m

Cuadro de texto

HARREMAN FUNTZIOA: - NERBIO SISTEMA: - ZENTZUMENAK - LOKOMOZIOA-APARATUA - BARNE-KOORDINAZIOA

© 2

00

9 Z

ubia

Edi

toria

la, S

. L.

/ S

antil

lana

Edu

caci

ón, S

. L.

12

Harreman-funtzioa: nerbio-sistema6

Nerbio-sistema

Atalak

Nerbio-sistema periferikoa: nerbioak

Nerbio-sistema zentrala

Funtzioak: informazioa jasotzea eta transmititzea (bulkada elektrikoak).

Gorputza: bertan dago nukleoa.

Axoia.

Dendritak.Luzakinak

Funtzioa: informazioa jaso eta interpretatzen du, eta erantzuna lantzen.

Atalak

Garuna

Bizkarrezur-muina: nerbioen eta burmuinaren artean informazioa transmititzen du.

Sentimen-nerbioak: zentzumen-organoetatik garunera eta bizkarrezur-muinera informazioa eramaten dute.

Nerbio motorrak: garunetik eta bizkarrezur-muinetik giharretara aginduak eramaten dituzte.

Burmuina: borondatezko ekintzak kontrolatzen ditu.

Zerebeloa: mugimenduak koordinatzen ditu, eta orekari eusten dio.

Bizkarrezur-erraboila: oharkabeko oinarrizko funtzioak kontrolatzen ditu.

Kanpotik informazioa jasotzea Zentzumenen bidez.

Erantzuna planifikatzea Nerbio-sistemaren bidez.

Erantzuna gauzatzea Lokomozio-aparatuaren bidez.

Barneko prozesuak koordinatzea Sistema endokrinoaren bidez.

Neuronek osatzen dute; neuronak nerbio-sistemako zelula nagusiak dira.

Atalak

Harreman-funtzioa honetan datza

Harreman-funtzioa zuzentzen du.

166179 _ 0001-0064.indd 12 9/6/09 15:58:00

13

© 2

009 Z

ubia

Edi

toria

la, S

. L.

/ S

antil

lana

Edu

caci

ón, S

. L.

Har

rem

an-f

un

tzio

a: n

erbi

o-si

stem

a

6

Erantzun- mugimenduak Burmuinak informazioa jasotzen du, eta agindua ematen.

Kontzienteki egiten dira, eta gure erabakien araberakoak dira. Adibidez, objektu baterantz ibiltzea.

Kanpoko nahiz barneko estimuluei erantzuten diete.

Oso azkar eta oharkabean egiten dira.

Kanpoko estimulu bati erantzuten diote. Adibidez, erretzen duen zerbait ukitutakoan, eskua kentzea.Erreflexuak

Borondatezkoak

166179 _ 0001-0064.indd 13 9/6/09 15:58:01

© 2

00

9 Z

ubia

Edi

toria

la, S

. L.

/ S

antil

lana

Edu

caci

ón, S

. L.

14

Harreman-funtzioa: zentzumenak7

Zentzumenak

Ikusmena

Harreman-funtzioaren zati dira. Zentzumenei esker, gizakiak kanpoko munduarekin harremanetan jar daitezke: informazioak eta estimuluak jasotzen dituzte (soinuak, usainak…), estimuluak seinale elektriko bihurtzen dituzte, eta seinale horiek nerbio-sistemara eramaten.

Organoak: begiak; zenbait atal dituzte

Kanpoaldea

Barnealdea

Funtzionamendua: argia begi-ninitik sartzen da, kornea zeharkatzen du, eta erretinara iristen da. Ikusmen-nerbioak informazioa burmuinera eramaten du.

Funtzioa: argia bereganatzea, gauzen koloreak, formak eta tamaina hautemateko, eta zer distantziatara dauden ohartzeko.

Usaimena

Funtzioa: usainak hautematea.

Organoak: sudurra; zehatzago esateko, sudurraren barneko mintz pituitario horia.

Funtzionamendua: airean dagoen usaina sudurretik sartzen da, eta pituitariora iristen; handik, informazioa burmuinera iristen da, usaimen-nerbioaren bidez.

Dastamena

Funtzioa: elikagaien zaporea hautematea.

Organoak: mihia edo, zehatzago esateko, dastamen-papilak; zaporeen berri ematen dute (gozoa, gazia, garratza, mingotsa eta umamia).

Funtzionamendua: dastamen-papilek zaporeen sentsazioak jasotzen dituzte, eta datuak burmuinera eramaten.

Kornea.

Irisa.

Begi-ninia.

Kristalinoa.

Erretina.

Betileak.

Betazalak.

Bekainak.

166179 _ 0001-0064.indd 14 9/6/09 15:58:02

15

© 2

009 Z

ubia

Edi

toria

la, S

. L.

/ S

antil

lana

Edu

caci

ón, S

. L.

Har

rem

an-f

un

tzio

a: z

entz

um

enak

7

Zentzumenak

Entzumena

Ukimena

Organoak: belarriak; zenbait atal dituzte

Erdiko belarria

Barne-belarria

Kanpo-belarria

Koklea.

Entzumen-nerbioa.

Tinpanoa.

Hezurtxoen katea (mailua, ingudea eta estribua).

Belarri-pabiloia.

Entzunbidea.

Funtzionamendua: dermiseko nerbio-bukaerek kanpoko estimuluak hautematen dituzte, eta informazioa burmuinera bidaltzen dute, ukimen-nerbioen bidez.

Epidermisa. Kanpoaldekoa.

Dermisa. Barnealdekoa; bertan daude nerbio-bukaerak.Organoa: larruazala; bi geruza ditu

Funtzioa: ukitzen ditugun gauzetatik sentsazioak jasotzea, hala nola tenperatura, mina, presioa...

Funtzionamendua: soinuak entzunbidetik sartzen dira, eta tinpanora iristen; tinpanoak dar-dar egiten du, eta dardara hori koklearaino transmititzen da; handik, burmuinera transmititzen da, entzumen-nerbioaren bidez.

Funtzioa: soinuak hautematea, bereiztea eta nondik datozen jakitea.

166179 _ 0001-0064.indd 15 9/6/09 15:58:03

© 2

00

9 Z

ubia

Edi

toria

la, S

. L.

/ S

antil

lana

Edu

caci

ón, S

. L.

16

Harreman-funtzioa: lokomozio-aparatua8

Lokomozio-aparatua

Gihar-sistema

Gorputzari eustea.

Organo delikatuenak babestea. Esate baterako, bihotza, birikak…

Higidura erraztea.

Garezurreko hezurrak: burmuina babesten dute.

Aurpegiko hezurrak: finkoak eta mugigarriak. Adibidez, baraila.

Giltzadurak(hezurren arteko loturak)

Kartilagoak: organo bigun eta malguak dira. Adibidez, belarriak.

Hezurrak

Burua

Finkoak. Esate baterako, garezurrekoak.

Mugikorrak. Adibidez, belauna.

Erdimugikorrak. Adibidez, ornoen artekoak.

Gorputz-adarrak: besoetako eta hanketako hezurrak.

Eskeleto-sistema (hezur-sistema)

Funtzioak

Giharrek osatzen dute. Giharrak organo bigunak eta elastikoak dira; uzkurtu eta erlaxatu egin daitezke, eta berreskuratu egiten dute hasierako forma eta tamaina. Hezurrei lotuta daude, zurden bidez.

Elementuak

Gorputz zatiak higitzea.

Gorputzari forma ematea.

Zenbait organo babestea. Adibidez, sabelaldekoak.

Funtzioak

Bizkarrezurra: bizkarrezur-muina babesten du.

Saihetsak: bihotza, birikak eta abar babesten dituzte.

Bularrezurra, lepauztaiak, sorbalda-hezurrak eta pelbisa.

Enborra

166179 _ 0001-0064.indd 16 9/6/09 15:58:04

17

© 2

009 Z

ubia

Edi

toria

la, S

. L.

/ S

antil

lana

Edu

caci

ón, S

. L.

Har

rem

an-f

un

tzio

a: lo

kom

ozio

-ap

arat

ua

8

166179 _ 0001-0064.indd 17 9/6/09 15:58:05

© 2

00

9 Z

ubia

Edi

toria

la, S

. L.

/ S

antil

lana

Edu

caci

ón, S

. L.

18

9 Harreman-funtzioa: barne-koordinazioa

Barne-koordinazioa

Ez-borondatezko giharrak

Sistema endokrinoa

Ez dira lokomozio-sistemaren parte.

Ezin ditugu gure borondatearen bidez kontrolatu.

Ezinbestekoak dira gure organismoaren funtzionamendurako.

Hauek dira ez-borondatezko gihar batzuk: bihotzeko giharrak (taupadak) eta digestio-aparatuko giharrak (elikagaien higidura).

Tiroidea: tiroxina jariatzen du, elikagaiak aprobetxatzeko.

Pankrea: intsulina jariatzen du; substantzia horren bidez, odoleko azukre kantitatea erregulatzen du.

Obulutegiak eta testikuluak: sexu-hormonak sortzen dituzte; hormona horien bidez, karaktere sexual maskulinoak eta femeninoak agertzen dira.

Hipofisia: giza hazkundearen hormona sortzen du, bai eta beste guruin batzuk zuzentzeko hormonak ere.

Hauek dira guruin endokrino batzuk

Oso funtzio garrantzitsuak kontrolatzen dituzte, hala nola hazkuntza eta ugalketa.

Guruin endokrinoek osatzen dute; guruin horiek hormona izeneko substantziak jariatzen dituzte odolera.

166179 _ 0001-0064.indd 18 9/6/09 15:58:06