1

AS páxinas d'A NOSA TERRA, dende que fai trinta e dous anos as creou a Irmandade da Fala da Cruña, deitou Castelao a inesgotabel cristaiña auga do seu humorismo enxebre, da súa mestría de dibu-

xante xenial da súa sabenza lumiosa.

Na coleición deste xornal pódese seguir o ronsel do seu navegar reitiliño car'ô fito ideaial da nosa r e c u -perazón integral. N-ela alcontraranse mestos testimonios do seu esgrevio talento de artista cr e a d o r, de xurd i oe s c r i t o r, de político exemprar. Fican nas colúas dos 473 números datos precisos e preciosos pra poder enxer-gar o alicerce que mantivo tenso o seu pensamento, pra saber cál foi a arela que enfiou o seu lecer intensoi-extenso. Eiquí quedou referida a tarefa que realizou día a día o mellor dos homes que Galiza deu ô mondo.

Pr'ôs galegos de hoxe e pr'ôs que han vir, a vida de Castelao é unha leición exemprar. 0 que íl nos dei -xou, obra e conducta, é agora e será sempre a estrela indicadora do camiño longo que ainda nos quedapor perc o rre r.

N-iste número, homaxe ô mestre, a máis de mostras do seu xenio multiforme e da crónica da súa vidafecunda, quedan verbas cordiaes e atinadas de algúns dos que forman a moitedume dos seus devotos ademi -r a d o res, dos seus amantes irmáns e dos seus discípulos espritoaes, verbas que veñan a ser coma voces indivi -dualizadas do coro con que Galiza entoa, en canto polifónico, a súa door, e a groria e a inmortalidade do nosom o rto. Treno, lauda e hosanna debidos ô fillo que máis a honr o u .

N

A MAN DE CASTELAO QUE APARESCE N-ESTA TAPA FOI VACIADA POL-O ESCULTOR GALE-GO DOMINGO MAZA, E A SÚA REPRODUCIÓN EN BRONCE FOI DESTIÑADA POL-O CONSE-LLO DE GALIZA AO CENTRO ORENSANO DE BUENOS AIRES, COMO HOMAXE DO SEU

AFERVOADO APEGO A CASTELAO.

N ÚMER O ESP ECIAL A DICA DO A CA STE LAOANO XXXII - Nº 474. DIA DE GALIZA DE 1950. AÑO DEL LIBERTADOR GENERAL SAN MART Í N .

C A S T E L A OON esta verba, núa de todo ornato, escomenzamos oxe a nosa tarefa para honrar a memoria do galego máis

outo de todol-os tempos.C e rca dun ano estivemos escrebendo sen facer mención da súa enfermedade, apesares de que sabíamos que era mor -

tal. Preferimos o silenzo a un engano piedoso. Xa chegaría o intre en que poderíamos falar con toda craridade e ceibara margura que saturaba o noso esprito. I ese intre, por desgracia, xa chegou.

¿Será necesario dicir cánta é a nosa door?. Nós que dia por dia fomos testigos dos pr o g resos dunha doenza que nonp e rdoa; que vimos como o noso guieiro se ía consumindo vítima de martirios inexorabeis; que tíñamos que mostrar ledi -cia nos ollos e nas verbas, cando o noso corazón latexaba de pesar; nós xa eisperimentamos todal-as angurias que pre -ceden â morte dun irm á n .

P e ro agora non é hora de chorar. Coa enteireza dos nomes diante dun feito fadal, reprimindo as bágoas, e a foucee rgueita, vamos a render o merescido tributo ao mestre que acaba de pasar â eter n i d a d e .

Si Galiza poidera mañifestar con liberdade os seus sentimentos, veríamos locir as fogueiras no cume dos montes,ouviríamos as campás de todal-as eirexas e soarían as voces profundas da patria en louvor do seu fillo máis enxebr e .

A Nosa Te rr a , despóis dunha longa ausencia, e facendo un esforzo como compre ao irmán desaparescido, ponse denovo en comunicación cos seus leitores cun número especial, no que se pretende documentar a laboura artística, litera -ria e política do que foi o seu inspirador dende a súa chegada a Bós Air e s .

A figura de Castelao, xurdindo das entranas a nosa T e rra, feita nél sangue i esprito, ten a forza dun acontecimen -to cósmico, que sóio se produce tras longos séculos de eisperencia da natureza. Cicáis parescerá eisaxerado a algúnseste xuicio tan rotundo noso. Poida que nél se vexa a amistade fonda que a él nos xunguía. Outros negaranIle, incru -so, calisquera virtudes. Mais ninguén poderá dicir que non amou a Galiza por sobor de todal-as cousas.

A súa conduta limpa, reitiliña, que se distingueu dende os seus comenzos na vida púbrica, é dunha exempraridadeausoluta. Os seus dibuxos, os seus escritos pingaban o zume da nosa raza, da nosa tradición e dos nosos anceios. Estolle bastara para ser célebr e .

P e ro o amor á súa Te rra levouno por outros camiños, que o consagraron como político de visión certeira e dunhahonestidade intachabel. Como él dicía de sí mesmo "son infusibel ao soplete e inatacabel pol-os ácidos".

Da súa aituación en Bós Aires, ¿qué podremos dicir que non coñezan xa os nosos leitores? Por enriba de todol-osp a rtidos, por enriba de todal-as pequenas loitas, somentes vivía co pensamento en Galiza, buscando a concordia detodol-os galegos. O seu nome era bandeira que todos erguían en procura do apoio da coleitividade. Tal era o r e s p e t oque infundía a súa indiscutida persoa.

Eiquí termiñou a Biblia do galeguismo, S e m p re en Galiza i escribeu o monumento de erudición, froito de vinte anosde traballos, As cruces de pedra na Galiza. Son as súas dúas obras fundamentaes, que acredítano como gran político,home de cencia e maxistral prosista, que levou ao noso idioma a outuras de per f e i c i ó n .

Este foi o momento estelar de Castelao, que o consagrou para a hestoria con caraiteres de universalidade. Aquelmozo espigado, que dou comenzo á súa inmensa laboura nun pequeno povo da ría da Arousa nas páxinas do B a r b e i roM u n i c i p a l , a d i q u i reu contornos de xigante lexos da súa terra amada, cando xa escoitaba as petadas nas portas da eter -n i d a d e .

Castelao levou ao lombo o martirio do seu povo pol-os vieiros do desterro até que finou en Bós Aires. Parescera queas doores de Galiza pasaran ao seu corazón, facéndose dese xeito máis perfeita a unión antre o seu esprito e o da súaTe rra. O martirio dela era o martirio dél. Eisí viveu nos derr a d e i ros tempos. Atenazado pol-as crudeles doores físicas emoraes, era o símbolo cabal da Galiza martirizada e desfeita. Para ela viveu, por ela morr e u .

A nosa Te rra ten unha deuda sagra co seu fillo máis esgrevio. Cando ela sexa ceibe, deberá recramar as súas cin -zas para renderlle o máis outo homaxe a que ten dereito quen por ela se sacrificou.

Entón unha intermiñabel fieira de mortos -santa compaña inmorredoira- e outra de vivos acompañarán o seu corpopara darlle o repouso merescido e que él anceiaba con afán. Entón sí que repicarán as campás das eirexas e alumearánas fogueiras nos montes, nunciando a volta do loitador caído, como verd a d e i ro tru n f a d o r.

Un aturuxo vibrante xurdirá da fondura da terra e irá rolando de monte en monte, como un eco ancestral, hastraficar inmóvil no cume do Pico Sagro para toda a eternidade. ¡Castelao!

C

Mascarilla de Castelao outida pol-o escultor galego Domingo Maza.

Querido Daniel:

Dentro de poucas horas partirá pra xunto de vostedes un bó amigo, e queremos que sexa portador donoso mensaxe de saúdo e de lembranza pra todol-os que ahí soñan na terra lonxana.

Sabemos mui ben das mágoas e da dór que teñen que sufrir pol-a súa longa e forzada ausencia de Galiza.Sabemos d-elas, porque a ausencia da Terra é a dór esencial da ialma galega, a súa doenza incurable. Sindúvida que no destiño do noso povo latexa un certo sino tráxico, pois soio pol-a dór acadamos deica agora, aprena espresión da nosa pecualiaridade espritual.

Velahí porque os nosos ollos se voltan con agarimo pra os que, en terras alleas, viven a dureza de tal des -tiño. Na súa dór hai algo máis que un sofrimento individual; hai, sobre todo, a persoificación dun destiño,dunha lei que a todos nos fai semellantes, con irmandade máis forte e máis rexa que a do sangue mesmo, nóssentimos como propias as súas saudades e as súas bágoas.

Pro tamén queremos que lles chegue, desde o corazón mesmo da Terra lonxana, que vostedes soio podensoñar, un alento de fe e de confianza no destiño futuro do noso povo, porque o poder de vontade humá candosinte a grandeza dos esforzos criadores da historia é tan forte como o destiño. A nosa vontade de que Galizaviva a súa propia historia, xa non poderá crebala ninguén. Confíen n-ela.

Saúdos a todol-os amigos. e unha parta mui forte pra vostede de cantos eiquí comparten as arelas comús.

Galiza, 17 Nadal 1949. ¡TERRA A NOSA!

Cando Castelao foi desiñado ministro do Goberno Republicán Hespañol no eisilio e marchou a París a desempeñal-o cárrego, a coleitividade galegade Buenos Aires, en memorabel aito, fíxolle entrega d'ista mañífica bandeira galega feita en seda e co escudo da Galiza bordado en ouro e prata. Ditabandeira fora decrarada como insiña oficial do Consello da Galiza. O seu redor forxouse o cobizoso anceo de que fose éla inzada na capital da nosapatria Galiza no dia lumioso da sua liberazón e no intre de se instalar o primeiro goberno galego.

Maxestuosamente estendida sobor do pano negro, isa bandeira encabezou o velatorio do esgrevio presidente do Consello da Galiza e tamén foi ela aque cubreu o cadaleito no aito do enterr o .

Por ser a bandeira do primeiro goberno galego no eisilio e por ser a bandeira que acochou o cadaleito do seu presidente Castelao, ¡ela é xod o b remente reliquia hestórica da nosa patria!

M E N S A X E D A T E R R ANa víspora de ser sometido â operación da que xa non recobraría a lucideza,

Castelao recibeu iste agarimoso saúdo da Te rra, cuia leitura lle produxo moitaledicia e fonda emozón. Fixérallo chegar un núcreo de escolleitos patriotas galegos.¡Unha re p resentazón xenuina do noso povo! Mensaxe que foi o derr a d e i ro saúdoque lle mandou a súa Te rra, a súa adourada patria GA L I Z A pol-a cal esmorecía noe i s i l i o . . . !

4

A DOENZAOs primeiros síntomas manifestáronse-

lle en París, cando se trasladou a esa cib-dade para incorporarse, como ministrore p resentando a Galiza, ao Gobern o

Republicano Hespañol no eisilio, presidi-do por Giral.

A partir dese intre, pódese decir que xaficaba ferido de morte o grande patriotagalego.

Os facultativos franceses que o asisti-

ron, non atoparon a orixe da doenza, siben algún apontou unha sospeita d'algofatal que, desgraciadamentes, tivo confir-mación irreparabel dous anos despóis.

De volta en Bós Aires, sinteuse reviviracarón do afeito e ademiracion con que acoleitividade galega o arrodeaba nova-mentes. E deuse a escribir o segundo tomoda súa obra Sempre en Galiza, no que íavertendo o zume margurado da esperenzado seu paso pol-o Goberno Republicanono eisilio, tomo que ficou inconcruso.

Aparentemente, a doenza fatal que selle manifestara en Paris, esquecérase dasúa vítima dándolle un pouso. Semellabao Castelao dos seus millores tempos devivacidade espritoal e saúde física.

Ainda no Dia de Galiza do 1948, nobrilante aito orgaizado pol-o CentroGalego no "Teatro Argentino" pronunzouvarilmente aquel maravilloso discursoacugulado de imaxes e de visións históri-cas galegas e de nobilísima paixón patrió-tica que tería de sere a súa derradeira pezaoratoria.

A MORTE

Logo de longos meses de crudel sofri-mento, foi internado no Sanatorio doCentro Galego para sere sometido a unhadelicada operación quirúrxica, co fin decoutarlle a firente dôr que o martirizaba; ea tal efeito, as autoridades do Centro asi-ñ á ronlle unha habitación especial contudal-as comodidades e dispuxeron se lleprestasen as máisimas atencións de tudoo rde, e o mesmo â súa dona, doñaVi rxinia, que ficou â súa veira noSanatorio até o derradeiro intre. Mais ape-s a res da abnegación dos doutore sGumersindo Sánchez Guisande e MiguelS. Pastor que non se arredaron nin un sôintre do leito do ilustre enfermo, éste nonreaicionou da delicada operación quirúr-xica a que fora sometido. e ao fio das 23horas da noite do sábado 7 de xaneiro,surtiu pra Eternidade o grande home queperante toda a súa vida fixo un culto doamor a Galiza e ao seu povo, e que loitouarreo pol-a súa liberdade.

O VELATORIO

Ao produscirse a morte de Castelao, anotiza espallouse por todol-os ámbitosdesta cibdade, e a meia noite xuntáronse

CRONICA DA ENFERMEDADE, MOR T EI ENTERRO DE CASTELAO

Compoñentes do Consello de Galiza, direitivos do Centro Galego, direitor do Sanatorio e dirixentesda Irmandade Galega, facendo garda d-honor ao cadavre de Castelao.

P residente do Centro Orensano Don Antón Rodríguez e Segredario Don Valeriano Saco, facendog a rda aos restos de Castelao, socio honorario da entidade.

5

os direitivos do Centro Galego de cuasitodal-as entidades galegas importantes deBós Aires pra tomar acordos referentes aovelatorio, enterro e homaxes póstumos aoilustre morto.

A xunta direitiva do Centro Galegoaxiña tomou diversos acordos pra renderos máisimos honores a Castelao, antre oscuaes estaban comprendidos crausurar olocal da institución pol-o termo de 48horas; pôr a bandeira galega a meia astano fronte do edifizo, en siñal de duelo, evelar os restos no gran salón do Centro.

Tomadas todal-as disposicións, a cape-la ardente instalouse nas primeiras horasdo domingo 8, no salón principal, colo-cando o corpo xacente de Castelao diantedunha gran bandeira galega, que se desta-caba sobor dun lenzo negro que servíallede fondo. Ao espallarse a notiza da mortede Castelao ao traveso dos notizariosradiaes das primeiras horas do domingo enos xornaes matutinos, unha eistraordina-ria afruenza de xentes de toda condiciónsocial da nosa coleitividade, arxentinos edoutros paises viñeron a manifestar a súaadhesión máis afervoada.

Perante todo o dia do domingo e atéoutas horas da noite, como asimesmo namañán do luns, dia en que se efeituou oenterro, desfiaron pol-a capela ardente,gran cantidade de persoalidades destaRepública e do Uruguai.

En todo o dia do domingo, foron che-gando incontábeis ofrendas froraes, nasúa maor parte, de entidades galegas, echegou un intre no que a capacidade dogran salón foi esgotada e fixose mesteraxeitar as ofrendas froraes según ían che-gando, nos pasillos e "hall" de entrada aoedifizo social.

Pol-o mencer do domingo, logo deseren trasladados os restos a sâ de opera-cións, o doutor Gumersindo SánchezGuisande, que co doutor Miguel F. Pastor,

atendera permanentemente a Castelao,procedeu a embalsamar o corpo do ilustregalego falescido. Máis tarde, o escultorgalego Domingo Maza sacoulle a mascari-lla e o molde da man dereita. Finadasestas operacións, un núcreo de persoalida-des e amigos do extinto retornaron a hom-breiros os restos â capela ardente, onde foicoberto coa bandeira galega, e mans ami-gas, realizaron a emotiva ceremonia deespallar encol dos restos mortaes terragalega traída da patria, aito simbólicoéste, de fonda emoción e solemnidade,pois era vontade do extinto, que os seusosos acougaran en terra galega.

Outro intre de fonda emoción, foi adespedida de doña Virxinia dos restosmortaes do que foi seu esposo e compañei-ro na vida. A dôr desta valerosa mullergalega que soupo soportar con enteireza otremendo golpe que tan crudelmente lledeparou o destiño, faina aparescer ante os

nosos ollos aneboados de bágoas pol-aemoción, como o arquetipo da mullergalega: forte, valerosa e sofrida.

O ENTERRO

Despóis do meio dia do luns era poucomenos que imposibel entrar no edifizo doCentro GaIego, tal era a afruenza de xenteque acodía a testemuñar a súa dôr, e âstres da tarde, foi sacado o ataúde da cape-la ardente para o seu traslado â carrozafunebre.

O caixón, coberto coa bandeira galega,foi conducido pol-o presidente do CentroGalego, don Xosé Villamarín, na compañados presidentes das seguintes entidades:C e n t ro Ourensán, Federación de SociedadesGalegas, Centro Pontevedrés, CentroLucense, Centro Betanzos, Sociedade deRianxo, A. B. C. de Corcubión, CentroC o ruñés e Irmandade Galega, e o duelo foiI rmáns galeguistas espallando sobor do corpo

de Castelao terra da patria que trouxera deGaliza Don Perfeuto López uns dias denantes de

m o rrer o esgrevio guieiro .

O velatorio dos restos de Castelao na amañecida do día oito de xaneir o .

6

p residido co señor Villamarín, presidente doC e n t ro Galego, pol-o segredario do Consellode Galiza, señor Antón Alonso Ríos.

O corpo d'enfermeiras do CentroGalego, adoviadas co seu uniforme pro f e-sional, form a ron unha doble fía â saídados restos de Castelao. O ataúde foi leva-do a pulso até o Centro Ourensano aof ronte do cal oustentaba a bandeira gale-ga enloitada, produscíndose alí unhaescea conmovedora: dende os balcóns,piadosas mans de mulleres oure n s á n s ,deitaban unha verdadeira choiva de fro-les sôbor da cadaleito, ao tempo que oseñor Valeriano Saco, segredario xeral daentidade, i en nome da mesma, pro n u n-zaba unhas verbas de despedida aos re s-tos do ilustre patriota, tan querido e ade-mirado nesa casa oure n s á n .

Dende alí orgaizouse o cortexo fúne-b re, antre unha moitedume que paraliza-ba o tráfico da Avenida Belgrano. O cor-texo formado por eistraordinaria canti-dade de coches dirixiuse ao cementerioda Chacarita chamando a atención oespeitáculo, pouco frecuente en BósA i res, de cuasi unha ducia de carro z a sacuguladas d' ofrendas fro r a e s .

No peristilo do cimiterio agard a b a nos restos de Castelao moito xentío praacompañalos até o Panteón do CentroGalego. Detido o cortexo, elí fixeron usoda verba para despedir os restos mort a e sde Castelao, en primeiro termo, o señorVillamarín, presidente do Centro Galego;e no seu caráiter de tal, dixo unha emo-cioada oración fúnebre. Logo o señorXohan Lloréns, falou en nome do"Consell de la comunitat catalana",facendo unha fermosa peza oratoria,seguindolle no uso da verba o señorP e d ro Basaldúa, en re p re s e n t a c i ó nd'Euzkadi e o seu presidente don Xosé A.A g u i rre. No nome do Gobern oRepublicán Hespañol, pronunciou unhaemocioada oración fúnebre o doutorGumersindo Sánchez Guisande, seguindona lista d'oradores, o señor Edoard oBlanco Amor, quen falou en re p re s e n t a-ción da coleitividade galega d'Arg e n t i n a ,p ronunciando unha fermosa e sentidapeza oratoria de despedida aos restos doi l u s t re galego deaparescido. Tamén fixouso da verba re p resentando a coleitivida-de galega do Uruguai, o doutor Pedro F.Prado, fechando a lista d'oradores, oseñor Antón Alonso Ríos, segre d a r i oxeral do Consello de Galiza, quen ven-cendo a fonda emoción que o embarg a b a ,despedíuse do gran amigo e compañeirode loita pol-os ideaes galegos.

Finado que houbo o señor AlonsoRíos a súa oración fúnebre, a moitedumeacompañou os restos â súa derr a d e i r amorada neste pais, xa que é intención danosa coleitividade eiquí radicada, enviaros restos do ilustre patriota a Galiza,cando alí, non campe o réxime de barba-rie e opreixón das liberdades da nosat e rr a .

Ve l a t o r i o . No salón principal do Centro Galego Xentío atristurado desfiando diente do túmulo Fro re se máis fro res pra Castelao...

P residentes das sociedás galegas conducindo o cadaleito de Castelao ao Panteón. Os dous primeir o s :a esquerda Don Manoel Puente, presidente da Irmandade Galega; a direita Don Lisardo Rodríguez

pol-a Federación das Sociedades Galegas.

No cimiterio. Xentio diante do Panteón do Centro Galego escoitando os discursos no aito de inhumaros restos de Castelao.

Sagra bandeira da patria galega envolvendo seu corpo... Sagra terra galega prestándolle agarimos... Con tan doce compaña, Castelao sereo no sonode pra sempre . . .

C a rrozas cas ofrendas froraes no grandeiro acompañamento do cadavre de Castelao.

Se a morte fose capaz de levar domundo o esprito dos homes, como é capazde levar os seus corpos, teríamos que decirniste intre que esta casa queda valeira, evaise a convertir algo esí como nun-hacousa inanimada; pero como a morte apesar da sua enorme forza destrutora, non

é capaz de levarnos totalmente os seres aquen queremos, nós, non vamos a decirque esta casa queda valeira, porque n-elaquedará por sempre vivo o esprito do granCastelao, que foi pra nós e nós pra él, ocompañeiro máis leal e-o guieiro máisesgrevio. O seu pensamento foi e será ocumio das nosas mais outas aspiracións. Eserá a loita por conquerir o seu máis carodesexo ¡a libertade da Terra! o que nosseguirá dando razón de existencia.

Por eso non lle decimos hoxe aCastelao adiós, pol-o feito de que o seu

corpo se vaia; decimoslle simplemente"presentes", eiqui estamos pra respondero seu chamado o chamado de seu pensa-mento que e o noso propio pensamento.

D-iste xeito, esí homilde, sinxelamente,que era como millor lle gustaba a él, des-pedimos o máis grande dos galegos queproduxo a Terra nai, pero facémolo con-vencidos de que a sua ialma seguirá alu-miándonos, dende o limpo azul do ceo ede que o seu corpo vaise a convertir nunhagrande estrela, que será a que guiará osmillores aitos da nosa vida.

Verbas ditas na porta do fogardos ourensáns, cando foi levado elio ataude como emotivo re c o n o c e -mento do que siñificou aquila casapra Castelao.

DO SEGREDARIO DO CENTRO ORENSANO, DON VALERIANO SACO

8

¡EIQUÍ VIVEU!No apartamento R do 7º piso d-ista casa da rúa Be1grano 2605, Buenos Aires, morou Castelao dendeque chegou a Buenos Aires en Xulio de 1910, até o día 2 de Xaneiro de 1950 que foi internado en

Sanatorio do Centro Galego.

Das irmáns de Castelao:"Agradecidísimas cariñosos cuidados ustedesentrañable hermano y a toda la colectividadpor póstumo homenaje. Abrazos".

TERESA y JOSEFINA.Rianxo, 16-1-50.

De Mons. Dr. Fernando Quiroga Palacios:"Al testimoniarle íntima condolencia por falleci-miento Castelao, ruego Altísimo concédale eter-no descanso".

ARZOBISPO COMPOSTELA.Santiago de Compostela, 12-50.

Da Academia Galega:"Academia Gallega asóciase duelo Galicia falle-cimiento ilustre valor literario Castelao".

PRESIDENTE CASAS.Coruña, 11-1-50.

Da Universidade de Compostela:"Envío sentido pésame fallecimiento insigneCastelao".

RECTOR UNIVERSIDAD.Santiago Compostela, 13-1-50.

Do Patronato Rosalía Castro:"Ruégole asuma re p resentación Patro n a t oRosalía Castro actos sepelio Castelao, honraGalicia, transmitiendo profunda condolencia suviuda y colonia gallega. Salúdale

LUIS IGLESIAS, Presidente.Santiago Compostela, 9-1-50.

Do Axuntamento de Compostela:"Reunida Corporación Municipal, acord a m o shacer constar sentimientos fallecimiento ilustrepaisano Castelao, extensivo viuda".

ENRIQUE OTERO, Alcalde.Santiago Compostela, 1950.

Do Centro Gallego da Habana:"Apenados profundamente noticia fallecimientoCastelao en vuestro Sanatorio, reciba pésame esteCentro extensivo familiares extinto".

CAYETANO GARCÍA LAGO, Presidente.

Do Museo de Pontevedra:"Recibida noticia fallecimiento Castelao, vocalfundador Museo, Patronato eleva preces sufragioalma artista".

FONTOIRA, Presidente.FIGUEIRA, Director.

Da Comisión Iniciadora da Academia Galega:"Afligidísimos fallecimiento Castelao".

P. JOSÉ RUBINO, S. J., Presidente.ANTONIO DOCAMPO, Secretario.

Habana, 9-1-50.

Da caletividade galega de New York:"Noticia fallecimiento Castelao llena de congojatoda colonia gallega New York. Rogámosle extien-da nuestra sentida condolencia viuda. Favor enví-en ofrenda floral adecuada personalidad consiguiente inscripción: Casa Galicia de UnidadGallega de Nueva York a su primer y único SocioHonorario. Envíen factura. España y Galicia hanp e rdido uno de sus más queridos hijos".

RAMÓN SEIJO, Presidente.Unidad Gallega de U.S.A.

New York, 8-1-50.

Da Hermandad Gallega y Unión Socialda Habana:" Ve rd a d e ro pesar noticia fallecimiento ilustreCastelao. Enviamos nuestro más sentido pésamea todos sus familiares y a Galicia por tan irrepa-rable pérdida".

JOSÉ BUJÁN, Presidente.Habana, 12-1-50.

Do Centro Gallego de Caracas (Venezuela Q):"En nombre Centro Gallego Caracas ruégoletransmita a familiares, Consejo de Galicia y enti-dades galleguistas gran pesar por fallecimientonuestro insigne Castelao".

SILVIO SANTIAGO, Presidente.Caracas, 9-1-50.

Da colectividade galega de Rio de Xaneiro(Brasil) :"Interpreto sentimiento gallegos Rio Janeiro sindistinción credos políticos enviamos conmovidascondolencias fallecimiento Castelao, pérdida irre-parable Galicia, grande hijo. Rogamos transmitirpésame su esposa. Asociámonos homenajes esacolectividad.

BALBOA, SERGIO GOMES, RUIZ, GARCÍA,FREIRE, CASTILLA, LUIS GARCÍA.

Rio de Xaneiro, 9-1-50.

Da Casa de Galicia de Montevideo:"Casa de Galicia de Montevideo se asocia muysinceramente a su profundo dolor ante la pérdidai rreparable de su querido esposo, SocioHonorario de esta Casa en la que nunca seráolvidada esa gran figura gallega que se ha llama-do en vida Alfonso R. Castelao".

MARCELINO RAMOS, Presidente.JUAN V. CASTRO, Secretario.

Montevideo, 9-1-50.

Da Irmandade Galeguista de Montevideo:"Con profundo dolor trasmite a usted el testimo-nio del más sentido pésame por la sensible pérdi-da que acaba de sufrir".

IRMANDADE GALEGUISTA.Montevideo, 8-1-50.

Dos galegos de Chile:"Gallegos Chile aterecidos de pena muert enuestro Presidente, ilustre repúblico Castelao,

(Pasa a páx. 15).

T E L E G R A M A S D E P E S A M E

9

¡EIQUÍ MORREU!O pazo-sanatorio do Centro Gallego, onde foi operado e finou Castelao. Morreu sobor da ter r a

galega que se acocha nos seus cimentos.

¡EIQUÍ REPOUSA!Moimental panteón do Centro Galego no cimeterio da Chacarita, Bos Aires, onde repousa o

corpo embalsamado de Castelao, agardando a hora da liberdade de Galiza pra ir ao r e p o u s odefiñitivo na sagra Te rra. A beira de Rosalía e de Brañas... Repousa pol-o d-agora tamén en

t e rra galega, pois terra da nosa T e rra hai nos cimentos de iste panteón.

L E M B R A N Z A S

AGARDOU A FALAR CA TERRAEra o Dia da Galiza, o 25 de Xullo de 1949.

Castelao levaba meses aturando sua cru d e lenfermedade. Até o seu leito chegáranlle, en tansinalada data, moitísimas mostras de agarimo:mangados de frores, cartas, telegramas e saudostelefónicos; visitas arreo de amigos, ademirado-res e comisións de sociedades galegas... Unpatriota galego istivo c-un aparello de cine rexis-trando esceas de taes amostraciós. A elo se debea sorte de contarse con valedeiro documento grá-fico que ha ser peza hestórica.

É pol-o atardecer, tivo Castelao a emozoantesulpresa dun chamado telefónico dende SantYago de Compostela... Uns fideles amigos ei rmáns nos sentimentos patrióticos, quixero nsaudalo dende a propia capital espritoal da nosaTerra na diada da nosa Patria...! Era a primeiravegada que Castelao falaba ca Galiza dende oano 1936! 0 curazón bateulle forte e os ollosacuguláronse de quentes bágoas. Poucas horasdimpois tronzóuselle a sua voce...! E xa ficou caintensa afonía que lle durou até a sua morte.

¡Sua voce istivo enteira agardando a se des-pedir da sagra Patria, denantes de se esvaer prasempre... !

TERRA DA PATRIAC a t ro dias denantes do pasamento de

Castelao, chegou da Galiza un irman benqueri-do, Perfeuto López traguendo sagro tesouro:unha caixa con terra da Patria galega, terriñarecollida nas veiras do rio Miño; do pai Miño queé unha liña diagonal o traveso do chan de Galiza.iSemella na xeografía da Terra a franxa azur danosa bandeira!

Terriña da Terra ofrendada pol-os irmánsgalegos d'alá, pra ser espallada no cadaleito deCastelao, cando fose chegado o tristeiro intre quexa se sabía irremediabelmente preto...

¡Sua vitalidade sostívose anguriosamente atéque chegase terra da sua Terra que había de aga-rimalo no sono de pra sempre...!

NUN MESMO DIA E A MESMA HORATres da tarde do dia 4 de xaneiro. Castelao é

levado en camilla, dende a habitación 203 doSanatorio do Centro Gallego a sala de operaciós.Fanlle compaña dous fideles irmáns: ManoelSilva e Rodolfo Prada. Ficaba na habitazón suadona Virxinia na compaña de garimosas amigas.Nin ben se alexou a camilla, Virxinia rompeu achorar. Era a primeira vegada, nos longos mesesda enfermedade de Castelao, que éla podía desa-fogar ceibemente sua fonda congoxa, sua firentedoor, sen que íl a ouvise. Con rexa enteireza d-ánemo, viñera afogando suas penas pra lle afo-rrar a íl maores sofrimentos.

De súpeto, Virxinia mirou a hora. E ca faceasulagada en bágoas cramou: ¡"Nun dia comoeste, catro de xaneiro, e â esta mesma hora, tresda tarde, sacaban da nosa casa de Pontevedra, ofilliño noso pra o enterraren. E agora sácanme omeu Danieliño pra...". Un tristeiro salouco afo-góulle a voce. A frase ficou inconcrusa. . .

A tanta distancia no tempo e no espacio:¡Nun mesmo dia e â mesma hora! Misteirososditados do Destiño...

MES DE DOOROSAS LEMBRANZASPra fidel dona de Castelao, pra márt i r

Virxinia, o mes de Xaneiro deitará namentrasviva, doorosas lembranzas. Nun 30 de xaneironascera Castelao; e nun 30 de xaneiro nascérallestamén o úneco fillo. Nun 4 de xaneiro a ise fillo,cando agromaba na adolescencia, déronlle ente-rro; nun 4 de xaneiro foille praiticada a inter-vención quirúrxica a Castelao da cal non reaicio-naría. ¡Nun 7 de xaneiro entraba na inmortali-dade!; e nun 9 de xaneiro depositábase seucadavre no Panteón do Centro Gallego de BuenosAires onde ficará gardado até que sexa levado asua Terra nai...

R. P.

10

DISCURSO DO PRESIDENTEDO CENTRO GALLEGO D.

JOSE VILLAMARIN

"Alfonso Rodríguez Castelao, a quienhoy rendimos el tributo re v e rente deld o l o r, tenía el don de la sabiduría y la luzde la gracia, tierno con los humildes hastala efusión del llanto, sabía clavar el agui-jón de su humor en la frente de los sober-bios, para que aprendieran cordura en sualtivez. Donde él estaba, Galicia, se halla-ba presente en lo más sincero de su vir-tud. Por un milagro que sólo es dado re a-lizar a los hombres "guías" trasuntabagalleguidad. Nadie como él aprisionó ensu lápiz de artista nuestros paisajes, nues-t ros hombres y nuestras mujeres y nues-tras leyendas. Se dijo de Velázquez, elgenio de la pintura, que besaba las enci-nas del Pardo, después de inmort a l i z a r l a sen sus lienzos, y bien puede asegurarse deCastelao, que besaba las piedras de nues-tra Galicia, aun antes de que se hicieranc ruces en las encrucijadas de nuestro pai-saje. Gallego por los cuatro costados,donde él estuviera, estaba Galicia. Ahoramismo, estas honras funerales tienenresonancia profunda en la entraña denuestra tierra. Y las legiones gallegas deltrabajo en la metrópoli porteña hacen hoy

un alto en la tarea, para quitarse de unmanotón las lágrimas que en todos losojos ha puesto la muerte de Castelao.

O t ros hombres dirán del mérito, yoapenas si puedo decir de la angustia quea todos nos traspasa.

Para mí, llegó el momento, como pre-sidente del Centro Gallego, de enfrentar elterrible honor de dar sepultura a los res-tos queridos de nuestro Castelao. A estahora el cable vuela hacia Galicia, con lanoticia infausta. Cuando llegue, cresponesde pena cubrirán valles y montañas; llan-to en nuestras corredoiras, angustias ennuestros viejos, y lanzazos de dolor en elpecho de todos los gallegos. Castelao hamuerto. Pero, como él quería, el drama seha desenlazado en ese pedazo de Galicia,que es el Centro Gallego. Eso sólo tene-mos hoy que agradecer al destino.

Con Castelao, se troncha el pino mássensible de nuestra tierra, se abate elroble más recio de nuestras carballeiras,se empaña el fino cristal de nuestras ríasy la lluvia que desde ahora bañe elP ó rtico de la Gloria en Compostela, serállanto por nuestro muerto querido, aquien esperan en lo alto, Rosalía y Pard ode Cela.

La tierra argentina, abierta siempre ala aventura emigrante de los gallegos, sea b re también hoy para dar regazo alm u e rto más glorioso de todos nuestro sm u e rtos. Cuando sepa Galicia queCastelao duerme en este suelo regado conel sudor de sus hijos, el sueño de la espera,hasta volver al lugar donde nació, aliviarásu congoja con un suspiro de confianza.

Mientras, que a nuestro luto montep e rmanente centinela de amor, en latumba de Castelao."

DISCURSO DO PERSOEIROVASCO DOCTOR PEDRO DE

B A S A L D U A

"La Delegación Vasca, interpretandofielmente el sentimiento de la colectividaden la Argentina, del pueblo en exilio y deaquel que no goza de libertad, y de unmodo particular en nombre del Presidentedel Gobierno de Euzkadi, José Antonio deAguirre, quiere adherirse al dolor sinceroy profundo de Galicia, a las lágrimas delpueblo hermano que llora por la pérdidadel más brillante y apasionado de sushijos, el insigne Alfonso Castelao.

Saben nuestros hermanos gallegos,sabéis vosotros que habéis tenido el privi-legio de gozar de su intimidad, la admira-ción y el afecto, los lazos espirituales, los

ideales comunes que nos ligaban aCastelao, con quien hemos convivido ycolaborado con fe y confianza, para quevaloréis en su justo término la angustia den u e s t ro corazón y el dolor que embarg an u e s t ro ánimo. Ante ese sentimiento emo-cionado, decimos que las palabras estándemás y que tan sólo cabe abrir ancho elcorazón al dolor y el pesar.

Tenemos fe en que su alma, tan llenade bondades, descanse en la paz delS e ñ o r, como tenemos fe en que su obra,sus ideales a los que todo sacrifico conejemplar generosidad, se conviertan enrealidad y perd u ren en el futuro para biende Galicia, de esa Galicia que llevabap rendida en el corazón con fervor y apa-s i o n a m i e n t o .

Castelao ha muerto, pero con su muer-te ha hecho revivir el espíritu de su pue-blo, sacudido y conmovido. Castelao hamuerto, pero con su muerte Galicia toda,tiene ahora una bandera, un símbolo queagitará conciencias y hará que los idealesde aquél se impongan y fructifiquen.

La prueba de afecto y de solidaridadque todos hemos hecho hoy acompañan-do el cadáver del amigo y del maestro ,debe tener una continuidad de lógica leal-tad, al ser fieles a los ideales que anima-ron su alma. Ese será el mejor y más bellohomenaje que podemos hacer al insigne,entrañable y llorado amigo."

DISCURSO DO PERSOEIROC ATALAN DOCTOR JUAN

L L O R E N SParéceme verte, Castelao, entre c e-

rrando los párpados, para fijar tu vista enmí y veo tus brazos alargándose paraa b r a z a rme y oigo tu voz diciendo:"¡Hola, los catalanes!" Sí, aquí estamostambién a despedirte los catalanes y susdescendientes, todos tus hermanos. No tedejaríamos marchar sin darte nuestroúltimo adiós. Quiere ver en mí, al Consellde la Comunitat Catalana y a todos aque-llos que tanto te quisieron. Ouiere ver enmí a todos aquellos que lucharon a tulado por la dignificación de las nacionali-dades de España. Quiere ver en mí a tuentrañable compañero Manuel Serr aM o ret. Mi voz ha de re p re s e n t a r, cono rgullo, a esa tierra catalana que tantoamaste y a aquellos seres que la pueblancon el cuerpo y con el espíritu; aquellosque en ella aun viven y aquellos que, ale-jados como tú, en el exilio, luchan porliberarla, como tú luchabas por liberar atu Galicia!

Un nuevo nombre se agrega al mart i-

DISCURSOS NO AITO DE INHUMAZON DOSRESTOS DE CASTELAO

Castelao a bordo do vapor "Argentina" que ot rouxo a Buenos Air e s .

rologio gallego. A los Pardo de Cela,Brañas, Vicetto, Rosalia, AlejandroBóveda, se agrega un Castelao, tan gran-de como aquéllos.

El jefe indiscutido de los nacionalistasgallegos ha muerto en el exilio. Pero suobra alumbrará el camino de los que yale seguían y continuarán siguiéndolo. Loscatalanes que fuimos sus compañero sinseparables, le rendimos este primerre c u e rdo. Y en adelante, cuando pense-mos en Galicia y en los gallegos, nop o d remos por menos que pensar enCastelao, consustanciado con la esenciade su tierra y de su gente.

¡Castelao ha muerto! ¡Pero gracias aél Galicia vive!

¡Contigo, Castelao, los catalanes viva-mos a Galicia y a Cataluña!

DISCURSO DO PERSOEIRODO GOBERNO NO EISILIODA REPUBLICA HESPA Ñ O -LA, PROFESOR DOCTORGUMERSINDO SANCHEZ

G U I S A N D E

Castelao:A Delegación Oficial do Goberno da

República Hespañola, fíxome o especialencárrego de representala n'este intre e dedespedirte con todo respeto e con todoagarimo. Cumplo con fonda emoción omandado que me foi feito.

Este homaxe póstumo e sinxelo teloben merecido; porque o teu paso pol'o seodo goberno republican hespañol, foi ungrandeiro exemplo de sagreficio, de diñi-dade insobornabel, d'esprito xusticeiro, e,sobor de todo, de transixencia e toleran-cia comprensiva, sin que por elo tivesesque arredar as tuas conviccións que, enfin de contas eran os anceios encruxola-dos de teu povo que hoxe chora a tuaperda. Isto como gobernante.

En canto ó artista, poucos souperonlevar con tanto acerto na punta do lápisou do pincel, a eispresión do pensamentoque deixaches no papel ou no lenzo dunxeito craro, indubidábile, imperecedoiro.I é qu’os que van pol'o camiño da vidasoxugados somentes ó ritmo monótono dotempo, pode decirse que non viviron:pero os que crearon e deron forma e sensohuman as suas creacións orixinaes coaseproféticas, isos pasan de sópeto a inmor-talidade.

E poucos tamen coma min, seguiron odooroso calvario do teu mal sen remedio,facendo outos de cando en cando praentrar no val das confidencias, dos segre-dos e das arelas derradeiras. Por iso, praque nada faltase, ainda me tocou en sortefacer co teu corpo non apodreza, pra quesexa a terra galega a co consuma a forzade bicalo.

Mais falta unha derradeira vontade quecumplir: a peregrinación cívica dos deste-rrados a Compostela, da que tantas vecestemos falado ô pe do teu leito. Pra entonces,ti virás con nosco e serás o noso guieiro .

Xantar oferecido a Castelao pol-os galeguistas de Montevideo ó pasar por aquil porto en Xullo de1940 na sua viaxe de Nova York a Buenos Aires. N-iste aito xuntáronse, dispois de 25 anos, os

re d a i t o res do "Barbeiro Municipal" de Rianxo: Castelao, Eduardo Dieste e Ramón Rey Baltar.

Xullo 1940. Chegada de Castelao ao porto de Buenos Air e s .

Agosto 1940. Cabeceira do grandeiro banquete oferecido a Castelao pol-o Centro Gallego deBuenos Aire s .

Unha vista do dito banquete

12

DISCURSO DE EDOARDOBLANCO AMOR A NOME DACOLEITIVIDADE GALEGA

A Comisión Intersocietaria deEntidades Galegas, que mantén ergueitosen Bos Aires o esprito i-o quefacer gale-gos, honroume, i-agobioume, n-iste intrede inacababel tristeza, pra que diga noseu nome, que é o da coleitividades intei-ra, unhas verbas de despedida pra isteanaco de nos mesmos, frente a ista mate-rialización milagrosa da Nosa Terra, quese nos vai.

Coido que o drama que vivimos todol-os galegos do mundo, e os amigos doNoso país, non pode nin debe ser disfigu-rado por ningunha, cras de desafinación,nin pol-a retórica nin pol-a larínxea, quetanto s-asemellan. Haberia eiqui un desa-xeitamento inadmisibel. Castelao era unhome íntimo. O mellor do seu esprito nonera declamación e sí proisimidade. E qui-zais o mellor da sua obra sexa o seu serunha xenial confidenza que parez conterimprícito aquel sixiloso mandato deDeus: "O que teña ouvidos para ouvir queouza". Sin afastarse d-ista natural intimi-dade, e tal vez por ila, foille consentidoachegar, con palmos e frebas prodixiosas,ô cerne mais fondo e puro do vivir danosa Patria, que é tamén celada e segre-da, ô par de Rosalía, a nosa grande inti-mista. Non é cousa, pois, de vir eiqui aprofanar iste door noso, iste door coleiti-vo e de cada un, con frores de trapo evana literatura. As bágoas, cando soncertas, estorban ô falar.

Pro compre decir algunhas cousas.Pol-o pronto esto: ninguén en Galiza, ninhome histórico nin figura presente, aca-dou pra sua persoalidade, tanta unanimi-dade de amor. Amábano, ainda que pol-obaixo, até os seus propios nemigos políti-cos, que outros non tiña. Cecais o hoube-sen matado, porque as veces mátase porrutina ou por "palabra de honor". Pro n-aquil punto mesmo chorarían bágoas desangue. Podíase estar en desacordo oca-sional con il, pro era inútil non quererademiralo. Cando eu contendín con il -permítaseme este descargo de concencia-n-unha de tantas polémicas ociosas comohai entre os homes, no intre máis acedoda polémica, escribin que era a figurameirande de Galiza dempois do PadreFeijoo. E volvo a repetilo agora, candounha soia verba de falsía ou de lisonxanon sentida, sería valdeira, estúpida e cri-minal.

Era imposibel non amalo, porque oamor a Castelao era amor a Galiza. Il, ohome o dibuxante i-o escritor, re a l i z á b a s een espresión galega tanto como Galiza see s p resaba a través d-il. Il era Galiza portransubstanciación. Il fíxonos visibles einevitables as nosas obrigas de conducta,pra con ila, como Pondal, Curros eRosalía nol-a fixeron conscente nas súasd o o res, belezas i-espranzas. Pro o queaquiles dibuxaron no ar estrelecido doverso, Castelao modelouno en nidia e dura

Xuño 1948. Castelao no presidencia do aito celebrando o 12º aniversario lo Plebiscito do EstatutoGalego. Na tribuna o Segredario Xeral da Federación Don Antón Alonso Pére z .

M a rzal, 1944. Cabeceira do banquete oferecido a Castelao pol-o Centro Orensano de Buenos Air e sco gallo da edizón do seu libro "Sempre en Galiza", no intre de lle facer entrega do primeiro exem -

prar; o orador do aito Sr. Rodolfo Prada.

Xullo 1940. Castelao na presidencia do Centro Gallego de Buenos Aires, na sua primeira visita adita entidade.

13

materia de conducta política e social. Ilc reou unha nova responsabilidade, unnovo xeito de ser galego. Antes deCastelao podía amarse a Galiza de moitosmodos. Dempois d-íl todal-as fro n t e i r a sd-iste amor están acotadas. O que saiad'ilas xa non porá chamarse de ningúnxeito amante, senon de moitos, tre i d o r.Iste e o seu testamento mudo. Non-o escri-biu; volcouno, como un metal ardente, nomolde da sua vida, de toda á sua vida, sindescansar un día, sin dubidar un intre .E n t regouse en corpo i-alma a sua terr acoma unha eucaristía de carne. Por esocando se diga no futuro, Castelao, estará-se comulgando o propio nome de Galiza.

Menten os que pensan, ou os que oa f i rman sin pensalo, que pode separarse aentidade artística na obra de Castelao, dasua siñificación simbólica. Vista agora noseu inmenso bloque, a sua obra foi uncontinuo alarido sin sosego. Cada un dosseus dibuxos era un mitin, e o povo fixorefrás e modismos políticos e psicolóxicoscos pes das suas caricaturas. No ard i m e n-to da sua obra escrita latexa, coma nunhaa rteria chea, o alento d-un pro f e t i s m opara séculos de vivir galego. Todo n-ilvai,, polos camiños mais varios, como, af recha ó seu branco. Sua obra é impactoou espora; pega ou incita; cárgase e voacoa sua dinámica propia, ou esperta asf o rzas alleas c-un pulo mensaxeiro que éposible negar, pro que é imposibel nonsentir sempre así, enfiado, destiñado,c o m p ro m e t i d o .

Todos sabemos tamén que si se hoube-se quedado fozando nas molicies do cha-mado "arte puro", podería haber acadadoun universal renome. Pro isto do arte puroé luxo de povos fartos ou de povosmomias. Castelao pre f i reu facer da suap ruma, da que trazaba e da que escribía,unha arma ao servicio do seu povo.P ropiamente unha arma de dous fios. Porun lado, loitando co-a sua cegueira denderapaz, logrou dibuxar como un mestre doRenacimento i escribir coma calisqueragran escritor do mundo. E por outro, car-gou cada liña e cada trazo con tal poten-cia eispresiva que deu por resultado onacimento da nosa xenerazón e da quehoxe loita en Galiza e fora d-ela, pra quese cumpla o testamento pondaliano.

“A luz virá, para a caduca Iberiados fillos de Bre o g á n . ”

E isto foi posible n-unha soìa vida,p o rque Castelao buscou e atopou o cami-ño xusto da eispresión do seu povo.Namentras Galiza estivo en maus solem-nes e retóricas, non se deu conta de sí.Non se entendía porque non-a entendían.Castelao fixoo todo sorrindo. Até o chorar.Exactamente como Rosalía.

“Por eso me chaman Rosa, mais a dotriste sorr i r. ”

S o rriso triste: eso é Galiza. O humo-rismo de Castelao ten a esgrevia dinida-de da tristeza. Por eso elixiu como lema Xullo 1946. Castelao na audizón radial "Recordando a Galicia".

Xullo 1946. Agasallo a Castelao no fogar de D. Manoel Puente nas vísperas da sua viaxe a París.

Abril 1946. Castelao co esgrevio escritor arxentino D. Alberto Gerc h u n o ff na cabeceira do banqueteque lle foi ofercido no Jockey Club de Buenos Aires co gallo da sua desiñazón de Ministro da

República Hespañola.

14

un dito de Mark Twain: "Embaixo dohumorismo hai sempre unha gran door".Galiza non podía ser remediada cos paposcheos de vento dos retóricos decimonóni-cos. Galiza tiña que saber, que pôrse acarón e recoñecerse no seu triste sorr i r. I-eso foi o que Castelao lle enseñou día adía, hora a hora, durante cincuenta anos.E no adeprendelo salvouse, non solo daretórica, senón do nihilismo, do nadismo,da bobería choromiqueira de sorrir sinsaberse por qué. E soupo que tras o tristes o rr i r, estaba a sua forza, porque era os o rrir dos que sorrín últimos. Un díadíxome un faraón da intelectualidade cas-telán: "Galicia no sabe mandar". I-eu re s-pondinlle: "Abóndalle con saber encan-tar". As armas da sonrisa e do lirismo -que en nós é tamén sorrisa- poden nons e ren vistosas nin castrenses, pro sonimbatibles. O noso Apóstolo, sentado nasua silla curul, está de cote sorrindo, doo u t ro que anda no cabalón de pau batén-dose c-uns fantasmas que, o fin de con-tas, non foron vencidos. Hubo un homen-ista historia que estamos vivindo, quec-unha roca, c-unha cabra e c-un sorr i s o ,asoballou a un imperio. E iso que este quedigo era un imperio de certo, e non unhatráxica opere t a .

Castelao que nasceu a vida conscentena emigración, morre n-ela. Aquela emi-gración de neno, eiqui, na Pampa, por iltantas veces evocada, nascía do mansoéxodo d-unha raza que fuxia, sorrindo através das bágoas, dos caciques, da fame,da involuntaria iñorancia e dos cregos detrabuco e cazata. Era unha emigraciónque deixaba tras sí ledos e abertos oslumiosos camiños da nosa mar. Estaoutra, e unha emigración co re g re s omurado; murado c-uns muros que non secansan de escoar sangue de márt i res ...Eiquí, n-ista noble terra arx e n t i n a ,Castelao fixo o seu aprendizaxe d-unhalírica saudade de emigrante; i-eiqui vivíua tráxica esperiencia do seu desterro deexilado, que pra os diños e sans, pros "bose xenerosos", non ten outra evasión nin

o u t ro navío, que ese que estades vendo,feito de catro táboas, con rumbo a etern i-dade. Pro non importa. O caso e non per-der o "dulce sorrir" e poder contaminaros demáis, da sua máxica enerxia. Tras detempos, tempos veñen. Il escribiu ao pé d-un dibuxo de guerra: "Non enterr a nc a d a v res, enterran semente". Nos re p e t í-molo hoxe a carón d-istos despoxoss a c ros. Os nosos mortos, ¡os nosos, sabe-deo ben!, son sempre semente. A sementeviva e xermolante de Alexandro Bóveda, ea do último mariñeiro e campesiño, queson terra viva. Ista é a morte innortal danosa terra; a morte galega, amiga dosvivos, rexoubeira, ridente avasalladora. Am o rte anda leda pol-os nosos vales, quenon son vales de bágoas, a palicar coaxente dos bosques e nos adros. Porque anosa morte galega non se entra por pórt i-cos de ôsos pra cair en sepulcros bran-quexados. E un afundirse nos zumes daTe rra, na sua tépeda brandura, nos seusagarimos; i-é un voltar i-é un non irse; unquedar sendo queixume de pino e volcode onda. Rosalía decía así:

"Iste meu corpo de terr a . "

Cando se sinte en vida, a terra misticaandar pol-as canles do sangue o afundir-se n-ila non é un morre r, é un continuar.Iste d'afundirse na sua, dia chegarácando teña que chegar, pro noso mort o .Cando teña que chegar, nunca antes.

Dous días antes de morrer Alfonso,a rribou a Bos Aires un compatriano gale-go traendo terra dos nosos eidos n-unhacaixa, que os irmáns d-aló mandaban praagarimar a sua xa presumibel mort e .Hoxe deixámola cair como un oscurorocío labrego, sobre o seu corpo. Castelaos o rriu na eternidades agradecendo istaseñal i-anticipo da que un día poseerá pore n t e i ro .

Cae envolto no door de todo un povo,coma n-unha inmensa bandeira. Galizalonxe afoga o seu pranto no fondo dasalmas, sin aire siquera por onde espare x e-

lo. De todas partes do mundo onde haigalegos, e son todas, chegan, hora a hora,testemuños de iste inmenso door queavanta por todal-as fro n t e i r a s .

P ro non importa. Te rra galega sobre oseu corazón. Cantemos. Cantemos delei-tando sobre a sua presenza ainda os ver-sos de Rosalía, como outra terra lírica:

" Triste o cantar que cantamos,¿mais que facer s-outro mellor non hai?Moita luz deslumbra os ollos,causa inquietude o moito deseiar.Cando unha peste arr e b a t ahome tras home, n-hai maisque enterrar de presa os mort o s ,baixal-a frente e esperarque pasen as correntes apestadas.¡Que pasen...! que outras virán."

E ti, Vi rxinia, muller tenra, fort e ,v a l e rosa: muller galega. Limpa os ollos delixos, sorrí, canta connosco anque se cherompa o corazón. Axúdanos a enterr a resta semente...

DISCURSO DO SEGREDARIODO CONSELLO DE GALIZA,D I P U TADO ANTON ALONSO

RIOS

Eu veño a despedirte no nome doConsello de Galiza que ti presidiches envida e seguirás presidindo de morto. Tiserás decote o noso guieiro máisimo: aconcencia que nos aguilloe, i-a estrela quenos guíe.

A door non me deixa falarche coma euquixera pra decirche o noso pesar e ofondo sofrir da Te rra, que eu quero con-t a rche a modiño, coma se fora unha ru l aou unha pomba que se pousara a tuabeira pra falarche no nome d-Ela. E, nonome da Galiza emigrada, que eiquí tea rrodea e da que espallada polo mundoadiante tamén esta eiquí xunguida a típolo sentimento, hei de facerche unhap ro m e s a .

Castelao: Hoxe é noite pra nós.Sentimos friaxe nos ôsos; sentimos friaxena ialma. Un coitelo séganos o curazón eunha corda apértanos a gorxa da ialma.

Hoxe todo é tristura na Te rra. Osmontes non parecen feitos de pedras e det e rra, semellan pesares e acedumes que seamontoan e se acugulan rubindo cara oceio a xemer ea pre g a r. Os Faros o Suido,a Queixa, o Pico Sagro..., pulan de door.Nas rías galegas hai un arrolar fondo, deentranas que se re t o rcen, de nai que xanon espera consolo. Na costa brava, omar pula e bótase a oubear. Todo é pran-to, todo é bágoas na Te rra amarg u r a d a .

Escoita, Castelao, o que che dí isapombiña que, pousada a tua beira, querecontarche as penas da Terra: "Eu non medoio das cadeas que me apreixan e memagoan o corpo; eu non me doio das cade-as que me agrilloan e me afogan a ialma;

Na Esposizón do Libro Galego. Castelao cas autoridades do Centro Galego no aito inaugural o42 de Xulio de 1948.

15

Castelao na biblioteca do Centro Orensano de Buenos Aires. (Ista é súa derradeira fotografía).

eu doiome, Castelao, fillo querido, eudoiome de non poder recollerte no meucolo... de non poder acocharte no meuseio..."

¡Castelao!: A tua man de artista trocoua door galega en door universal, que per-correu o mundo nas tuas estampas de"Galiza Mártir", e agora a door galega é auniversal ademiración arrodearon o teucorpo de frores de todol-os sitios. Maisistas frores: isa xesta, ises ramallos de car-ballo con landras, ise arume do piñeiro,ise toxo coas espiñas de punta, as homil-dosas frores da carqueixa e da carpazaque un presinte a tua beira, o mesmo queas orquídeas e caraveles; todo é unha soiae mesma cousa: bágoas, bágoas, bágoas...

Agora a promesa que temos de facer-che. Cantos hoxe eiquí estamos en pre s e n-cia, e cantos galegos están espallados pol-o mundo, mais que están tamén eiquí cosentimento, prometémosche, ¡Castelao!,que, cando a Te rra te poida recibir diña-mente; cando os galegos poidamos pro-cramar libremente os outos ideaes que tínos enseñaches, daquela, e soio daquela,t e remos de levarte a descansar no seo daPatria Galega, tal coma foron os teusd e s e x o s .

Tal é a nosa promesa eo noso xura-mento, que facemos por nós e polos nososdescendentes deica que o teu corpo voltea terra nai.

(Ven de páx. 8)

gloria inmortal de Galicia delegamosusted representación sepelio.

PICALLO, GARRIDO, JUSTO, VIDAL, PÉREZ,IGLESIAS, VÁZQUEZ, ETC.

Santiago Chile, 8-1-50.

Da Irmandade Galega de Mendoza:"Ante la muerte del gran Castelao, verdaderaencarnación del alma de Galicia y preclaro con-ductor del pueblo gallego, Irmandade Galega deMendoza suma su dolor al de todos los gallegoslibres del mundo y tributa fervientes homenajes alcaudillo inmaculado cuyo nombre recogerá la his-toria como ejemplo de purísimo y fecundo patrio-tismo y a quien la patria gallega venerará portodos los siglos con la gratitud que debe a suinmortal espíritu, fuente caudalosa de idealesgalleguistas".

ISIDRO RODRÍGUEZ, Secretario.Mendoza, 9-1-50.

Do diputado galego o ex-presidente do Consellode Ministros da República Hespañola, Don Manuel Portela Valladares:"Corazón chora con vostede e Galiza perda grangalego".

PORTELA VALLADARES.Bandol (Francia), 1950.

Do diputado galego Don Ramón Suárez Picallo:IRMÁNS NA IBERIA

"Consternado no tengo palabras que decir antepérdida irreparable de la patria. Dale a Castelaoen nombre mío último abrazo".

SUÁREZ PICALLO.Santiago Chile, 8-1-50.

De esgrevias persoalidás portuguesas no eisilio:" P ro f u n d a rnente penalizados falecimento Cas-telao rogamos nosso nome a familias transmi-

tir D. Virginia sua admiravel companheira expres-sao nossa dór e saudade enviando ao mesmotempo a V. Excia. Irmandade Galega e demócra-tas espanhois em nome de demócratas portugue-ses nossa fraternal solidaridade pela perda quetodos acabamos sofrer".

RICARDO SEARA, JAIME CORTESAO, JAIME

MORAIS, SARMENTO PIMENTEL, MOURA

PINTO. Rio Xaneiro, 11-1-50.

Do Presidente do Goberno Vasco:" P rofundamente impresionados fallecimientogran patriota Castelao, en nombre propio yGobierno Vasco reciba Consejo Galicia sentidopésame".

JOSÉ ANTONIO AGUIRRE

París, 9-1-50.

Do diputado catalán Dr. Pelayo Sala:"Conocido fallecimiento Castelao ruego transmitirsentido pésame viuda y sentimientos adhesión fra-ternal amigos gallegos".

PELAYO SALA

Santiago Chile, 9-1-50.

Do centro Republicano Hespañol de Santiago deChile:

"Centro Republicano Español y yo compartimosemocionadísimos su inmenso dolor pérdida granciudadano y gran amigo".

GERMÁN VIDAL, Presidente.Santiago Chile, 11-1-50.

Da Coleitividade catalán de Chile:"Centre Catalá representant cataláns SantiagoChile adhereix profundament emocionats senti-ment pobla gallg del traspas figura senyeraAlfonso Castelao, president Consell Galicia".

GRATACÓ, President; ESTEVE, Secretari.Santiago Chile, 9-1-50.

16

EXPRESIONS DE DOOR ENCOL DA MOR T EDE CASTELAO ( 1 )

GARDADO POL-O SEU RECORDO

HEROI E SANTOP o r JAIME CORT E S Ã O

De Castelao non se pode escrebir como de un sabio, un home deletras ou un artista de formazón téinica. Castelao levaba menostraballo en compoñer as súas obras do que unha fonte en for m a ras notas da súa cántiga. Nas notas, dooridas ou ledas, da fontelacantan, ô ceibárense, escuros pesadelos e xigantes ensonos dat e rra. Asina en Castelao os ensoares fondos e calados da nosaxente antiga colleron corpo e són. Outros percuran, pra saber e nalgo do povo e da historia, os arquivos e os libros. Van apontandoen fichas as ouservaciós e despois compoñen a obra: novela ensaio,crítica arte... Castelao sabía máis do que todol-os etnógralos, psi -cólogos, historiadores i eruditos. Seus arquivos eran os ollos dosvellos patrós, a sinxeleza das mociñas, as candeas do piñeiral, asaugas do rego bulindo pol-as empedradas calzadas... Unha vezquixo facer prehistoria e acertou coma se fose o seu traballocotián. As cousas non tiñan segredos prós seus ollos, atal ricos que,eneboirados como as badias nas mañás do outono, gar d a b a nt e s o u ro s . . .

Por todo iso, falar de Castelao artista, político, home, e dassúas obras -o mesmo de "Os dous de sempre", das "Cruces", da súapintura, dos seus negros- fáisenos imposibel. Outros terán acert o .

Fumos amigos, irmáns, dende a mocidade. Dende o primeiroi n t re de falarmos -e foi en Toledo- xa quedamos cinguidos nunhaamizade que é a groria máis pura e o tesouro máis rico que, agásdos pais e da esposa, ten o home xa vello que escrebe estas liñast remándolle ca emoción a man ô pensar que Daniel non voltará ae n x e rgar o seu val da Ulla, nestora ledo de novos gromos e paxa -ros, nin... Podiamos pôr, calquera recanto da Nosa T e rra. Pois ásveces, falando, téñolle, sentido decir seu amor pol-a Galiza esqun -cida, os terraxes probes, de penedos e toxos, non cantados pol-ospoetas... É que, infindamente xeneroso, quería o ermo e gostaba natristura ser compañeiro do triste, a cousa máis doorida pra Daniel.Non podía concebir o mal nos curazóns dos homes e, enxerg a n d oos efeitos da inxustiza, sofria como un mártir por todos os que ap a d e c í a n .

Non tiña vergoña de chorar, sendo home valente. Mireino cho -rar algunha ves, e sempre por saber a mâ fe dun amigo ou unhat reizón... Co tempo, algúns, galegos ou non galegos, poderán escre -b i r, con lembranzas certas, moi boas cousas sobor de Castelao...Tiña xente non galega moi amiga. I-é ben coñecido n-América oentusiasmo espertado por Daniel nos negros das Antillas.

C o m p rendían n-il o curazón limpo dun apóstolo sen orguleza ninambizón. Mirábano esguío e lanzal, respeitoso e cheo de amizadepor iles.

Os pensamentos non se ordean. Precisábase un artigo de sus -tanza pra iste homaxe grandioso e sinceiro. E coñecendo ben aDaniel, e sentíndome desamparado dende o seu pasamento, sei nonpoder escrebir ise artigo. Semellame algo impía... Millor, voltandoco pensamento a un d'aquies dias que decorr e ron pra nós xuntos,teimar re c o rdos gasalleir o s .

Estamos xuntos na miña terra de Trasalba no 1935. Castelaochegara d'aquil desterro en Extremaditra. Volve a unha legríanova. Pol-a mañán saímos de par, adispazo falando pol-os cami -ños. Os estensos hourizontes esmaltábanse ô lonxe con povos ea r b o redos que enxamáis, coma daquela, me par e s c e ron atal fer -mosos. Castelao, afeito â dozura das Rias e ô grande canto dospiñeirales, gostaba cheo de leda surpresa da terra máis forte depenedos e castiñeiros e da baril fermosura do carballo. Falabaagarimoso dos amigos. Os cru c e i ros dibuxábanse nas súas pala -bras. Quería facer un teatro novo. Orixinal, criador de novidás;p a rescíame un neno cheo de ledicioso medo cando lle nascia unrumo novo no arte. Consultaba, duvidaba, e deseguida, xogando,a ideia vestíase de realidade inmorrente, ca presa que se envolve enf roles unha cerdeira no abril. Paseiando pol-o Agro, por Fontelaaquiles logares de Trasalba que eu amo coma seres vivos e graves,íl decía seu gosto pola gran pintura. A coor, a grande composizón.Inda tiña ilusións sober da valenza dos seus ollos. Poucos homesdonos coma il dono do senso da lus e da coor. Sabía pintar a sômados castñeiros en roda, ben difrente da dos carballos. Sabía enxer -gar a brancura da vela, a coor d'unha roupiña de neno de aldeiaou de mociña festeira. O cadro d'unha iñorme romería, a festa e amuiñeira de toda Galiza vivíalle na ialma. A súa man no dibuxoera rexa como as de mestre curtando no monte pedra de caraite -res, e levián coma o voar das anduriñas sobr'as loiras agras, apa -ñando os re f rexos do voar d'un pensamento.

Millor o silenzo. Calando, a lembranza vai sendo un feitizo.Te m p ro de pedra silenzoso cheo de vivente amor e a presenza doxenio do amor á Te rra ha ser sempre a amizade inspirada porCastelao. Gardado pol-o seu r e c o rdo... E tamén a obriganza des e rmos dinos da súa amizade. A millor recompensa: todos os viei -ros de Caliza gardan o sinal e consolo dos seus camiñar e s .

ASTELAO foi uma das mais belas almas que jamais conhecemos. O que se divide por muitos homens e ca faz, aum por um, notáveis, fundia-se nele e formava um conjunto milagroso. Era bom e bravo. Heroi e santo. Possuia o

sentido do humor e o sentido trágico da vida. À candura lírica e feminina duma Rosalia unia o vigor e a capacidade dee x p ressão dramática dum Goya. E, se foi um condutor de homens, não obrigava com as qualidades de mando, mas pelopoder de simpatia e encarnação generosa dos ideais duma grei, secularmente oprimida.

A Galiza e Portugal perdem nele uma das mais perfeitas e genuinas expressões da sua alma comum. Flor dos espírito,tão alta e pura, não podia vingar em plena tempestade de violência. O seu destino, que era o de unir fraternamente, malo-g rou-se na Te rra e na Era de Caim.

Mas a sua memória conforta, como a presença d'alguna cousa de ideal divino, com a certeza de que os homens e ospovos podem algum dia entender-se, para além da fome do pão, pela fome do espírito.

(1) Nos próusimos números d’A NOSA TERRA iranse pubricando aquelas colaboracións que por haber chegado estando este número especial no prêlo,non poideron ser incruídas moi ao noso pesar.

C

Por R. OTERO PEDRAY O

17

¿DE QUE MORTE MORREU A NOSAP R E N D A ?

Por RAMÓN CABANILLAS

¡Irmán Daniel!Na praia de Rianxo

caían como bágoas as estrelas,espallaban teus aies derradeirosbruantes ventos das andinas serras,e ondas galgantes, en cramor, chegadas

da pratense ribeira,contaban no areeiro que te forasde seriedade pol-a plan vereda...o camiño que nunca se desanda,o vieiro sin fin...

Na noite pecha,entrei pinal adiante, medoñento, a alma dun feitizo prisioneira.Fungaban os ramallos un responso,en velorio de honra ó teu relembro.Ergueitas cara ó ceo as ponlas, era

cada pino un cruceiro,labra xenial da túa man maiestra,e aquel forte e lanzal que tempos idosescoitóu a tua prácida conversa

có sabidor e xurdio,profundador de voces milagreiras,inquiréu delorido, en desespero:¿De qué morte morréu a nosa prenda?

Atravesoume o peitoun dór punxente e esguío de saietae díxelle a verdade crú, tinguindoc'unha pinga de sangue cada verba:¡Morréu do mal dos bós e xenerosos!¡Morréu de amor a Terra!

¡EU NON QUERIA ALO QUEDAR,MI MADRE!

Por A. I. A.

Pois, sí. Hai que morrer. No mesmo cimodos meus corenta, coma moita xente,coma os frades cartuxos, como Horacio,digo eu tamén: ¡hay que morrer! E doulleunha chucha á cazola de Ribeiro.Hai que morrer, e estóu nos meus corenta.Nos meus corenta, e triste de lembranzas,buscando unha caveira coma o outro,para decilo monólogo de Hamlet.Poideran tere entre os centeios lourosxa navegando catro cadaleitosde nenos de dez anos, cavilandoniños de peto e mapas con estrelas.

Tiveran ido entre os centeios verdesda primaveira, dende Cinza a Ramos,dous cadaleitos con dous mozos tristes,soñando longas cabeleiras louras,soñando leves beixos velaíñas, soñando abrazos que no apertan nadia,coma de sombra ou doces garnicelas.¡Poideran ire tantos cadaleitosde picadiños, ledos, coma de anxos,que non fan dó, senón no corazonhedas máis noviñas! ¡Oh, poideran iredez cadaleitos, vinte cadaleitosdesque eu nacín! Poidera vinte veces,corenta veces, eu tamen ser anxo,ser un neno mortiño, un cadaleitotodo branco de anxo, vinte veces,corenta veces, a boiar nas agras,corenta veces, entre un son moi ledode campás repicando muiñeiras,muiñeiras de anxos, que non sabenbailalos mozos nin as fiadoras.¡Muiñeiras de anxos! E xa vedes:estou aquí, no cume dos corenta.E boiando na cunca de Ribeiro,corenta cadaleitos pequeniños,corenta chuchas que unha mai noviñame dera sin sabelo. Cunha cuncade Ribeiro na mau. Corenta bágoasa correr polas, venas, meu Daniele.

Aquí no cume dos corenta aindaapalpando a caveira coma Hamlet,a caveira que foi risas de neno,sono de namorado polas rúas,entre lembranzas doces coma sono.

Ai, meu Daniel, sin unha herbiña verde,na túa cova lonxana en Chacarita.Sin un ollo de vidro, sin a chuvaque fai xergós de seda, aquí en Rianzo,pra as covifias dos nenos e pra os leitosde terra mol que os mariñeiros soñan,cansos da mare e o seu balbordo ledo.¡Ai, Deus, Daniel! ¿Non lembras a Rañolas?¡Eu non quería aló quedar, mi madre!Deus, meu Rañolas, meu Daniel velliño,meu vello amigo, aquí me tes no cumedos meus corenta, entre lembranzas doces,coma un poeta en busca da caveirapra decilo monólogo de Hamlet.Aquí me tes á beira da túa marecunha cunca na mau...

—¡Outra, Daniele,outra cunca namáis... !

—¡Non! ¡Do Ribeiro!Galiza, 1950.

18

UNHA SOIA ARA ERGUEIT A . . .P o r MANUEL PORTELA VA L L A D A R E S

Cando denantes da lus mañanceira ven o segredo e craro intrede se pre s e n t a ren ao esprito as boas lembranzas, os bos feitíos, asgraves satisfaizóns que tivo a ialma, ante o quente resprandor dasamistades idas, adiántase pra min a outa i esgrevia figura deAlfonso R. Castelao. E corremos un pra outro a nos estre i t a r, a nosa p re t a r, a nos dare folgo e vida e comunión nun entrañabel anceiogalizán. Qué importa que os nosos camiños fosen por vegadas dife-rentes, si decote os fitos atraíanse; nin qué poder teñen as discri-prinas as distanzas e a morte mesmo sóbor de ideias e sentimentosque rachano os peitos pra acadaren a beatitude dun Sol de xustizac re a d o r a ?

E eu, abrazando a Castelao n-aquel silenzo de cristal onde sesinten os pulos do corazón, vía arredor d'él, por riba d'él, a todod e n t ro d'él, â Te rra Nosa, verdecente de sementeira feita pra o seuascenso, pra súa igoaldade, pra súa diñidade, c'un pouco de aceironos espritos que si Iles permite s'incrinaren un día, fórzaos a tor-nar axiña â súa tallante dire i t u r a .

Nin no Estatuto, no que traballamos man a man, puden facerpúbrica campaña co-él, pra evitar que as mans que o esganaro ntomaran pretesto da miña intervenzón pra combatilo por pequenaenemistade politica; mais de moito tempo sabiámonos dacordo, ena obriga de nos considerar coma pés direitos que mantiveran oa rco que xunguía as catro pro v i n c i a s .

* * *

Unha sóia ara ergueita sempre diante d'él; un limpo e dôcefalar; o máis grande artista que tiñamos!

* * *

Veume visitar denantes de coller o vapor pra Bos-Aires. Ashoras fixéronse segundos. As ideias -toda cras de ideias- voando noceo ausente, daban na mesma corda, ferian un mesmo son conunha e ca outra voz. Viña triste e pesaroso. Non; a causa de Galizanon se podía confundire con outras. A vista, cáseque de todo per-dida, fórase pra dentro d'él, a alumear, a adiviñar, a asentarse unmáis amplo e fondo saber.

* * *

Cómo podería eu esquecer o intrés e o coidado filial con queperparaba e sostiña as miñas intervenzóns parlamentarias! Débolleo que a ninguén debo.

* * *

Quedei cun muro de dôr diante dos ollos: él ía pra lonxe, i-eupasaba de vello. Inda tornou pra min a súa face serea, graciosa,s o rrinte de cumprir o seu destiño...

C A S T E L A OP o r R. PIÑEIRO

¡Espeitáculo conmovedor, un povo inteiro a cho-

rar diante d-un cadavre! Conmovedor e abraiante,

p o rque n-il presenciamos un d-ises relampos de gran-

deza moral que ennobrecen a humanidade. E tamen

esceicional, pois a door coleitiva pol-a perda d-un

home maniféstase poucas veces na historia de cada

povo. Nin a cencia do sabio, nin a groria do art i s t a ,

nin a sona do político abondan para producila cando

chega a hora da morte. Soio diante da b o n d a d e x u rd e

a plenitude da adhesión humán. A sensibilidade

popular somentes se identifica co-aquiles seres que

pasan pol-a vida irradiando bondade, pois no re i n o

da bondade está o cume do corazón humán, o límite

do humán i-o divino. Cada povo -un povo non é unha

pura cohesión social, é, sobre todo, un con-vivir aní-

mico, un sentir en común- vai realizando o seu ínti-

mo ideal de bondade gracias â eisistencia d'algúns

homes superiores que consumen a sua vida n-un

p e rene sofrir pol-os males de todos, aburados por un

intenso amor á xusticia. Cando no seo d-un povo apa-

rece un d-ises homes, a concencia coleitiva aconché-

gase arredor d-íl como si fose o inmenso corazon

único do povo, o que sinte por todos, o simbolo vivo

do ideal moral de bondade, que é o único ideal de

veras redentor para as mágoas da humanidade. Por

iso istes homes sinten, xa en vida, a quentura da

devoción popular, e cando morren o povo derr a m a

bágoas por íles, movido pol-a punxante sensación

dunha perda moi íntima.

¡Castelao foise, fóisenos pra sempre! A súa mort e

e s t remeceu á totalidade do orbe galego, que perc i b í u

a inmensidade da perda co-isa craridade intuitiva de

toda door verdadeira. Coma nas grandes disgracias

f a m i l i a res, todol-os que participan na comunidade

espritoal galega sentíronse unidos ise dia pol-a

i rmandade sentimental d'unha mágoa común.

¿Qué era, qué re p resentaba Castelao pra que o

seu povo sentira por íl tan afervoada adhesión e tre-

mara de door cando soupo da súa mort e ?

Castelao era o símbolo humán das arelas morales

do seu povo, das arelas de bondade e de xusticia que

s e m p re están aniñadas na sensibilidade coleitiva.

Singularizando na sua persoalidade individual o

común sentir galicián, elevouno o cume moral en que

se desenvolveu a sua eisistencia, e deulle, co-a indivi-

dualización, a maisima universalidade. A i-alma gale-

ga descubriuse a si mesma, co-a sua nidia pure z a

esencial, na persoalidade humán do Castelao, que

e x e rce, mesmamente por iso, a enorme atraición

suxestiva da sua forza reveladora. Persoalidade esgre-

via, d'isas que xurden esceicionalmente pra irr a d i a r

lus espritoal na vida escura dos povos.

A sua vida toda foi unha entrega mística a ise

destiño trascendente. Entrega exemprar, porque afor-

ma o poder da sua fe galega frente a ise re s p l a n d o r

tráxico que envolveu a sua eisistencia.

A sua obra, sempre animada pol-o patetismo de

toda i-alma sinceira, vai re f rexando o fondo emotivo,

a interioridade anímica d-un povo que adoita a sofrir

en silencio. Castelao, coma fixera Rosalía, móstranos

na sua obra toda a fondura íntima d-ise sofrir silan-

d e i ro, que íl mesmo tivo que sentir pra re f rexalo, pois

o arte non é outra cousa que a lingoaxe do sentimen-

to, é o sentimento mesmo feito forma eispre s i v a .

M o rreu Castelao e toda Galicia chora. En vida, o

seu corazón puido sentir a door d-un povo inteiro. Na

hora da morte ise povo derramou bágoas por íl.

Fóisenos pra sempre, mais no corazón popular

deixou o eco inmorrente d-isa bondade que o povo

santifica co-a sua devoción. Apagouse a sua vida, pro

o seu nome brila no mundo galego co-a inmensa forz a

mítica d-un símbolo moral.

19

CASTEL AO, GUIE IRO E S IMBOLOP o r MARCIAL FERNÁNDEZ

Perante moito tempo, tiven eu de Castelao, senónunha idea trabucada, si pol-o menos incompreta ousubestimativa dende moitos pontos de vista. Non iño-rei nunca, é evidente, que Castelao era un esgre v i oa rtista mais, a verdade é que, non embargantes velox u rdir como unha figura inteiramente diferente nopanorama artístico da nosa terra, foi somentes des-pois de ter lido d-abondo as loubanzas que a sua obrae s p e rtou en moitos inteleituais galegos de aquelaépoca e de ouvir acotío a sona de excelenza e desubrimidade, co seu qué de misterio, que a xente dopovo facia pairar sôbor da figura de Castelao, queescomencei a darme conta de que por tras d'aquelCastelao dos deseños tan gabados, habia outroCastelao de moito meirande bulto e de máis outa siñi-ficazón. Constatei que aqueles deseiíos, re q u i n t a d o sen termos de beleza, estaban carregados de simbolis-mo inteleitual e que habia por tras d-eles unha com-pricada estroitura ideolóxica.

Mais o que non conseguín, perante moito tempo,foi deixar de considerar a Castelao pre d o m i ñ a n t e-mente como un artista no que tamén eisistía inci-dentalmente un político e un pensador. Foi unhavisión de re p e rcusións duradeiras que me obrigou ac o n s e rv a r, por anos, aquelo que eu considero hoxeunha valorazón inferiorizante da verdadeira grandé-za de Castelao.

Debo confesar que si re f i ro ese pormenor persoalfágoo simpremente porque me semella traducir unhaposizón inteleitual d-abondo xeralizada sôbor dan a t u reza e valor da obra de Castelao; e se re f i ro aíndaas causas que exprican o meu caso concreto, é porq u eme semella ver nelas, ou n-outras de natureza moisemellante, a razón d'esa aititude xeral. Se falo d-esteCastelao que perante moito tempo se apresentou ómeu esprito, d-ese Castelao grande artista, mais mei-rande ainda pol-o universalismo das suas pre o c u p a-zóns sociaes, éticas, políticas e inteleutuais, é porq u eesta imaxe é tamén a que moitos conservan na histo-ria artística galega. Na verdade, Castelao apre s é n t a-senos como unha figura estrana, non somentes nopanorama da nosa arte monocórdica, como sôbor detudo no da nosa desoladora historia prósima do pen-samento político. Mais artistas, embora duns tonsd i f e rentes dos de Castelao, tíñamolos tído xa enGaliza. E si Castelao xurde como grande figura, comoa rtista xenial, non é no entanto, o noso pirm e i rogrande artista. Pero, grandes figuras do pensamentopolítico galego, onde as habia?... Alguns nomes pode-riamos citar, pero en breve teriamos de recoñocer quetodos claudican cando pesquisamos na sua labouraaquelas caraiterísticas do máis outo pensamento polí-tico e da verdadeira política galega. Uns, demasiadop resos ó seo tempo, isto é, acorrentados por compro-misos de orden circunstancial e momentánea, nonconseguen atinxir aquel prano de universalidade queo pensamento político presupón. Outros, entre g a d o sa unha laboura circunscrita a este ou a aquél seitor,t i v e ron unha visión anarquizada dos pro b remos gale-gos, o que fixo que as súas obras fosen apenas ins-t rumentos de política e non elas proprias obras dep o l í t i c a .

O que caraiteriza, de unha maneira xeral, alaboura dos homes que en Galiza se adicaron â polí-tica, é a ausencia de aspiración á universalidade dos

seux xuicios, pol-a natureza interesada dos seus ouxe-tivos, esquecendo o real senso de unha política deinterés xeral, ou sexa: o sistema verdadeiramente vivode ideias que interesan, nunha determiñada época, aun país inteiro .

Dixemos que Castelao xurde como un caso singu-lar na historia política e artística de Galiza, e facil-mentes podemos ilustrar a verdade d'esta afirm a z ó nsi tivermos en conta as caraiterísticas que apontamoscomo pertinentes ó pensamento galego anterior aCastelao e se nos detivermos un pouco sôbor da natu-reza e ouxetivos da obra d'este.

¿Cómo se caraiteriza ela nas suas liñas xerais? Porser a eispresión d'unha laboura desinteresada deperto, no senso de non haber n-ela compromisosexcrusivistas de orde ocasional: unha laboura queincide sempre sôbor de centros de interés universal ehumán.

Castelao non loitou propiamentes por ideoloxiasrestrictas de partido ou bandeiria, senón por un idealc o n c reto de xustiza e de liberdade: a liberazón deGaliza e a diñificazón e o melloramento do seu povo.Non é eisaxerado afirmar que á súa obra art í s t i c a ,cheia de outo senso político, foi unha das cousas quemáis contribuiron para crear na sua terra a re v o l t amoral que conduciu ó madurecemento político e aa f i rmazón da persoalidade nazonal. Este home deface anenada e surriso triste, provocou d'este xeitounha verdadeira revoluzón somentes po-la forz aapaixoada do seu arte que, pol-a pirmeira ves, enGaliza, foi verdadeiramente a eispresión d'un senti-mento coleitivo. E, gracias a él, a galeguidade pasoua ser unha causa histórica e social, con unha impor-tancia real e non somentes teórica; fondamentehumán, e non apenas literaria, unha causa viva alatexar nos corpos e nas almas dos mariñeiros e dosl a b regos agrilloados a un vivir cativo e humillante.Na súa patética xenreira contra o centralismo, cau-sante da meirande parte dos males de Galiza,Castelao exprimiu un intre da concencia púbrica doseu país e unha arela ardente dos galegos.

Atopámonos lonxe de pensar que Castelao foi oúnico home destacado da nosa terra que reaxíu sem-p re politicamente en galego; pero, a verdade é quepoucos coma él terán chegado tan fondo a ialma doseu povo, pol-a irradiazón inmediata do seu arte, pol-o eco que a súa vos atopou axiña en toda Galiza, pol-a fulgurazón do seu talento e da sua persoalidade,pol-o agarimo unánime d'un país inteiro, pol-o amora rdente que él lle adicou toda a vida, e até pol-a per-sistencia dispois de morto, das ademiraciós aferv o a-das que se non cansan de ó saudar como o artista e opolítico mais enxebre de Galiza. Ademiracións benxustificadas, se tivermos en conta que na arte deCastelao o que resoa acima de todo e o conflito inte-r i o r, o tráxico conflito, de que foi victima o art i s t agalego, entre un temperamento tecido de arro u b o smísticos e o triste negativismo que o seu tempo llefixo apurar a grandes tragos.

Castelao oscilou sempre entre a eisixencia de fécega da ialma anterga que él tiña, e os anacos deescepticismo que a sua intelixenza fora recollendo napasada pol-as escolas onde decorreu a súa form a t u r auniversitaria. Toda ou cuasi toda a sua obra pon demanifesto esa loita, e constitui unha continuada per-

cura do seu mundo interior, do seu destiño, de seu egoisolado no turbillón do mundo en que viveu.

Con estas caraiterísticas psicolóxicas, outro quenon houbera sido Castelao, tería enfiado fadalmentepol-os vieiros do desespero. Pero él, en troques dep e rderse no narcisismo da contemprazón da suamágoa íntima, reaxíu con alento heroico en sensoa f i rmativo, empuxado por anceio de indefindo apos-tolado, por un compadecemento profundo, por unvidal interés pol-as outras almas e pol-os outros des-tiños, por un amor fondísimo á súa terra... E é isto,p recisamentes, que Ile abre o seu xenio amprios espa-zos vitáis en que se diria circ u l a ren grandes ventosm a r i ñ e i ros carregados de iodos puros e saudáveis.

Castelao foi grande porque sentíu fondo os pro-b remas que pensaba ou deseñaba; por iso non foinunca nin un retórico nin un lírico superficial. E foi afacultade de sentir -o seu imperativo de artista cria-d o r- que insinuándose na rede comprexa dos seusp ro b remas, das suas dúbidas, e das suas angurias, lledeu grandura d-abondo para a sua obra non sersomentes a traduzón de un caso persoal, senón amensaxe que atinxe o impersoalismo o caso que set roca en símbolo.

Por eso, nos vemos no gran galego que se foi paraa inmortalidade, unha estrela acesa que perc o rreu osceos galegos, deixando tras de sí un ronsel lumiosoque pode servir de guieiro a todos os que sintan, comoél sinteu, o amor a Galiza e â sua xente.

R E L E M B R OP o r ANXEL FOLE

Unha tarde do derr a d e i ro outono, andando pol-as outas e bravas terras do Incio, soupen que a doen-cia do irmán Castelao non tiña remedio. No ar silan-d e i ro apercibin entón un lonxano cramor... Todas ascampás de Galiza choraban por íl. I-os albres co-assuas bágoas cooridas, i-as fontes cos seus longossaloucos, e todo o outono co-a sua doente beleza.Unha limpa noite de xaneiro entereime da suam o rte... Cada estrela era bágoa de prata que pendu-raba sobor do meu corazón.

Era Castelao unha das máis esgrevias persoalida-des galegas de todol-os tempos. Ninguen como íle s p resou as arelas da i-alma do noso povo; ninguen -tampouco- mais enxebre, no mais fondo senso daverba. Un mesmo esprito da mais nidia galeguidadeabranguía toda a sua obra; contos, dibuxos, discursose "cousas"... Lémbrome agora da sua outa figura, dasua voz onde latexaba o meirande engado cord i a l ,cando se definía coma "galego quimicamente puro ,infusibel o soplete e inatacabel pol-os ácidos." O seuhumorismo é unha das mais belidas froles da Galiciae t e rna, por fondo e sinxelo, que quer decir xenial.Todo o seu arte é unha cántiga onde chora e rí o cora-zón da nosa terr a .

M a rzo de 1950.

20

D E C O M O V I N AC O Ñ E C E R AC A S T E L A O

P o r VICTOR M. BALBOA

Certo dia do mes de Xulio de 1940,, un pai-sano e amigo me avisaba de que a bordo dovapor norteamericano "Argentina", de pasopara Buenos Aires, viaxaba Casteláo.

Para muitos dos nosos paisanos daqui,Casteláo era, ainda, aquel fino dibuxante quenas páxinas de Vida Galega de Vigo publicaba,aló polos anos de 1910 á 1914, unha serie dedeseños humorísticos a respeito dos nosos labre-gos que nos facían rir ás gargalladas, e que mui-tos ainda hoxe recordan con saudade, a que seuautor denominou "dibuxos pra americanos"porque, na realidade, a revista era mais lida enAmérica que en España.

Poucos, pouquísimos, destes emigrados, oterán acompañado na sua evolución artística,pasando desa fase inicial a de dibuxante civil,das ansias e das rebeldias do povo galego, e soneles tan eispresivos que se tornan inigualábeis.

Menos, ainda, eran os que, coñecian o polí-tico e o escritor.

Felizmente, o amigo que me había avisadoda súa presencia no porto de Rio de Janeiro, nonignoraba, de todo, a sua significación políticagaleguista e republicana, porque tiña tído oca-sión de admirar aquela famosa coleición deestampas publicadas por ocasión do levantefranquista, que non soio se espallaron por todaa España como até aqui, nestes paises deAmérica. E sabia, ademais, cuanta era miñaadmiración por el. Esa, a razón do seu aviso.

Fun, pois, ao navío norteamericano, a vê-lo.Bastou que me apresentase como galego,

para que, imediatamente, fose recibido no seucamarote, con aquela afeutuosa sinxeleza quelle era caraiterística, e que nos cautivaba desdeo primeiro momento dándonos a impresión desermos velhos coñecidos.

Logo ás primeiras palabras trocadas estabe-leceuse entre nós unha corrente de sinxela inti-midade, o que me permitiu inquerir déle cuantoa miña curiosidade represada de longos anos deemigración e de escasez de noticias da Terra,desexaba saber.

Falamos de todo, da sua obra artística, dasua obra literaria, da República e seus homes,da guerra que acabábamos de perder e a causada derrota. E, finalmente, de Galiza e seus pro-blemas. Eu cosendo-o a perguntas; el respon-dendo con amplas eisplicacions que mais pare-cian preleicións. Preocupaba meu espírito ofuturo económico de Galiza no sentido de sideberia continuar a ser sempre agrícola e pesca-dora, sin tentar a industrialización; e asi llecomuniquei os meus receios. El, enton, fíxomeunha ampla eisplanación sobre a forma de, sindeixar de ser agro-pecuaria e pesqueira, tentarcertas industrias derivadas, como a de laticiniose de polpa para papel, tirada de determinadaespecie de pino que, a Mision Biolóxica dePontevedra dirixida por Gallástegui, viñaensaiando nos últimos tempos antes do levantefranquista.

Muito do que, nas duas horas que durou amiña vista, me dixo, había de estampalo tresanos mais tarde naquel seu famoso libro -quealguen chamou a Biblia Galega- "Sempre enGaliza". Saín, pois, desa visita, fortalecido nomeu galeguismo, agora mais consciente, como sinela houbese tomado un baño lustral.

Dahí por diante miña amistade para con elfoi en crescendo porque á admiración po-lo xefee guia máisimo da corrente galeguista a que me

consideraba filiado, xuntábase a afeición perso-al, que non podia deixar de sentir por quen, nonsolo irradiaba fonda simpatia, como tamen unhalo de bondade.

E si sua morte nos fere profundamente aosseus amigos, muito mais ha de senti-lo Galiza quep e rde nel o seu maior patriota, na hora que pasa.

L E M B R A N Z AP o r ANTONIO BALTA R

Tiña eu oito anos e pasaba o vran na praiade Tanxil, preto de Rianxo. Metíame n-aquelprácido mar, chamado por quen sabe que ances-tralmente céltigos anceios, que xamais me aban-donaron e que perduran oxe n-estas terras deAmérica. Ainda non deprendera a nadar.

Un día chegou Castelao, que fora a xuntar-se en pasaxeira visita con seus pais. Castelao eraxa meu amigo, con esa sinxela amistade que tanben sabía íl brindar a todos, ainda que fosennenos como eu era. Antre a confianza que porisa amistade meresciame Castelao e o atraitivodo profundo chamado do mar, non tiven receioisa mañán en camiñar cada vez mais adentro daserea augua azul, tomado da man d-aquil outoamigo que facía duas veces a miña estatura, eque ao cabo de dous ou tres pasos dos seus levá-bame xa sostido en vilo sobor da enriscada carad-enriba do mar. "¿Sabes nadar?", preguntou-me. "Non", dixenlle. "¿Porque nondeprendes?", voltoume a preguntar, ao tempoque soltaba a sua man brandamente da miña,ollandome c-o seu modo ledo, bulron e bonda-doso. A sua mirada e a sua proximidade déron-me azos pra acompasar os movimentos de bra-zos e pernas, e cando me dín conta resultou quexa estaba nadando soio, mentras íl abría a bocan-unha franca risa, dicindome "¿Viches?" Aosiguinte día xa non estivo Castelao na praia,mais eu non esquecin a leición e así é comodende enton deprendin a valerme antre as ondasdo mar igual que sobor dos camiños da terra.

Agora que Castelao non voltará â praia deTanxil -¿voltaremos nós?- pregúntome: ¿Cantosgalegos non lle deben tamen a íl a confianza quea min soupo inspirarme de neno n-a veiramarde Tanxil, e non xa soio pra non afundirse n-asaugas, sinon pra camiñar po-los vieiros d-a his-toria do coñecimento de Galiza, obtendo d-ilesapoio pra-a sua fé nos destiños da Terra epuxanza pra loitar pol-a sua valorizazón?

Iste é o siñificado de Castelao que quixendestacar ao lado de todol-os outros seus mereci-mentos de dibuxante, de escritor e de político,cheos de orixinalidade, de forza e de pureza.

Castelao dou forrna concreta é realidade aosanceios que latexaban no esprito dosPrecursores. A sua obra está ahí fermentando, eos froitos d-ela xa se están vendo en Galiza ehán de mañifestarse tamen visibelmente e coninsospeitadas formas, d'eiquí a pouco tempo enBos Aires. Non sería eu capaz de asegurar si aforza que o feixismo empregou en crevar enGaliza vidas e puxanza galeguistas, há de traersomentes unha tardanza no desenrolo d-o inevi-tabel proceso vindicativo simbolizado e alenta-do por Castelao, ou há de prestarlle -desapare-cido éste- unha maor forza potencial a ise senti-mento de diñificazón e libertade, concentrando-ó e depurando-ó até facelo invencibel.

A lanzal figura física de Castelao correspon-de ao valor, que será eterno, da sua reititudepolítica e moral, da sua insuperabel outura d-esprito, dirixida en busca sempre dos tamenoutos ideaes galegamente universaes.

Chos Malal, marzo de 1950.

CASTELAO, MENSA-X E I R O D A T E R R A

P o r LUIS TOBIO

De tempo en tempo da de sí a nosa Terra,coa sinxeleza i-espontaneidade dun agromarvexetal, un home singular en que o xeito, o esti-lo espritoal, o senso vital galegos acadan inten-sa e xeral condensazón. Non é cousa d'educa-zón, refreusiva, conscente na orixe, senón intui -tiva, misteriosa, coa forzosidade das cousas danatura. E’unha misión que o xenio e destiño donoso povo impón a un dos seus, conferíndollepra elo as virtudes e capacidades precisas. Eseshomes ollan e afondan deica as raíces do nososer e descobren con nídia craridade cousas queos demais non atinguimos ou somente albisca-mos bretemosamente. "Son os bardos sapien-tes", como un d'eles diría; son os "bardos" queanuncian e develan aos demais cousas que teñenque saber e non poden asoellar de por sí.

D'eses era Castelao. A trascendencia da suafigura, da sua obra non se pode ainda mensurar.Trouxo a lus moitas cousas esenciaes soterradasno noso terrón e compreu con brilo moitas e moivarias empresas que o destiño lle marcara. ¿Dedónde Ile viña, en qué escola deprendeu todo oque sabía, todo o que facía xurdiamente, dend'odibuxo, o conto ou a peza de teatro deica o tre-mante discurso político que soerguía i-electriza-ba a xentes tan calmas, mesuradas, mesmoescépticas, como as nosas? Era o misterio daraza, que n-el s'acochaba, era o seu saber nondeprendido, a vella i-alma colectiva do nosopovo n-el condensada e recollida, con toda a suaanterga e non escrita sabidoría.

Castelao, como Rosalía, como Pondal,como algún outro aínda, é un dos grandescumios e guieiros da nosa caste. A el teremos devoltar sempre pra orientar o noso rumbo. O seup reno valer vai alén do que deixóu en obrast a n x i b res, que foi moito, mais aló mesmo doque sementón, que foi máis, chega até as fon-das entranas místicas da nosa Te rra, de cuiasideias, degaros, sentimentos e imperativos eram e n s a x e i ro .

GUIEIRO I ESPELLO D E G A L E G U I S M O

P o r B E N - C H O - S H E Y

Cando Castelao xurde a vida púbrica aindapesaba enriba de Galiza a tradición seculardunha lenda moura aldraxante pra os galegos,que fería a dinidade dos que tiñan a honra serennados na nosa Terra.

A dificil e xermoladora laboura de deseibalevada a cabo polos precursores non chegara aocerne do povo e ficara somentes en sementeirapras minorias escolleitas, que souperon facersedinas de taes devanceiros.

Nos comenzos do século, ainda rematabanos bailes de gala nos casinos, tanto vilegos comodas cidades, co a muiñeira ritual, que puña fina festa. Mais pouco a pouco foise desbotando obaile enxebre, porque as nenas cursis non o con-sideraban elegante e ficou arredado nos turrei-ros como danza popular.

Contra diste e doutros desleigamentos loitouo grande artista con todalas armas do seu poli-facético talento, pro foi co seu lápiz agudo e cer-

21

teiro co que levou a entrana do povo a concen-cia do seu propio valer; foi coas suas firentescaricaturas coas que ridiculizou a mentecatezdas xentes que renegan da nosa fala, dos nososbailes, dos nosos costumes, e gracias as"Cousas", de Castelao, nas que o noso povo sevía retratado día a día, moitos galegos deixaronde se avergoñar de selo e perderon o complexode inferioridade fillo do desconocemento do ver-dadeiro valor de Galiza.

A vida de Castelao foi unha entrega constan-te a improba laboura da dinificación dos galegoslevada cunha teima exemprar deica a mort e .

En mais de unha ocasión ouvinlle afirm a rque teríamos de chegar a falar en galego e bailara muiñeira vestidos de etiqueta, co que mostra-ba o seu anceio de erguer a nosa fala deica asmais outas esferas da sociedade, coas que de nin-gún xeito é incompatible o idioma do Rei Sabio.

A limpa executoria de galeguidade que noslegou iste galego exemprar terá de ser pra nós omillor guieiro e o faro aceso que nos alumée nanoite pecha da incomprensión.

A sua vida será un espello no que deberanollarse os que degaren contarse entre os bós exenerosos.

C A R TA DUN AMIGOU R U G U A I O

p o r EDMUNDO NÓVOA

A IRMANDADE GALEGA. BOS AIRES

Meus amigos:Non maxinades a sensazón doorosa que me

produxo o defiñitivo eisilio de Castelao. Sin seregalego, sei da perda que pr'â vosa terra supón,e eu sentina coma unha badalada na ialma.Penso qu'eisí ten de seguir soando até o ventu-roso día en que, de non nós, os nosos fillos pele-grinar deica súa campa (dólmen gro r i o s o )ergueito en chan galego e ceibe.

Eu ben sei do senso que pra vós ten o seumensaxe inmorrente. Foi unha vida adicada aoHome, e diñificouno. Loitou sereamente, limpa-mentes, e as súas verbas foron penetrando âterra coma choiva mansa. Falou e foi ouvido. Oseu trazo certeiro dixo ô home da sua tráxicacativeza. Marcou un camiño, e foi seguido.Engadeu â terra un rexo abón, e dará un froitocerto. (O aicidental non conta).

Podería contarvos "cousas" dos dias vividosperto d'este home, mais coido que non é tempode viaxar retrospeitivamentes. A súa morte nodesterro é unha acusazón tremenda contra aiñorante parvada da crase feixista. E máis étamén, un paso adiante d'ese centralismo apo-drecido, cuio gobernamento aitual é o seu derra-deiro latexar.

Tendes de perdoarme que non vos escriba oartigo que me pedistes pr'â vosa publicazón. Eunon son home de pruma pra decir verbas froli-das, e máis ainda sobor dun feito fondo cuiatrascendenza está por riba da miña tristura.

Estou con vós sempre, ademiro a vosalaboura e son feliz de que n-estas nosas terras deAmérica podades manter ergueita a diñidadegalega que o noso común amigo foi espallandopol-o mundo, por este mundo que, por nonescoitar as verbas de homes como Castelao, xaoxe está d'abondo castigado.

Recibide a miña forte aperta de sempre esabédeme deudor seguro pol-os craros dias vivi-dos na vosa terra.

Edmundo Nóvoa.Filadelfia 26, marzal do 1950.

CASTELAO SEMPREP o r FRANCISCO F. DEL RIEGO

Castelao, mito humán do povo galego,esvaíuse corporalmente de entre nós. PeroCastelao, morto físicamente lonxe de Galizavive en esprito pra as angueiras galegas detodo porv i r. A sua lembranza alucínanos. N-íl,na sua obra, na sua figura, amécese o millor daialma da Te rra, ó máis fino d'unha aristocráti-ca sensibilidade. ¿Onde está todo Castelao?¿Nos seus inmorre d o i ros dibuxos, no cerne doseu humorismo, no doce latexar que o seucorazón de patriota susurraba no ouvido deGaliza? Castelao está -estará decote- no exem-p ro do seu vivir enteiro; na parénesis d'uiihaobra arrincada ó acento d'ise mesmo vivir.

Castelao entróu na vida de Galiza, sentin-do as suas mágoas, as suas angurias; soñando,tamén, nos seus futuros; albiscando mañás quehaberán de chegar, agora que íl nos deixou. Acaricatura foi pra Castelao, a escada de cristalpol-a que concurríu ó máis fondo da ialmagalega popular. A cabalo do humor, lanzousede cara a todal-as aventuras do esprito, prare x u rdir sempre vincidor.

A Galiza de Castelao, é unha Galiza xenui-na, auténtica, sinceiramente viva; unha Galizaque sinte unha xusta xenreira contra de todo oque é falso e antihumán. Os tristes, os abort a-dos, es que naceron con mal pé non teñend e reito a entrar no paradiso. O aceno humorís-tico, o trazo caricattiral, erguen á superficie ósr i s i b res persoaxes que enchen o taboado dosdibuxos do artista. Mais chega un intre no quetodal-as realidás se esborrallan. A risa era sóun pretexto, unha carantoña coa que Castelaoenmascara o seu narís pra esconder as suasb á g o a s .

Malia as sutilezas, coas que gostaba de sea d o b i a r, o galeguismo de Castelao era muip r i rnario; era a sua fé, unha fé de neno; a suad ó r, a dór das xentes sinxelas. Un home dopovo non sentiría d'outro xeito. Nas suas máispuras ideas, nos seus pulos máis aferv o a d o s ,Castelao será pra sempre, seguirá sendo muipovo, homildoso povo.

Nos seus anos derr a d e i ros, envolveito nabrétema saudosa da lonxanía, o grande homechegóu a sere un verd a d e i ro alapear de angu-ria. Sí, ese é Castelao; ese é o Castelao que nonm o rréu, nin finará endexamáis. A sua figura,emporiso, adequire carauteres míticos, defondo e irre n u n c i a b re exemprario pra todos osque hoxe son, e os que virán despois.

Isa ollada, cáseque cega nos postre i ro sdías, do xenial dibuxante, non se afastará xade nós. Sentímola que nos circuie, como unhac roa, como un nimbo, cando xa nos temos des-viado -pol-a fatalidade- da sua presencia físi-ca. ¿E cándo é o intre no que imaxinamos aCastelao máis Castelao? ¿Cál aquél que corre s-ponde máis á sua figura? Ollamos ó home, sen-tado na pedra d'unha corredoira, frente d'unc ru c e i ro; está un pouco canso de perc o rre rtodol-os vieiros da nosa paisaxe, en procura detemas inesgotabres pra o seu arte. Ollámolopeleriñando pol-os camiños do mundo, carre-gado coa saudade da ausencia, esparexendo aemoción d'unha fe que endexamáis se ten mur-chado. Ollámolo afundíndose nas roitas doa rte, pra facer carne de verdade a esencia late-xante da espritualidade galega. Albiscámolo,en fin, soñando porv i res, predecindo mañás del i b e rtade pra a Galiza que tanto amóu.

Ista Galiza será un enfeitado de xusticia, dep ro g reso e de paz. Concordes co ise esprito, oshomes do país rexeitarán todo artificio alleo ásua persoalidade singular; traballarán n-unhadiscipriña de amor ós propios valores, e ós

v a l o res auténticos da cultura universal.Traspirará na ialma galega un afán de criaciónnova, de vitalísimo re x u rdimento, de ampro egozoso romaxe pol-as estradas da libert a d e .

Desde a sua outura, Castelao estános fitan-do. Aduviña os nosos pensamentos, e agard aque falemos. ¿Qué lle imos a decir a Castelao?¿Dirémoslle que a nosa fe e a nosa espranzacomo galegos, é a sua espranza e a sua fe?¿Dirémoslle que os nosos traballos, os nososafás ficarán en servicio permanente ó idealpol-o que íl morre u ?

Escoitemos, de todol-os xeitos, a sua sen-lleira voz. Somella que nos quere decir:

"Non teimo re p ro c h a rvos nada; non seránas miñas queixas cramorosas. Nada do quedesconecíchedes ou combatéchedes do meul a b o r, ten agora siñificación. Todo iso xapasóu; eiquí estóu hoxe na vosa presencia. Eq u e ro que voltedes a mín; pero que voltedes detodo corazón, como se volta á amistade d'unamigo a quen se tiña esquecido. Xa ollades quena mirada teño unha melanconía: melanconíanon orixinada pol-as miñas angurias, sinónpol-a visión dos extravíos nos que se perde onoso país."

Galiza, pois, ten un mito humán, unhabandeira símbolo que seguir. O nome deCastelao acada hoxe unha outa transcendenciapara toda historia futura. Castelao, agora es e m p re, como vencello de unión para todol-osg a l e g o s . . .

A S C R U C E S D EP E D R A

P o r XESÚS CARRO

O noso egrexio Castelao, alma de artista ep e n s a d o r, non veu a imaxen da nosa Galiza nassonatas dos marmurios das carballeiras, nennos seus ceos, nen nas augas, nen na sua paisa-xe, nen na gaita..., senon nisas cruces de pedraque se erguen nos cru c e i ros e que se atopan noscamiños, nas corredoiras e nas prazas das alde-as e das vilas.

Pra Castelao, Galiza é isa Nai que ten aoseu filliño nos seus brazos e nos seus xionllosaldraxado pol-as ruidades dos homes.

Isa imaxen é a sua musa, a sua inspirazón,o eixo do seu arte, dos seus fondos pensamen-tos e da sua doutriña.

Só un galego, un verd a d e i ro galego, podec o m p render a importanza do cru c e i ro nunhae n c rucillada, no adro da eirexa, no monte, nocampo, ou acarón dunha casa. Naquela cru s ,que non é de ouro nen de prata, senon depedra, está alí a Nai, imaxe de todal-as naisgalegas, chea de tristura e de amor. Mira praseu Fillo pequeniño; porque, pra as nais deGaliza, os fillos son sempre os seus nenos, aque-les que levaron con agarimos no seu seo e noseu colo. Está triste e doorosa. Os homes domundo non superon comprender ao seu fillo, omáis garrido dos homes, a intelixencia maiscrara. O pre n d e ron, o mart i r i z a ron e fixeron deél un farr a p o .

A nai de sangue galega, non pode esquecer-se da Nai dos seus doores. Allí a ten fixa nac rus. E o seu consolo. Prega chorosa pol-os seusfillos que andan pol-o mundo, traballadores nod e s t e rro. ¿Quérese maor sufremento? E chora eama coma ningunha outra nai.

Por iso Castelao, un xenio, douse conta quea i-alma de Galiza estaba naquelas pedras depedra: detrás do drama, habia tamén unhare s u reizón. E adicouse de cheo ao estudo desas

22

c ruces, dun fondo simbolismo galego, irm á ndas cruces de Irlanda e da Bretaña. Puxo todoseu esforzo nise form i d a b re traballo: As cru c e sde pedra na Galiza . Foi a sua derradeira obra:o mellor testamento e programa que poido dei-x a r. Nise estudo está todo: o seu valer de art i s-ta, de literato, de investigador e de filósofo. Crénaquela Nai e naquel Fillo. Morre ca espranzade unha Galiza trunfante e gro r i o s a .

Aquelas cruces de pedra son fitos de re d e n z ó n .

C A S T E L A O ER O S A L I A

P o r EMILIO GONZÁLEZ LÓPEZ

Si Galiza alcanzou con Rosalía a sua madu-rez poética, a concencia de sí mesma e a vozpoética que a expresara, con Castelao chegou aeisistir con persoalidade propria nas artes plás-ticas. Galiza, que tivo na Edade Media unhagran poesía lírica e un dos mellores artes plásti -cos de Europa, perdeu a sua tradición artísticano Renacimento, cando a nosa verdadeira vozartística enmudeceu e non volveu a rexurdirhasta o século XIX no Romanticismo. Rosalía, apesar de co seu nome non figura en moitas dasHistorias da Literatura española, foi o exponen-te mais outo, limpo e auténtico do romanticismoespañol; e sô Becquer pode porse o seu carón.Con Cantares Gallegos e Follas Novas, Rosalíacreou o mundo poético de Galiza; e d'istemundo por ela creado brota a fonte eterna ondeatoparon e atoparán a inspiración cantos aspi-ren a ser artistas na nosa terra: nela beberonnovelistas como Valle-Inclán, poetas comoCurros e pintores como Castelao. Rosalía foi anai artística de Galiza. Fai uns días nunha con-ferencia que dín sobre Rosalía e a sua poesía enQueens College en Nueva York, lles dixen osestudantes americanos, que Rosalía era pra nosen Galiza como unha santa: é santa cuio retratofigura no lugar de honor das nosas sociedades eno curazón de todol-os galegos.

O que Rosalía fixo na noble poesía, levounoa cabo Castelao no dibuxo. Na Casa daUnidade Galega de Nueva York están xuntos osdous retratos: o de Rosalía e o de Castelao. Haineles, sobre todo na sua expresión un notableparentesco, como si foran irmaos. Teñen os dousunha doce tristura: a tristura d'unha alma quecomprende ca vida é unha dura e amarga loita,na que levan a peor parte os pobres e os desva-lidos. Rosalía e Castelao sintían como propia adoor de povo galego e a emoción da sua terra. Eista emoción pol-a terra e iste door pol-o povo severteu no seu arte. No arte de Castelao como node Rosalía está expresado todo o que é sempreserá Galiza: os seus seres humáns e as suas pai-saxes; os seus seres humáns cos seus problemassociales e políticos; e a terra en toda a sua máxi-ca beleza.

Si Rosalía, ca sua poesía, uneu a Galizamoderna ca pasada dos trovadores medievales,recobrando o camiño, poético que se perdera noRenacimento, Castelao tamén no seu arte volvea atopar o fío da nosa vella tradición que seremonta os constructores das nosas catedrales,os imaxineiros galegos e os pintores dos códicesmedievales. Con él Galiza volve a ir pol-o cami-ño coñecido da nosa casa, en que todo ten onoso acento e as formas enraizadas na nosamaneira de ser. Castelao a isa tradición, a ise ríosoterrado do vello arte galego, lle dou a podero-sa corrente da sua creación artística; lle levoucanto él aprendeu noutras terras e que se con-virteu en galego no seu esprito. Castelao apren-deu en Alemaña, en Munich, onde estivo pen-

sionado, o arte de Durero, un dos dibuxantesmeirandes de todol-os tempos; e en España reci-beu a forte influenza de Goya, o aragonés.Pódese decir que Castelao é o único dibuxanteespañol que supo continuar as creaciós artísticasde Goya na sua alma e na sua forma. O Goyaque influeu en Castelao e o dos Desastres daGuerra, dos dibuxos que marcan unha novaépoca no arte de Europa. Goya, que viveu nundos momentos máis dramáticos de Hespaña oda guerra contra Napoleón, sinteu no maisfondo da i-alma os horrores e crueldades daguerra e o expresou nun arte atormentado e trá-xico; Castelao, que viveu noutra época triste dopovo hespañol, o da sua guerra civil, expresouen Galiza Mártir isa anguria humán de ver o seupovo galego torturado, e supo plasmálo nun artede singular beleza. N'unhas palabras queCastelao puxo a Galiza Mártir , o artista dixo:"Estas estampas arrincadas da miña propiadoor..." Él, como Rosalía, como Goya, e comotantos outros grandes artistas atopou na suadoor, que era unha parte da door do seu povo, afonte inmortal do seu arte; e convirteu as bágo-as da sua alma en xoias do arte eterno, que éllegounos a todol-os galegos como unha das maisp reciadas herdenzas; pois nos seus dibuxoscomo nas poesías galegas de Rosalía vive eter-namente en formas de inefable beleza, esemundo que é Galiza, e que somos nós.

F O I P O L - A S U AA R T E . . .

P o r F. LÓPEZ CUEVILLAS

A primeira esposición que Castelao fixo n-Ourense foi unha esposición de acuarelas quedesenrolaban temas da terra e do mar do nosopais. Habia alí, entre outras moitas cousas,unha praia que se ollaba por entre os troncosdun arboredo; a auga marina tiña a coor e a fei-tura que lle presta o temporal, e un mariñeiro,vestido de azul, cangado pol-os anos, pol-os tra-ballos e pola forza do vento camiñaba praiaadiante. Habia alí tamén unhos piñeiros quealcendían en lume as suas frores ao paso doSanto Viático, unha fiestra aberta que deixabamirar un ceo azul e unha pola de cerdeira fro-rescida, e logo adros de eirexas, e probes a pedi-ren esmola, e festas como as que cantaron xa ospoetas dos Cancioneiros.

Ninguén podería alcontrar naquela esposi-ción a man reitora dun maiestro en téinica pitó-rica, nin ningunha preocupación de escola, ninningunha servidume con respeito a moda, ninun sinal xiquera dun infruxo alleo porq u enaqueles cadros soio estaban Castelao e Galiza.O Castelao co seu grande amor e a Galiza co suaimensa e incomparabele fermosura.

E foi diante daquil mar e daquiles piñeiros,diante dos labregos, dos mendiños dos pazos edas eirexas, onde o meu corazón, tremando deledicia e de tenrura empricipiou a bater no meupeito pol-a terra que me vira nacer.Galiza, febreiro do 1950.

FOISENOS CASTELAOP o r PEDRO CAMPOS COUCEIRO

O noso eisimio e grande Castelao, fóisenosfisicamente para eternidade. Ao desaparecereste gran patrióta, sofre a nazón galega unhaperda irreparabel; e as coleitividades galegasresidentes nos diferentes paises, e moi especial-

mente, os que residimos n’esta re p ú b r i c aArxentina, un golpe que nos deixa sumidos endoor e sentimento.

Se ben a sua memoria, a sua doutriña, e osgrandes sagrificios e amarguras que él pasoupol-a libertade da nosa Patria galega, nonsomentes nunca porán esquecerse, senón quecada dia serán millor recoñecidos, mais ademi-radas e seu nome mais venerado e grorificadotal como él é merescente.

A Castelao non hai con quen comparalo por-que foi o mais grande xenio que nasceu na nosaPatria galega. Galiza foi en todol-os tempos pró-diga para producire mulleres e homes xeniaes,nas letras, nos diferentes artes e en todo cantopoida destacarse unha nazón culta e civilizada.Homes e mulleres ilustres e patriótas até o sagri-ficio, pro non houbo ninguén que abranguesetanto con tan outo i eisauto coñecemento edominio dos probremos da nosa Patria galegacomo Castelao.

Si por sorte pra Galiza houbera chegado ag o b e rnar a nosa nazón, seria un gobern a n t eexemplar comparabel a Rivadavia e Sarm i e n t oeiqui na Arxentina ea Franklin Roosevelt en Nort eAmérica. Pol-a sua visión pro g resista, honestida-de, a sua enérxica vontade e patriotismo.

Home de caraiter sinxelo, humanista e bon-dadoso: Sin posturas estudiadas e aparatosas.Con un trato e unha conversa que encantaban,na sua compaña, o que máis se sentia, era otempo que fuxia porque nunca habia presaestando xunto a Castelao.

Pero con esa caraiterística sinxela, bondado-sa e atenta, estaba tamén sempre presente o seucaraiter rexo, insobornabel e intranxente, tra-tándose das libertades da Galiza, ou si alguentratase con algun subterfuxio facerlle torcer ocamiño direito e limpo que él tiña escolleito. Onome de Castelao xa é un símbolo de libertade eredención en Galiza, que cada dia será maisademirado e venerado; non somentes en Galiza,senón tamén en paises eistranxeiros, porque xáhai moito tempo que a sua obra pasou as fron-teiras da nosa Patria.

A ademiración e sentimento que produxo amorte do noso gran Castelao, púxose ben demanifesto pol-a iñorme concurrenza ao velato-rio. As ofrendas froráes, o acompañamento ocimeterio, a presenza de Comisións deMontevideo, interior da república e mensaxesdas nazóns americanas.

Nunca esta gran cibdade de Bos Aires pre-senciou un acontecemento igual, na morte de unpersoaxe eistranxeiro.

Porque Castelao era un demócrata universalsin dobleces, por eso queria a libertade da nosaPatria galega xunto coas demáis nazonalidadesque compoñen a peninsua Ibérica. En moitasocasións puxo tamén de mañifesto a sua grati-tude pra esta grán repúbrica Argentina pol-asúa xenerosa hospitalidade.

Despois da grán perda irreparabel, queda asatisfaición da comprensión xeral eisposta pol-aprensa Arxentina, os órganos da nosa coleitivi-dade e a repubricana hespañola.

A door e sentimento que nos embarga, ecomún e xeral en todal-as persoas conscentes danosa coleitividade e de todos cantos coñeceron aobra do xenial patrióta, pero bai unha persoa aque Ile tocou máis intimamente, que lle fireu asua alma de muller tenra e garimosa; unha donasinxela e valente até o sagrificio, que o atendeucon cariño e dilixencia, sin desmaios nin amos-trar agotamento. Esa persoa ademirabel, pol-asua bondade e sua enerxia, e a señora VirxiniaPereira de Castelao. A éla, a máis sentida con-doencia de sentimento que, se en primeiro lugare de máis perto lle toca a éla, tócanos tamén atodos cantos o queríamos de corazón e ademirá-bamos a obra xenial e incomparabel do nosoapóstolo desaparecido.

23

CASTELAO, ESPRITOI M M O R R E N T E D A

GALIZA ETERNAP o r A. SUÁREZ DO PA Z O

Non e cousa fácil, ainda que pareza o con-trario escribir algo sobor da persoalidade deCastelao, xustamente n-istes intres en qu-a suafigura foi tan destacada en todol-os meios artís-tico-culturales e patrióticos ô producirse o feitodooroso da sua morte.

E non é fácil, posto que foi tanto canto sedixo que un atópase sin saber que decir paranon repetir conceptos xa eispresados.

Pero ainda eisí, non podo menos que deciralgunhas verbas en col da persoalidade do nosomorto como representante do esprito inmorren-te da Galiza eterna.

Porque xustamente aí istá unha das maisinteresantes facetas da vida de Castelao.

Castelao pra os alleos podia sere un grandibuxante, exquisito escritor, capacitado inves-tigador histórico ou político que captaba a sen-sibilidade do seu povo; pero para tudos os gale-gos, foi e será sempre a encarnazón da lexítimarepresentazón dos vaores morales i espritoalesda Galiza.

Ao longo da sua historia, Galiza deu grandesfiguras qu-acadaron outa persoalidade no terreodas artes, das cencias, das letras ou no sensopatriótico. Sempre Galiza tivo os seus vaoresre p resentativos. Escritores, artistas, músicos,poetas, políticos, humoristas, en fin, canto cons-tituie a persoalidade d-un povo. Pero Castelao,foi algo mais que tudo eso. Castelao foi, GALI-ZA. Eisí, sin outra verba, sin outro tíduo; ninmais nin menos que iso: GALIZA.

Emporiso é qu-a figura de Castelao tentodal-as caraiterísticas que distinguen en calis-quer país os forxadores, creadores ou propulso-res d-unha nazonalidade.

Ninguén con mais méritos nin millore stíduos para constituirse en figura símbolo danazón galega. Castelao acadou coma ninguén, aunanimidade do respeto i-o cariño dos galegos,dentro e fora de Galiza.

Nos derr a d e i ros anos, cando a traxediaenloitou ao chan galego, foí Castelao quenmillor e mais acertadamente enxuiciou á tirania.

As suas estampas de guerra: "Galiza már-tir", "Atila en Galiza" e "Milicianos", son ver-dadeidos documentos históricos que testemoña-ron ante o mundo inteiro a tráxica realidade dasideas "salvadoras da Hespaña".

Eiquí, en Bós Aires, deixou Castelao sabiasinsinanzas e rumbos definidos no eixemproconstante da sua incansábel laboura patriótica.

Cada un dos seus discursos púbricos ou dassuas charlas amistosas, eran unha outa leiciónco mestre prodigaba xenerosamente.

O seu libro, "Sempre en Galiza", enfoca enforma tan axeitada e comprensíbel os probre-mas galegos, que sen dúbida terá de convertirsena Biblia da galeguidade.

Castelao foi sempre o mesmo. Estudeante,medico, dibuxante, escritor, diputado, ministro,en calisquera cárrego ou en calisquera aitivida-de, il sempre foi un home galego.

A sua vida i-a sua obra situanno en un planotan destacado, que en verdade non se atoparia ocalificativo axeitado para definir a sua eixtraor-dinaria persoalidade dentro do movimentonazonal galego.

Foi, o verdadeiro apóstol da galeguidade. Asua presencia era sempre recibida con agarimo,ademiración e respeto, ainda por aquiles quenon compartian as suas ideias.

Vímol-o no dia do seu enterro. Non habiadistinzóns políticas. A persoa de Castelao, aca-daba a unanimidade do amor e do sentimentogalego. Tudos, tudos lle rendian o seu derradei-ro homaxe. I era porque Castelao tivo sempre amesma líña insobornábel de conducta. Tuda asua vida foi unha ofrenda constante a causagalega.

Os que tivemos a sorte de considerarnos seusamigos, sabiamos das suas inquedanzas, da suasensibilidade e do seu sagrifizo.

Foi un home sinxelo i honesto. D-unha sen-cillez ademirábel. Endexamais tivo un xestoorguloso nin de vanidade persoal. Para il, nonhabia diferencias de crases. Habia somentesgalegos.

Paladín das liberdades de Galiza, somentesconsideraba seus nemigos, a aquiles qu-o foranda liberdade.

Poseedor d-unha rexa e forte persoalidade,foi sempre nemigo dos persoalismos.

Nunca cotizou a sua verba nin a sua pruma.Con desinterés, patriotismo e sagrifizo, prestousempre a sua colaboración a tudo canto siñifica-se algo para Galiza.

En Revistas, periódicos, banquetes, aitospúbricos, en tudo, sempre istaba il disposto aaportar o seu esforzo sin vanidades nin xestos desuperioridade.

Il era por lexítimo direito o líder, o conduc-tor, o guieiro das arelas galeguistas, pero semprefoi o mais modesto soldado de tan nobre causa.

A sua vida, foi un verdadeiro eixempro. Ovaldeiro que deixa c-a sua morte ninguén pode-rá enchel-o.

Por iso, na ringleira dos mártires galegos, ilten que ser o pirmeiro, porque a sua agonia foilenta, doorosa; foi entregando a sua vida amo-diño, coma se quixera ir postergando volunta-riamente o seu sagrifizo final.

Bagaria, pintou a Castelao c-o curazón pin-gando sangue, refrexando a door da patriaensangrentada; i eisí foi a vida de Castelao;sempre c-o curazón latexante c-a door da patriaasoballada.

N-iste intre de recordación, chegue o meumais sentido homaxe a memoria do mais esgre-vio e representativo fillo da nosa inesquecidaGaliza, i-o faguelo vaia con il a promesa d'ins-pirarnos no seu eixempro, e manter semprealcendido o recordo da sua figura inmorrentequ-alumeará a groria da galeguidade que nunmañán proísimo, haberá de renderlle o verda-deiro homaxe cando o seu corpo volte a nosapatria, da patria á que sempre como ninguén,honorou o noso gran Castelao.

Para termiñar, deixo unha ideia, que coidodeberia levarse a praítica antes de cumprirse opirmeiro aniversario da sua morte.

F o rmar unha comisión de homaxe aCastelao, presidida pol-o Centro Galego, querecollera as adhesións de tudal-as entidadesgalegas de Bós Aires, e xestionara das autorida-des municipales d-ista cibdade que se dera onome de Castelao a unha rua de Bós Aires,homaxeando na figura símbolo da nazonalidadegalega o esforzo i-o sagrifizo dos galegos óengrandecimento d-ista gran cibdade.

Coido que non haberia inconveñentes denig-unha natureza que se opuxeran a concrei-ción d-ise petitorio.

Bós Aires qu-istá considerada com-a cibdádo mundo onde residen mais galegos, faria unaito de verdadera xustiza, dando a unha dassuas ruas o nome de quén representou todol-osvaores e todal-as virtudes de Galiza, da Galizaxencrosa que aportou o mellor dos seus fillos ôp ro g reso d-ista nosa tan querida segundapatria.

Agardemos qu-eisí sexa.

O L O I T A D O RC A I D O

P o r ALFREDO SOMOZA

No intre que nos deixa a delor que nos cau-sou a sua perda -tremenda nas pro p o rcións e irre-parabel nas consecuenzas-, doume a pensar nonoso morto amado, que foi apóstol da Causa deGaliza e que de oxe en máis será o guieiro queo u rentará os nosos aitos coa fé radiante e inmo-rredoira do seu apostolado.

E nos meus pensamentos desfian toda a gamadas condicións excelsas do loitador caido. E vexoao Castelao neno, cheo de agarimo pra os seusc o m p a ñ e i ros da infanza, que adouran n-él, aoCastelao mozo, loitando xa contra quenes, dome-ando pol-a forza as concencias mariñeiras e cam-pesías, faguían de Rianxo, como de Galiza entei-ra, un povo sometido; ao Castelao dibuxante, quecós seus trazos faguía falar aos seus monicre q u e s ,p roducindo en nós gargalladas de ledicia, uns, oua t e recendo as nosas almas co frio da carr a x e ,o u t ros; ao Castelao artista eximio da pruma, dopincel e do lápiz; ao Castelao pintor d'almas; aoCastelao literato, traendo ao noso idioma a gala-nura do seu ben decir; ao Castelao filósofo, falan-do nas suas obras, escritas ou pintadas, a filoso-fía que o povo entende e que tan ben prende nocelme da sua maneira de ser; ao Castelao orador,quente, cordial, atraendo as xentes a sua doutri-ña pol-a verdade i-o calor do seu verbo alcendi-do; ao Castelao político, levador do noso povo,loitando sin arreos e sin descanso pol-o compri-mento dos dereitos de Galiza e, cando contra todarazón Ile non son dados, marcando co seu finotalento o camiño que debe seguil-a galeguidade,a Te rra nosa, pra conquerir ser dona de si.

_ _ _ _ _ _ _ _

¡Qué grandeza ten a sua obra! Mais contodo, por enriba do artista, do orador, do filóso-fo, en col de todo eu poño a Castelao home, aCastelao humán, ao Castelao que atesouraba amiIlor virtude que se pode atesourar: a bonda -de. Que eso foi esencialmente a Castelao: unhome bo, un home de ben, fraterno, afeutivo,con un corazón que lle rebousaba da caixa dopeito pra solagar coa su prodigalidade cordial acantos se chegaban a él a lle pedir xusticia ouaxuda calisquera, e que como ninguén podíarepetil-os versos de noso Curros: "Qu'eu praquerer nacin todo caido, pra dal-a mau a tododisgraciado". Que non outra era a protestaperenne do Castelao: unha protesta contra ainxusticia que â súa Terra i-os fillos, dela se llesfaguia e se lles fai pol-os que a iñoran, a treicio-nan ou lle temen. Por eso foi dos bos e xener o -sos e por eso deu se enteiro, en corpo i-alma aGaliza a quen amaba como a propia nai.

_ _ _ _ _ _ _ _ _

E como filla de todas esas calidades i-emparellándoas todas, a sua conducta , personale política. Conducta de liña, nítida, de brancu-ra de neve. A conducta dos homes, sin a qué asmoitedumes non atenden ao político, nin siguenao artista, nin o literato, nin son d'abondo ver-bas mais ou menos ardentes pra levar a unpovo, como Castelao o levaba, detrás d'un Ideal,anque seia tan sagro como a defensa da propiapersoalidade.

A conducta, honesta, sinxela, limpa, nobredo noso home que vai deixando como o ronselda lancha que leva as nosas mais caras ilusións

24

que queremos ver feitas realidades. A conductado Castelao ¡qué espello pra nos mirar e queexemplo pra o noso futuro!

_ _ _ _ _ _ _ _ _

I rman Castelao: Fuche dos meus. Uneúme atí o sangue i-o amor a Te rra. Si as ánemos dosnosos abós te atopan diránche que non desmen-tiche a caste. Compriche ben o teu deber. Fuchesdos bos e xenero s o s. Por eso mereces vivir no san-toral laico da Patria Galega, no que terás de coteacesa, no altar dos nosos corazons, a lámparavotiva da tua lembranza que como farola lumi-nosa guiará nosos pasos pol-o camiño que mar-caches e nos levará a te imitar en canto poida-m o s .

O INTRE DOPA S A M E N T O

P o r MANUEL SILVA

Foi no sábado 7 de Xaneiro i-eran as dez ecincoenta de noite cando acaesceu o fin dodrama que nos deixou na orfandade a todol-osgalegos do mundo. Fun abraido espeitador deprimeira fía. Inda é cedo pra lembrar con verbasexeitadas a doorosa escea i-os seus persoaxes.Deica agora as bágoas cegan e pruen.

Os derr a d e i ros intres da vida do nosoCastelao devalaron no agarimo coidadoso doCentro Galego, nunha estanza ilumiada porunha lus lene, incansabel no afán de crearsômas. Sentada na beira do leito, apreixandocos seus brazos ô que agoiza, está, dende faimoitas horas, Virxinia, a compañeira de sempre,firme na grandeza da súa door estoica, â quenon foi posibel aforrar o intre fadal, porque elaquer recoller o alento derr a d e i ro do seuDanieliño.

Sentado nun corruncho, sen pestañear, coninmovilidade de pedra, está o doutor Rey Baltar.Ainda o estou vendo ca cabeza antre as máns i-o ollar cravado en Castellao seu vello compañei-ro, a cuio findar asiste como si asistise â súapropria morte.

Chégase ô intre que xa ren poderá deter,mais Pastor e Sánchez Guisande, médicos decabeceira, siguen a loitar e buscan con desespe-ro a vea do brazo esquerdo do doente nun inten-to imposibel.

Esto e algo máis acontesia alí.Era que a emozón do drama trascendía e

inzaba todol-os ámbetos do Centro Galego. Áporta da peza, Prada confúndese nunha apertacon Núñez Búa, namentras se lle afogan as ver-bas "Váisenos noso pai"!... Manuel Puente nonacouga, indo de un lado n-outro, ceibando ordespra se alerdar. Don Xoxe Villamarín e donClaudio Fernández, erguidos na súa delor, soncoma dous vellos carballos ourensáns castigadospor unha fadalidade sen remedio. Alonso Riosfai esforzos pra conter o pranto, i-ElpidioVillaverde da saída ôs seus soloucos e as bágoasbaixan pol-a súa face. Son as mesmas bágoas debomaxe que lle adican as sofridas a boas enfer-meiras que soupeno poñer a súa mellor vontadei-os seus desveos ô servizo do doente. E todos aunha ficamos mergullados n-unha calada emo-zón. Cruzámonos ô largos dos silandeiros pase-los e sóio temos azos pra dirixirnos olladas quese perguntan: é posibel isto?

Érao. Foi posibel isa ferida que nos doerásempre ôs galegos no cerne da ialma, isa doorsen termo espetada pra sempre nas entranas daTerra. Porque n-aquelas horas sen termo da

noite do 7 de Xaneiro decatabamonos, non porrazonamento, sí por intuición, pura, de queCastelao era Galiza. Castelao -isa noite fíxosecraridade no meu esprito- era o que nos xunguíaa todos a redor da súa leialdade a da súa nobre-za sempre vixiantes, tensas e sen acougo. Eagora penso que teremos que acudir â súa lem-branza-ô recordo da enteireza de toda a súavida, enteireza de unha peza, que vai do berce ôcadaleito - pra seguirmos ameados a redor dosanceios ideaes do Mestre. Eisa sóia maneira desobrevivilo, de que os nosos beizos señan dinosde loubar aquela vida tan rica( tan agromada,tan fonte de vida.

C A S T E L A O ,ESGREVIO E IMMOR-R E N T E PA T R I O T A

P o r MANUEL CELSO GARRIDO

Eu teño dende fai tres anos, n-un cuadrono que tamén está a efixie dos meus pais mor-tos, un retrato mui intresante, debaixo dohimno de Galiza. E unha "foto" sacada enNova York, creío que no Royal Wi n d s o r, no quese hachan, na pirmeira fía de butacas, cincofiguras esgrevias da democracia hespañola;c a t ro, galegos de caste: Ramón Suárez Picallo,Alfonso R. Castelao, Basilio Álvarez e Marc i a lF e rnández, e unha, castelán: o frade P. Lobos,c é l e b re pol-a súa incondicioal adhesión a causarepublicán. Non mi intresa en que aito foit o m a d a .

De tod-esta xente, tres viven ainda, adica-dos a defender i-espallar os nosos ideais i-asnosas arelas. Pro, dous exemprares mañíficoscomo especimens humáns e como paradimasde conduta, os dous galegos, morre ron xa:Basilio Álvarez, o inesquecíbel Cura de Beiro, eAlfonso R. Castelao, o meirande fillo de Galizadende hai séculos i-o noso indiscutibel guieiro .M o rtes as dúas irre p a r a b res para a Nosa Te rr a ,p o rque temos de tardar moito en alcontrar unpar de homes que os sustituian.

Da morte de Basilio Álvarez xa falamosdabondo co gallo do seu deceso. Xa dixemosentón o valor da perda i-a dimensión da nosad ó r. Pro, de Castelao, do noso grande, do nosoinfindo Castelao, inda que temos xa faladomoito, quédanos moito máis por decir, tantopra eisaltar a súa imarcesibel figura de art i s t a ,de orador e de literato, como pra pór no marc oaxeitado e cabal a súa esgrevia barilaza perso-al de home público galego e de patriota gari-moso e fidel. Pra xiquera achegarnos â fondu-ra d-os nosos sentimentos, e para albiscar ainmensidade da súa perda, fannos falla escribirmoitos milleiros de cuartelas; inda eisí queda-rá moito por decir.

P ro, eu penso cambiar agora a posición d-iste retrato con respeuto o himno. En adiante,os cinco esgrevios homes. Porque o canto -tes-tamento de Pondal que afrora nos beizos gale-gos noso canto patriótico ficará debaixo d-aquiles en intres de eisaltación e de culto âTe rra-, fica na nosa beira, a carón da nosaPatria, namentras que dous d-aquiles grandei-ros i-ademirabeis patriotas xa non estánconosco, porque colleron viaxe car-as ro i t a sinfindas da eternidade. E digo isto, porque, seben morre ron físicamente, esmoreándose a súafigura física e o transitorio do seu corpo, a súaobra, a súa alma e o seu eixemplo, sempre vivoe perdurábel, estarán por sempre presentes ennós, aguilloándonos coa súa impalpabel pre-senza, nos nosos traballos a prol da Patria e nadefensa i-espallamento das nosas are l a s .

Miráinos a todos, con fixeza i-atención. Profixaivos sobor de todo no inmorrente Castelao.Védeo. ¡Qu-esgrevia e baril figura física, coamirada astraida e triste, e co seu tradizoal lazono colariño da camisa, com'unha volvoreta qu-alí se pousase a descansar, como na máis sen-síbel e re p resentativa frol galega! Fixáidevosna amplitude da súa frente, e na rexedume dopeito, da que tantas ideias xeniais e do quetantos sofrementos sairon a espetárense nosafáns galeguistas. E miraille a man direita, isaman histórica que tantos trazos fixo pra descu-brir en liñas figuras o noso xenio i-o nosoinconfundibel humor, que-arrecende a tristurai-a inquedanzas.

Miraino ben, e fixáidevos en tod-él. Ise é ohome que acabamos de perd e r, máis só física-mente. Nos outros sensos, non. Porq u e ,Alfonso R. Castelao, fica dende sempre -i-agora inda máis- no ceio angurioso das nosasa relas patrióticas, é dend-o día mesmo do seud e s a p a recemento, é unha estrela máis, brancae brilante, nos anceios inmorrentes de Galiza, -que son xa ronsel meirande que o Camiño deS a n t - I a g o .

A MORTE DEC A S T E L A O

P o r LUIS PIMENTEL

Dende neno xa, poucas cousas me movero na un sentimento especial de tenrura tanto comoa contempración da Vi rxe das Angurias. Isteg rupo da nai i-o fillo morto xa home, xa adul-to sobor do seu colo...

Somentes unha vez na miña vida -fai xamoitos anos- ollei ó Castelao. Pro fiteino ben ósollos. Xa tiña entón ollos do que vai pra cego.Eran coma duas limpas pozacas entre o acan-tilado celta dos seus pómulos duros. Tiñan isacraridade profunda, queda, que algunhasveces sorprendemos no mar; isa i-auga feita árcallado; isa doce trasparencia do mais tenrocristal. Paresciame que os seus ollos escoitabanisa lonxana e misteriosa música que das outasnoites ven. Fiteille ós ollos e nada habia alí det u r b a d o r... estancia limpa, sosegada, nobre ,b o a .

Castelao morreu e unha presa de terra deGaliza pechou pra sempre as fiestras l-isacrara estancia.

O home de Galiza co seu corazón escoadopol-o desterro descansa no colo de Rosalía.

N-isa lonxanía de onde os meus versosveñen eu contempro iste grupo que, como aquílo u t ro, movérame sempre a un especial senti-mento de tenru r a .

CASTELAO, ESPRITODE GALIZA

Por BENITO CUPEIRO

Cando os tempos sexan chegados, e as futu-ras xeneracións galegas, donas, ao fin, do pro-prio porvir e da patria que as veu nacer, ao per-c o rrer coa ollada re t rospeitiva os lindeiros dahistoria e lembrar a loita encol do re c o ñ e c i-mento dos direitos nazonales de Galiza, un

25

home -entr-os que adicáronse á outa e honro s amisión da redenzón dos eidos nativos- acadarápra sí a meirande estimanza e achará, na ialmado povo galego, o mais fondo e afervoado sen-timento de gratitude; porque, Castelao -que éde quén nos ocupamos- na constelación form a-da pol-os guieiros do noso povo, é a estrela demais manitude, a de brilo mais refulxente noceio da patria, que, a xeito de inmorre d o i r alabarada, alumeará, coa sua vida eixemplar, asconcencias da grei de Breogán, no perc o rrer daroita en demanda das grandes realizacións queas épocas vindeiras lle re s e rv a n .

Castelao é un d-ises homes que soio ocasio-nalmente xurden no concerto dos povos. Asveces parez que a sabia natureza pro p u x é r a s ecriar homes que, son, podemos decir, obras dea rte, xa que, ó doutalos dunha alma supersen-sibel convírtense en abandeirados das maiscaras aspiracións dos povos, en fideles inter-p retes do seu sentir; tal era, pra Galiza, o guiei-ro desaparecido, arquetipo da galeguidade,v e rd a d e i ro esprito da rosa raza.

Castelao era un predestinado. Non abonda-ba que os males da terra galega fosen cantadosnos versos inmorrentes da gran Rosalía; ninque Curros, Pondal, Brañas e muitos outro sa l u m e a ron con seu saber a noite en que vive at e rra escravizada; percisábase que as angustiase doores, esperanzas i-aspiracións das nosasxentes, que él coñecía cal ninguén, (porq u etamén cal ninguén interesouse por elas) tras-pondo os límetes da patria, tiveran re p e rc u s i ó n ,non soio nazonal, senón tamén universal, por-que, sin dúvida, ningún galego acadou pranosa terra tal valimento de universalidadescoma o noso arquetipo, coas obras que nos dei-xou en herdo. Se o arte é manifestación do sen-tir das almas seleitas, que sirve pra re f rexar asaspiracións dos homes en col da perfeición, queé a beleza suprema, o arte de Castelao é dobre-mente fermoso, cuase que subrime, porque é abeleza posta ao servizo da redenzón dun povo,dun gran ideal de rexeneración, libertade exustiza; porque os sentimentos de xustiza sonas mais belidas manifestacións do espritohumán, o meirande espoñente da sua superio-ridade e, niste orde, Castelao é unico incompa-rabel, mirade, senón, os seus veIlos e os seusnenos. ¿Non dan a sensación de que nisas liñassinxelas e incomparabels rebulira, latexando,unha ialma con todo o seu contido de senti-mentos, ideias i-emocións? Non podia ser dou-t ro xeito; era tan grande a densidade espiritualdo noso guieiro e tan fonda a sua aspiración dexustiza, que cada un dos seus dibuxos é un ver-d a d e i ro alegato contra as fortezas da incom-p rensión e da tiranía.

P e ro, non abonda que lembremos acotío ae s g revia personalidade do noso máximo guieiroe lembremos as grandes virtudes que adovia-ban a sua persona; é mester que as leicións quepra nós sinifican as obras que son froito do seuinxenio, e o exempro da sua vida de apóstolocívico do sacro ideial da redenzón do chan nati-vo, sirvan pra sinalarnos o cumprimento deunha obriga.

O mellor homaxe que á sua lembranzapodemos trebutarlle é seguir loitando condesintrés e patriotismo, pra que teñan fin cum-prido os anceios do noso ilustre compatricio,inspirándonos nas suas ensinanzas, que, pranós, non deben ter outra interpretación qtje ade consideralas o seu testamento político. Si asío facemos, o día, non lonxano, en que a libera-ción da patria sexa unha realidade, entóndendes da eternidade, a ialma inmorrente donoso mestre sentirá a lediza de ver como assuas labouras non se perd e ron no esquence-mento, senón que, pola contra, fican imborr á-bels no re c o rdo do povo, pra erguelas na totalc o n s a g r a c i ó n .

¡Ouh mestre ben amado,ti non te fuche, non estás ausente,que, por nós ben lembrado,decote estás presenteno noso corazón i-a nosa mente!

Un dia —¡mouro dia!ganosa de crebar o teu alentochegou a morte impíai-ó cumprir seu intentoafundiu nosas almas no tormento.

¡Ai soma benfeitorade piñeiro, carballo e castiñeiro,pra ti morar agoraten d-haber un luceiro,de todos cantos brilan o pirmeiro!

O verbo teu, aceso,o verbo teu, aceso,frolecia pol-o ideial posesoi-a frol da fidalguíaen tuas verbas o feitos recendia.

Sol craro que brilabasn-estas horas inhóspitas i-escurasi-os froitos requentabasdas colleitas futuras,inzando venturanzas e farturas.

Garda nosa seituraesprito do amor, e noso gando,ti qu-houbeches premura pra ires sementandoos froitos que xa temos xermolando.

No mañán segaremosa colleita que tesnos prometidai-a ti ch-ofrendaremos,coa ialma conmovidao mellor da semente recollida.

¡Ai Deus, ¿por qu-o levache?¿Por qué do noso ben fuch-envexoso?¡Tan orfos nos deixachesen o guieiro nosoque con dor nos feriches abondoso!

¿Por qué, Deus de bondade,ó tronzar a sua vida xenerosanon tiveches piedadeda fror arrecendosaque naceu i-arumou na terra nosa?

¡Ventiño gasaleirodas próvidas seituras namoradoer-o noso guieiro,o noso mestre amadode Galiza, e do mundo, ademirado!

Luar de noite crara,estrela briladora no abrente;

sobr-a nosa searaaurora relucentei-orvallo fecundoso pr-a semente.

O ar, emocioado;ó pasar a sua veira, lle cantabai-ó pobo, seu amado,o nome d-él louabae respeito i-amor lle trebutaba.

Bágoas dos nosos ollosque, doídas, queimantes e saindodo corazón, resollosd-él son, e van pedindoacougo pr-este noso dor infindo.

Vos crama un pobo enteiroespritos do além: emparelladeo seu astral roteir oi-honor lle trebutadeporque tanto meréz sua dinidade.

¡Ai dona benqueridado noso grande mestre, compañeiroda sua froitosa vida;acouga, nón tristeira,que xa él acadou a groria enteira!

Non viva congoxosaa que soupo ser dina de gabanza,a que foi animosai-en fidel semellanzada galega muller, foi a sembranza.

¡Ouh Galiza louada,nai amante dos "bos e xenerosos",ouh patria ben amada;pra gardar os seus ososdespón un dos recantos mais fermosos!

Despón, pra sua coroa,os mellores ramallos de loureiros,dille fermosa loa,que, dos teus pregoeiros,Castelao foi pirmeiro dos pirmeiros.

¡Teña nas terras nosaso derradeiro acougo sosegado,de frores recendosasseu lóvio rodeiadoi-ó seu nome decote venerado!

¡E teña nos outeiros,pol-as valgas, i-en vilas e cibdades,moimentos a milleirosi-en todal-as edadesas loubas que merescen as deidades!

Bos Aires, 10-1-1950.

N A M O R T E D O M E S T R EP o r AVELINO DIAZ

26

LOITO NOSC O R A Z O S …

P o r ANTÓN CRESTA R

M o rreu Castelao. Loito nos corazós, bago-

as nos ollos, nas gorxas, puños pechados, fre n-tes outas e paso firme para seguir o ro t e i ro qui-l nos sinalón cara a liberazón da NAI TERRA.

Castelao, Apóstolo dos evanxeos da santacausa da túa Galiza. Fúches artesán das múlti-

ples aitividades.M e s t re de civismo das xuventudes galegas.O téu lapiz de dibuxante transformouse en

aguillón que se nos cravou cadrís do caciquis-mo galego.

A túa pruma foi buril que gravou na durai n c o m p resión dos nemigos de Galiza os seus,anceios de povo ceibe.

Có peso da túa verba dura, razonabel e iró-nica nivelaches a balanza da xusticia, da que

tan orfa vivira Galiza.

Como labrego, araches fondo na concenciados teus concibdadans e cuia semente xerm o l aregada pol-as bágoas do teu sagrifizo.

M a r i ñ e i ro que apreixaches na túa copeadatodo cardúmen d'un povo que veu en tí o seug u i e i ro indiscutido.

Fuches canteiro, xuntando pedras nom i l l a d o i ro do teu sanitario, escomenzaches

un pazo-a a libertade de Galiza— o que nonpoideches ver acabado; pero deixaches unpovo preparado para seguir a túa labourae s c o m e n z a d a .

F e rre i ro, ca mandarria das túas conviciós

machacaches na bigorna da túa austeridade ax e n reira dos nemigos de Galiza e moldeaches ateu gosto.

A túa vida foi un vieiro de estrelas, feito,sin altibaixos.

M o rreu Castelao, loito rnos corazós... fre n-tes outas e paso firme para seguir o ro t e i ro qui-l nos sinalóu cara a liberazon da NAI TERRA.

Montevideo, xaneiro de 1950.

Homaxe a Castelao por Laxeiro

HOMAXE AC A S T E L A OP o r XESUS NIETO PENA

I

Pois perdímol-ó Pai, orfos ficamose unha anguria de morte nos ro d e a—anque, se o pai morreu, ficou a Idea,con ela viva ao Pai, r e s u c i t a m o s . . .

Xunto da nosa Nai o agard a m o s—Sol que na sombra traxica alumea...Chegará como un rei, de terra allea,ao son das gaitas e dos doces salmos.

"Os tempos son chegados" dirá a Te rr a ,a volta do heroi chamará ä guer r ase mudarán as froles en espadas ...

E no ar do mundo celta xenero s oas grorias do galego valer o s o— f roles de libertá— serán cantadas.

I I

A doce Nai na illa da saudadechora pol-o seu fillo mais amadom o rto de amor, á dór encadeado,p u ro Mártir da Te rra e da verd a d e .

Ela non soupo sua última vontadenon recibiu, o adeus do desterr a d o ,non lle pechou os ollos de afogadonín lle cruzou as mans sua craridade.

Chora Galiza, chora pol-o ausentechora Nai por teu fillo amarg a m e n t ementras Deus lle prepara un cadaleito

de estrelas pra o viaxe de r e t o rn o ,e infúndelle teu sono, doce e morn o ,¡qué xa camiño corre do teu peito!

I I I

Chorando os ventos da Galiza infinda,chorando os albres e chorando os montes,chorando as augas-ríos, mares, fontes,e i s p resan sua dór, ceibes ainda.

¡Ceibes amados! Endexamáis se rindaa bandeira de azures hourizontes,qu'íl chegará por invisibels pontesao doce lar que seu amor lle brinda!

Il vivirá, Pastor de liberd a d e s ,baixo o palio das vellas carballeirasp redicando seu credo con ledicia...

M o rtos e vivos de todal-as edadeso seguirán as illas der r a d e i r a sabeizoando o nome de Galicia.

X a n e i ro, 1950

27

“ E L B A R B E R O M U N I C I P A L ”P R I M E R A S C A R I C A T U R A S D E C A S T E L A O

P o r RAMÓN REY BALTA R

O 17 de Xullo de 1910 foi para Rianxo undia sensacional. A pequena vila mariñeira damaravillosa ria da Arousa tremou de emocióndiante dunha folliña voandeira tiduada "ElBarbero Municipal", que ostentaba ao fronteunha graciosa caricatura. Un labrego de mon-teira afeitaba a un señor, cuio chapeo xacíacaído no chan. O barbeiro exercía as súas fun-cións a cabalo das pernas do cliente, que, aoparecer, non se atopaba moi a gosto no sillón enque se sentaba.

Ao costado esquerdo do tíduo, líase a filia-ción política: "Semanario conservador"; edebaixo, nun re c u a d ro estas indicacións:"Oficinas, Hospital 2. La correspondencia polí-tica al Director D. José Arcos Moldes; la admi-nistrativa, a D. Alfonso Rodríguez; la literaria aD. Eduardo Dieste."

Encabezando a primeira páxina, destacába-se a dúas columnas un saúdo dirixido a todol-oscolegas de "dentro e fora da rexión", a quenes"O Barbeiro" pedía "desinteresada i eficazaxuda" na tarea hixiénica que naquel intre,escomenzaba e que consistía en procurar maorpulcritude e aseio nas funcións políticas e admi-nistrativas do cada día máis descoidado e roño-so —son as suas verbas— municipio rianxés.Asimesmo ofrecía os servicios propios do seuoficio aos auntamentos do partido de Padrónque tiveran necesidade de afeitar en seco, ou de

"peinar á candela", a calisquera que, abusandodo seu poder, pretenderan eseravizar aos povoson seducilos con promesas tan falsas como alibertade que pregoaban.

Deste xeito saeu á rúa o periódico, terror decaciques, onde Castelao pubricou as súas pri-meiras caricaturas, Eduardo Dieste os seus pri-meiros artigos i eu os meus primeiros versos.

Ao comenzar o ano de 1912, "O Barbeiro"apareceu cunha nova caricatura ao fronte. Omesmo labrego, anque mellor vestido, rasoirabaa un indio, coroado de prumas i engrilado pol-as canelas a un cepo. Do seu brazo esquerdosaía unha cadea apreixando pol-o pescozo a unmono, que a modo de lanza levaba un pau, encuio remate pousábase unha leituza. Tanto oseñor da primeira caricatura como o indio dasegunda eran o mesmo persoaxe. Tratábase doseñor de Rianxiño, o famoso Viturro, que anquenon tiña forca e coitelo, dispuña de todal-asautoridades ao seu antoxo. Varias viñetas, quepouco a pouco habían ido adornando as páxinasdo periódico, compretaban o aderezo.

Para ser fidel á verdade, é mester acrarar queao embandeirarse "O Barbeiro" no partido acau-dillado por Maura, non siñificaba que os re d a i-t o res estiveran identificados coa política do ilus-t re estadista mallorquín. O que pasaba era que,para loitar con probabilidades de éisito en contrado cacique de Rianxo D. Manuel Vi t u rro, segre-

dario da Diputación provincial da Cruña el u g a rtenente de Gasset na mesma pro v i n c i a ,había que buscar amparo nun partido forte i ene-migo dos liberales, i ese amparo douno o marq u é sde Figueroa, ex ministro conserv a d o r, a través doseu re p resentante en Padrón, D. Ramón To x o ,home de gran cultura e abogado de fama, quehabía ocupado outos cárregos políticos.

Velaí porque "O Barbeiro" chamábase con-s e rv a d o r. Pero elo non era oustáculo para quenas súas páxinas se gabara a campaña de BasilioÁ l v a rez, que ao fronte da "Liga de acción galle-ga", despertaba a concencia adormecida dasxentes do agro en moitedume de mitins, un doscuaes, coa nosa colaboración, celebrouse noa n t e rgo Pazo arcebispal de Lestrove. Alí dende obalcón prencipal do patio de armas, diantedunha concurrencia numerosa, o batalladorc rego de Beiro deixou ouvir a súa voz apocalípti-ca, facendo estremecer a homes e pedras.

Outra vez, o sernanario de Nákens, "ElMotín", reproduxo un artigo do "Barbeiro", noque se facía un caluroso eloxio dun vello fidalgopadronés, primo, por certo, da gran Rosalía, D.José de la Hermida y del Castro —eisí firmabaél—, anticlerical furibundo e colaborador docitado semanario e máis das "Dominicales", quehabía sido enterrado civilmente con toda pompae gran acompañamento. "O Barbeiro" decía délque era un santo laico. Ao final do artigo

28

Nákens había posto: "¡Y esto lo escribe unperiódico conservador!... " Nákens descoñecía overdadeiro sentir dos oficiaes barbeiros.

O periódico viveu hastra os primeiros mesesde 1914, o ano fatídico que precipitou aomundo nun período de efervescencia e confu-sión que aínda non acabou. Case catro anos deloita sen cuartel mantivo "O Barbeiro", "esebello periódico, chiquito y bravucón", como déldixo un día Antón del Olmet, en carta dirixidaaos seus redaitores con motivo do seu segundoaniversario.

Relatar as incidencias desa loita, sería cousade encher cuartelas e cuartelas indefinidamente;baste decir para o ouxeto desta crónica, que osdibuxos de Castelao, dunha gracia, unha finura eunha intención incomparabeis, lograron a popu-laridade do "Barbeiro" en todo o Partido dePadrón, chegando a sua sona, non somentes ácapital da provincia, senón ao propio Madrid. Simal non me lembro, o "A.B.C." pubricon un art i-go coa firma do renomado escritor José Francés,no que se falaba eloxiosamente do pequenosemanario rianxés e dos dibuxos de Castelao.

Eisí, cando éste chegou á Corte en Maio de1912 i entrou no despacho de D. Alfre d oVicenti, direitor de "El Liberal", levando, comoél mesmo escribeu, "un cartapacio debajo delbrazo, lleno de trabajos que eran mis ilusiones",non era un novato na arte da caricatura; era undibuxante curtido, que había mostrado a súagarra durante dous anos arreo, ridiculizando coseu cáustico lápiz a pequenos e outos caciques,tan abundantes entón na nosa Terra.

O trunfo de Castelao en Madrid foi rotundoe fulmiñante. O Cónsul de Galiza como cariño-samente se lle chamaba a D. Alfredo, abreulleao mozo rianxés de par en par as portas, tanpechadas para os novicios, dun gran diario. Osdibuxos de Castelao axiña se fixeron popularesen toda a Hespaña, e déronlle a fama que des-póis acrecentou a través da intensa e froitíferalaboura que para a nosa door e desgracia deGaliza, finou fai pouco en Bós Aires. Castelaoconservou sempre profunda devoción por R.Alfredo Vicenti, a quen consideraba como unhome de gran talento e, sobor de todo, como ungran galego.

Con estas probes liñas, eu quero render tri-buto á memoria do meu querido amigo —máisque amigo, irmán—, con quen escomencei a loi-tar pol-o saneamento político da nosa Terra; edespóis dunha longa separación, o destiño vol-veunos a xunguir eiquí, para continuar loitando,vellos xa, pero co esprito mozo, pol-o mesmoideial, pol-a eterna Galiza, dispostos, como sem-pre, a dar todo por ela.

Daniel xa cumpleu a súa misión. ¡E aboféque foi grande! As novas xeneraciós xa teñen oguieiro.

C A R TA D OESGREVIO ESCRITORE ACADEMICO POR-TUGUES Exº MANUELR O D R I G U E S L A PA

Lisboa. 26 de abril de 1950.

Exma. Sra. Da. Virginia Pereira de Castelao.

Buenos Aires.

Só agora soube do falecimento do seu mari-do. Como amigo e admirador que fui dele,venho dar-lhe sentidíssimos pésames e oferecer-lhe os meus serviços. Senti a sua morte como adum irmáo; porque éramos verdadeiramente

irmáos, na línga em que falávamos, na culturaem que entranhávamos o ser, na "arela" de jus-tiça e no amor do povo em que comulgávamos.Possuo quási todas as suas obras, algumas comdedicatória afectuosa e expressiva. Assisti, comminha mulher, á homenagem que lhe prestaramem Lugo em Junho de 1932. Na fotografía quenos tiraram, estou, por trás da bandeira daGaliza. Encontrámo-nos por vezes em Portugale, com o vendaval da guerra civil, nunca maisnos tornamos a ver. Mas segui sempre, cá delonge, a sua generosa aventura.

Minha senhora, —digo-o com pro f u n d aconmoçáo—, a Galiza perdeu com o seu maridoo seu homem mais representativo, o seu herói,difícil de substituir por muitas geraçóes. Resta,felizmente, a sua obra, que é um monumentoimperecível, vingador, da "Terra asoballada", euma liçáo de ternura e de amor pelos humildesvasada em formas de arte incomparável.Valhanos ao menos isso, pra aminorar umpouco a dor de o ter perdido.

E com esta esperança de que a sua obra, col-gida e reimpressa como deve ser, continue, paraalém da morte, a missáo do seu autor, que medespeço de V. Exa.., ficando á sua disposiçáonesta terra para tudo em que possa ser de minservida.

Creia-me de V. Exa. muito atento

MANUEL RODRIGUEZ LAPA.

C A RTA DO LIDERVASCO, EX-MINISTRO

DA REPUBLICAH E S PA Ñ O L A

D r. MANUEL IRUJOWesbcheff, 20 enero 1950.

Amigo Prada:

Castelao ha muerto. ¡Viva Castelao! Lo hesabido tarde. Pasaba unas vacaciones en casa demi hija, y unas vacaciones dejan de serlo si elcorreo sigue funcionando con normalidad.

Castelao es el precursor de la libertad deGalicia, su cantor, su poeta, pintor e historiador.Todo eso sigue siéndolo, porque Castelao, suobra, vivirá tanto como viva Galicia, y su figuraprócer se acrecentará cuando lleguen los días,que llegarán en que Galicia, recobrando su pro-pio ser, se redima de los siglos de esclavitud enque, desvíos de sus hijos más obligados a hon-rarla y opresiones extrañas que aún siguen ate-nazando su cuerpo social, la pusieron. Mas lamonumental figura de Castelao no es sólo deGalicia. Cruzó sus fronteras tiempo ha. Es unnombre que fué dado de alta entre los varonespreclaros de valor universal. Ninguna enciclope-dia seria dejará de anotarlo en sus páginas. Yono necesito re c u rrir al brillo de su valer.Recuerdo más de cerca el afecto entrañable desu corazón, que era lo mejor de Castelao, con sertan ingente su obra de artista, escritor y hombrerepresentativo.

Como amigo, como vasco y como hombre ,me asocio cordialmente al dolor de Galicia.Ruégole, amigo Prada, tenga la bondad de trans-mitir mi pésame más sentido a la colonia gallegade Argentina. Y le suplico anotar mi nombre enla relación de los que por suscripción costeen laestatua que Galicia —Galiza ceibe—, ofrezca alprecursor de su libertad.

Muy suyo,

M. IRUJO.

DE M. SERRA MORETPRESIDENTE DO PARLAMENTO CATALÁN

NO EISILIO

Sr. Rodolfo Prada. — Buenos Aires.

Mi querido amigo:

Ignorando la dirección del Consejo deGalicia al cual quería yo expresar mi profundapena por la muerte de Castelao, siento necesi-dad de escribirle a Vd. a riesgo de importunar-le y robarle el tiempo que necesita para atendera sus múltiples ocupaciones. Discúlpeme, amigoPrada, pero me parece que Vd. como ninguno,ha de comprender mi estado de espíritu y la exi-gencia tenaz de comunicar mi angustia a algunoque esté fraternalmente identificado con aquellaalma inmensa que no ha desaparecido ni puededesaparecer y que velará por los siglos los sue-ños de reivindicación y de libertad de la dulceGalicia que Castelao supo de mano maestraesculpir en sus portentosos bocetos de la"Galicia Mártir".

La pérdida de Castelao es verdaderamentei rreparable. No hay forma de hacer otroCastelao, porque era materia pura, translúcida,como un desprendimiento solar, iris original yúnico de una patria dolorida, fecundada y entránsida espera de rendir su fruto milagroso. DeCastelao puede decirse que no nació ni murió;pasó por los espacios como una estrella derumbo fijo y es posible que reaparezca otro díacon la misma pompa y la misma grandeza. Enlos mundos que está ahora visitando, dejará laprofunda estela de su paso y asombrará con sufinura, su gravedad, su imposible materialidad;tanto había de espíritu y de levadura etérea enel hombre extraordinario. La maravilla de supalabra, de su escritura, de su lápiz, de cuantoennoblecía con su tacto, queda en nosotros en elpasmo de ese portento que tuvimos el privilegiode conocer y de tratar.

¡Cuántas veces he recordado nuestras entre-vistas, aquellas reuniones de Galeuzca, quesellaban en torno a la gran figura la solidaridadde nuestros pueblos! ¡Cómo evoco las horasvividas en ese Buenos Aires, discurriendo sobreel pasado, vislumbrando un futuro, siempre conla sensación de una clara fraternidad, promesade porvenir fecundo!

Siento que esta carta tenga tonos de lamen-to y depresión. Vd. sabe que no es mi estilo,pero la pérdida de Castelao es para mí un lúgu-bre anuncio y un hito impasable. En mi solita-ria lucha, Castelao era realmente un sostén, ysin escribirnos, sin necesidad de contactos fre-cuentes, era el monumento visible a distancia,guía segura para seguir ganando concienciapara los pueblos ibéricos, de sus posibilidades,de su superación, de su destino. Ojalá el recuer-do de Castelao sirva para conservar la flor deli-cada de Galeuzca, flor que ha de llegar a sersimiente y fruto. Debemos juramentarnos a queasí sea.

Le ruego salude en mi nombre a Villaverde,Alonso Ríos y a los buenos amigos gallegos, conquienes he compartido horas de plenitud y deacción.

Perpignan 6 de marzo de 1950.

Retrato de Castelao. Grabado en madeira, por Carlos Maside.

30

V I D A E P A I X O N D E C A S T E L A OP o r J. NÚÑEZ BÚA

Castelao cos seus pais e irmáns (foto feita en Buenos Aires, ó voltar á Te rr a ) .

Castelao de neno.

"Un autor, un artista, non infruie máis que de certo xeito co que escrebe e manda impren -tar. Sóio adequire verdadeiro poder sóber dos homes cando a súa vida, a súa eisistenza e asúa persoalidade confirman a súa verdade e as súas ensinanzas." —

S. ZWEIG.

Nista oportunidade sóio é posibel riscar eiquí unha apre s a d areseña biográfica do noso amado mestre. Será coma un adiantoda ampria que un dia prósimo trataremos de redaitar en coldaquela vida tan prea e rícaz, apaixoada e consumida na sagraara da patria galega.

AROUSA, BERCE DE ENXEÑOS

As augas dos nosos rios xurden mainas do seo da terra, esco-rregan amodo pol-o chan ou choutan en fervenza antre os pene-dos i-as laxes dos pranos montesíos. Van apagando a sede dosm i l l e i ros, pintando de xugoso verdor searas e folgadas, i-entoanleda cantiga, anunciadora do pan, ô bater no rudicio, até chegara se fundir cas augas do mar no colo dos vals asolagados, que sonas rias... As rias baixas, que se abren na nosa costa dende oF i s t e rra ô Silleiro, teñen unha fisiografía i-un orixe común, procada unha ten a súa individualidade: difiren nas dimensións, nalus peneirada pol-a brétema que se demora sóbor das súas augas,no marco que as encadra e lles da vida, na aitividade laboral dassúas xentes. Ningunha é primeira en fermosura, pro a de Aro u s aaventáxaas pol-a ampritude, pol-a mesta povoanza que habita assúas orelas, pol-a pervivenza das máis fecundas tradizóns hestó-

31

Castelao cos seus curmáns Manolo e Xosé, afervoados galeguistas mort o sen Vigo pol-a barbarie falanxista no ano 1937.

Castelao cando embar c o upra Arx e n t i n a .

ricas de Galiza... E non habera cecáis en ningures unha comarc ana que, en área tan cativa coma é a finta de terra que compón aribeira da elipse arousán, viñeran â lus da vida tantos e tan outosenxeños. Ben gañada ten a sona de fecunda terra de poetas ea rtistas. Os vellos folios dos Cancioeiros conservan mostras dolírico e amoroso neuma daqueles tres arousáns de vida atro m e n-tada: Chariño, Macías o Namorado e Rodríguez da Cámara. E nostempos modernos, a terra de Arousa ten doado âs letras moitosnomes ilustres, tantos que os seus libros abondarían pra sosterunha editorial ... Ainda sen tantos fillos sonados (1), groria aca-darían esas terras por seren a patria de dous xenios: Rosalia, que,se non nasceu, vivíu, pasdeceu e morreu en Padrón, porto místi-co onde as doces augas do UIla beixan as salgadas do noso mar;e Castelao, que nasceu e vivíu en Rianxo, i-en Rianxo, como fitoc o n c reto de saudade, mantivo espetada, nos derr a d e i ros dias, aa rela do re t o rn o .

RIANXO, PROBE E FECUNDO

De todol-os povos da ria, un dos máis pequenos (2.000 habi-tantes) e probe é Rianxo, porto de dornas peixeiras que somentesapañan peixe de rapeta e aparello, ainda que é o máis sabroso ep resciado, tanto que as pescas chaman âs súas siareiras co istep regón: "¡Teño sardiñas e xardas de Rianxo!"

En Rianxo non hai casino nin campo de futbol, non hai gran-des fábricas de conserva nin grandes aserr a d e i ros, non hai vidac o m e rcial intensa... E unha vila probe e pequena; pro ten dado ânosa Te rra a riqueza de moitos enxeños. De alí foron os dous

grandes poetas do mar que tivo Galiza: un o almirante, fundadorda vila, Payo Gómez Chariño, frorida poesía do meioevo; outro opiloto Manoel Antonio, poesía da máis nova modernidade. Alím e d r a ron os Dieste —sabenza, profundidade, cre a z ó n— eM a rtelo Paumán, poeta de fidalga tradizón, e Roxerius, pedago-go, e Manoel Castelao, pintor e mártir da liberdade, e Arcos, ten-sador das inquedanzas dos mozos rianxeiros... Moitos anónimosRañolas sairon de viliña mariñeira, un dos cales —ensono, aven-tura e mágoa— vive n- "Os dous de sempre " .

No ano 1886 (30 de xaneiro) nasceu en Rianxo AlfonsoRodríguez Castelao, fillo do patrón de pesca Mariano RodríguezDios e de Xaquina Castelao Jannes.

ESPELIDO E LANZAL

Lanzal coma un piñeiro, lizgairo coma un asobio, medrou orapaciño a carón da tenrura da nai, "viuda de vivo", pois opatrón Mariano Rodríguez deixou o timón e, pol-o camiñoespranzado da emigrazón, viñera a un logar da Pampa Arg e n t i n aque acababa de verse ceibe do "malón", onde estabreceu unnegocio, que escomenzou en pequena "pulperia" até se trocar n-un "almacén de campaña", centro da vida comercial de moitaslégoas de campo.

Na casa e na escola chamouse sempre Daniel, non Alfonso,como, por iniciativa propria, puxo na partida o crego, por sernado no mesmo ano en que se agardaba o nascemento do futu-ro rei, ô que se Ile tiña destiñado o nome de Alfonso. O seunome familiar cadráballe a aquíl neno que tiña prendida naface unha gracia lene e nos labres o surriso maino que o mes-t re Mateo perpetuou no profeta Daniel do P ó rtico da Gro r i a " op r i m e i ro santo que soupo rir". O rapaz medraba e adepre n d í a

(1) En Cambados nasceron ou alí se criaron os poetas Marqués de Figueroae Ramón Cabanillas, os escultores Asorey e Narciso, o penalista Rovira, o tisió-logo Xil Casares; en Vilanova, Don Ramón del Valle Inclán –que no Caramiñalcreou moitas das súas obras- Johán Carballeira, poeta e mártir da liberdade,Francisco Camba e Julio Camba; en Vilagarcia, os poetas Lisardo Barreiro,Porto Rey, Bouza Brei, o biólogo Roque Carús, o escritor V. Gómez Paratcha,o pintor Luis Villaverde; en Cesures, Maside, pintor, e Borobó, escritor; enPadrón, Rey Baltar, poeta, Camilo José Cela, novelista; en Rianxo, os citadosno texto; en Crespón, o escritor Fernández Mato e o pintor F. del Blanco; enBoiro, o escritor Ramón Martínez López; na Puebla do Caramiñal, os escrito-res García Martí e Caramiñas, o economista Díaz de Rábago; de Santa Uxíaera Manuel Lustres Ribas, escritor e mártir da liberdade, e alí, nasceu, LuisFernández Sendón (Fersen).

32

A casa da familia de Castelao en Rianxo, onde moran suas irmáns T e re s ae Xosefina. Parroquial de Rianxo onde foi bautizado.

Castelao, cando estudante, aituando n-unha obra teatral galega.

ter unha familia, viñeron a xuntárselle a muller i-o fillo, que tiñaentón nove anos.

Da saudade e dos medos que nai e fillo debullaron na Pampa,pódese un decatar, se non llo tiver ouvido a Castelao, lendo algun-has páxinas de "Retrincos" e de "Os dous de sempre". A nai ende-xamáis se afixo naquela soedade. O rapaz adeprendeu decontandoas cousas dos "gauchos", pro era tan pouco dado ô comercio que oz u c re i-a fariña, a herba i-o aceite, despachábaos a ollo, a encher. Opai, —coma o Manoel, curmán do Pedriño da súa novela— re p a r a n d oque o seu fillo non valía pra comerciante, coma castigo, mandouno afacerse pegure i ro cos peóns da facenda de que era dono. Ôs quince dias,o rapaz andaba xa a enlazar becerros, tocaba "estilos" na guitarra eestaba torrado pol-o sol. E cando, a forza dos pregos da nai, chegou opai a buscal-o, dempois de escoitar o responso paterno, confesoulle:

—Mire, mi padre, teño cobiza de ir para "as casas" a ver âmiña nai i-âs nenas, pro quero voltar eiquí porque me gosta serpeón de campo. Eu non lle sirvo pra detrás do mostrador.

—Naquil intre —confesaba anos dempois don Mariano— esco-mencei a matinar na volta da familia: a muller non se afacía n-aquela terra, as dúas nenas precisaban ser educadas coma cris-tiáns, i-o fillo ía camiño de se me facer un "gaucho malo".

Tiña o rapaz quince anos espigados, cando a familia do "gaye-go" D. Mariano retornou. Iste ainda quedou algúns anos, até que"realizou" os seus negocios.

ESTUDANTE EN COMPOSTELA

No instituto de Sant-Iago, en dous anos, fixo por libre o bachi-llerato e, axiña, encetou a carreira de médico.

Nos nove anos en que foi estudante en Compostela, conquire usona. As súas caricaturas de cadeirádigos andaban de man enman ou re p roducidas pol-as mesas dos cafés, e, craro, ó tempoque lle daban fama ô autor, percurábanlle a xenreira de algúnsdos "sabios" caricaturizados. De ise xeito comenzou a soar o seunome. Non se afincaba a súa popularidade estudantil somentes nahabelenza de dibuxante; emparellabáse ísta cunha graciosa sim-patía persoal, cun trato agarimoso, co engado da súa leria, que oc o n v e rtian, porque sí, en presidente das xuntanzas e parr a n d a s ,nas que as súas aitividades eran múltipres: contaba contos camestría dun aitor, tocaba a guitarra e cantaba "estilos" coma sefose un "paiador", re p resentaba coma ninguén papés de aldeán,n-un chiscar de ollo facía unha caricatura... E todo cunha espon-taneidade de auga recén nacida.

Os que xa andarmos na outura do meio século, conserv a m o sa n t re os nosos primeiros re c o rdos de neno a lembranza de unha"tuna" presidida por Rodríguez de Viguri, ca que encetou a granpopularidade de Castelao. Era un "tuno de Medicina", outo egarboso, que, diante dun pizarrón, ca tiza nunha man i-o celmedo decir derramado nos labres, ca presa dun lóstrego, deixaba,con catro riscos, construida a caricatura dos persoaxes entón céle-b res e de moitas persoas do púbrico ... E cando a estudiantinaquedaba sen cartos, "varada", entretiña ôs compañeiros ca veainesgotabel do seu inxenio.

N-unha ocasión, a tuna en que ía varou en Lisboa, porque osfondos consumíraos o presidente en se mercar roupa interior deluxo, zapatos de charol dos máis caros e algúns regalos de pre z opra Ilos ofere c e r, en proba de amor, a unha canzonista entónfamosa. Os setenta "tunos" tiveron unha xuntanza, especie dexuizo oral, na que un estudante de Dereito, no papel de fiscal,pideu que se castigase axeitadamentes a "inmoralidade crimino-sa que supuña o feito de gastar aqueles fondos "sagrados", nadamenos que en roupa interior do mellor i-en adovíos... Total prarendir unha praza que non tiña ren de forte". O lombo do DonJohán perigraba. Castelao abogou a prol do "reo" co istas verbas:

—Eu non xustifico o feito de que se nos teña deixado así, senmáis bens que istes traxes d’entroido lixados e murchos i-estesi s t rumentos onde sóio podemos tocar un re p retorio máis limitadoque o de calisquera charanga de aldeia. Pero, tendo en conta op restixio e a sona da ilustre universidade que re p resentamos, e daque o noso presidente ben a ser como o embaixador, estrévome a

moi depresa i-as súas máns solpre n d e ron axiña pol-a habelen-za: monecos de pau, graburas en táboas, dibuxos de barcos ede mariñeiros “tal cal”. Gostaba de pasar as horas sen pesta-nexar escoitando as vellas hestorias que lle contaba súa aboaTe resa, hestorias que, moitas, pasaron a ser materia de"Cousas" e ainda a anderen inisturadas con notas de rara eru-dizón no libro de "Cru c e s " .

E M I G R A N T E

Cando o almacén "La Cruz Colorada" (¡sempre a cru z ! )encravado no termo de Bernasconi, illa na Pampa rodeada desoedade por todal-as partes, foi doando ô seu dono, —a golpe deloita, de carraxe e da porlle o peito ô perigro—, posibres pra man-

33

pedir que seipades disculpal-o, porque ¿cómo vai un home queten tal siñificación, e estando n-un país estranxeiro, a mostrar, sese ve obrigado a elo, unha camisa de lenzo e uns calzoncillos defranela mercados n-unha tenda de Celanova, e uns zapatos deb e c e rro co calcañal torto? ¿E cómo quedaría o prestixio da uni-versidade se o noso presidente tratase de engaiolar a unha art i s t ade tantos engados con milindres de Silleda, roscas de Rivadaviaou un pano das mans?

Nin que decir ten que o agoneamento trocouse en pándiga.A popularidade e a troula, non o apartaban da súa adicación ô

estudo. Foi un estudante que sigueu a carreira con aproveitamen-to, ainda que máis por lle dar gosto a seu pai que por vocazón.

O BISTURÍ POL-O LÁPIZ

En 1909 recibeu o grado de Licenciado en Medicina naUniversidade galega i-en 1910 sigueu o curso do doutorado naUniversidade Central, Madrid. Por dous anos exercen a pro f e s i ó nen Rianxo. Decideu abandoala, non sóio porque lle tiraba a voca-zón de artista, senón porque o agoneaban as facaltruadas do caci-quismo rural que mantiña Manoel Vi t u rro dende a diputación daC ruña, e contra o que pelexou ca pruma e co lápiz nun xorn a l ,"El Barbero Municipal", dirixido por Arcos e no que tamén cola-boraban os seus amigos de sempre, o escritor Eduardo Dieste,hoxe cónsul uruguaio en California, e o poeta e médico ReyB a l t a r, residente en Bós Aires dende fai moitos anos.

Xa casado (1912) ca que é hoxe súa viuda e que foi a grancompañeira da súa vida, Vi rxinia Pereira, filla do abogado d'AEstrada, D. Camilo Pereira, un dia calisquera deixou de re c e t a rpra se adicar por enteiro ô chamado de seu esprito: a pintura.S e m p re apoiou o que íl chamaba a súa "apostasía" n-ista "dis-c u l p a " :

N-un patio de Fonseca, Facultade de Meiciña de Compostela: grupo de estudantes do curso de Castelao (1), co cadeirádego Don Francisco Romero Blanco.

Os pais de Castelao

34

—Fíxenme médico por amor a meu pai; non exerzo a pro f e-sión por amor â humanidade.

Dende aquela, Castelao foi un artista integramentes galego etotalmente entregado a Galiza, a pôr ô descoberto as súas doen-zas, non por gosto de descoberta, senón pra poder sandalas.Deixou o bisturí, que só pode poñer ô descoberto as entranas cor-poraes, pra, traballando co lápiz, pôr â vista de todos as entranasdooridas da Te rra, cunha valentía e cunha mestría deica entónnon adoitada por ningún. O ciruxano de corpos trocouse en ciru-xano d'almas.

H U M O R I S M O

A sona de Castelao escomenzou nos dias de estudante, candopubricaba as súas caricaturas cooreadas en "Vida Gallega". Deseguida crasificárono como humorista. Eso era. Pro o seu humo-rismo non tiña ren de común co da maoría dos dibuxantes hespa-ñoes, pr'ôs que o humorismo era blague, simpre xogo pra facer rirpol-a malicia ou pol-a ironía fría e sinxelamente chistosa. Ohumorismo de Castelao pódenos facer surrir, —nunca rír acachón—, mais decontado nos fai poñer serios, porque é profun-do; a súa ironia sórtelle das entranas; é crítico sen deixar de serpoético, creador. Non vai encamiñado a decir a verdade ríndose,como enseñaba Horacio, máis ben a castigal-os costumes e os fei-tos. É unha reaición da súa ialma, na que está aceso un anceioinfindo de xustiza, en contra dunha sociedade orgaizada pr'ô trun-fo da ruindade e da inxustiza. Vai depurando a súa téinica, lograter "oficio", i-encomenza decantado a pubricar, porque era urxen-te que os galegos visen e ouvisen, e tiña íl moito que amostrar eque decir. Non lle importou que os do oficio o xuzgasen. Dirixíaseôs homes porque tiña un mensaxe humán que trasmitir e empre-gou pra iso a liña i a verba, que nos seus diseños forman unhatotalidade, una fusión inseparabel, unha unidade. Mostra asín aruindade dos feitos, non pol-o gosto de que se vexa, por regodeo,non por ela en sí, senón pra denuncial-a, pra que se avergoñen osculpabres e pra que faga alporizar ôs que a padescen. Por iso asfiguras falan ou berran nos pés. De ise xeito ninguén pode duvidardo que representan, do pensamento do autor. Que pra íl o humo-rismo non se endereita a facer rir, que é dramático, esprícao n-istetreito do seu Ollo de vidrio —"Memorias d'un esquelete."— obrade mocedade, verdadeiro breviario novelado en col do tema:

"Con certo esquelete que trouxo na cachola unha bibliotecaenteira, falo de moitas cousas e de todas sabe moito o meu amigo.De todas sabe moito, menos do que é o humorismo."

"Cando chegamos nas nosas conversas á tal ponto, o meuamigo fai catro ou cinco funambulismos filosóficos, estuda ohumorismo dos grandes humoristas, fuxen as horas e no re m a t ede contas ficamos sen saber migalla do asunto. As veces pare c eque vai chegar â definición e de súpeto engadella máis o fío."

"Un esquelete ten de ser humorista e un esquelete galegomoito máis aínda. Un galego é sempre socarrón ou humorista e as o c a rronería é o humorismo dos incultos, así como o humorismoé a socarronería dos cultos. Un esquelete galego que trouxo unhabiblioteca na cachola debía definir o humorismo e non-o define esegún dí non houbo ninguén que o definise, aínda."

"Eu, que non trouxen máis de tres ou catro libros na cachola,póñolle exemplos coma istes:

“ —Un rapacino pequerrechiño escacha unha botella de acei -te nas pedras da rua e o probiño chora. Un honte gordo dend'ap o rta d'unha tenda olla ô rapaz e rise. ¿Cal das duas figurasl l ' i n t resa mais ô humorista?"

"—Pol-a porta d’unha Eirexa saen dous noivos acabados dese casaren. A noiva ¡malpocada! non pode tapar o que leva desete meses. Na porta da Eirexa hai moita xente. Unha mulerg o rda abanea o bandullo co-a risa. Un home, que ten un librodebaixo do brazo, olla sereo a escea. Unha muller do povo pon acara doida. Outra muller, tamén do povo, enruga o nariz e r o s m apol-o baixo verbas como ista: ¡sinvergonza! ¿Quén dista xente éh u m o r i s t a ? "

"—Un médico cachea o bacilo de Koch no esputo d'un seuamigo e de súpeto ergue a testa, respira forte, acariña o r n i c ro s -copio e dí sospirando: "Atopeino!" ¿Pode sere, humorista isteh o m e ? "

"—Vestir un rapaci ño de toure i ro ou de militar no antro i d o ,¿pode sere humorista?"

"—D i reille ... direille —contesta sempre o sabio esquelete—. Enon me dí nada."

MESTRES. GALEGUISMO. UNIVERSALISMO

Nin que decir ten que non tivo mestres de dibuxo. Os mestre sde dibuxo e de pintura que había en Sant'Iago, na "Económica",ensinaban a dibuxar narices, orellas, iesos, e a pintar fro res, arbo-riños, vaquiñas... Eran pro f e s o res de academia. Ningún dibuxan-te, pintor ou escultor galego —Castelao, Colmeiro, Seoane,L a x e i ro, Ribas, Maside, Asore y, Eiroa, Souto, Corre d o i r a . . .—pasou, gracias a Deus, pol-as súas mans.

Con seguranza que un entendido poderá descobrir na obra deCastelao a infruenza de algúns grandes mestres do dibuxo e dacaricatura, dende logo de Goya. Dos franceses ademirou a Forain,tanto que, comentando ("Do meu diario") o "Salon des dessina-teurs-humoristas" de 1921, dí: "Dos vellos, caidos no máisnoxente autoplaxio, somentes Forain é diño d'unha Exposición.Os mozos son parvos. ¡Qué tristura!". Dos alemáns ademira ós deMunich, máis ôs de "Flienden Blátter" —Buch, Oberlander,H e n g e l e r— que "cultivaron o enxebre humorismo da raza", queôs do "Simplicissimus", —Gulbrasson, Heine, Blix—, grandes téi-nicos, pro acedos, "que fixeron política arr a b e a d a . "

A b o rreceu as recetas, as fórmulas, os convencionalismos, asf roles inteleituaes, as arbitrariedades dos "pro f u n d a d o res" que,en fin de contas, son trampas pra apoiar impotenzas. Todo cantofixo viñalle do cerne, da ialma, non dos miolos do cráneo; do seni-timento, non dos libros. Foi o que se propuxo: un artista do seutempo e popular. Do povo tirou a emoción estética, os modelos, osmeios espresivos —figura e verba— . Nos seus dibuxos están decote presentes os anceios, as angurias e afáns coleitivos. Co seulápiz vai decindo canto ten no peito, e no peito deste home cabetoda Galiza.

Dende o primeiro intre, é a súa a obra de un artista galego queanda os camiños ecuménicos sen perder o seu acento galego, pradeixar probado unha vegada máis cómo o universalismo en art e

Castelao de tuno compostelán.

35

non está en facer obras sen patria, sen sabor local, sen cuñopatriótico, senón en lograr obras nas que bulan valores estéticoscon forza de universalidade. A súa obra acadou axiña isa catego-ria. É galeguista e universalista.

PRA GAÑAL-O PA N

Pra ser un artista como Castelao matinaba ser, pra facer o queíl quixer, non o que os máis queren, pra non ter que vender o fro i-to da súa arte, pra poder traducir libremente as súas ideias, tivoque se percurar unha maneira de vida que lle permitise a man-tenza do seu fogar sen re c u rrir ô exercizo da meiciña. Pra elo, en1916, por oposicións realizadas en Madrid, entrou no corpo téi-nico do Instituto Geográfico y Estadístico. Compre decir que pratomar parte n-isas oposicións precísase ser graduado n-unha uni-versidade, mais pol-a cras de materias que forman o pro g r a m a ,cáseque todol-os opositores son licenciados en cencias matemáti-cas. Castelao pre p a rouse en pouco tempo e logrou ingre s a r, sendodestiñado a Pontevendra, cidade â que tanto quixo, na que cons-tituiu o seu fogar e na que sofreu a crudelísima disgracia de per-der ô seu fillo (1928), cando tiña trece anos de edade; un rapazespelido, con grandes aititudes artísticas, que ía camiño de hono-rar o seu apellido.

No Instituto de segunda enseñanza de Pontevedra, por con-curso, gañou a praza de profesor axunto da cátedra de Dibuxo.

De, tal sorte, limpamente, sen lle ter que agrasdecer ren a nin-gún cacique, pol-o seu proprio esforzo, por puro saber, aseguro ua modesta posizón económica que lle permitía gañar o pan detodol-os días a un home que, ca súa arte, houbera podido chegara rico. Pre f i reu ser leial â súa terra, adicándose a crear ô seu arre-dor arelas ideaes, a soerguer o esprito galego, a espallar re b e l d í-as, a espertar a concenza civil da mocedade. Iso fixo arreo, senacougos, durante cáseque meio século. Nin unha falla, nin unhadúvida, nen un renuncio, nin un trasacordo. Sempre firme. Norego. O seu camifio foi unha costa arriba, sí, e nada fácil, pro senrecodos, sen voltas. A comprir a súa tarefa patriótica adicou a súag roriosa vida. Por iso nunca quixo sair da Te rra, ainda que praelo non lle fallaron proposicións ventaxosas, como istas dúas quenós coñecemos:

Federico Ribas, o gran dibuxante galego, era direitor art í s t i c oda máis importante empresa de pubricidade de Hespaña; ofere-ceulle percural-o seu traslado a Madrid como empregado públicoe, ademáis, encarregalo da propaganda artística dunha impor-tante perfumería. Castelao refugou a proposta co istas verbas:

—Mira, Federico, agrasdézoche moito o teu intrés, pro a mínsóio me importa o xabrón cando me lavo e, pra ísto, non me faifalla que arrescenda a fro re s .

Colaboraba no gran xornal "El Sol", de Madrid, ô que man-daba unha ou dúas caricaturas por somán. Pro p u x é ronlle que sefose alá coma caricaturista da aitualidade política hespañola, pratraballar â beira do seu amigo Bagaría. Castelao contestou así:

—Intrésame máis pillal-os xestos i-as verbas de un labrego damiña terra que ridiculizal-as ilustres parvadas que ceiba o Marq u é sde Alhucemas ou facer bulra da rengueira do Conde de Romanones.

PRECURSOR DA PINTURA GALEGA

A súa gran ilusión artística, â que tencionaba adicar o seu mei-rande esforzo, foi a pintura Do seu talento de pintor quedan pou-cas mostras porque unha temprán e grave doenza dos ollos, quelle produxo a cegueira cáseque total, non lle permitía pintar. Conser poucos os seus óleos —un tríptico, "Os cegos",, foi pre m i a d ona Exposición Nacional de 1912 con segunda medalla e consér-vase no Museo de Arte Modern o— e non moitas as acoarelas (noMuseo de Pontevedra hai unhas dez) abondan pra decatarnos deque houbera acadado ser tan grande pintor como foi grande dibu-xante, e patentizan que a pintura galega, da que agora xa se podef a l a r, ten a sua iniciazón decidida e rotunda en Castelao. Denantesd'íl, os poucos pintores do século pasado nados na Galiza âs vecesl e v a ron ôs seus lenzos bocadiños da nosa campía. Alí p u x e n o

Castelao e a sua dona Doña V i rxinia cando se casar o n .

Castelao na porta de sua casa de Pontevedra na compaña do pintor LoisSeoane, do escultor Xosé Eiroa, do escritor Arturo Cuadrado e do fillo maordo inteleitual arxentino Norberto A. Frontini, autor desta foto. (Ano 1932).

á r b o res galegos, casas galegas, xentes galegas, esceas típicas, coo-res de cousas galegas. Mais a esenza do galego, a ialma e até oselementos naturaes da paisaxe galega éranlle estranos.

Castelao, con pouca obra pictórica, ven a ser en pintura o queRosalía en poesía: un pre c u r s o r. Como ela, íl precedeu a todos, deíl podería decirse o que Murguía de aquéla: "foi quen rompeu osxeos". Sí, houbo pintores galegos, galegos pro sen galeguidade,denantes d'íl e â veira d'íl, mais só d'íl ven o azo, o pulo primario;

36

n'íl está o xerme fecundo. Por íl, pol-a súa simpre presenza, comaun catalizador espritoal positivo, acelerouse o proceso de galegui-zación da nosa pintura, a galeguidade artística adormiñada. ¡Etempos difíciles aquéles en que Castelao, sóio, illado, se botou,arando e cantando, a abril-o sulco, a enterrar a semente! Só a súagaleguidade patética, o seu xenial, doorido e cabal espríto galegotivo poder dabondo pra matar o eivamento coleitivo, o andacio dep a rvería que condenaba âs almas a unha morte irreparabel. Sennecesidade de todal-as outras engadiduras, abondaría iso praque, como dixo Dieste, o seu nome "pese sen lastre, por gravita-zón natural, na hestoria da arte galega, na súa aitualidade e nocurazón de todol-os galegos ben asisados."

LABOURA. POPULARIDADE

A súa laboura metódica de caricaturista da aitualidade socialgalega encetouna alá pol-o ano 1917, no xornal cruñés "ElN o roeste" e sigueu, de un xeito máis intenso, cotián, no gran xor-nal vigués "Galicia" —antena vibradoira, rebelde e moza, dag a l e g u i d a d e— dirixido, con un senso de modernidade deica entóninédito na Galiza, por Valentín Paz Andrade. Cando finou"Galicia" (1922-1926), sigueu a súa laboura, sempre glosadora

da aitualidade galega, con caricaturas, cuios pés valían por una rtigo de fondo, no "Faro de Vigo" a tamén n-"El Sol".

O tíduo xenérico das súas caricaturas, Cousas da Vi d a, deuorixe â espresión popular "son cousas da vida por Castelao",equivalente a: ";qué se lle vai facer!" ou "¡hai qué se re s i ñ a r ! " .¡ Tan forte petaban na concenza da xente!

É que deica Castelao, cando un dibuxante quixo facer humoris-mo con figuras de aldeáns galegos, só acertou a espetar no despre z odo povo un chiste indecente ou a ridiculizar o "atraso" dos "bado-cos". En troques, as figuras i-os pés das caricaturas e dibuxos deCastelao foron sempre humor, finísimo, sotil, profundo, que zugabao esenzal, o que hai de seriamente gracioso, de enxebremente iróni-co, na ialma dos aldeáns, iñorantes en letras, mais carregados dea n t e rga sabenza, da cultura folklórica das xeneracións.

O de Castelao, pol-os dibuxos que os retrataban en corpo eialma, foi un nome amado dos mariñciros e dos labregos. Nascasas da beiramar e das aldeias era raro non atopar pegadas nasp a redes caricaturas de Castelao re c o rtadas dos xorn a e s .

Iamos un domingo en auto pol-a estrada que sigue a "CostaBrava". A xente sabía que Castelao falaría aquil dia en Lira, enC a rnota, n-o Pindo. Era a primeira ves que íl pasaba por alí. Xadende Muros, grupos de persoas agardaban nos adros das eire x a s ;parábannos, saudaban a Castelao con agarimo de vellos amigos.En Lira había un fato de rapazas novas, todas garbosas, ven ves-tidas ca súa mantela domingueira de seda â cabeza. Unha delas,f e rmosa e lanzal, foise achegando a Castelao, pasoulle a man pol-as costas, moi amodiño e, logo, voltou ô grupo. Toda contenta,nos ollos unha cantiga de lus, mostrou a man decindo:

—Eu chiqueille!

O ALBUM N Ó S

No ano 1918 rematou i-espuxo en cidades e vilas galegas a súagran obra de dibuxante, a que o deu a coñecer no mundo comaun dos grandes mestres da caricatura e do dibuxo: a album Nóspopularizado dempois pol-a mañífica edizón que dél se fixo e queagora se está a imprentar en Bós Aires pol-a Editorial Nós, porc e rto que sóber daquelas ben logradas re p roducións e non sóberdos orixinaes, pois ístes non lle foron devoltos ô seu autor porquen os garda, aición desleial que amarg u rou ô artista e da quefalaba con tristura ainda nos derr a d e i ros días da súa vida.

Nesta obra hai ironía e door, sátira e piedade; i-hai chamado,c r a m o r, leición e, por riba de todo, verdade i espresión art í s t i c a .En conxunto, é o re p e rtorio da vida social da Galiza: caciquismo,emigrazón, escola, fisco, foros, política... A xenialidade e a mes-tría do dibuxante están presentes n-isas estampas, en todas,dende as que se resolven por un simpre xogo de liñas, âs que mos-tran un violento contraste de luces e sômas. "Nós" é un mensaxec o n c retamente dirixido â mocedade galega. Na edizón do álbum(1931), a xeito de prólogo, o seu autor escrebe as verbas quedamos en facsímil nesta páxina.

Un inteleitual galego, un dos mozos de máis valemento, pro-fesor de Filosofía no Instituto da Cruña, o malogrado Xohán V.Viqueira, dixo no 1919, comentando ista obra: "Castelao, o pri-m e i ro antre os pintores nosos, chegou ao fondo da nosa ialma, esoubo darlle o contorno que lle facía falla. Castelao voltou sóbersúa raza e, con un raro talento, achou o vieiro. Mestre xa para osque veñan, para todol-os outros, quedará na nosa hestoriagalaica como un camiño: de esforzo de traballo, procedimento i-e n e rxía, para descer ao máis fondo da nosa ialma galega."

N a m e n t res asina pensaban os mozos inteleituaes, os señore sacomodados na política centralista i os señoritos amamantados abiberón "na serodia cencea dos libros de texto" rosmaban, porq u ep e n s a b a n que non se debía amostrar esa Galiza lacerada e doen-te, habendo tan fermosas paisaxes, rios tan cristaiños, paxaro stan cantadores, etc., etc., Ôs papanatas literarios que coidabanque sô se debía amostrar a beleza e non a verdade da campía,contestou o artista cunha caricatura no que un petrucio dille a ungomoso: "A paisaxe non se come, meu vello".

R e p roduzón do prólogo do álbum "Nos" de Castelao.

37

Un certo señor, gobernador civil de Pontevedra, díxolle un diaa Castelao:

—P e ro su álbum va contra todo lo constituído. ¡Es la obra deun anarq u i s t a !

—¡É craro! E se pondo dinamita eu poidera escachar todo îsomal constituido pol-o Estado, incruso a institución chamadag o b e rnador civil, non me adicaría a dibuxar.

V I A X E S

No ano 1921 viaxou por Europa: Franza, Paises Baixos,Alemaña. Froito da súa xeira, xa de volta, foron varias confere n-zas e unha longa crónica, Do meu diario, pubricada en "Nós"(1922), na que deixou ben acusadas as súas dotes de fino ouser-v a d o r, de catador agudo das novas espresións artísticas, de pro-fundo humorista. Alí tamén se poden zugar o conceito humán queíl ten da arte e os seus degaros de artista galego. Anos dempois(1929), xa metido de cheo no estudo dos cru c e i ros, pra se docu-m e n t a r, andivo durante varios meses os vellos camiños daB retaña, â cata de cruces de pedra. O resultado do seu pelerina-xe foi o seu libro As cruces de pedra na Bre t a ñ a , en cuio textod e s c o b re unha calidade ainda inédita n-íl: a erudizón arq u e o l ó x i-ca. O tal libro, pubricado (1930) pol-o Seminario de EstudosGalegos, de cuia Seición de Arte era íl dire i t o r, foi moi comenta-do e louvado nas revistas especializadas de Franza.

As súas viaxes sempre tiveron un fito. Fíxoas con inquedanzade descoberta, non pra ver por ver; non andivo aboiado pol-asruas das grandes cidades a papar moscas como un turista calis-quera. Coñecía a emozón de meterse pol-os camiños que semprelevan a algures a quén os tripa con devozón de pelengrín. Ondequer que foi tivo de cote os ollos da comparanza ben abert o s .M i rou París e Berlín, Bruselas e Munich, pensando nas nosaspequenas cidades: eis unha modalidade que poderían adoitar osnosos artistas; velahí o que compre facer pra presentar un baletgalego; diste xeito debiamos nós orgaizar unha esposizón; estemuseu etnográfico podiamos tomalo coma modelo pra o quedebemos formar no Seminario de Estudos Galegos… O mesmo íacavilando ô coñecer a orgaización cooperativista dos labregos fla-mengos ou a esprotazón económica dos viveiros de ostras

d ' A rcachon... Anotaba as semellanzas dos nosos cru c e i ros e dasnosas danzas e dos nosos costumes cos que diseñaba en Quimper,via bailar en Lopérec ou tiña ocasión de espleitar en calisquerao u t ro logar da Armórica... iSempre en Galiza!

A súa maneira de ver, de espleitar, de comparar, de perc o rre rt e rras alleas, podería servir de norde pra redaitar un tratado den o rmas adicada ôs nosos futuros pensionados, porque nós pensa-

Castelao na Asambrea de Auntamentos de Galiza en Compostela.(N-un dibuxo de Maside).

Castelao n-un aito a prol da República Hespañola en Nova York; a sua direita Ramón Suárez Picallo; a sua esquerda Basilio Álvarez, Rev. P. LeocadioLobo e Marcial Fern á n d e z .

38

mos, soñamos, que han de sair pol-o mundo pra ampriaren osseus estudos co gallo de seren, logo, útiles â sociedade galega.Sairán da Te rra pra dempois voltar a mellor serv i l a .

MESTRE DA PROSA GALEGA

Antre as dúas xeiras de viaxes e dempois, Castelao —que xaacusara a súa vea de escritor no pequeno gran libro Un ollo devidrio, traducido ô francés e ô húngaro fai xa anos—, gafia cretocoma outo e firme valor literario cas súas Cousas, poemas enprosa, relatos de fina sensibilidade poética, acogulados de dooridohumorismo, que se foron pubricando en "Nós" e máis tarde (1926a 1930) en dous tomos. En 1934 saiu do prelo a novela Os dousde sempre escrita, dí, "pra derramal-o tempo que me sobraba",pois na súa maor parte, foi redaitada nos seus días de desterro, enExtremadura. En 1934 pubricou Retrincos, sucedidos da súa vida.

Co estas obras, todas ilustradas pol-a sua man, e cos artigos quede seguido pubricaba en "Galicia", en "Nós", n-A NOSA TERRA,conquireu rnerescido prestixio de enxebre cultor da prosa, n-unhalíngoa que sóio, por obra dos Precursores e dos novos poetas —Cabanillas, o primeiro—, estaba "tolerada" literariamente na poe-sía. A iste respeito, n-un artigo recente, a pruma espelida de PazAndrade categoriza asín a siñificación de Castelao:

"De Rosalía a Pondal —o t ro que hundió su estro en la entrañac ó s m i c a—, la lengua de las "Cantigas" del Rey Sabio se depura, seviriliza, especialmente en Curros; pero hasta Cabanillas no r e a d -q u i e re las gamas desvaídas, ni se dignifica plenamente. Cabanillasy Castelao, aquel en la lírica y éste en la prosa, canalizan elm o d e rnismo hacia nuestro campo literario, donde más tarde habíade forjar valores tan extraordinarios como Otero Pedrayo."… … … … … … … … … … … … … … … … … … … … … … … … … … …

"Ha sido el primer gran artífice de la prosa gallega. La encon -tró en el "ru e i ro", degenerando en vehículo de barata chocarre -ría, al servicio desprestigiante del "color local". Como cuantot o c a ron sus manos, en la crónica, el teatro, el cuento, la novela,la monografía…, brotó de su pluma ennoblecida, jugosa y trans -p a rente. Sin perder la sencillez, conservando la sustancia "enxe -b re", haciéndose idónea para usos literarios apenas intentadosdesde la versión medioévica de la Crónica Tro y a n a . "

N A Z O N A L I S M O

Cando esmoreceu o movimento agrario galego, tan ben enfia-do por Solidaridad Gallega nas asambreias de Monforte (1908,1910 e 1911), xurdeu un agrarismo de ton revolucionario, de tre-boada, Acción Gallega, que foi toque de arrebato no verbo alcen-dido de Basilio Álvarez. No movimento agrario enro l á ronse ele-mentos rexionalistas e moitos escritores e profesionaes. Castelaoestaba, con Cabanillas, antre iles. O agrarismo, sen canle táiticoe sen un programa ideolóxico, foi só unha riada de axitación que,se non resolveu nada práitico, sirveu pra espertar nos labregos aconcenza de que eran unha forza e de que os seus pro b re m a sdebían ser tidos en conta pol-os políticos.

O nazonalismo galego, coma movimento e coma doutriña polí-tica, ven dos Precursores, dos homes que dende 1840 deica fins doXIX ergueron a bandeira das reivindicacións nazonales galegas. Oseu romántico verbo foi Antolín Faraldo; o seu defensor máis barilno campo da erudizón hestórica e literaria, Murguía; e o seu teo-rizante no da economía e do dereito, Brañas. Xa niste século, ochamado rexionalismo, evoluciona até concretarse n-unha doutri-ña nazonalista, cuia ispirazón ideial é conquerir que Galiza, comanazón que é, acade a súa personalidade xurídica estatal dentrodunha federación de nazonalidades ibéricas. As orgaizacións nazo-nalistas encetan nas Irmandades da Fala (1916), formulan axiñaa súa doutriña i-estruturan un programa que abrangue todol-osprobremos vidales de Galiza, na primeira asambreia nazonalistade Lugo (1918). En asambreias sucesivas, deica 1924, organizanunha táitica de aición política e, pouco a pouco, van gañando pr'âssúas fias os mellores valores inteleituaes galegos.

Fai falla que se diga, unha ves máis, que o nazonalismo gale-go non constituía en realidade un partido político, tal e como soeser un partido político. Era máis ben unha orgaización patrióticade múltipres aitividades de aición política variada. Interviu deco-tío na política galega tratando de darlle un senso galeguista, pronon interviu na política eleitoral, escrava do caciquismo e pro s t i-tuida pol-o centralismo.

Castelao foi, dende o primeiro intre do movimento nazonalis-ta, un dos seus homes e débeselle, máis que a ninguén, o seu espa-llamento, pois era íl quen tiña mellores armas pra o convence-mento: a súa arte era comprendida por todos, a súa verba era elo-cuente e víaselle rubir dende o peito. Na súa voz había dozura. Agracia de Deus asolagaba a súa face... Todo n'íl, corpo i-esprito,compuña un ser de irresistible magnetismo psicolóxico.

S e m p re a súa aitividade artística e inteleitual, dende 1918 a1930, estivo direita i eiscrusivamente guiada pol-o alicerce dosideaes galeguistas.

Nos EE.UU. coll en-do o avión pra Cuba:Castelao, sua donaDoña Vi rxinia e Lois

S o t o .

Castelao e a sua do-na Doña Vi rx i n i anunha xeira nas Lo-mas de Mallari (Illade Cuba) en Xanei-

ro de 1938.

39

A REPÚBRICACando o día 14 de Abril se procramou a Repúbrica en

Hespaña, dun xeito esceicionalmente mañífico, tan por vountadep o p u l a r, o nazonalismo galego, fundado en que o chamado Pactode San Sebastián, firmado por todol-os partidos políticos re p u-bricáns, antre eles "Orga", galego e autonomista, tiña aceitado af o rma federal pr'â Constitución do Estado, acordou intervir naseleicións e organizouse como partido repubricán co nome deP a rtido Galeguista, xa que o nome nazonalista tiña no mundo unxeito racial e un carís militarista, fechado i-agresivo, que noncadraba en nada â nosa doutriña, nin ca nosa traieitoria, nin casnosas arelas ideaes.

Coma candidato elexido pola asambreia do Part i d oGaleguista, Castelao, por gran votación dos eleitores da pro v i n-cia de Pontevedra, saiu diputado das Constituintes. Quen fai isterelato pode testimoiar que traballou no seo do Partido en contrada súa candidatura pregando ôs máis achegados que non-o pro-puxesen coma candidato, pois entendía que íl podía prestar máiss e rvizos â política galeguista, fóra que dentro do Parlamento.

Este caso retrata a súa calidade e caraiteriza, â vez, o estilopolítico do galeguismo:

A víspora do dia das eleicións, presentouse na súa casa unmédico, antigo compañeiro de facultade.

—Veño a traerche 2.000 votos.—Home, ¿en qué os trás? Alugaches un tre n ?—Non, traio as aitas xa feitas, firmadas e lacradas. Están n-

estes sobres. Son "pucheirazos" con todal-as da lei.—Boeno, home, boeno. Tí sempre foches un argalleiro, pero eu

non son candidato a picar no "timo das misas" e, ademáis, nonme gosta metel-as mans no esterco ... Rompe os papés a vaite aestudar Terapéutica, que boa falla che fará a ti, e moita máis ôsteus doentes.

As súas intervencións parlamentarias —a rtigos constitucionaesc o rrespondentes á autonomía, bilingüísmo e ensino; re f o rma agra-ria; non embargabilidade da pequena propiedade campesía; ferro-c a rriles; pesca... —d é rono a coñecer coma un bo parlamentario e,s e m p re, n-aquel abelleiro que foron as Costituintes, os seus dis-cursos escoitáronse con respeto. Un dos diputados co que fixom e l l o res migas foi Don Miguel Unamuno. Mantiña co-íl longasconversas, ainda que o gran vasco non era amigo das autonomías.

Nos tres anos que durano as Constituintes, —o mesmo que oso u t ros diputados galeguistas— O t e ro Pedrayo, Suárez Picallo,Villar Ponte— viaxou cáseque todal-as semáns a Galiza prai n t e rvir nos mitins que, por ducias, se celebraban sábados edomingos pra facer propaganda da Autonomía. Someteuse fidel-mente âs instrucións que lle daba o Partido. Nin unha sóia vesfallou âs súas obrigas e ôs seus compromisos políticos.

O ESTATUTO AUTONÓMICO. DESTERRO

D e n t ro das Constituintes, e conforme âs normas daConstitución de 1931, os diputados galeguistas, ca colaboraciónfidel de algúns outros, antre os que é xusto destacal-o nome deBibiano F. Osorio Tafall, traballaron a reo, sen acougo, a prol dec o n c retar as arelas autonomistas de Galiza no estatuto xurídicoc o rrespondente. Vencendo resintenzas, teimas xordas e desleiga-mentos de certos diputados galegos, algúns perteñecentes a unp a rtido repubricán galego, autonomista no papel —" O rg a "—acadouse a ir enchendo os trámites constitucionaes do nosoEstatuto. Redaitouno unha comisión da que foi alma e cere b roA l e x a n d ro Bóveda, i-aprobouse na asambreia de municipiosgalegos que tivo logar en Compostela nos días 17, 18 e 19 deNadal do 1932, asambreia onde as galeguistas, a forza de lóxicae de saber, esfrangullaron as resistenzas orgaizadas pra facel-a

Castelao en Buenos Aires, retocando as caretas da sua obra teatral "Os vellos non deben de namorarse".

40

f r a c a s a r, conseguindo que a aprobación do proieito de Estatutofose por votación cáseque unánime dos persoeiros dos aunta-m e n t o s .

Na laboura previa da propaganda da autonomia e de esprica-zón do Estatuto aprobado, puxo Castelao a súa verba de verd a-de, a mestría da súa arte e a súa autoridade de galego sen chata.

A caida do goberno de Azaña paralizou a tramitación doE s t a t u t o .

O goberno da Repúbrica pasou a ser dirixido por Lerroux, âso rdes de Gil Robles, capitán da reaición antirepubricán. A prin-cipal tarefa política do novo goberno foi o descreto das esquerd a srepubricáns, descreto que, ca colaborazón inconscente das mes-mas esquerdas, foi a causa do trunfo das dereitas nas eleicións de1934. O galeguismo non conquireu daquela ningún diputado.

Nos dous anos de mando Lerroux-Gil Robles —o chamadoBienio Negro— os partidos autonomistas de Galiza, Euzkadi eCataluña foron, co socialismo, o principal ouxetivo da xenre i r apolítica do goberno. Os dous membros niáis sonados do Part i d oGaleguista, Bóveda —talento e vountade de org a n i z a d o r— eCastelao —autoridade espritoal, popularidade—, os dous empre-gados púbricos con destiño en Pontevdra, foron trasladados "pormotivos de mejor servicio", un a Cádiz, outro a Badajoz, nonlogrando voltar ôs seus destiños deica pasado máis dun ano.

A despedida que se lles fixo en Pontevedra resultou unhaimpoñente manifestazón popular de simpatía ô galeguismo e derepulsa â cerrilidade centralista, tan doadamente re p re s e n t a d apol-o gobern o .

Castelao pudo matal-a soedade pasdecida en terra extre m e ñ ae s c rebindo as desventuras de Pedriño i-os ensonos de Rañolas, ospersoaxes de Os dous de sempre, adiantando na documentacíónbibliográfica das C ru c e s e redaitando pra A NO S A TE R R A unhas cró-nicas cheas de saudade, de humor e de galeguidade, baixo o tíduoxeral de Verbas de chumbo, nas que campean xunguidos o enxe-brismo idiomático, a agudeza de ouservación i-o senso político.

Máis que a táiticas políticas das esquerdas e âs forzas org a i-zadas déstas, o descreto do goberno radical-cedista e, por secuen-za, a súa caida, foi obra propria. O goberno centrista pre s i d i d opor Portela Va l l a d a res convocou eleicións pra Febre i ro do 1936.O trunfo das esquerdas foi nídeo e inouxetabre. Os galeguistasc o n q u e r i ron tres diputados: Castelao, Suárez Picallo e Vi l l a rPonte. Xa no Parlamento, ca colaborazón fidel de algúns outro sdiputados —Alonso Ríos, Tafall, Vi l l a v e rde, Portela, Corn i d e ,S o m o z a . . .— b o t á ronse a loitar outra vez pra conseguil-a tramita-ción final do Estatuto.

Castelao, como no tempo en que era diputado dasConstituintes, nas quinta-feiras emprendía unha longa e incómo-da viaxe de Madrid a Galiza pra tomar parte en mitins e confe-renzas en col do Estatuto e pra dirixir a propaganda gráfica.Obra persoal súa foron algúns dos a ff i c h e s, "berros na pare d e " ,

que facían entrar pol-os ollos a nosa verd a d e .C o n q u i reuse celebrar o plebiscito do Estatuto (28 de Xuño do

1936), que foi votado pol-a gran maoria do povo galego.Diputados galegos, re p resentantes das catro diputacións galegase de moitos auntamentos, presididos por Castelao, puxeron nasmans do Presidente da Repúbrica, Don Manuel Azaña, o texto dac a rta autonómica plebiscitada, na mañán do dia 17 de Xullo, vis-pora do alzamento militar que iniciou a guerra civil.

A G U E R R A

Durante a desgraciada e crudelísima guerra mal chamada civil,Castelao estivo traballando a prol da Repúbrica en Madrid, enValencia, en Barcelona; alí onde foron reclamadol-os seus serv i z o s .

Nunha reunión das Cortes, durante a guerra, consigueu, quese dispuxese o estudo da nosa carta autonómica pol-a comisiónde estatutos, trámite previo pra poderse aprobar no Parlamento.A marcha da contenda impideu que a discusión se levase a term o .

A súa laboura artística no Ministerio de Propaganda, antre1936 e 1938, foi intensa. Obra súa, diña, pol-a calidade xenial,do espallamento ecuménico acadado, foron os álbumes de estam-pas tiduados Galicia Már t i r (1937), Atila en Galicia (1937) eM i l i c i a n o s (1938). Nos dous primeiros, con mestría insuperabel,i n t e r p retou con patetismo os sofrimentos mortaes do povo gale-go e a barbarie dos "salvadores de la patria". A derradeira colei-ción —editada pol-os galegos de N. Yo r k— é un re p e rtorio maxis-tral da "heroica tolería do povo hespañol no súa loita a prol dal i b e rdade". As tres coleicións, con "Nós", estanse impre n t a n d oaitualmentes en Bós Aires nun tomo, gracias â iniciativa daEditorial Nós.

As estampas de guerra de Castelao, que se teñen comparadoâs de "Los desastres de la guerra" de Goya, foron re p ro d u c i d a sm i l l e i ros de veces no mundo, comentadas en libros e confere n z a se inspiraron poemas. A derradeira edizón china (hai outras dúas)de Galicia Már t i r é de Sanghai, 1949. Coma en toda a súa obra,Castelao, sendo esenzalmente galego, en azas do seu xenio erg u eo vô por riba das divisions políticas, porque a arte verd a d e i r a"non ten fronteiras". Na Franza dos maquis, na Rusia pro l e t a r i ae na China milenaria i-enmurada, as suas estampas galegas foro nb e rros, apóstrofes, anatemas en contra do feixismo despiedado, echamados, crarinadas a prol da resistenza civil, da xustizahumán e da liberdade do mundo.

N-AMÉRICA. OUTRA VEZ EMIGRANTENA ARGENTINA

Obedescendo indicacións do goberno da Repúbrica, en 1938trasladouse a América pra porse en contaito cas coleitividades de

No aito inaugural da esposizón de estam -pas de Castelao no Ateneo de Montevi-deo. A esquerda de Castelao o entónP residente da República do Uru g u a y,D r. Amézaga; a direita, o ministro da

g u e rra xeneral Campos.

41

Cabeceira do solene aito de costituzón do Consello de Galiza, no Ateneo de Montevideo: Castelao, presidente, cos conselleiros diputados Antón Alon- so Ríos i Elpidio Vi l l a v e rde; a dereita d-íles o membro do goberno vasco, Dr. Aldasoro, a esquerda o diputado catalán Dr. Serra Moret; amáis,

p e r s o e i ros da coleitividade galega de Montevideo.

galegos emigrados. Nos Estados Unidos, pol-a súa iniciativa, uní-ronse as sociedades galegas na "Casa de Galicia". En Cuba avi-vou o sentimento repubricán e galeguista nos seus compatrianospor meio de conferenzas, mitíns i-esposicións das súas estampasde guerra. Cando rematou a guerra, gañou a súa vida en EstadosUnidos dando cursos de conferenzas en col de temas artísticos enc e n t ros de ensino e vendendo acuarelas e dibuxos de negros, cuiavida e costumes intere s á ronlle e soupo apreixar en estampas

maxistraes, a pesares da cativez da súa visión.A arela de voltar â Arxentina, de onde gardaba re c o rdos de

neno e onde estaban os máis e mellores dos seus amirgos espalla-dos pol-o mundo, pudo comprirse no ano 1940. Eiquí voltou i-eiquí finou a súa groriosa vida. A coleitividade galega, baixo a pre-sidencia do Centro Gallego, recibeuno con amor, con entusiasmo,t runfalmente. Foi o premio merescido â súa leialtade de galego, foip roba de cómo os povos saben amar a quén sirve os seus intre s e s

Páxinas finaes d-aita de constituzón do Consello de Galiza.

42

espritoaes. De cómo Castelao soubo corresponder a ise amor d o sseus irmáns emigrados, é testimoio a súa laboura de maxisterioda galeguidade antre nós, maxisterio de todol-os intres: confe-renzas, artigos, conversas. Todo isto está ainda vivo i-o seuf roito é o senso galego, o estilo galego, a maneira galega doaituar coleitivo dos galegos de Bós Aires e de Montevideo.Fecundo foi o seu maxisterio na arte de ser galego, arte difícilp o rque vai a contrapelo do vivir en que estamos merg u l l a d o s .

Na Arxentina publicou a súa mellor obra de caráiter político,froito de seu saber, da sua aitividade, da entrega da súa vida âpatria, Sempre en Galiza (1944), crónica, hestoria e doutriña danacionalidade. Eiquí rematou e preparou a súa gran obra, na quecasan arte e saber, traballo de moitos anos de estudo, froito do seupelengrinar os camiños do vivir galego, espresión do seu amor âsmañifestacións da cultura popular, As Cruces de pedra na Galiza ,diñamente editada niste ano, obra cumial da súa meirande, e sos-tida laboura de artista, de escritor e de erudito. (Erudizón viva,fecunda, non fria, de ficheiro, "esterelizada"). Non chegou a vereditado o libro; pro sí imprentado en probas. E ainda chegou a fir-mar uns cens primeiros pregos xa imprentados. Foi a súa derra-deira satisfaición.

En Bós Aires, no Te a t ro Mayo estrenou con decorados, tra-xes e caretas por íl diseñados, a súa obra dramática Os vellosnon deben de namorarse (1941), ademirada e louvada pol-acrítica con rara unanimidade.

O CONSELLO DE GALIZA

No ano 1944 creouse o Consello de Galiza e no mes de Xuñodo 1945 en Montevideo, n-unha xeira de afervoada galeguida-de orgaizada por Casa de Galicia e pol-a Irmandade Galeguistade aquela capital, fixo sua presentación pública baixo a pre s i-dencia de Castelao. A decrarazón na que se deu conta da súaconstituzón dí que os seus fins son "pra gard a r, manter edefenderl-a vountade do povo galego, así como pra buscal-asasistenzas e axudas que se precisen. O Consello empezará fun-cionando coma Fideicomisariato, baixo a responsabilidade dosc a t ro persoeiros que suscriben este documento, asistidos por unestenso núcleo de emigrados galegos, n-este logar da América,que ben pode considerarse como a metrópoli ideial d'unhaGaliza libre". Decraraba o documento que calisquera diputadogalego, seña cal seña a súa residenza, poderá integralo comac o n s e l l e i ro "sempre que n-eles prime a condizón de galegossóber da discipriña de partidos non galegos â que poderán estarafiliados, porque, de non ser así negaríase a vountade deg o b e rno proprio, hipotecando as súas decisións a ideoloxíasestranas. Así, pois, os conselleiros de Galiza serán simpre smandatarios do povo que os elixeu e non dos part i d o s " .

O morrer Castelao, o Consello tomou o acertado acordo denon nomear novo presidente. Abondaralle, en verdade, cono u s e rvar coma lei da súa aituación a doutriña de Castelao e terpor norma de conducta o enxemplo da súa.

X U N TANZA DAS CORTES EN MÉXICO.MINISTRO DO GOBERNO REPUBRICÁN

NO EISILIO

Na reunión das Cortes da República celebrada en México no1945, Castelao, Suárez Picallo, Alonso Ríos, Vi l l a v e rde eF e rnández Mato constituiron unha minoria que falou en nomedos intreses galegos, non en nome de un partido político deter-miñado. A súa afirmazón autonomista, non embargantes asa rgucias leguleias dos nemigos da nosa autonomía, que quixenosilenzala, foi crara, baril, rexa e term i ñ a n t e .

No ano 1946, Castelao, ben en contra da súa vountade, queera seguir labourando por Galiza dende este gran alcoube da nosafuturidade, aceitou o posto de ministro do goberno da Repúbricano eisilio, goberno esceicional no que, presididos por Giral, figu-raban representantes de todal-as tendenzas repubricáns, incrusodos gobernos de Euzkadi e Cataluña. Obedesceu â sua obriga e ôparescer das orgaizacións galegas, ás que pideu consello.

A súa conduta coma ministro foi fidel ô compromiso contrai-do, direita e diña.

Cando, debido a maniobras de certos políticos repubricáns, sepranteou a crisis, a opinión de Castelao foi a máis repubricán, aque condenou con máis valentía a defeición de algúns dos pro-prios ministros, facendo vel-o perigro dunha crisis total. Ve l e i q u íun pequeno treito do que dixo, cando lle tocou dar a súa opinion,no consello de ministros do dia 21 de Nadal do 1947:

"Reconozco que la retirada de los elementos disconformes oca -sionaría al Gobierno una mutilación no sólo dolorosa, sino muypeligrosa, y puedo jurarles a ustedes que a mí me dolería como alque más; pero tendríamos que soportarla estoicamente, dispues -tos a superar tan grande desgracia con la grandeza de nuestraalma. Después de todo, Cervantes perdió un brazo y escribió elQuijote; Camoens, el otro genio peninsular, perdió un ojo y escri -bió "Os Lusiades". Así, el Gobierno puede presentarse mutiladoante los ojos que lo conocieron íntegramente constituído, pero aunasí podrá escribir una página gloriosa. Como no podrá escribirlaes si no sabe resistir una mutilación.

"Permítanme solamente que yo incite al señor Giral a mante -ner el Gobierno en pie, ampliándolo, si es posible, por la derechay por la izquierda, intensificando la acción de todos los resortesministeriales, tanto en el exterior como en el interior de España,y manteniendo enhiesta la bandera republicana. Entiéndase bien:la bandera de los tres colores —rojo, amarillo y morado—, por -que yo sé de republicanos que sólo lo son por amor propio y quellevan una banderita gualda y roja en el corazón... Mi actitud esnetamente republicana, no solamente porque siento de verdad elrepublicanismo, sino porque al defender la República defiendo ami tierra, a mi pueblo, a mi Galicia, que es la razón suprema queme ha traído al Gobierno."

Namentras foi ministro do goberno resideu en París e viveumodestamente do soldo que, coma tal, lle pagaba o goberno; prodevolveu os cartos que lle daban pra atender ôs gastos de re p re-

Castelao en Rio Xaneiro. Receución degaleguistas e repubricáns cando pasoupra París a integrar o Goberno da Re-pública no eisilio. Acompáñano Don Au-gusto Barcia i esgrevios políticos por t u -

gueses eisilados.

43

Castelao ea sua donaDoña Vi rxinia na es-tación en Burdeos o

sair pra París.

sentación. O seu soldo cobrábao en francos, non en pesos mexica-nos, pois —d í x o n o s— "eu non coidaba honorabel andar a negociarmoeda extranxeira na "bolsa negra". E o meu parescer era taméno do proprio ministro de Facenda, don Augusto Barc i a " .

POR TER SIDO LEIAL CA SÚA TERRA

En Franza, a súa saúde sofreu unha grave crisis, que o tivodoente no leito por dous meses. Volto â Arxentina en Xullo do ano1947, andivo sempre feble e, ainda que pudo traballar algo etomar parte en algún aito púbrico, endexamáis se repuxo de todo.E dende o mes de Nadal do 1948, o mal foise agravando día a díae magoando aquil corpo fermoso e lanzal. Os desveos e coidadosdos seus médicos. doctor Sánchez Guisande, galego, e doctorP a s t o r, arxentino, que contaron ca colaborazón de ilustres espe-cialistas (Va c a reza, Sayé e Novaro) non poideron atallar a fadaldoenza que o fería.

O sofrimento físico que o ía consumindo, non foi quén pra aba-fal-a sereidade daquela alma, sempre tensa no que atinguía ôsintreses e ô porvir civil de Galiza. Perguntaba, daba azos, aconse-llaba, proieitaba. E sempre o seu surriso, a súa gracia, o seuespreitar mental e viva a lembranza dos grandes amigos lonxanos.

O amor cordial, os testimoios de devota ademirazón que re c i-bía a cotio dos galegos ceibes espreixados por todo o mundo, erana gran meiciña do seu esprito. E, gracias a isas mañifestaciónsque chegaban deica il, conservou sempre a espranza de sandar emantivo a calma espritoal. Poucos dias denantes de finar, dixoistas verbas diante dos seus íntimos:

—Síntome feliz, a pesares do peteiro do corvo, (así chamaba âdoor) moito máis feliz que calquera millonario. En realidade ¿praqué me serviría ser millonario? Se fose dono desta casa de depar -tamentos estaría matinando nas falcatruadas que fan os que aalugan... Eu teño canto me cumpre: meiciñas que non serven denada, os mellores médicos que fan canto poden pra que sande,amigos que me agariman, unha cama limpa, o coidado da miñam u l l e r... E todol-os días me veñen, cartas garimosas de galegose s p reixados pol-o mundo enteiro... Todo isto non se acada cariqueza. Conseguín tanto ben sómentes por ter sido leial ca miñat e rra. Isto abonda pra se sentir un feliz, coma eu me sinto.

Por ter sido leial, o seu nome foi, na vida, grorioso, i-é, nam o rte, inmorre n t e .

O QUE NON ACADOU

"Si un quer vivir a propria vida, querería tamén vivir a mort ep ropia". dixo un dos meirandes poetas do noso tempo, Rainer

María Rilke. O noso amado mestre soupo vivir a súa propria vida,a da leialdade indecrinabre, a da entrega total, única, ô soerg u e-mento espritoal do povo galego. Mais non tivo a morte corre l a t i-va desa vida, a morte gañada, a da maturidade, natural e xeo-gráfica. Quixer íl morrer a propria morte no colo da Te rra-Nai, nasúa casiña rianxeira, vendo, cos seus ollos de carne cáseque cegos,e n t r a r, pol-a fenestra valdeira que da sóber do peirán, a derr a-deira luzada do sol que devala tral-a Curota, i-oucindo as bugui-nas peixeiras anuncial-a volta das dornas... E dempóis ir a sert e rra da Te rra... Non pudo vivir o seu degaro derr a d e i ro. Eis amáis punxente door do seu martirio: non acadar a morrer a mort ep ro p r i a .

CANDO SEÑA

Un dia calisquera, cando o sol da liberdade rompa en lus assômas da noite grande, moura e pecha que Galiza sofre, emi-grantes galegos levarán alá o corpo do morto inmortal. Irán ento-ando as estrofas pondalianas, aleluia da gualeguidade, re s u rre x i tda civilidade. Nas espadañas aldeáns e mariñeiras non soaráncampás funerarias; as badaladas tecerán lelías de gro r i a .

E canteiros galegos, os barrosos do meu Cotobade, tan gaba-dos por íl, labrarán, cas mellores "pedras de conta" tiradas doBarbanza, unha nova cruz, a máis fermosa que endexamáis se tene rguido, unha cruz sen basamenta e sen graderías, co mastro xur-dindo do cerne da Te rra. Símbolo da súa vida autocrucificada noamor e na door. Lembranza daquel ademán tan dos seus brazos,s e m p re en trance de aperta cando espía a ialma diante dos seusi rmáns galegos.

J. NÚÑEZ BÚALa Plata, 11 e 13 Maio 1950.

Dibuxo de Castelao na tarxeta que centos de milleiros de demócratasde Europa e Aménca enviaron a U. N.