relevante ou pertinente para o tema de que se e (iv) mxima do modo (ser claro e conciso). Se estas mximas entraren en pode haber predominio de unha se o locutor intencionadamente unha, o interlocutor deber realizar un cl-culo para descubrir o motivo da desobediencia (implicatura conversacional). As, por exemplo, se nun informe para unha praza de profesor universitario se di dun candidato:

Ten boa caligrafa e non chegar

Neste caso a mxima da pertinencia (ou relevancia), segundo a mxima da cantidade dise o suficiente para cualificar o candidato como fraco, implicatura que o destinatario tirar da aparentemente relevante informacin recibida. As implicaturas conversacionais son supostos que se ori-xinan en que o falante diga o que di en determinado contexto compartillado polos interlocutores e na presuncin de que est a observar o principio de coo-peracin; no exemplo anterior tal principio suponse polo feito de se ter molesta-do en dar o informe. A implicatura prodcese tanto cando o falante obedece as mximas como cando parece mais non as viola, cando ten de violar unha para non violar outra a que concede ou cando viola unha mxima deliberadamente (Reyes 2002: 41). A pesar do prestixio alcanzado por esta teora, tales mximas non semellan suficientes para explicaren toda a mali-cia e a manipulacin presentes na interaccin verbal humana.

6. A partir da obra de Sperber & Wilson (1986) Relevance. Communication and cognition, onde a teora neogricea-na inferencial, no mbito hispnico flase tanto da teora da pertinencia 2001), mis acorde coa do termo ingls, como da teora da relevancia (Montolo 1998); Koch (2003a: 27) fala da "Mxima da (Relevancia): diga somente o que relevante"; Vilela & Koch 425) utilizan as formas e Vxase as mesmo Reyes (2002: 53): "La relevancia (palabra tcnica cuya versin ms cercana en el lenguaje corriente sera pertinen-cia) es el que explica todos los actos comunicativos lingsticos, sin excepcin alguna: porque descontamos que nuestro interlocutor es relevante le prestamos atencin".

7. Exemplo de Grice sobre a capacidade intelectual dun en informacin dada por un antigo profesor, tamn glosado en Vilela & Koch 426) e Reyes (2002: 42); para exemplos e tipos de implicaturas vxase este ltimo pp. 43-52.

RAMN MATO

1.2. Anlise do discurso e anlise da conversacin

Para da lingstica textual, outras perspectivas tericas centradas no estu-do do texto, da materia estritamente lingstica, teen adquirido relevancia na actualidade; trtase fundamentalmente da anlise do discurso e da anlise da conversacin.

A anlise do discurso ten como pioneiro no pas galo a Michel Pcheux, que traballa principalmente coa concepcin do discurso conxunto de enuncia-dos. Nun artigo de sinala tres fases: na primeira anlise do discurso como exploracin metodolxica da nocin de maquinaria afrmase que quen fala non son os individuos, senn a institucin, a teora, a ide-oloxa, de modo que cada discurso est sometido a regras especficas que ultra-pasan a dimensin e a consciencia do individuo; na segunda fase xustaposicin dos procesos discursivos tematizacin do seu entrelazamento

baseada nos traballos de Foucault, considrase a formacin discursi-va como unha dispersin de enunciados, de modo que non existe un discurso uniforme soa fonte nin existe unidade interna dos discursos; nunha terceira fase emerxencia de novos procedementos da anlise do dis-curso, a travs da das maquinarias con base nos traballos do mesmo Foucault, Bakhtin e Lacan, entre outros, comzase a intuir que a marca mis caracterstica dos discursos a polifona, de modo que estes estn atravesados por outros discursos. Segundo a teora polifnica da enunciacin, no sentido mesmo dos enunciados existe unha presentacin de dife-rentes voces, de varios puntos de vista, que o locutor debe mostrar, provocando a sa aparicin no interior do enunciado e diferenciando a sas Na defi-nicin de & Yule (1983: 1), a anlise do discurso , necesariamente, a anlise da linguaxe en uso, que, como tal, non pode reducirse de for-mas lingsticas independentemente dos propsitos ou funcins que desempean nos asuntos humanos. A anlise do discurso pois, na dcada de sesenta do sculo pasado como unha nova tendencia lingstica que entende a linguaxe como lugar de ou de confronto ideolxico, que non pode ser estudada fra da sociedade dado que os procesos que a constiten son de carcter

o discurso ser, pois, o punto de articulacin dos procesos ideolxicos

8. Vxase Pcheux (1997), artigo que fecha o Por urna Anlise Automtica do Discurso. Obra de Michel onde se poden achar outros traballos en que colabora este autor, sobre a anlise do discurso. Pode verse tamn un esbozo histrico sobre a anlise do discurso en (2002: 13-42) e, as mesmo, en Orlandi (2002).

9. Vxase o "Prlogo" de Marta Tordesillas en & Ducrot onde tamn se afirma que o concepto de poli-fona "consiste en considerar que la significacin de la mayora de los enunciados est constituida por una especie de di-logo", xerado a modo dunha escena teatral en que diferentes personaxes a falaren entre si. Para Koch (2003a: 63) o termo designa o fenmeno por que se fan voces nun mesmo texto que de perspectivas ou pontos de vista diferentes as quais o locutor se identifica ou nao". Sobre enunciacin, polifona e argumentacin vxase tamn

(2002: 19-32).

GRAMTICA DA LINGUA GALEGA. Gramtica do texto

e dos fenmenos lingsticos 2002: 12). Desde a perspectiva da se do discurso a ideoloxa materialzase na linguaxe e forma parte do funciona-

desta (Orlandi 2002: 96). A anlise do discurso non unha disciplina fugaz nacida da converxencia do marxismo, a psicanlise e a lingstica, senn que se est a renovar con outras teoras, tendo como destino "filtrar e integrar os movimentos das disciplinas sobre as quais se apia e, lugar, os da lingstica" (Maingueneau 1997: 188).

A anlise da conversacin xurdiu dentro da socioloxa interaccional todolxica) americana; traballa s con datos empricos e ten como concepto fun-damental o da interaccin. Os estudiosos da conversacin propuxronse mente estudaren a sa a nocin de turno conversacional, a repar-ticin e tomada de turnos, o inicio e o conversacin, os tipos de actos que exixen unha resposta inmediata do interlocutor (pregunta/resposta, sados, solicitacin/aceptacin ou recusa etc.). A caracterstica fundamental da conversacin a podendo definirse como o acto en que dous ou mis falantes alternan libremente o uso da palabra, normalmente fra dos marcos institucionais especficos. dilogo non o mesmo que a conversacin, senn que a imitacin da conversacin na escrita ou, no plano oral, un discurso do entre persoas, unha conversacin ordenada. Dentro do mbito de estudo da nosa rea lingstica debemos considerar o traballo de L. A. Marcushi, as como algn contributo da profesora As unidades conversacionais son:

a) a vez (turno), unidade conversacional bsica constituida por palabra, por varias clusulas ou mesmo por un xesto, e definida como aquilo que o falante fai e di cando ten a palabra.

b) a alternancia de vez, fundamental para que haxa conversacin; o aspecto mis relevante da conversa, rxese por normas propias (un participante ten a palabra, mantena durante un cdea, retmaa etc.), anda que pode

na alternancia de vez (tomaren ambos a palabra, mantrena ambos etc.), e consta de tomada de vez (caracterizada por nexos indicativos como Bon!, Pois!, A pesar de Estou de Entn... etc.), manutencin de vez (marcada por elementos auditivos como ou

quere con outras e cedencia de vez (marcada por unha pausa do falante e unha actitude expectante, ou por elementos explcitos que incitan o a tomar a

c) os actos conversacionais, que son as unidades conversacionais verbais comunicativas mnimas, acompaadas de mmica e xestos, e que son os

10. Vxase Anlise da publicada en 1986 por L. A. Marcuschi no Brasil 2001) e I. V. Koch (2003a: 75-128); tamn Vilela & Koch seguiremos estes traballos Vxanse as mesmo os textos con-versacionais en 4.5.

RAMN MATO

actos interaccionais a nivel de conversa que surxen na secuencializacin de veces e de intervencins (pregunta/resposta, asercin/rplica, pregunta ret-rica/comentario etc.), a provocaren o encadeamento de accins

A anlise da conversacin unha disciplina que, ao se no interior da socioloxa interaccionista, traballa s con datos reais, analizados no seu contex-to natural de (Koch 2003a: 76). Por iso, pose tamn regras propias de da conversa, na procura dos detalles non s verbais senn tamn entonacionais ou paralingsticos que tiveren relevancia, de modo que tal trans-cricin resulte e legvel, sobrecarga de smbolos complicados", seguindo un sistema eminentemente ortogrfico, mais "considerando a real" Na anlise conversacional, que estuda a organizacin da conversacin, debemos distinguir os seguintes elementos:

a) marcadores da do discurso conversa-cional, que indican o punto en que se encontra o discurso: da con-versa ou tomada de vez Nese Como Ben, Quero dicir, Mais espera... etc.), e fecho da conversa

non si?, non ?, non ves? etc.). b) sinais conversacionais de alternancia de vez, en que os de abertura coinci-

den xeralmente de tomada de vez; entre os de de vez pdense citar: os que indican adicin sexa, isto , dito, quere dicir, con ou correccin (Fernndez Salgado 1992: 75, que cita que ho?, ou, entre outros os que exprimen sorpresa non me digas!, mia os que antecipan ou preveen unha diverxencia verdade?, teo ou non teo razn?, non si?, dste conta?, sabes?, non os que substiten unha enumeracin que se redundante todo as, e cousas as). ouvinte pode utilizar sinais conver-

Anda que non tratar aqu o tema da transcricin de conversacins, pdense achar normas adecuadas en Marcuschi (2001: 9-13) e en Koch (2003a: 82-123), neste caso con diferentes exemplos. Tamn podemos achar exemplos de textos conversacionais en galego, por veces con traslacin para ingls, en (1993, 1996a, 1996b, 1997); as mesmo, en Fernndez (2002).

12. Sobre os marcadores conversacionais vxase Vilela & Koch Koch (2003a: 123-124) ou Marcuschi (2001: 61-74), quen distingue entre recursos verbais (sinais do falante, sinais do ouvinte), recursos non verbais ou paralingsti-cos (como o ollar, o riso, os meneos de cabeza, a etc.) e os recursos suprasegmentais (de natureza lingsti-ca mais non de carcter verbal: as pausas e o ton de voz, principalmente).

Estes "marcadores sinalan as dbidas ou dificultades do falante para proseguir no discurso e por outra parte, asegurarse certo para a reelaboracin do seu discurso" (Fernndez Salgado 75); tamn cita entre o cas-telanismo bueno, que debe ser rexeitado nun modelo depurado de lingua (vxase 8.4).

14. Vxase Silva & Macedo (1992), que formas como n? sabe? ou no portugus falado de Rio de Janeiro; tamn Chodorowska (1997), que trata da funcin de me entiendes? en espaol; ou Romero Trillo (1997), que estuda os mecanismos pragmticos para conseguir a atencin do interlocutor conversacins en e en ingls, onde trata formas como oye, oiga, mira, mire, fjate, escucha, escuche e listen. No caso do galego, xunto fr-mula comn de non si? existe tamn o correlato negativo non non? (Garca Represas 1992: 51). Vxase, as mesmo, 8.5.

GRAMTICA DA LINGUA GALEGA. Gramtica do texto

sacionais que indican asentimento iso , iso mesmo) ou coe-cemento do tema (eu ben sei, xa sei, cho

c) sinais conversacionais modais, que son os adverbios de clusula e os verbos que indican as intencins e as do marcando a

posicin deste a respecto do que se dixo veces, posibelmente, que, coido que, parece que, teo a impresin de que), entre os que se

poden incluir elementos enfticos ou focalizadores inclusive, ou mesmo, o propio).

d) sinais conversacionais interactivos, aqueles que especificamente serven para o estabelecemento de relacins lxico-argumentativas e cohesivas entre os actos conversacionais, tamn chamados elementos marcadores argumenta-tivos, contraargumentativos ou reavaliativos, entre os que se inclen os mar-cadores de conclusin e resumo (marcadores podemos citar os nexos contrastivos polo contrario, por exemplo), nexos (porque, por esta razn, por tal motivo), nexos consecuenciais (por conse-guinte, por iso, en consecuencia) ou mesmo nexos que poden ter diversos valores (entn, como).

Tamn en indicar que os sinais poden ter diferentes fun-cins a dependeren do lugar que ocupan ou da entoacin, ou inclusive que se poden utilizar para ou como expresins de valor cero (ben, claro, digo eu) (vxase 8.5). Por outra parte, resaltar, con Koch (2003b: 145), que a repeticin " particularmente constitutiva do discurso conversacional, no

os conjuntamente e passo a passo, constroem o texto, elaboram as idias, preservam e negociam as identidades, de tal forma que o texto, de icnica, vai refletir essa atividade de

1.3. Fases na evolucin da lingstica textual

Nun traballo de hai uns 25 anos distingua tres fases na pasaxe da teora da frase ou da clusula teora do

Anlise transfrstica: vese a necesidade de ultrapasar os lmites da clusu-la para explicar certos fenmenos como a referenciacin, a seleccin do determinante (o, un), a concordancia dos verbais, a relacin semn-tica entre clusulas non ligadas por nexo etc., e achar regras para o

15. Para eu ben sei en galego vxase Garca Represas (1992: 53-54), quen tamn resalta como "expresin lingstica enxe-bre", dentro do paradigma de formas coa nocin tamn cho digo, tamn digo que non fas da outra maneira? -Bo, tamn cho digo).

16. Vxase unha sntese en Fvero & Koch (2002: 13-17) e en Vilela & Koch (2001: 443-452).

RAMN MATO

de clusulas a partir dos mtodos utilizados at na anlise oracional. Nesta fase o texto definido como pronomi-nal ou coherente de Mais este inten-to de desenvolver unha lingstica textual como unha lingstica da clu-sula e aumentada acaba por ser abandonado por

Gramticas textuais: a partir da constatacin dunha descontinuidade entre clusula e texto por existir entre ambos unha diferenza cualitativa mis do que cuantitativa, pensouse en elaborar as gramticas textuais. Hai que des-tacar nesta tarefa os seguidores da gramtica xenerativa (Van Dijk e por exemplo) e estruturalistas como Nesta fase o mtodo ascendente (da clusula para o texto) e substitese polo descen-dente (do texto como a unidade mis altamente xerarquizada para as uni-dades menores por medio da texto tomado, como o signo lingstico primario e os seus como signos parciais, constitundo por tanto unha entidade do sistema lingstico ras posbeis en cada lingua deben ser determinadas polas regras dunha gra-mtica textual. Os falantes son considerados como posuidores da compe-tencia textual que permite a comprensin e a producin de textos, as como resumilos, un ttulo etc. As primeiras gramti-cas do texto publicronse polos anos 70 ou principios dos 80, mais Weinrich anda tira do unha gramtica textual do alemn en Ora ben, co paso dos anos foise vendo a dificultade de elaboracin de gra-mticas do texto ao estilo das gramticas da frase e da clusula por este obxectivo ser demasiado ambicioso e pouco produtivo, pois cabe-ra a de xurdiren textos que non encaixasen naquelas regras gramaticais ou vos textos non previstos por

Teora do texto ou lingstica textual propiamente dita: mrcase como obxectivo a investigacin sobre a constitucin, funcionamento, producin e comprensin dos textos, que pasan a ser estudados dentro do seu contex-to pragmtico, estendndose por tanto o mbito de investigacin do texto ao contexto, entendido este como o conxunto de condicins de producin, recepcin e interpretacin daquel.

No desenvolvemento da lingstica textual hai que resaltar o contributo de autores tan significados como Roland Harweg (teora do referencia-

Weinrich (construcin dunha do Wunderlich (incorporacin da pragmtica pesquisas sobre o Elisabeth Glich (investigacin tanto sobre textos escritos como Beaugrande &

(especial atencin coherencia textual), Teun A. Van Dijk (estudo das e superestruturas textuais, as como das estratexias de procesa-

GRAMTICA DA LINGUA GALEGA. Gramtica do texto

textual), os funcionalistas & Hassan (desenvolvemento do con-cepto de ou os funcionalistas de Praga (descricin da organizacin xerrquica da informacin e desenvolvemento das nocins de entre outros. Na dcada dos 80 os estudos sobre cohesin e coherencia textuais cons-tituron un motivo dominante, alcanzando tamn grande desenvolvemento, den-tro do noso sistema lingstico, no Brasil (Ingedore Koch, L. A.

L. Travaglia) e na dcada dos 90 en Portugal (M. Vilela, J. Fonseca).

Entre as tendencias mis recentes que estn a influir nos estudos sobre o texto pdense citar o avanzo das pesquisas na rea da cognicin (lingstica cogniti-va), as cuestins relativas ao procesamento do texto (producin e comprensin), a representacin do coecemento na memoria, as estratexias sociocognitivas e interaccionais Nestes ltimos anos a tipoloxa textual, tida en conta no momento da elaboracin das gramticas textuais e logo algo esquecida, a ocupar un lugar de destaque investigacins sobre o texto. En resumo, "desde seu aparecimento at hoje, a Lingstica Textual longo caminho, ampliando a cada passo seu espectro de De simples anlise

logo acompanhada das tentativas de de gramticas tex-tuais, passou a ter como centro de nao apenas o texto si, mas

todo o contexto -no sentido mais ampio do termo (situacional, scio-cognitivo e e a interferencia deste na no funcionamento e, de modo especial, no processamento estratgico-interacional dos textos, vis-tos como a forma bsica de atravs da linguagem" (Vilela & Koch 2001:451).

1.4. A gramtica do texto

Anda existen numerosas dificultades e metodolxicas na anlise ou estudo do nivel textual, a pesar dos traballos que se foron publicando nos anos precedentes. So a denominacin de lingstica do texto concorren pun-tos de vista moi heteroxneos e mesmo disciplinas cientficas completamente diferentes. Mais, a grandes trazos, podemos dunha lingstica do texto pro-piamente dita, que estuda os textos como tales, independentemente da lingua ou das linguas histricas en que se manifesten, e dunha gramtica do texto, que estuda a estrutura dos textos nun idioma concreto. A gramtica do texto ten, pois, como obxectivo a constitucin de textos lingua determinada de

regras idiomticas especficas, a se conformar as como unha parte da gramtica dunha lingua, no noso caso o galego, onde podemos falar dunha gra-mtica da palabra, dunha gramtica da clusula e dunha gramtica do pois este representa un dos diferentes niveis con que opera a gramtica dun idioma concreto (palabra, frase, clusula ou oracin, texto).

RAMN MATO

A gramtica do texto unha gramtica transoracional que estuda os procede- existentes nunha lingua determinada para a expresin das funcins tex-

tuais. As, se en galego quixermos expresar a funcin textual de a gramtica do texto do galego deber responder de forma adecuada a esta cues-tin, indicando procedementos como primeiro, segundo, terceiro, cuarto etc., ou en primeiro lugar, en segundo lugar, en terceiro lugar etc., ou despois, por fin, por ltimo, en ltimo lugar. A gramtica do texto dunha lingua determinada debe, pois, describir e explicar todo canto referencia constitucin do texto ou dunha parte del nesa dada lingua (Casado 1993: 15). Koch & Travaglia (2002a: 44), porn, a se apoiaren na afirmacin de Charolles de que todos os tex-tos seran en principio aceptbeis, pois non hai ningn texto incoherente, isto , non existe o non-texto, consideran que "nao possvel gramtica de texto

regras que o que e o que nao texto, mas s possvel do Texto, Lingstica do Texto, que inclua principios ou modelos que

permitam calcular de coerncia entre enunciados um

A gramtica do texto a parte da gramtica dunha lingua que describe os fei-tos idiomticos que exceden o mbito da clusula, isto , a parte da gramtica que estuda aqueles fenmenos que sobrepasan os lmites oracionais e que non semella posbel de forma completa no marco dunha gramtica da clusula, tales como a orde de palabras, a elipse, a substitucin, a enumeracin, a anfora, a tematizacin ou topicalizacin etc. (Casado 1993: 10). Ocpase, pois, a gramtica do texto daqueles fenmenos transoracionais que a gramtica tradicional non tomaba en consideracin porque a oracin como a ltima unidade, determinada por regras, que era obxecto de estudo. Existen fenmenos que se estenden a travs de varias clusulas, como o estilo directo e indirecto ou a elipse, e outros que, se ben se producen no mbito dunha clusula, porn apun-tan desta, como a anfora, a substitucin ou determinados marcadores dis-cursivos. Todos estes feitos, referidos de textos nunha lingua par-ticular, son obxecto de estudo da gramtica do texto. Algunhas das causas que levaron os lingistas a elaboraren gramticas do texto son, de con Fvero & Koch (2002: as seguintes: as lacunas existentes gramticas da clu-sula no tratamento de fenmenos como a correferencia, a pronominalizacin, a seleccin dos identificadores un), a orde de palabras no enunciado, a relacin tpico-comentario, a entoacin, as relacins entre clusulas non ligadas por con-

17. A pesar desta opinin, e anda que s sexa de forma prctica, a propia profesora Koch ten colaborado na elaboracin dunha gramtica do texto para a lingua portuguesa (vxase Vilela & Koch 409-560). Por outra parte, tornado pro-gressivamente mais claro para os lingistas que discurso e gramtica profundamente interligados", como afirma Bastos (1995: 87), quen estuda as funcins que o adxectivo en posicin sintctica de predicativo exerce no discurso, mos-trando "como sintticas e semnticas correspondem a discursivas". Travaglia por sa vez, procura a integracin do ensino da gramtica e o ensino da de textos e de lxico, partindo dunha visin da gramtica mis ampia da que tradicionalmente se ten aulas de lingua e considerando que non pos-bel producir ou entender ningn texto que se saiba gramtica, que se use a gramtica de lingua" (p.

GRAMTICA DA LINGUA GALEGA. Gramtica do texto

ou a concordancia dos verbais. Estes e outros fenmenos s poden ser debidamente explicados a nivel de texto ou con referencia a un con-texto situacional.

Non son o mesmo as funcins textuais que as categoras de significado gra-matical; as primeiras, tamn denominadas sentidos, designan o contido propio dun texto ou dunha parte deste;

etc., son funcins textuais ou sentidos. As, a funcin textual pode expresarse mediante a categora gramatical

(a) Por onde se vai principal? (b) Cal a praza principal?

Mais tamn se pode expresar por medio doutras gramaticais dife-rentes:

(a) Dgame por onde se vai praza se fai o favor (b) Quera ir praza principal, mais non consigo dar con

E, ao contrario, tampouco o significado gramatical se corresponde obligatoriamente coa funcin textual pois pode expresar outras funcins textuais:

(a) Queres prestar atencin? (orde) (b) Podas darme un vaso de auga (peticin) (c) Hai desgraza que a (afirmacin enftica)

A gramtica do texto non representa un novo tipo de gramtica, senn que ampla o contido da gramtica tradicional dunha lingua para da ora-cional, ocupndose daquelas funcins ou contidos idiomticos orientados cara

de textos. obxectivo da gramtica do texto non se debe ver como algo da gramtica en sentido senn como algo complementa-rio. Inclusive se pode afirmar que a gramtica da oracin est dalgunha maneira incluida na gramtica do texto, se ben esta se ter de centrar propiedades do texto que a gramtica da clusula non pode explicar de forma adecuada por si

Para Van a gramtica do texto que trata dos diferentes aspectos interfrsticos s unha parte da gramtica textual, que tamn debe tomar en con-sideracin as estruturas profundas ou textuais, procurando inte-grar a gramtica do enunciado na gramtica do texto e inserindo esta no cadro terico

Vxase Fvero & Koch (2002: 79); tamn 9.3.

2. DISCURSO E TEXTO

Como adoito acontece en todas as reas do saber no tocante definicin dos conceptos bsicos, que frecuentemente vara en funcin das perspectivas tericas adoptadas, tamn a nocin de texto e discurso dentro da lingstica textual vai depender destas e vai de co desenvolvemento das

Nun principio o discurso semella apuntar para o plano oral e o texto para o plano escrito. De con (1999: 399), podemos definir o discurso como a interaccin verbal humana que na sa forma oral se apoia en elementos extraverbais, como xestos ou expresins e en elementos paralingsticos como pausas, ritmo, entoacin etc. unha producin verbal que presenta conti-nuidade semntica e en que todos os enunciados producidos forman unha uni-dade comunicativa. discurso constite, pois, un acto comunicativo coherente e, no seu sentido habitual, representa tanto o produto en si como a producin do discurso e as condicins en que este se produce; isto , por discurso entndese a ideoloxa, o modo de falar ou inclusive a maneira de actuar de algun.

texto foi xeralmente entendido como unha producin escrita dotada de uni-dade, ou sexa, unha unidade lingstica por escrito que normalmente comprende mis de unha clusula. Mais tal exixencia da escrituralidade como caracterstica esencial do texto cuestionbel, como mesmo apunta a orixe eti-molxica do termo texere bordar, tecer), e as resulta comn de texto oral vs. texto escrito, de texto monolxico vs. texto dialxico ou de texto monofrsico vs. texto plurifrsico etc., onde texto pode tamn ser substituido por discurso.

A propia nocin de textualidade (texto como que serve de soporte a unha estrutura semntica fechada) define tanto o texto como o discurso (Vilela

Entendido o texto como unha manifestacin verbal constituida por elementos lingsticos intencionalmente seleccionados e ordenados secuencial-

durante a actividade verbal, de modo que permita non s a aprehensin de contidos semnticos senn tamn a interaccin ou actuacin de con prc-ticas socioculturais (Koch 2003a), entn as rgidas entre

GRAMTICA DA LINGUA GALEGA. Gramtica do texto

texto e discurso", e estes dous termos pdense tomar equivalentes" (Vilela & Koch 454). As pois, anda que se podera chamar texto ao discurso escrito e discurso ao discurso falado, cada vez mis se a deno-minacin nica de texto, escrito ou

Tamn Mateus, Brito, Duarte & Faria (1994: identifican discurso texto, que definen como objecto materializado dada lingua natural, produzido numa concreta e pressupondo os participantes locutor e cutrio, fabricado pelo locutor por sobre tudo o que, nessa con-creta, dizvel para (e por) esse locutor a um determinado alocutrio". Entre

que dunha forma explcita ou implcita estn presentes no texto citan a materialidade lingstica (a lingua natural en que est configurado), os cdigos simblicos en presenza na formacin social en que producido, e interpretado, os procesos cognitivos a que a do texto debe ser conforme para que tea sentido, e as hipteses e presuposicins do locutor sobre o saber que este e o acerca do mundo. Estas autoras definen a o conxunto de propiedades que debe posur unha manifestacin da linguaxe humana para se converter en texto ou dis-curso. Estas propiedades son a conectividade, a intencionalidade, a de, a situacionalidade, a intertextualidade e a

A conectividade unha propiedade relacional que constite a lin-gstica esencial da textualidade; existir conectividade entre das textuais determinadas se as de unha e outra foren te interdependentes (Van Dijk 45). Distinguen estas autoras dous tipos de conectividade:

a) conectividade secuencial ou cohesin: cando a interdependencia semntica das ocorrencias textuais consecuencia de procesos lingsticos de secuen-cializacin (ordenacin linear) dos elementos lingsticos. A destes procsase por sucesividade, isto , a superficie textual unha secuencia linear de elementos lingsticos determinada configuracin prosdica. forma, todos os procesos de secuencializacin que asegu-ran unha ligazn significativa, nos diferentes niveis de anlise, entre

En Koch & Travaglia (2002a: 8) estabelcese, porn, unha sutil diferenza entre discurso e texto: "Chamaremos de discur-so toda atividade comunicativa de um locutor, numa determinada, englobando nao s o conjun-to de enunciados por ele produzidos tal -ou os seus e os de seu interlocutor, no caso do dilogo- como

o evento de sua texto ser entendido como unidade lingstica concreta (perceptvel pela ou que tomada pelos da lingua (falante, escritor/ouvinte, leitor), em de comuni-

cativa especfica, como unidade de sentido e como preenchendo comunicativa e reconheci-da, da sua

20. da 4a edicin desta gramtica portuguesa. En 2003 sau do unha 5a edicin moi aumentada (no sucesivo cita-da como Mateus et 2003), que acrecenta a nmina de autoras de Snia Frota, Gabriela Matos, Oliveira, Marina Vigrio e Alina Villalva. Para os propsitos da gramtica do texto de que estamos a tratar teen especial relevancia o captulo 4 uso da linguagem"), da autora de Isabel Hub Faria, e o captulo 5 ("Aspectos da

textual"), asinado por Ins Duarte (vxase Mateus et 2003: 53-123).

RAMN MATO

que ocorren na superficie textual son instrumentos de cohesin. Entre os mecanismos lingsticos de cohesin textual sinalan a cohesin gramatical e a cohesin lexical. A primeira subdivdena en cohesin frsica (orde de palabras, fenmenos de concordancia interna, uso das formas casuais dos pronomes persoais, uso das preposicins etc.), cohesin inter-

ou xuncin (conxuncin xuncin aditiva, disxuncin ou xuncin alternativa, contraxuncin ou xuncin contrastiva, cohesin temporal (orde linear dos membros das secuencias formadas por conxun-cin, utilizacin correlativa de certos verbais, uso de conectores de valor temporal, uso de adverbiais temporais localizadores, uso de expre-sins de valor temporal e de expresins que sinalan a ordenacin dos ele-mentos dun conxunto, como os pronomes ordinais etc.) e cohesin

ou referencia e endofrica ou correferencia, que pode ser anfora, ou elipse). A cohesin lexical, proceso de cohesin que opera por contigidade semntica, pode darse por reiteracin ou por substi-tucin (sinonimia, antonimia, hiperonimia e hiponimia).

b) conectividade conceptual ou coherencia: o factor de textualidade resul-tante da interaccin entre os elementos cognitivos presentados polas rrencias textuais e o noso coecemento do mundo. Un texto ser coherente se os elementos ou esquemas cognitivos activados polas expresins lings-ticas foren acordes co que sabemos que a dos estados, procesos e eventos, co que sabemos seren as relacins entre estados de cou-sas e co que sabemos seren as propiedades caractersticas dos obxectos dun mundo (Mateus, Duarte & Faria 1994: 146).

A intencionalidade a propiedade que caracteriza a actitude do locutor, pola cal este produce unha determinada configuracin de elementos lingsticos coa intencin de ser cohesionada e coherente, de modo que sexa recoecida como un instrumento na consecucin dun determinado obxectivo.

A a propiedade que designa a actitude do con-sistente en considerar que unha determinada configuracin de elementos lin-gsticos que corresponde interpretar ou recoecer ser cohesionada e coherente.

A situacionalidade refrese aos factores que fan que un texto sexa relevante na situacin en que aparece; a participacin do locutor e do alocuta-rio como suxeitos situados, como ou sociosimbolicamente

A intertextualidade designa a relacin entre un determinado texto e outros tex-tos relevantes que forman parte da experiencia anterior do locutor e do alocuta-rio, isto , pon en relacin un texto concreto coa memoria textual colectiva, dun

GRAMTICA DA LINGUA GALEGA. Gramtica do texto

grupo ou dun individuo. Esta relacin un dos factores estruturantes dun texto, pois nesa memoria textual ou de grupo fndase a definicin de modelos textuais e nun texto concreto a travs de citacins, remisins, comentarios,

etc. Por ltimo, a designa o grao de incerteza das ocorrencias tex-

tuais; o grao de informatividade ser tanto canto mis inesperada for unha textual. , a informatividade serve para at que punto as

secuencias dun texto son predicbeis ou inesperadas, se transmiten informacin coecida ou novidosa (Beaugrande & Dressler 1997: 43).

Por sa parte, (1996: sinala tres principios moi xerais o discurso -principio de cooperacin, principio de pertinencia e prin-

cipio de sinceridade- e tres do discurso, mis especficas, que se refiren ao contido dos enunciados da informatividade, da exhaustividade e da modalidade.

Desde a ptica da teora semitica do texto, Barros 7) sublia das defi-nicins complementares de texto: (i) o texto entendido como obxecto de cacin, como un todo de sentido dotado de organizacin ou estruturacin, e como obxecto de comunicacin entre un destinador e un destinatario, converti-do en obxecto cultural inserido nunha sociedade e determinado por formas ide-olxicas especficas, precisando ser examinado con relacin ao contexto

que o envolve e que, en ltima instancia, sentido. Para Koch (2003b: 30) un texto constitese como tal no momento que os

parceiros de atividade comunicativa global, diante de lin-gstica, pela conjunta de complexa rede de fatores de situa-cional, cognitiva, sociocultural e interacional, sao capazes de constituir, para determinado sentido". Segundo esta concepcin, o sentido non est no texto, senn que se a partir del, no curso dunha interaccin; mais constrese un sentido adecuado ao contexto, non o sentido.

3. A DIVERSIDADE DOS DISCURSIVOS

Para Halliday & (1976: o texto non que sexa como unha clusu-la, s que mis grande, senn que algo cualitativamente diferente. texto non

unha unidade de forma, senn de significado; non consta de clusulas, senn que est realizado ou codificado por medio de o que diferencia un texto dun conxunto inconexo de clusulas que o texto ten isto , funciona como unha unidade a respecto do seu contorno; a textura est confor-mada polos trazos que fan dun produto verbal un todo semntico unificado, a funcionar tal globalmente nunha situacin de comunicacin. De que para estes autores a nocin de texto en lingstica sexa aplicbel a calquera pasa-xe, falada ou escrita, de calquera extensin, que constita un todo

Existen, pois, textos falados e textos escritos. Ora ben, anda que os dous par-ticipan dun mesmo sistema lingstico, pose cada un deles caractersticas pro-pias, pois tamn fala e escrita son modalidades diferentes de uso da lingua, sen por iso constituren formas dicotmicas de dous opostos, senn un contnuum tipolxico das prcticas sociais (Marcuschi desta visin dicotmica, estabelecido diferenzas notbeis entre textos falados e textos escritos, os primeiros caracterizados implcitos, redundantes, contextualizados e non planexados, fragmentados, incompletos, pouco elabora-dos, con predominio de clusulas curtas simples ou coordenadas, con escaso uso de pasivas, con menor densidade lexical etc., en canto que os segundos se carac-terizaran por seren explcitos, condensados, descontextualizados e planexados, non fragmentados, completos, elaborados, con predominio de clusulas comple-xas frecuentemente subordinadas, con emprego habitual de pasivas, con densidade lexical etc.

Mais na realidade que nin todas estas caractersticas son exclusivas dos textos ou escritos nin este o nico criterio de distincin posbel, pois

"A text may be spoken or written, prose or verse, dialogue or monologue. It may be anything from a single proverb to a whole play, from a momentary cry for help to an all-day discussion on a committee" (Halliday & Hasan 1976: 1).

GRAMTICA DA LINGUA GALEGA. Gramtica do texto

tamn se ten manexado o de proximidade fsica ou social entre os interlocutores, ou ben o grao de relacin afectiva entre por exemplo. Inclusive Halliday (1987) fala de complexidades diferentes entre os textos falados e escritos, pois en tanto os segundos unha densidade lexical, os primeiros esta-ran dotados dunha maior complexidade sintctica, en contra do que se adoita

Tamn existen textos falados, como conferencias, e cacins en congresos (Pereira 1995) ou entrevistas a personalidades, que se aproximan mis do que comunmente se consideran caractersticas dos textos escritos, e textos escritos, como cartas a familiares e amigos ou dilogos humo-rsticos, que estn mis prximos do que se costuman considerar caractersticas dos textos falados. No mbito do ensino hai autores que defenden como instru-mentos didcticos, fronte aos o uso dos chamados

do tipo daqueles que se encontran habitualmente na paisaxe (anuncios publicitarios, avisos, cartaces, rtulos etc.), nos medios de comunica-cin (noticias, artigos de opinin, anuncios por palabras, etc.), catlo-gos, receitas mdicas, prospectos, folletos tursticos, de funciona-

de aparellos e mquinas, as como textos do tipo das mensaxes megafnicas, radiofnicas, letras de cancins, instrucins de pais e profesorado, conversacins con amigos etc. (Bassols & 1997: 15).

que de con Vilela & Koch 456), que aquelas caractersticas atribuidas a un e a outro tipo de textos, e escritos, esta-

ollando "a lingua falada atravs das lentes de gramtica projeta-da para a escrita", o que levara a unha visin preconceptuosa da fala como

pouco organizada, descontinua e sen planexamento, comparada nalgn caso coa linguaxe rstica das sociedades primitivas ou coa lingua das crianzas que estn a aprender a falar. Porn, estes autores recoecen a evidencia de a fala posur caractersticas propias:

a) relativamente non planexbel, ou dito, necesita ser planexada e replanexada constantemente pola sa natureza altamente interaccional.

b) o planexamento e a verbalizacin porque o texto oral xorde no mesmo momento da interaccin, sen de maior xin, revisin ou ao contrario do que co texto escrito.

c) o fluxo discursivo descontinuo por culpa de factores de orde cognitivo-interaccional.

d) a peculiar sen por iso perder o marco da sintaxe da lingua.

22. Tamn se pode achar unha tirada de diversos autores, das diferenzas entre a lingua escrita e a falada en Brown & Yule (1983: 14-19), onde se afirma: "spoken language typically contains rather little subordination" (p. 15).

RAMN MATO

e) a fala dinmica porque un proceso, en tanto que a escrita esttica por-que o resultado dun

f) en situacins de interaccin face a face a fala unha actividade de coprodu-cin discursiva.

g) as de orde pragmtica en ocasins na fala sobrepense exixen-cias da sintaxe, a provocaren dbidas, repeti-cins ou

h) o texto non catico, ou senn que ten unha propia derivada das circunstancias sociocognitivas da sa producin (Koch 2003b:

i) na producin do texto falado os interlocutores normalmente o mesmo tempo e espazo onde se achan os referentes do discurso, e o proce-samento do texto ten de ser simultneo sa verbalizacin.

1) por outra parte, os xestos faciais, os movementos das mans, as olladas etc. contriben a "homogeneizar a heterogeneidade do discurso oral"

404), caracterizado pola proximidade do receptor, o que permite o aproveitamento dos elementos paralingsticos e prosdicos, fronte a un distanciamento ou presenza distante receptor nos textos escritos, que obriga ao uso de sinais de puntuacin como substitutos daqueles.

De con a lingua utilzase en forma de enunciados ou escri-tos, que son concretos e nicos, emanando dos integrantes dunha ou esfera da actividade humana. enunciado , pois, a unidade real da comunicacin ver-bal e as sas determinadas pola alternancia dos suxeitos isto , pola alternancia dos o locutor termina o enunciado para pasar a palabra ao outro ou para facilitar a sa resposta activa. contido temtico, o esti-lo e a composicional fndense indisolubelmente no todo do enuncia-do. Un enunciado isolado de carcter individual, mais "cada esfera de da lingua elabora os seus tipos relativamente de enunciados, sendo isso que denominamos gneros do (Bakhtin 2000: 279).

A clasificacin dos conxuntos de enunciados (ou discursos) realizou-na a retrica clsica, que diferenciou tres xneros discursivos situados en tres puntos da progresin temporal:

23. As explica Halliday (1987: 74) a relacin entre cadro-escrita e entre filme-fala: "To the reader, the text is presented synop-tically: it exists, spread out on the page. So the reader is predisposed to take a synoptic view of what it means; behind it is a tableau -like the pictures from which writing originally evolved. But when one is listening, the text reaches one dyna-mically: it happens, by travelling through the air. So the listener is predisposed to take a dynamic view of what it means; behind it is a film, not a picture".

GRAMTICA DA LINGUA GALEGA. Gramtica do texto

a) xudicial, que procura achar a xustiza e evitar a inxustiza, orientndose cara acusacin ou defensa dunha actuacin pasada e do seu actor.

b) o demostrativo (ou epidptico), que se preocupa pola virtude e o vicio, movndose entre a louvanza e a crtica dunha accin presente.

c) o deliberativo, que se preocupa polos feitos futuros, polo ben e o mal, acon-sellando ou desaconsellando algo segundo o caso.

Na poca medieval os xneros sistematizronse de criterios:

a) segundo a forma verbal (prosa ou verso). b) segundo a forma de representacin (narrativum cando falaba o autor, dra-

maticum cando o facan as personaxes, e se autor e personaxes alter-naban na tomada da palabra).

c) segundo o grao de realidade da narracin (res gesta ou historia, res ficta ou fbula, e res ficta quae fieri potent ou argumentum).

d) segundo os sentimentos expresados obras (genera rica,

as mesmo, retrica clsica na procura de esquemas de clasifica-cin para a teora dos xneros como modalidades do discurso (genus deliberati-

etc.) ou do estilo sublime). A sociedade sitanos mis ben perante o discurso poltico, relixioso,

publicitario, xornalstico, cientfico, xurdico, literario etc., con diferentes sub-xneros dentro de cada un deles. As, no discurso literario chase o poema (ode, elexa, soneto, alborada etc.), o romance ou novela (epistolar, picaresca, histri-ca, satrica, dialogada etc.), o teatro (comedia, traxedia, melodrama, auto, farsa etc.), o e a narracin breve, a prosa potica, a biografa no discurso relixioso temos a parbola, a haxiografa, a homila, o sermn, o salmo, a eps-tola, o auto sacramental, a etc.; dentro do xnero xornalstico existe o artigo de opinin, a noticia (local, internacional, poltica, econmica, deportiva ou cultural), a crnica, a reportaxe, o editorial, a entrevista, a crtica (literaria, cinematogrfica, operstica, a columna, o humor grfico, a caricatura, anuncios etc.

Os xneros, desta forma, semellan ser maneiras diferentes de que a persoa dis- para se expresar, ou tipos mis ou menos estbeis de enunciados que para o

individuo teen un valor normativo, pois non os crea el, senn que os recibe;

24. De tamn con Bassols & (1997: 17), a quen seguimos neste breve histrico.

RAMN MATO

cando unha persoa escolle un xnero est a escoller unha maneira de actuar sobre algun, isto , qureo convencer, quere explicarlle algo etc. (Bassols & 1997: 17).

Fica patente que existe unha grande heteroxeneidade dos xneros discursivos. Como afirma Bakhtin (2000: 279), a e a dos gneros do dis-curso sao infinitas, pois a variedade virtual da atividade humana e cada esfera dessa atividade comporta un de do discurso que vai diferenciando-se e medida que a esfera se desenvol-ve e fica mais complexa". da diferenza que pode existir, por exemplo, entre unha orde dada por unha autoridade militar e un romance ou novela en varios volumes, inclusive se chegou a pensar que a diversidade dos xneros do discurso era tanta que non podera haber unha frmula comn para o seu estudo. Talvez por iso se centrou a atencin s nos xneros literarios. Tratarase de conseguir caracterizar un conxunto de textos e de achar o molde que forma, isto , descubrir a regra que funciona en todos porque o coecemento xneros axuda o escritor a escribir e o lector a 1er (Bassols & Torrent 1997: 19).

Neste sentido, Bakhtin (2000: 281) distingue entre o xnero de discurso pri-mario (simple) e o xnero de discurso secundario (complexo). Os xneros secun-darios (novela, teatro, discurso cientfico, discurso ideolxico etc.) pertencen a unha comunicacin mis complexa, relativamente mis evoluda e prin-cipalmente escrita (artstica, cientfica, sociopoltica); no proceso da sa forma-cin absorben e transmutan os xneros primarios de calquera tipo, constituidos en circunstancias dunha comunicacin verbal espontnea. Os xneros primarios

dentro dos secundarios, perdendo a sa relacin inmediata coa realidade existente e coa realidade dos aleos. Tanto unha novela no seu conxunto como unha carta persoal ou a rplica dun dilogo normal son enunciados, pois constiten fenmenos da natureza; o que os diferencia que o romance un enunciado secundario (ou complexo) e os outros son enun-ciados primarios. A entre os xneros primarios e os xneros secun-darios, xuntamente co proceso histrico de formacin dos segundos, para Bakhtin o que esclarece a natureza do enunciado e, por riba de todo, o difcil pro-blema da correlacin entre lingua, ideoloxas e visins do mundo. Tamn sinala este autor que os xneros mis propicios para a individualidade do falante ou escritor son os literarios e os xneros menos propicios son aqueles que precisan unha forma padronizada, como un documento oficial, unha orde mili-tar, unha nota de servizo

A producin de calquera tipo de discurso exixe do seu autor unha serie de deci-sins e competencia para as executar, sendo a primeira a escolla do xnero mis acado. Con tal motivo, o axente produtor acode ao constituido polo conxunto de xneros textuais elaborados por xeracins anteriores e que poden

GRAMTICA DA LINGUA GALEGA. Gramtica do texto

ser utilizados con eventuais o intertexto constite unha especie de de modelos textuais" e a escolla do xnero convrtese nunha

estratgica" & Koch produtor do texto deber tamn adaptar o modelo de xnero aos seus valores particulares, un estilo propio e mesmo transformacin dos modelos. Entre as capacidades do autor do texto estn as capacidades discursivas (mobilizar mode-los discursivos), para das capacidades de accin (adaptarse caracters-ticas do contexto e do referente) e as capacidades lingstico-discursivas (domi-nar as operacins psicolingsticas e as unidades lingsticas).

Por parte, dbese tomar en consideracin que un texto unha unidade com-posta de iguais ou A secuencia unha unidade textual rela-tivamente autnoma que ten a sa propia organizacin interna, pose un conxunto de propiedades e est formada por proposicins (Bassols & Torrent 1997: 24). Os textos, a lingstica textual francesa de autores como ou Roulet, estn constituidos por secuencias e estas por proposicins que se agru-pan en macroproposicins; as proposicins poden equivaler aos enunciados e a macroproposicin ao pargrafo (Fuentes Rodrguez As secuencias con-forman esquemas lingsticos bsicos que entran na constitucin dos diferentes tipos de xneros e que varan menos en funcin das circunstancias sociais, poden-do ser narrativas, argumentativas, explicativas e ou conversa-cionais. produtor do texto deber escoller de entre estes tipos aquel que pare-cer acado para realizar o seu proxecto de dicir. Como os textos, por norma

non son puros e poden estar formados por unha serie de secuencias iguais ou diferentes, lxico seguindo Bassols & Torrent (1997: 24-26), de:

a) textos de homoxnea con unha nica secuencia ou cun determina-do nmero de secuencias iguais (unha serie de descricins, por exemplo).

b) textos de estrutura homoxnea cun nmero determinado de secuencias de diferentes tipos (narrativa e descritiva, por exemplo).

c) textos de estrutura heteroxnea, que poden relacionar as distintas secuencias mediante:

25. (2002: define o dun discurso como "o conjunto dos fragmentos que ele cita efetivamente". Segundo Maingueneau (1997: 86) intertexto de intertextualidade da forma que se opn a en gramtica xenerativa, cualificando a intertextualidade como "o tipo de que esta dis-cursiva define como legtima atravs de sua prtica". Para da nocin de intertextualidade, o crecente dominio dos computadores no de textos, coas facilidades de acceso a en internet, posibilitou a introducin dun novo concepto, o de definido como un texto consistente nunha rede de mltiplos segmentos textuais conectados que permite diferentes escollas para lecturas e interferencias on e que se caracteriza por ser un texto non linear, vol-til, topogrfico, fragmentario, de accesibilidade ilimitada, multisemitico e interactivo (Marcushi 2000: 96). Sobre intertexto e hipertexto vxase tamn Maingueneau (2000: 87-89).

26. De con autores como Adam, Schneuwly, ou vxase Bassols & Torrent (1997: 24) e Vilela & Koch 538).

RAMN MATO

(i) a insercin, cando un tipo de secuencia se introduce dentro doutra dife-rente, como o caso de insercin descricin nunha novela, co esquema [narrativa [descritiva] narrativa], ou o caso dun dilogo nun

[narrativa [dialogal] a dominante secuencial, cando o texto resultante corresponde a secuencia, a pesar de secuencias diferentes, sendo a dominante a secuencia que est elevada xerarquicamente, como o caso da narracin nos dous exemplos de insercin.

Por parte, Fuentes Rodrguez (2000: seguindo criterios lingstico-pragmticos, clasifica as unidades discursivas en xerais (texto, secuencia, par-grafo, enunciado) e (intercambio e intervencin), definindo as cada unha

a) texto: unidade mxima de comunicacin dun a un ouvinte ou de varios falantes entre si, apertura e un fechamento, un tpico textual e a unidade dos seus membros garantida pola cohesin e pola coherencia.

b) secuencia: unidade determinada pola e pola textual, que corresponde ao pargrafo ou ao conxunto de pargrafos que pertencen a un determinado tipo

c) unidade discursiva que expresa unha parte do tpico textual e que est determinada pola do texto, a un con-xunto de enunciados nun texto monologado ou a un intercambio ou con-xunto deles nun texto dialogado.

d) enunciado: unidade mnima de comunicacin dun falante, circunstan-cias enunciativas, que pose uns lmites entoativos e pausas (unha modalida-de) estabelecidos polo falante e percibidos polo ouvinte, un nico acto de un acto de enunciacin, que recibido polo ouvinte; pode estar formado, do punto de vista gramatical, por unha ou varias clusulas, caso mis frecuente, ou por unha unha frase ou inclusive unha palabra.

e) intervencin: enunciado ou conxunto de enunciados emitidos por un falan-te e recibidos pou un ouvinte, podendo ser iniciativa, reactiva, de relanza-

de informacin, de confirmacin etc.

f) intercambio: conxunto de de dous falantes, polo menos, dor dunha intervencin iniciativa.

4. DE TEXTOS

nmero de textos tan alto que se aproxima ao infinito, razn por que a teo-ra da literatura, nica disciplina que se ten preocupado deles, se viu na necesidade de os nos diferentes xneros literarios; na actualida-de, os estudos tipolxicos teen a cada paso relevancia (Gutirrez Ordez 2002: 121). Mais o estabelecemento tipoloxa textual non resul-ta tarefa doada. Inclusive se ten pensado na de ser levada a cabo (Bakhtin 2000: 280). Poderase dunha tipoloxa textual se se conseguir dis-tinguir unha serie de regularidades dentro dun grupo de textos Varios autores, como Van Weirlich, Schmidt, etc., formularon diferentes propostas ao respecto. Algns procuraron unha clasificacin dos textos nea, e exhaustiva, co obxectivo de que cada texto encaixase nun tipo e de que ningn ficase fra outros da dificultade deste obxectivo, porque se van achar textos en estado puro que respondan a todas as caractersticas que definen unha determinada clase e posibelmente non se vai achar unha caracterstica que sexa propia dunha soa clase de textos. Pdense, porn, sinalar algns aspectos a termos en conta (Bassols &

a) o mbito de aplicacin, isto , as situacins comunicativas en que se usa. b) o ncleo clasificador que nos permitir facer xeneralizacins, que tanto

como dicir a base definidora de cada tipo de texto.

c) as regularidades especficas. d) as regras de aplicacin de cada tipo de texto que o relacionan textos con-

cretos que o materializan.

Outros aspectos que se tiveron en conta no estabelecemento das tipoloxas tex-tuais foron as temticas e anafricas (o tema opera de modo diferente nunha narracin que explicacin, por a tomada de posicin do emisor (non se implica da forma nunha argumentacin que nunha des-

GRAMTICA DA LINGUA GALEGA. Gramtica do texto

a existente entre os interlocutores (xerarquizada ou entre iguais, cordial ou distante), a semntica do discurso (feitos na narracin, estados explicacin, na argumentacin, disposicin espa-cio-temporal na a organizacin da actividade de o texto forma parte (consulta mdica, por exemplo), ou os procedementos inferenciais que rexen a sa interpretacin (con frecuentes sobreentendidos nalgns tipos de argumentacins e argumentos implcitos na maiora das

As tipoloxas textuais que se obtiveron a partir destes trazos son, en lias xerais, de tres

a) aquelas que toman en consideracin as caractersticas textuais internas: basanse marcas verbais como modo, aspecto, voz;

incln a correferencia nos elementos (anfora) e nos ele-mentos (dexe); as inclense aquelas tipoloxas que se centran na informativa do texto a articulacin dos temas e subtemas, a progresin temtica

b) as que consideran os trazos textuais exteriores aos textos, isto , aquelas que se preocupan de como o contexto extralingstico (Rieser, Schmidt, seguen a va da pragmtica, a se na intencionalida-de do emisor, caractersticas do receptor, no tipo de situacin comuni-cativa, nos actos comunicativos presentes, funcins comunicativas, nos factores psicolxicos e sociolxicos e na relacin entre o tempo do enun-ciado e o tempo da enunciacin; teen tamn presente o tipo de rexis-tro que escolle o texto en cada caso (falado ou escrito, espontneo ou plani-ficado, monologado ou dialogado), as como a existencia de contacto local ou acstico entre o emisor e o receptor.

c) as que combinan os trazos internos trazos externos (Sandig, Van Dijk, ou ben seguen a relacin existente entre as pro-posicionais presentes no texto e no contexto extralingstico, ou ben se basean na descrcin dos diferentes planos de organizacin, tanto do dis-curso como das formas lingsticas, como acontece na tipoloxa de

27. Trazos sinalados por Roulet e recollidos en Bassols & 20), que cualifican o enfoque deste autor como mis pragmtico.

28. Vxase Bassols & Torrent (1997: 22-23), onde se reproduce a tipoloxa de Sandig baseada nos factores falado, espont-neo, monologado, dialogado, contacto local entre emisor e receptor, contacto temporal, contacto acstico, forma inicial, forma final, estrutura convencional e tema fixado; de con estes factores caracteriza a entrevista, a carta, a conver-sa telefnica, a a receita mdica, a receita de a esquela, o telegrama, o anuncio, a conversa familiar ou a noti-cia do tempo, da radio e de Citan tamn estas autoras a tipoloxa de Werlich, a que tivo mis xito, que nos cinco clases de textos: descritivos (ligados percepcin do espazo), narrativos (ligados percepcin do tempo), explicativos (asociados anlise e a sntese de representacins argumentativos (centrados no xuzo e na tomada de posi-cin), e instrutivos (ligados previsin do comportamento futuro). Sobre a tipoloxa textual e as diferentes propostas de clasificacin tamn de interese Fuentes (2000: