ZUBEROTARRA

Egileak: Xabier I eta Joseba P

Aurkibidea

1- Portada

2- Aurkibidea

3- Kokapena, Datu geografikoak, kultura, Argazkiak…

4- Bizitatzeko leku aproposa.

5- Euskera, Euskalkiak, Mapa…

6- Azpieuskalkiak, Literatura.

7- Fonetika Ezaugarriak.

8- Morfologia Ezaugarriak.

9- Sintaxia

10- Lexikoa

11- Testuak

12- Bideoak

3. Zuberoari buruzko datuak.• Zuberoa Euskal Herriko

zazpi herrialdeetako bat da, Euskal Herriaren ipar ekialdean dago eta haren hiriburua Maule – Lextarre du. Administratiboki Frantziako Akitania eskualdearen barruan dago, baina historikoki Euskal Herriaren lurraldeetako parte da. Euskal Herriko beste lurraldeekin konparatuz Zuberoa, eskualderik txikiena da 814,5 km²-ekin. Biztanleriari dagokionez ere, jende gutxi bizi da herrialde honetan 17.018 biztanle konkretuki.

3.1 Geografia.

• Zuberoan hiru lurralde mota bereizten dira. Alde batetik lur behere lauak dira nagusi iparraldean, erdialdean lurraren garaiera handiagoa da eta eremua menditsuago da. Azkenik hegoaldean Pirinio mendiak daude eta bertan Zuberoako mendirik garaiena (Orhi: 2017m).

• Basabürüko alde honetan daude E.H arroilik edo basorik ikusgarrienak, adibidez: Holzartekoa, Larrañen eta Kakuetakoa, Santa grazin. Larrañeko lurretan barneratzen da Iratiko ohiana.

• Hidrografiari buruz esan beharra dago Zuberoako ibairik garrantzitsuena Ühaitza dela. 60km-ko luzeera du, Pirineoko mendietan hasten da eta eta Larrañe eta Santa Grazi arroilak zeharkatzen ditu.

• Zuberoako klima atlantikoa da, epela eta hezea oro har. Nabarian dago urteko prezipitazioak oso altuak direla lurraldearen berdetasunagatik (1800 – 2000 mm urtean zehar). Landaretza gehiena Haritza eta pagoa dira 1000m ingurutik baina Izeia eta lerra ere daude 1300m-tik gora.

Mapa Geografikoa

ZUBEROA

ORHI (2017m)

ÜHAITZA

3.2 KULTURA

• Zuberoan badago tradizio bat antzerki musikal folklorikoari buruz, antzerki mota honi “Pastoral” deritzote. Urte osoan zehar herriko biztanleak dantzak eta antzerkiak prestatzen darabilte herriko jaietan antzezteko. Tradizioz, antzerki hauen gai komuna erlijioa da baina orain Euskaldunon historioei buruz egiten dute antzerkiak. Horrez gain Maskarada izeneko tradizioa ere badago.

• Zuberoako maskarada Zuberoako neguko inauteria da, ikuskizun zehatz eta antzerkiko baliabidez osatua. Jatorri zahar bezain ezezagunekoa da. Garai batean laurogei bat dantzarik parte hartzen bazuten ere, gaur egun, hogei batek osatzen dituzte maskaradak. Dantzak, bertsoak eta kantuak leku berezia dute pertsonaia jakin batzuen inguruan gertatzen den ikuskizunean.

Maskarada.

“Pastoral”

4. Bizitatzeko leku aproposa.

• Zuberora joatekotan, badira leku batzuk bisitatu egin behar direnak adibidez: Maule – Lextarre hiriburua. Maule-Lextarre Zuberoako hiriburua da, 1841ean Maule eta Lextarre herriek bat egin zutenean sortua. Maule, gaztelu-gotorleku bat zuen muino baten magalean garatu zen. Herriaren barruan zaudenean leku hauek dira bizitatzeko interesgarrienak:

Andra Maria Eliza. Andurain Gaztelua Merkatua: 1765 urtekoa La Halle. Eroritakoen oroigarria. Sant joan bataiatzailearen eliza. Marmol zuriazko kalbarioa. Saint Jean de Berraute eliza. Maule-Lextarreko herriko etxea.

MAULEKO GAZTELUA

ANDURAIN GAZTELUA

SAN JOAN BATAIATAILEAREN ELIZA

MAULE-LEXTARREKO HERRIKO ETXEA

5. Euskara.

Zuberoako jatorrizko hizkuntza euskara da, zuberera, ia lurralde osoan. Herrialde txikiena dugu Zuberoa, bai eremuari eta bai biztanleriari dagokionez, baina proportzioan, herrialderik euskaldunena dela esan daiteke. 2006ko inkesta soziolinguistikoaren arabera, Zuberoan gehiengoa dira lehen hizkuntza Euskera jaso dutenak (%66,1). Hala ere, azken urteetan Zuberoan euskararen erabilerak atzera egin du.

Bilakaera.

• Bi ezaugarri ditu Zuberoako Euskarak: alde batetik, oso berezia da gainerako euskalkien aldean, eta, bestetik, batasun handia dauka. Batasun horren arrazoiak hauek dira:

Geografiaz, administrazioz, elizaz eta bizimoduz,

Beste euskal lurretatik bereizita eta bakarti egon

Direnez, talde sen sakona sortu da Zuberotarrengan. Ahozko literatura aberatsa izan da, eta Pastoral

, maskarada, bertso eta kantu egileek hizkera

Berdintsua erabili dute; baita apaizek ere elizan.

Guztiek jarraitu diote hizkera eredu berdintsu bati,

Eta gramatikagileek eta hiztegigileek

Zehaztu dute eredu hori.

6. Azpieuskalkiak

• Zuberotarrek bi hizkera mota bereizi ohi dituzte: bata, alderdi menditsukoa (Basabür eskualdekoa) eta, bestea, ordokikoa ( Pettarrekoa). Koldo Zuazok dio bi hizkera hoien artean desberdintasunak egon badauden arren, ez dira “azpieuskalki” deitzeko modukoak. Bestalde, Zuberoako ipar-mendebaldeko herri batzuetako hizkera nafar-lapurtarrera hurbiltzen da.

• LITERATURA: LEHEN LEKUKOAK

Euskara zuberotarra literatura egiteko lehen aldiz Tartasek erabili zuela esan ohi da (Ontsa hiltzeko bidaia, 1666). Tartas Arüekoa zen, eta herri horretan Amikuzeko hizkera egiten da; hizkera horretan idatzi zuen Tartasek. Beraz, ordea, lekukorik zaharrenetakoa Athanase Belapeyre-ren Catehicima laburra da, 1696koa.

7.Fonetika ezaugarriak

• Bokalak Diptongoak - Aldaketak: au > ai egiten dute

gehienetan gau > gai nau > nai ai > ei

gertatzen da inoiz bait- >

beit- gai > bei

- Laburtzeak: ai > i

naiz > niz au > u nauzu > nuzu ai > e baina > bena

Hiatoak au > ai gertatzen da

ekialdeko eremu zabalean

burua > buria ea > ia eta ou > ua semea > semia herrikoa > herrikua

Bokal Txandaketa i-ü > ü-ü eta ü-i > ü-ü

asimilazioak gertztzen dira ilun > ilhün > ülhün iturri > ithürri > üthürri

u > i txandakatzea Zuberoa > Xiberua zulo > zilo o > u txandakatzea honek > hunek moldatu > muldatü

Besta fenemeno batzuk - Erdaraz –on eta –ion

amaiera duten hitzek- ï ematen dute.

arratoi > arrathú

kamioi > kamiú

- Nafar-lapurtarraren unitatean esaten dugunez, frantsesez –e mutuz eta kontsonantez amaitzen diren hitzei –a eransten diote Ipar Heuskal Herrian: diska, kilometra, plastika

Palatalizazioa edo Bustidura Palatalizazio automatiko pixka bat bada zubereran, n > ñ eta l > ll bustitzen dira. artzaina > artzaña saila > sailla Besta fenomeno batzuk j-ren ahoskera dx jakin > dxakin st kontsonante taldea (ez rtz edo rz) beste (ez bertze) bost (ez bortz)

8. Morfologia Ezaugarriak

• Deklinabidea - Hitzak artikulu gabe erabiltzeko joera (Gure aita zahar da) - Ergatibo (NORK) plurala –ek atzizkiaren bidez Üskaldünek zorrozten dutie ezpatak (Euskaldunek zorrozten dituzte

ezpatak) - Datibo (NORI) pluralean atzizkia –er da. bürüer (buruei) - Soziatiboaren (NOREKIN) atzizkia –ki edo –kila(n) dira; aitarenkila

(aitarekin) - Adlatiboaren (NORA) atzizkiak –ra/-rat/-la/-lat dira, eta aurretik –a

artikulua mendialat (mendira) > mendilat jauregialat (jauregira) > jauregilat - Destinatiboa (NORENTZAT) –entako atzizkia erabiltzen da. lagünaentako (lagunarentzako) - Prolatiboa (NORTZAT) –entako atzizkiaren bidez Gizon handi batentako dizü bee büria (Gizon handitzat dauka bere burua)

- Ablatiboaren (NONDIK) atzizkiak –rik eta –tik dira Baiunaik jin da (Baionatik etorri da) / Menditik jin da (Menditik etorri da) - Bizidunak deklinatzeko bi modu a/ Noren bait(h)an egitura erabiltzea: lagünaren baitan ( lagunarengan) b/ Bizidunak bizigabeak bezala deklinatzea. Adib. Zoaz gizonetara! (gizonengana) - Norabidea adierzteko -rat / -ri Gure herrira daramate heriotzeari buruz (heriotzera) Aditza - Gertakizuneko aspektua egiteko –®en (ikhusiren, eginen...) - Aspektu burutugabea egiteko –n hotsaz amaitzen diren aditz batzuek –iten eta -ten azaltzen dira. emaiten/irakurten/ibilten/ekarten - Ahalera egiteko –iro- erroa erabiltlzen da. niro (nezake diro (dezake) - Ahalera, subjuntiboa eta agintera egiteko aditz oina erabiltzen da.

eros diro (eros dezake) - Aditza alokutiboa zu/zuek erabiltzen da. Kastero ez düzü saindu(kastero ez da santua)

9. Sintaxiko Ezaugarriak.- Hitzen ordenean askatasun handiagoa dago. zer, ordian, egiten düt

heben? ( Orduan, zer egiten dut hemen?)- Datiboaren komunztadura falta: literaturai lotu zen ( ez zitzaion)- Aditz izenen osagarri zuzenajabego genitiboa (NOREN) ematen da:

zerbaiten edaten jin zite (zerbait edatera etor zaitez)- Bai/ez galderetan –a partikula itsasten zaio. Ikhusi duka? (ikusi al

duk?)- Mendeko perpausak kausazkoak egiteko menderagailu erabiliena –bait/-beit da. hil beita (hil baita) erlatiboak partizipio burutu soila egindako erlatibo arruntak Ipar

Euskal Herrian. ikhusi mutila ene aita da.

10.Lexikoko Ezaugarriak• Urtaroak bedatse: udaberri üda: uda larrazken: udazken negü: negu

Hilabete batuk baranthail: otsail arramaiatz: ekain agorril: abuztu seteme: irail

Beste hitz batzuk askazi:ahaide ebi: euri ekhi: eguzki kosi: lehengusu

11.Testua.• Ozaze Jaurgainian bi zitroin doratu

Atarratzeko Jaunak bata du galdatu;uken du arrapostu eztirela huntu,hunturik direnian batto ukenen du.

Portaliala juan zite, ahizpa maitia,ingoiti horra duzu Atarratzeko Jauna,otoi erran izozu ni eri nizala,zazpi egun hoietan oihan nizala.

Klara, zuaza orai salako leihora,ipar-ala egua denez jakitera,iparra baldin bada goraintzi Salari,ene korpitzaren txerka jin dadila sarri.

Ama, juanen gira oro elkarrekin,etxerat jinen zira xangri handireki,bihotza kargaturik, begiak bustirik,eta zure alaba tunban ehortzirik.

Ama, saldu nauzu bige bat bezala,bai eta desterratu, oi Españiala,aita bizi uken banu, ama zu bezalaenundunun ezkunduren Atarratzeko salala.

____________________________

haren peko zamaria ürthez da zelatzen.

• Atharratze jauregian bi zitroin doratüOngriako Erregek batto dü galdatüarrapostü üken dü eztirela ontüontü direnean batto ükhenen du.

Atharratzeko hiria, hiri ordokihur handi bat badizü alde batetierregeren bidea erdi-erditikMaria Maidalena beste aldeti.

Aita saldü naizü idi bat bezalaama bizi üken banü, aita zu bezalaenündüzün ez jaunen Ongrian beherabena bai ezkuntüren Atharratze Salala.

Ahizpa juan zite portalialaingoiti horra düzü Ongriako erregiahari erranizozü ni eri nizalazazpi urte hontan ohian nizala.

Ahizpa, enükezü ez sinhetsiazazpi urte hontan ohian zirelazazpi urte hontan ohian zirelabera nahi dükezü jin zü zien leküla.

Ahizpa jaunts ezazü arruba

Atarratzeko Gazteluko kanta

xurianik ere jauntsiaren dit ene berriaingoiti horra düzü Ongriako erregiabotzik kita ezazü zure sor etxea.

Aita zü izan zira ene saltzaileanaie gehiena dihariren harzaleanaie arteko zamariz igaraileanaie ttipiena ene kontsolazale.

Aita, juanen gira oro alkarekietxerat jinen zira xangri handirekibihotza kargaturik begiak bustiriketa zure alhaba tunban ehortzirik.

Ahizpa zuaza orai Salako leihoraiparra ala hegoa denez jakiteraiparra balin bada garaintzi Salariene gorpitzaren txerka jin dadila sarri.

Atharratzeko zenüak berak arrapikatzenhanko jente gaztea beltzez da beztitzenandere Santa Klara hantik partitzen.

12. Bideoa

• ZUBERERAKO LANA

http://www.youtube.com/watch?v=sXyaoQ-iaUQ