Instituto Linguistico de Verano - Lectura, El Hombre Que Abandonó a Sus Hijos, Náhuatl de...

17
In Lacal Hual Quincajcahuac Ixolomes Náhuatl de Michoacán

description

lectura nahuatl

Transcript of Instituto Linguistico de Verano - Lectura, El Hombre Que Abandonó a Sus Hijos, Náhuatl de...

Page 1: Instituto Linguistico de Verano - Lectura, El Hombre Que Abandonó a Sus Hijos, Náhuatl de Michoacán

In Lacal Hual Quincajcahuac

Ixolomes

Náhuatl de Michoacán

Page 2: Instituto Linguistico de Verano - Lectura, El Hombre Que Abandonó a Sus Hijos, Náhuatl de Michoacán

In Lacal Hual Quincajcahuac

Ixolomes El hombre que abandonó a sus hijos

Náhuatl de Michoacán y español

Gabriel Flores

Segunda edición (versión electrónica)

Publicado por el Instituto Lingüístico de Verano, A.C.

Apartado postal 22067 14000 Tlalpan, D.F., México

Tel. 5573-2024 2009

Page 3: Instituto Linguistico de Verano - Lectura, El Hombre Que Abandonó a Sus Hijos, Náhuatl de Michoacán

Este cuento relatado en el mexicano de Michoacán trata de un señor con muchos hijos, que se fue con algunos de ellos a buscar miel silvestre. Mientras estaban jugando, los abandonó en el bosque y regresó solo a su casa, en donde le mintió a su esposa sobre este hecho. Después se arrepintió y lloró amargamente. Así termina el cuento.

Investigador lingüístico: Guillermo Sischo H.

Anteriormente publicado por el Instituto Lingüístico de Verano, A.C. en coordinación con la Secretaría de Educación Pública a través de la Dirección General de Educación Extraescolar en el Medio Indígena, México, D.F. 1973

http://www.sil.org/mexico/nahuatl/michoacan/L203-HijosAbandonados-ncl.htm

El hombre que abandonó a sus hijos Náhuatl de Michoacán y español (ncl)

Primera edición 1973 .4C Segunda edición 2009 (versión electrónica)

© 2009 por el Instituto Lingüístico de Verano, A.C. Derechos reservados conforme a la ley.

Esta obra puede reproducirse con fines no lucrativos.

Page 4: Instituto Linguistico de Verano - Lectura, El Hombre Que Abandonó a Sus Hijos, Náhuatl de Michoacán

3

Nimitzlaquetzilía je cuento de se abuelito ca ifamilia.

Cataya je abuelito quimpiaya míac ixolomes. Cuaquín quinmilic:

—Huajtzinco tiasqui pan néculi nepa pin loma verde.

Huan quinanquilijque ome ixolomes, se cataya ixuiyito, quilic:

In Lacal Hual Quincajcahuac Ixolomes

Page 5: Instituto Linguistico de Verano - Lectura, El Hombre Que Abandonó a Sus Hijos, Náhuatl de Michoacán

4

—Sí, sí, Tata, tiyahuilo pan néculi mosta.

—Cuaquín —quil—, tel mocni ma quichía buena hora bastimento, huan tel tictzayana cuahuil para tiquihuicalo ca yojque bastimento pin cuajlan capic tialo pan néculi. Huan cuando tihualajtihualalo, ya annejtzajtzilía. Nepa anlejcúa je cuahuil punta pin ramas umpa. Mientras umpa amhuanten anmahuiltitica, ya nel ya annimitzcaquis capa ninejnemi.

Oc se tonali, pues, yaje pan néculi pin cuajlan. Umpa, pues, in abuelito uyac quitemuc néculi, quincahuac ixolomes mahuiltiticate punta pan se cuahuil. Huan mientras yihual quinuixtitataya je néculi, cuaquinon ya quincaquic ya tzajtzijque:

—¡Tatá, Tatá, xihuala, nican ticate!

Page 6: Instituto Linguistico de Verano - Lectura, El Hombre Que Abandonó a Sus Hijos, Náhuatl de Michoacán

5

In abuelito mocahuac mochixtataya siempre yihual buen ratito, ya yajmo quincaquiaya, quijtuc últimamente: “Ma niquincajcahua noxolomes, ma nía pa nuchan nel, nepa nicpía len nicchías. Yehuanten umpa ma mocajcahuacan, ma quincua in oso neculero”.

Huan ya hualac in abuelito pa mochi ojli, molalujtihualac pin cuajlan, quisac quinami Dios quijnamiquiltic, hualac pin tixcatilan, ca ompic moquixtitihualac pin seriatilan, mohuilantihualac cajcapa, moquestihualaya cajcapa, mohuilantihualaya

Page 7: Instituto Linguistico de Verano - Lectura, El Hombre Que Abandonó a Sus Hijos, Náhuatl de Michoacán

6

quinami siempre, pues, amo huil yihual siempre recio nejnemiaya quinami ya cataya viejito.

Huan cuaquinon quijtujque ixolomes:

—Ya ma tián tiquitacan totajtzin pan cali, pampa a poco techcuas in oso neculero.

Huan cuaquinon ya hualajque, ajsijque tiolac, quilijque inmintajtzin:

—¿Leca, Tata, pues, titechcajcahuac nepa? Pos tehuanten timijchixtataloaya pin loma verde, tilejcuje in cuál capa titechilic, timijtzajtzililoaya: “¡Tatá, Tatá! ¿Capa tiunca? ¡Xihuala, nican ticate tehuanten! De repente, pues, mocaquic in lanotzalisli, pero no, amo tiquitaje nindeno pa ojli, puro tetzmojmes, ardillitas, cuacuasitas, ranitas, cuixitos… Huan umpa tiseguiruje tihualaje, tihualaje, tipanuje pa atenco, tipanuje pin atenco ca níc in lado, ticnequiloaya timaltilo, siempre no, amo ticchihuaje valor de

Page 8: Instituto Linguistico de Verano - Lectura, El Hombre Que Abandonó a Sus Hijos, Náhuatl de Michoacán

7

timaltisi, tihualaje, tihualaje, tiajsije tiolac pan cali.

Cuaquinon se de in muachitos quilic:

—Pos Tata, cuando tiajsije, niclajlanic nonantzin, niquilic: “¿Capa unca notajtzin, Nana?” Nechíc nonantzin: “Ya nican unca.” Niquilic: “¿De horas ajsic?” “Pos ajsic tiolatita ca ibulito de altzinde, ca ijachita, ca imachetito, dangoxita motajtzin unca ca isombrero, dangoxita, pues,” nichilic. Niquilic: “Pues, tehuanten nepa ticataloaya ticchixtataloaya yihual. Techilic, pues, pampa umpa pin in loma verde tiyahuiloaya timoitalo,” niquilic… .

Pero itajtzin amo quinequic quinanquilic.

Oc se tonali huan inantzin laquetzaloaya de quinami quincajcahuac itajtzin pin cuajlan, huan umpa quinanquilic inantzin:

Page 9: Instituto Linguistico de Verano - Lectura, El Hombre Que Abandonó a Sus Hijos, Náhuatl de Michoacán

8

—Aaah, motajtzin de veras unca maldito, amo anmitznequi, huan seguramente yes quijtuc: “Umpa ma mocajcahuán noxolomes.” Nehual, quichi míac nichocúa noyolo por amhuanten, huan yihual umpa quinéc anmitzcajcác. Pos da ya umpa anmiquisquiaya, ¿quiman niasquiaya annimitzita amhuanten capa amhuanten ancataya, quinami nicmatisquiaya? Niquinmitasquiaya tzopilojmes, pues ni modo, anmitzcualosquiaya in animales hual palanilo pa in ijyecal...

Pos qulic ixolul:

Page 10: Instituto Linguistico de Verano - Lectura, El Hombre Que Abandonó a Sus Hijos, Náhuatl de Michoacán

9

—Nana, pos jabe, pues tehuanten noje amo ticmatiloaya, pues, quinami tiyahuiloaya timomachiltilo, pues. Huan axan, Nana, huajtzinco oc se vuelta notajtzin nichilic pa tiasi pa mosta pan néculi oc se vuelta, pero ya oc sequin nocnían quinmilic. Huan ticnanquilije: “Tehuanten, Tata, amo tiyahuilo.” Yíal technanquilic pampa no, quil, “Amhuanten amo anyahui,” quil, “Ya anuyac.”

Quilic inantzin:

—Cuaquinon, yes yíal yahui quinhuica oc sequin mocnían.

Oc se tonali mochijchihuajque pa yahuilosquiaya pan néculi. Cuaquinon, se icni canac granitos de ixutzinde quixintíac capic yajtíac, huan in se canac tinexli, quixintiaje, yaje, yaje ajsije pa oc se loma mas verde, quipíac umpa pin loma, quil, cuajcualtichin in cuevitas (ostutzindes),

Page 11: Instituto Linguistico de Verano - Lectura, El Hombre Que Abandonó a Sus Hijos, Náhuatl de Michoacán

10

cuevotas grandotas (ostumes huejué), coyuncotes. Laticumac cajcapa, fiero, quil, ya quinequiloaya momajtilo, huan inmintajtzin quincajcahuac oc sejpa, yajmo nesic, huan de umpa mocuepajque tzajtzijque de nuevo:

—¡Capa tiunca, notajtzin —quil—, ya niamictica, Tata, cualica in buli ca al, ma nicujcuni!

Pos ya in tata ya mocuepac pampa ya mochíac tiolac, hualac pa ojli, quil, amo quitac nindeno de néculi, mas de se cuxpa moitilic, huan yojque seguiruc, ajsic pan cali ca ilacuajcuamanalisli, ya quilic:

—Viejita, ya nihuác, pues. Huan ¿amo hualaje toxolomes? Pos amo niquinmitac.

—Pos no, amo hualaje, Viejito. Pos ¿capa mocahuaje?

Page 12: Instituto Linguistico de Verano - Lectura, El Hombre Que Abandonó a Sus Hijos, Náhuatl de Michoacán

11

—Pos, jabe Dios. Pos nel umpa nicataya, niquinchíac capa timocahuaje de timoitalosquiaya.

—Axan, pues, ¿quinami tialo ticchihualo? ¿Aqui techmachiltis?

—Pos, ¿aqui, pues?

—Huan ¿amo tiquitac ni se animal pa ojli?

—Pos no, amo niquitac nindeno, mas de se cuyol niquitac.

—Huan ¿len mitzilic in cuyol?

—Amo nichíc nindeno, jan puro chocac san!

—Joo, cuaquinon. Axan, pues, ¿capa tialo timoentenderulo pa tiquinmitasi toxolomes?

Pos ya umpa mocahuac in viejito pa arrepentido chocatica.

Page 13: Instituto Linguistico de Verano - Lectura, El Hombre Que Abandonó a Sus Hijos, Náhuatl de Michoacán

12

Huan ¿quinami chocaya, quil, in viejito? Pos chocaya: “¡Jiii, jiii, jiii!”

También inminantzin: “¡Jii, jii, jii, jii!” chocatataya.

Cuaquín ya umpa laquisa in cuento, pampa ya quimpulujque inminxolomes.

Page 14: Instituto Linguistico de Verano - Lectura, El Hombre Que Abandonó a Sus Hijos, Náhuatl de Michoacán

13

Les voy a contar el cuento de un viejito y su familia. Había una vez un señor que tenía muchos hijos. Un

día les dijo: —Mañana iremos a buscar miel allá en el cerro

verde. Uno de sus hijos y uno de sus nietos le dijeron: —Sí, sí, papá, iremos a buscar miel mañana. —Entonces —les dijo— su hermano preparará la

comida temprano, y ustedes cortarán leña para que la llevemos con la comida al bosque donde buscaremos la miel. Y cuando estemos por regresar, ustedes me llamarán. Subirán a lo alto de un árbol entre las ramas, y mientras ustedes estén allí jugando, yo los oiré desde donde esté andando.

Al siguiente día salieron a buscar miel en el bosque. Entonces el viejito se apartó para buscar miel y dejó a sus hijos jugando cerca del árbol. Él estaba sacando miel y los oyó gritar:

—¡Papá, papá, venga, aquí estamos! Pero el viejito se quedó donde estaba, esperando un

largo rato. Cuando ya no los oía, pensó: “Voy a abandonar a mis hijos. Regresaré a la casa a lo que tengo que hacer. Que ellos se queden acá, y que el oso colmenero se los coma.”

Así el viejito regresó a su casa, apurándose por el bosque, yendo por donde Dios le guió, pasando por los lugares pedregosos. En algunos lugares se arrastraba, en otros lugares se paraba; se arrastraba porque ya era viejo y no podía caminar rápido.

El hombre que abandonó a sus hijos

Page 15: Instituto Linguistico de Verano - Lectura, El Hombre Que Abandonó a Sus Hijos, Náhuatl de Michoacán

14

Sus hijos dijeron: “Vamos a buscar a nuestro padre a la casa porque dentro de poco llegará el oso colmenero a comernos”.

Ya era tarde cuando llegaron a la casa, y le dijeron a su padre:

—Papá, ¿por qué nos abandonó? Lo estábamos esperando en el cerro verde. Subimos al árbol donde nos dijo usted y le gritamos a usted: "Papá, papá, ¿dónde está? Venga, aquí estamos". Se oyó nuestro grito, pero no vimos a nadie en el camino, sólo tuzas, ardillas, sapos y lagartijas. Luego vinimos por el río, continuamos por el río de este lado. Queríamos bañarnos, pero no tuvimos suficiente valor para hacerlo. Vinimos y llegamos tarde a la casa.

Entonces uno de los muchachos le dijo: —Pues, papá, cuando llegamos, pregunté a mi

mamá y le dije: "¿Dónde está mi papá, mamá?" Mi mamá me contestó: "Ya llegó", y le pregunté: "¿Cuándo llegó?" "Pues, él llegó temprano en la tarde con su bule de agua, su hacha y su machete. Llegó desaliñado con su sombrero andrajoso", me dijo. Entonces yo le dije: ‘Estábamos allá esperándolo. Nos dijo que allá en el cerro verde nos encontraríamos".

Pero su papá se negó a contestarle. Al siguiente día habló con su mamá acerca de cómo

su papá los había dejado allá en el bosque, y su mamá le contestó:

—Su papá es malo, no los ama y seguramente él pensó: "Que mis hijos se queden allá". A mí me duele por ustedes porque él los quiso abandonar. Si ustedes se murieran allá, ¿cómo los encontraría? ¿cómo lo sabría?

Page 16: Instituto Linguistico de Verano - Lectura, El Hombre Que Abandonó a Sus Hijos, Náhuatl de Michoacán

15

Yo vería zopilotes, y ni modo, los animales que vuelan en el aire se los comerían.

Su hijo le respondió: —Quién sabe, mamá. Nosotros también no

sabríamos qué hacer. Mamá, mi papá me dijo que vamos a ir a buscar miel otra vez, pero se lo dijo a otro de mis hermanos, y le contesté: "No, papá, no iremos", pero él nos respondió diciendo: “No, ustedes no van porque ya fueron”.

Le respondió su mamá: —Entonces puede ser que lleve a otros de tus

hermanos. Al siguiente día se prepararon para ir a buscar miel.

Entonces un hermano llevó unos frijoles que esparció por donde iba, y otro llevó ceniza y también la esparció. Llegaron a otro cerro verde, en el que dicen que hay cuevas pequeñas y bonitas, otras muy amplias y también unos huecos grandes. Era oscuro en partes y empezaron a tener miedo. Entonces su papá los abandonó de nuevo y ya no regresó. Ellos gritaron: “¿Dónde está, papá? Tenemos sed, papá. Traiga el bule de agua, dénos de tomar”.

El papá había regresado a casa porque ya era muy tarde. En el camino no encontró miel, vio sólo a una iguana y siguió su camino hasta que llegó en la casa. Mintiendo, dijo:

—Vieja, ya llegué. ¿No llegaron nuestros hijos? No los encontré.

—No, no llegaron, viejo. ¿Dónde se quedaron? —Sólo Dios sabe. Yo estaba allí; esperé donde nos

pusimos de acuerdo en reunirnos.

Page 17: Instituto Linguistico de Verano - Lectura, El Hombre Que Abandonó a Sus Hijos, Náhuatl de Michoacán

16

—¿Cómo vamos a encontrarlos? ¿Quién nos va a decir dónde están?

—De veras, ¿quién? —¿No viste ningún animal en el camino? —No, no vi ninguno, excepto a un coyote. —¿Qué te dijo el coyote? —No me dijo nada; sólo aulló. —Entonces, ¿cómo vamos a encontrar a nuestros

hijos? Con esto el viejito se arrepintió y lloró. ¿Cómo

lloró el viejito? Lloró así: “Heee, heee, heee”. También su mamá estaba llorando: “Hee, hee, hee, hee”.

Aquí termina el cuento; lloraban porque habían perdido a sus hijos.