Clásicos daEmigración

EDICIÓN FACSIMILAR

LA EMIGRACIÓNEN GALICIA

RAMÓN CASTRO LÓPEZ

LA

EM

IGR

AC

IÓN

EN

GA

LIC

IAED. FACSIMILAR

RAMÓN CASTRO LÓPEZ

Está moi claro que existen razóns de peso para construírun relato crítico do feito migratorio. Abondaría conreproducir os milleiros de experiencias adversas padecidas porcada emigrante, que son, desde logo, moi superiores aos casosde triunfo e de éxito. No fondo, cada emigrante ten o seupropio relato e a suma de todos eles conforma esa imaxenegativa que tan común foi na explicación do feitomigratorio. Con todo, o pesimismo foi máis intenso nocampo das elites cultas que no ámbito dos propiosemigrantes, pero na fin de contas esta é a visión que se volveuhexemónica en Galicia desde os tempos do Rexurdimento.Gran parte da cultura galega, desde os versos de Rosalía, osescritos de Risco ou as caricaturas de Castelao, ata asinterpretacións económicas de X. M. Beiras, está trenzadadun enfoque pesimista sobre a emigración, fose polos seustrazos desgaleguizadores ou polos seus negativos efectosdemográficos ou produtivos.

De forma coetánea a esta visión tamén foron aparecendo,aínda que de modo minoritario, algunhas publicacións quesostiveron un enfoque, se non optimista, ao menos pouco«miserabilista» sobre a cuestión migratoria. Un exemplo benacaído desta corrente interpretativa é o libro de Ramón Cas-tro López La emigración en Galicia, publicado por primeiravez na cidade da Coruña no ano 1923, nas prensas do xornalherculino El Noroeste. Este é un texto que desde a primeirapáxina se declara a contracorrente da visión hexemónica,aquela que o autor «leía en muchas publicaciones», pero queconsideraba que coñecía mal o problema migratorio.

Clásicos daEmigración

RAMÓN CASTRO LÓPEZ

Naceu en Lugo en 1871 no seo dunha familia de ori-xes campesiñas, fixo a súa carreira eclesiástica no se-minario diocesano e foi ordenado sacerdote no ano1894. Pouco tempo despois foi destinado á parroquiade Vilar de Ortelle, no municipio de Ferreira de Pan-tón, onde botou media vida, desde 1895 ata 1928.O lugar de destino é cualificado por el mesmo comounha «remota aldea» pero moi adecuada para «ob-servar muy de cerca todo lo relacionado con la emi-gración». Era unha persoa observadora e culta, congrande enraizamento na comarca da Ribeira Sacra,cuxas terras e xentes chegou a coñecer por contactodirecto. Aínda sendo un ministro da Igrexa católica,non desatendeu a relixiosidade popular das supersti-cións e dos esconxuros, aos que tamén el recorreu confrecuencia no seu apostolado rural.

O perfil cultural de Castro López sobrepasa cla-ramente a formación esclesiástica propia dun cura dealdea. El mantiña relacións con algúns dos eruditosmáis coñecidos da comarca monfortina, como J. San-jurjo ou P. Boo Pita, e incluso chegou a ingresar,canda eles dous e no mesmo día (25 de abril de 1927)no Seminario de Estudos Galegos, como socio activoda institución.

COLECCIÓN CLÁSICOS DA EMIGRACIÓN

Un dos obxectivos do Arquivo da Emigración Galegado Consello da Cultura Galega é a difusión de estu-dos sobre o fenómeno migratorio, a través de publi-cacións de obras de interese cultural e científico. Nesaliña, e en colaboración coa Secretaría Xeral da Emi-gración da Xunta de Galicia, aprácenos presentar aopúblico esta colección de libros que desfrutan da con-sideración de ser obras clásicas para o coñecementoe análise da emigración galega nas súas diversas épo-cas, destinos e facetas. Recadamos e divulgamosobras que hoxe en día son difíciles de atopar en bi-bliotecas ou librarías, e que así poden ser máis acce-sibles para o público investigador, mais tamén paracalquera persoa interesada no tema.

LA EMIGRACIÓN EN GALICIA

RAMÓN CASTRO LÓPEZ

LA EMIGRACIÓN EN GALICIAEDICIÓN FACSIMILAR

RAMÓN VILLARES

ESTUDO INTRODUTORIO

CLÁSICOS DAEMIGRACIÓN

AutorRamón Castro López

Estudo introdutorioRamón Villares

Edita© CONSELLO DA CULTURA GALEGA, 2019Pazo de Raxoi · 2º andar · Praza do Obradoiro15705 · Santiago de CompostelaT 981 957 202 · F 981 957 205correo@consellodacultura.galwww.consellodacultura.gal

Proxecto gráficoImago Mundi Deseño

ImprimeCampus na nube

Depósito legal: C 1172-2019

ISBN 978-84-17802-06-6

ÍNDICE

PRESENTACIÓNRosario ÁlvarezPresidenta do Consello da Cultura Galega

PRESENTACIÓNAntonio Rodríguez MirandaSecretario xeral da Emigración da Xunta de Galicia

ESTUDO INTRODUTORIO

A EMIGRACIÓN GALEGA CONTADA PORUN CURA DE ALDEARamón Villares

LA EMIGRACIÓN EN GALICIAFACSÍMILE

9

13

15

29

Un dos obxectivos do Arquivo da Emigración Galega doConsello da Cultura Galega é a difusión de estudossobre o fenómeno migratorio, a través de publicacións

de obras de interese cultural e científico. Nesa liña, e en colabo-ración coa Secretaría Xeral da Emigración da Xunta de Galicia,aprácenos presentar ao público esta colección de libros que des-frutan da consideración de ser obras clásicas para o coñecementoe análise da emigración galega nas súas diversas épocas, destinose facetas. Recadamos e divulgamos obras que hoxe en día sondifíciles de atopar en bibliotecas ou librarías, e que así poden sermáis accesibles para o público investigador, mais tamén para cal-quera persoa interesada no tema.

Como ben afirmara Manuel Murguía, non se pode entendera Galicia moderna e contemporánea sen a emigración. Trátasedun fenómeno que atinxe de forma transversal a todas as dimen-sións da súa existencia, no eido social, económico, político e cul-tural. Como non podía ser doutro xeito, as reflexións sobre ofenómeno migratorio son case tan antigas coma o comezo dasmigracións masivas. Xa dende finais do século XIX publicáronseen Galicia e América libros, folletos e artigos xornalísticos quetiñan como obxectivo a comprensión acaída do que se percibíacomo un éxodo crecente de milleiros de galegos e galegas. Inte-lectuais, políticos, publicistas e mesmo tamén emigrantes docomún posicionábanse así a prol ou en contra da emigración,preguntábanse polas súas causas e polas leis invisibles que a de-terminarían. Xa daquela xurdiran partidarios e detractores dasmigracións, optimistas e pesimistas.

10

Dende mediados do oitocentos, a prensa galega publicoucentos de artigos e testemuños coa emigración como fío condu-tor. Inquiríase sobre as súas causas e solucións, denunciábanseabusos e condicións de viaxe, dábanse consellos a quen quixeseemigrar, informábase tamén sobre as condicións nos lugares dedestino, a existencia e actividades das comunidades de emigran-tes que se artellaban alén mar. Os intelectuais máis lúcidos es-cribiron así abondosas reflexións; tamén institucións eorganismos oficiais emitiron informes, publicaron estatísticas, emesmo promoveron congresos para coñecer e, en moitos casos,dar cabo ao fenómeno migratorio.

Nesta colección pretendemos ofrecer unha escolma destasobras, merecentes de seren rescatadas do esquecemento, e quesen dúbida contribúen a coñecer e valorar a historia da emigra-ción galega dende diversas perspectivas. Inclúense libros publi-cados por autores coetáneos ao fenómeno, dende Ramón CastroLópez a Vicente Riguera, que exerceron un certo influxo na so-ciedade do seu tempo. Recóllense tamén os testemuños e refle-xións legados polos propios protagonistas da emigración, foseneles mesmos migrantes ou fillos de migrantes, que gozarontamén dunha ampla difusión na colectividade emigrada. Velaío caso de escritores e xornalistas hoxe esquecidos, mais que noseu tempo deixaron unha grande pegada nas colectividades ga-legas emigradas, pero tamén na mesma Galicia, coma, entre ou-tros, Fortunato Cruces, Julio Sigüenza, Waldo Álvarez Insua ouMercedes Vieito Bouza. En fin, tamén se inclúen nesta colecciónobras que, dende a década de 1930, sentaron os primeiros ali-cerces da actual e puxante historiografía galega das migracións,dende Luisa Cuesta a Ramón Otero Pedrayo.

A publicación facsimilar destas obras acompáñase de cadan-súa introdución e estudo crítico, escritos por salientados espe-cialistas de diversas disciplinas académicas, dende a Historia ataos Estudos Literarios, para contextualizar e presentar ao públicoas características principais e mais a relevancia de cada un dosclásicos da emigración.

11

Agardamos, por tanto, que esta colección Clásicos da emigra-ción sexa da maior utilidade e interese para todos aqueles e aque-las que teñan interese en coñecer polo miúdo, fóra deestereotipos e simplificacións, as características e variantes do fe-nómeno migratorio en Galicia, como parte integral e determi-nante da nosa identidade colectiva, mais tamén do noso pasadoe futuro colectivos.

Rosario ÁlvarezPresidenta do Consello da Cultura Galega

Galicia non sería a que é sen o mar. Tampouco o sería senas árbores, ríos, e produtos da terra e do mar, que fandela un dos paraísos turísticos e de calidade de vida do

mundo enteiro. Iso é exactamente o mesmo que ocorre coa emi-gración. Galicia non sería Galicia sen os centos de milleiros degalegos que hai espallados polo mundo, que a fan cada día máisuniversal e infinita, variada, multicultural e rica. A emigraciónten a mesma importancia para a nosa terra que a nosa paisaxe,a nosa gastronomía ou as nosas tradicións na definición do nososinal de identidade. A pegada dactilar de Galicia ten a forma doscinco continentes, porque sen eles non estaría completa.

Resulta estéril intentar debuxar os límites xeográficos de Ga-licia. Todos coñecemos e somos capaces de deliñar cos ollos pe-chados a topografía da nosa comunidade autónoma, peroresúltanos imposible trasladar esas fronteiras á nosa patria, á nosaterra, ao noso fogar. Os centos de milleiros de galegos que aolongo das últimas décadas pecharon as ventás das súas casas paraconstruír fogares e abrir as portas a unha nova vida crearon sis-temas sanitarios como os que aínda hoxe rexen a sanidade enmoitos países, enviaron cartos para que os que quedaron na Ga-licia territorial puidesen seguir estudando para buscar un futuromellor e procuráronlles traballo desde os seus países de destinoaos que querían seguir os seus pasos.

E non só iso. A achega que fixeron os emigrantes galegos aopatrimonio inmaterial de Galicia aínda hoxe constitúe un fitodifícil de igualar. Os escritores, debuxantes, pintores, músicos eoutros intelectuais que crearon a súa obra a partir ou desde a

14

emigración fixeron, en moitos casos, historia e escribiron páxinasúnicas da arte mundial. Alfonso Daniel Rodríguez Castelao, LuísSeoane, Rosalía de Castro, Manuel Colmeiro, Emilia PardoBazán, Mestre Vide, Xosé Castro «Chané»..., é infinita a listaxede nomes propios que gañaron o dereito de figurar en maiúscu-las para a eternidade.

Décadas despois, cando estes tempos quedaron atrás e Galiciaavanza máis ca nunca, os emigrantes seguen a contribuír coa súaterra e seguen a constituír unha oportunidade sen límites para anosa comunidade, tanto os que están fóra como os que retornancada día ou están a pensar en facelo. Por iso Galicia se sente tanorgullosa da súa emigración.

A viaxe de ida e, en moitos casos, volta dos emigrantes segueaínda hoxe a xerar un acervo fundamental na historia de Galiciagrazas aos autores que reflicten este fenómeno, que se adentrannel para convertelo nun recordo á vez dunha obra mestra da li-teratura. Nesta colección intentamos darlles o espazo que mere-cen e poñer en valor a súa importancia para o presente e o futuroda nosa terra. Espero que gocen de todas e cada unha das obrasque a integran e tamén, por que non, que nos axude a lembrare entender, mellor aínda se cabe, á nosa querida Rosalía, em-blema da nosa poesía, cando dicía: «¡Ai, quen fora paxariño/ deleves alas lixeiras!/ ¡Ai, con que prisa voara,/ toliña de tan con-tenta,/ para cantar a alborada/ nos campos da miña terra!».

Antonio Rodríguez MirandaSecretario xeral da Emigración da Xunta de Galicia

A fase da emigración masiva europea cara ao continente ameri-cano (1830-1930) constitúe un dos feitos más influentes da his-toria contemporánea, tanto pola intensidade daqueles fluxos(arredor de 50 millóns) como pola concentración da chegada deinmigrantes a un pequeno número de repúblicas americanas:Estados Unidos, Canadá, Arxentina e Brasil foron os destinospredilectos. Aquel proceso migratorio modificou as estruturassociais dos países de saída e favoreceu unha primeira «desagrari-zación» de moitas rexións europeas, e, desde logo, está na baseda creación dunhas «novas Europas» coa substitución das poboa-cións autóctonas —ou as formadas polo comercio escravista deorixes africanas— por continxentes étnicos europeos. As migra-cións convertéronse, por tanto, nun tema de gran relevancia so-cial e política pero tamén en fonte inesgotable de noticias eobxecto de reflexión intelectual. Emigrar, retornar, saber quéacontecía en cada beira do océano Atlántico converteuse en ma-teria de conversa en aldeas galegas e «conventillos» porteños,fonte dunha inmensa correspondencia epistolar, noticia deprensa e argumento dunha infinidade de publicacións.

Isto explica que sobre a emigración a América se teña escritotanto. Non é para menos, pois cada emigrante levaba consigounha experiencia que logo se podía converter nun relato parti-cular e familiar. Pero a maior parte da literatura producida pormor do tema migratorio está caracterizada por un enfoque des-critivo e, en xeral, pesimista sobre a natureza do feito migratorio,as súas causas e, desde logo, as súas consecuencias, tanto desdeo punto de vista dos que emigraban como por parte dos quenon foron emigrantes. O caso galego non se podía manter á

A EMIGRACIÓN GALEGA CONTADA POR UN

CURA DE ALDEA

Ramón Villares

Ramón Villares16

marxe desta publicística alentada ou provocada pola emigraciónmasiva. Gran parte da prensa coetánea, incluída aquela máis sen-sible á cuestión migratoria como era a publicada nos lugares dedestino (pensemos en memorables cabeceiras galegas como ElEco de Galicia de Bos Aires ou Diario de la Marina da Habana),acollía nas súas páxinas de forma maioritaria textos e noticiasque daban unha imaxe, xeralmente crítica ou negativa, da emi-gración. Algo semellante se podería dicir das publicacións pe-riódicas imprentadas en Galicia que, agás as propiamentepagadas polas colectividades de emigrantes ou por asociaciónsde consignatarios e navieiros, mantiñan un enfoque despectivoou paternalista sobre as causas e consecuencias da emigración.

Que existen razóns de peso para construír un relato críticodo feito migratorio está ben claro. Abondaría con reproducir osmilleiros de experiencias adversas padecidas por cada emigrante,que son, desde logo, moi superiores aos casos de triunfo e deéxito. No fondo, cada emigrante ten o seu propio relato e a sumade todos eles conforma esa imaxe negativa que tan común foina explicación do feito migratorio. Con todo, o pesimismo foimáis intenso no campo das elites cultas que no ámbito dos pro-pios emigrantes, pero na fin de contas esta é a visión que se vol-veu hexemónica en Galicia desde os tempos do Rexurdimento.Gran parte da cultura galega, desde os versos de Rosalía, os es-critos de Risco ou as caricaturas de Castelao, ata as interpreta-cións económicas de X. M. Beiras, está trenzada dun enfoquepesimista sobre a emigración, fose polos seus trazos desgalegui-zadores ou polos seus negativos efectos demográficos ou produ-tivos. A emigración como unha «maldición bíblica» ou comounha «renuncia á revolta» sería a síntese deste enfoque, que benresumiu no seu día a coñecida viñeta de Castelao que reflicteunha multitude que se vira de costas ao espectador, explicadapor un texto que primeiro vinculaba directamente a baixa de-manda de autonomía coa emigración: «¿Y éstos piden tambiénla autonomia? No. Los gallegos no piden nada. Emigran» (ElSol, 8/12/1918) e que acabou transformándose en argumento

A EMIGRACIÓN GALEGA CONTADA POR UN CURA DE ALDEA 17

contra o fenómeno migratorio no seu álbum Nós, publicado en1931: «En Galicia non se pide. Emígrase».

De forma coetánea tamén foron aparecendo, aínda que demodo minoritario, algunhas publicacións que sostiveron un en-foque, se non optimista, ao menos pouco «miserabilista» sobrea cuestión migratoria. Un exemplo ben acaído desta corrente in-terpretativa é o libro de Ramón Castro López La emigración enGalicia, publicado por primeira vez na cidade da Coruña no ano1923, nas prensas do xornal herculino El Noroeste. Este é untexto que desde a primeira páxina se declara a contracorrente davisión hexemónica, aquela que o autor «leía en muchas publica-ciones», pero que consideraba que coñecía mal o problema mi-gratorio. El mesmo é consciente deste enfoque ao confesar quese encontra a distancia de «muchos pesimistas y poco observa-dores de lo que en los campos gallegos pasa», advertindo clara-mente que «todo cuanto se dice a diario en la prensa periódicacontra la emigración, no resiste el más leve examen» (páx. 84).Para o seu tempo, podería dicirse que se trata dun libro revisio-nista e, sobre todo, orixinal. Pois non é doado de entender queun crego rural sosteña en 1912-1913 que foron dos anos máisintensos de toda a historia da emigración (galega e europea) caraa América, que tal cousa non era un mal senón unha bendiciónpara a agricultura e mesmo para a vida política da Galicia daépoca. O texto é un exemplo, ademais, de escrita feita «desdeabaixo» como resultado da experiencia persoal de contacto coacomunidade rural, ao xeito que daquela facía a literatura socialde raíz rexeneracionista, cultivada por Nicolás Tenorio, José Gas-cón ou Juan Díaz del Moral, quen botou moitas xornadas polacampiña cordobesa para escribir o seu memorable libro sobre«las agitaciones campesinas andaluzas».

Unhas breves notas biográficas sobre o autor do texto axu-darán a entender esta orixinalidade da obra. Nacido na cidadede Lugo en 1871 no seo dunha familia de orixes campesiñas,fixo a súa carreira eclesiástica no seminario diocesano e foi or-denado sacerdote en 1894. Pouco tempo despois foi destinado

18

á parroquia de Vilar de Ortelle, no municipio de Ferreira dePantón, onde botou media vida, desde 1895 ata 1928. O lugarde destino é cualificado por el mesmo como unha «remotaaldea» pero moi adecuada para «observar muy de cerca todo lorelacionado con la emigración», como repite en moitas pasaxesdo texto. El era unha persoa observadora e culta, con grandeenraizamento na comarca da Ribeira Sacra, cuxas terras e xenteschegou a coñecer por contacto directo. Aínda sendo un minis-tro da Igrexa católica, non desatendeu a relixiosidade populardas supersticións e dos esconxuros, aos que tamén el recorreucon frecuencia no seu apostolado rural. Unha proba deste co-ñecemento da comarca monfortina está nun segundo libro es-crito por R. Castro López, publicado en 1929, de longo títuloe desigual interese, Reseña histórico descriptiva de la parroquiade Vilar de Ortelle y su comarca y de los monumentos protohistó-ricos del partido de Monforte de Lemos, con una relación de losprincipales santuarios, leyendas, supersticiones y otras curiosidadesantiguas del país (Monforte, 1929). Foi a súa segunda obra, des-pois da dedicada á emigración. En delambos os casos, asinacomo «párroco», pero nesta segunda ocasión a obra está dedi-cada nada menos que ao Dr. Juan López Suárez, máis coñecidocomo «Xan de Forcados», que era daquela a figura máis in-fluente en temas galaicos na Institución Libre de Enseñanza(ILE) e na súa Junta para Ampliación de Estudios (JAE) e que,como é sabido, era natural do veciño municipio do Saviñao,onde adquirira o pazo de Arxeriz.

O perfil cultural de Castro López sobarda claramente a for-mación esclesiástica propia dun cura de aldea. El mantiña rela-cións con algúns dos eruditos máis coñecidos da comarcamonfortina, como J. Sanjurjo ou P. Boo Pita, e incluso chegou aingresar, canda eles dous e no mesmo día (25 de abril de 1927)no Seminario de Estudos Galegos (SEG), como socio activo dainstitución (A. Mato, O Seminario de Estudos Galegos, 2001, páx.145). Rastros do ingreso a esta institución cultural atópansetamén no epistolario de Filgueira Valverde, no que se conservan

Ramón Villares

A EMIGRACIÓN GALEGA CONTADA POR UN CURA DE ALDEA 19

catro cartas do cura de Vilar de Ortelle, todas elas referidas aoseu ingreso no SEG. Na primeira das cartas (8/12/1926), ma-nifesta ter sido «avisado» por «nuestro buen amigo» Arias San-jurjo para asistir á sesión ordinaria do SEG, á que non pode con-correr para «leer dos cuartillas», por ter compromisos propios doseu ministerio sacerdotal. O ingreso dos «socios de Monforte» noSEG terá lugar en abril e pasarán varios días como «vecinos deCompostela». Meses máis tarde (18/10/1927), Castro López con-fésalle a Filgueira nunha última carta que regresaran «admiradosdel entusiasmo que en Vd. y otros compañeros noté» e que confíaque aquela institución cultural está «chamada a enaltecer gran-demente a Galicia». Aínda que sexa de forma bastante modesta,esta correspondencia confirma non só a preocupación culturalde Castro López senón tamén o papel que estaba a desenvolver ainstitución presidida por S. Cabeza de León.

Mais volvamos á obra do párroco Castro López dedicada áemigración e ao contexto histórico en que foi redactada e edi-tada. De entrada cómpre inserir este texto nun ronsel de obraspublicadas sobre esta mesma cuestión, en Galicia ou en Amé-rica, nas que se atopan os principais temas ou tópicos das causase consecuencias da emigración, entre as que sobrancean o des-equilibrio demográfico, o minifundismo e a miseria rural, o ca-ciquismo, o peso dos trabucos e as crises de subsistencias, entreun leque ben alargado de causas «motivas» do proceso migra-torio (V. Peña, Éxodo, organización comunitaria e intervenciónescolar, 1991). Castro López coñece ben esta bibliografía previa,desde os clásicos da Ilustración (B. Feijóo, M. Sarmiento,J. Cornide...) ata os máis próximos no tempo, como D. VillarGranjel, J. Vales Faílde ou A. González Besada, entre ducias deautores que se ocuparon da cuestión migratoria galega, mesmocomo traballo académico, como foi o caso de Vales Faílde, cuxatese de doutoramento versou sobre o estudo da emigración ga-lega. Pero a obra de Castro López non nace dun motivo políticoou puramente doutrinal. Ten unhas orixes máis modestas, aoser elaborada en gran medida grazas á observación directa, o

20

que fai que non se poida considerar un pamhlet de denunciasenón máis ben un estudo construído a partir de reflexións edatos empíricos.

A orixe inmediata deste libro foi a convocatoria dun premioliterario, pero a súa redacción final é o resultado dunha redac-ción feita en varias fases. A súa estrutura básica consiste no textopresentado ao «Certamen científico literario» que organizara en1912, con ocasión das festas do Corpus, a Liga de Amigos deLugo, presidida polo escritor e xornalista Amador MontenegroSaavedra, que fora director da publicación lucense A Monteira,de orientación rexionalista e de emprego pioneiro da lingua ga-lega na escrita xornalística. As modalidades previstas no certameeran varias, tanto poéticas como de carácter cultural e social.Pero segundo as noticias da prensa coetánea (El Progreso,8/7/1912), a sección quinta do certame, dedicada á emigración,foi das máis farturentas pois, alén do premiado Castro López,tivo dous accésits (José Casais Santaló e Julio Alonso Sánchez) eunha mención honorífica (Luis Cid Pombo, «capitán de Caba-llería»). A obra que obtivo o primeiro dos accésits foi tamén pu-blicada (Emigración española y particularmente gallega a ultramar,Madrid, 1915). No resto das modalidades do certame, os pre-mios ou quedaron desertos ou só se chegou a conceder algúnaccésit. A emigración era asunto que estaba no primeiro planoda actualidade e así o manifesta tanto a concorrencia ao certamecomo o nivel intelectual dun xurado do que formaban parte oscatedráticos universitarios Salvador Cabeza de León, AmandoCastroviejo e Juan Barcia Caballero así como o cóengo e profesorda Universidade Pontificia compostelá Ángel Amor Ruibal. Nonestraña que Castro López cualifique os membros do xuradocomo as «eminencias más notables de Santiago» e, alén diso, al-gúns deles militantes distinguidos do rexionalismo cultural defin de século.

A partir desta redacción orixinal, o texto premiado foiseagrandando con referencias e noticias que probablemente fixe-ron del unha obra ben diferente da que fora galardoada. O máis

Ramón Villares

A EMIGRACIÓN GALEGA CONTADA POR UN CURA DE ALDEA 21

notable dos engadidos posteriores a 1912 foron as referencias águerra europea e, sobre todo, as citas de autores como Juan RofCodina ou Lois Peña Novo, que reforzaban a tese central man-tida por Castro López. O resultado final é unha obra que cons-titúe unha análise da emigración como un fenómeno global,inseparable da evolución da agricultura ou da vida política, naque está moi presente a influencia do pensamento rexeneracio-nista da España de principios do século xx e que lle presta espe-cial atención ao que el chama, en varias ocasións, o «malditocaciquismo político». De feito, o autor alude ao propio JoaquínCosta como «el solitario de Graus», pero tamén a algúns outrosautores como Alfredo García Ramos ou José Rodríguez Carra-cido. En suma, trátase dunha obra fundamentada na observa-ción directa das comunidades rurais do eixe Miño-Sil, perotamén na consulta dunha mínima bibliografía, alén da prensacoetánea, tanto a publicada en Galicia (incluída a prestixiosa re-vista Prácticas Modernas) como en Bos Aires.

O coñecemento da emigración que amosa o autor non era,por tanto, un simple resultado da experiencia do seu labor pas-toral nas terras de Pantón, segundo modestamente confesa noprólogo, senón que hai unha reflexión intelectual que vai aléndo horizonte dun crego de aldea. Unha das razóns que explicaneste perfil do autor é, sen dúbida, a súa conexión cos mediosculturais de Arxentina, como revelan as súas citas de xornais erevistas (El Eco de Galicia, Almanaque Gallego) e, na ampliaciónfinal, unha longa nota sobre os Congresos Eucarísticos de BosAires (1918) e de Río de Xaneiro (1922), que amosa claramentea súa atención ao mundo iberoamericano. Pero o motivo queexplica esta familiaridade co tema migratorio é, sen dúbida, ofeito de ser irmán dun dos máis importantes xornalistas galegosna emigración, como era Manuel Castro López, asentado en BosAires desde 1892 e alma da publicación Almanaque Gallego(1898-1927). Non coñecemos ata que punto eran intensas asrelacións entre ambos os dous, pero algúns indicios confirmanque, alén das diferenzas ideolóxicas que podían ter (un rexiona-

22

lista federal e de filiación masónica fronte a un rexeneracionistaconservador e católico), esas relacións existían e que algo da ex-periencia migratoria elaborada por Manuel Castro López a travésda súa obra xornalística en Bos Aires está presente no libro doseu irmán Ramón, que acode con frecuencia a textos publicadosna Galicia emigrante como citas de autoridade na cuestión. Acu-dindo de novo ao epistolario con Filgueira, encontramos unhaconfirmación evidente desta relación, pois xa como membro ac-tivo do SEG envíalle ao seu «amigo e consocio» tres exemplaresdo «Almanaque póstumo de mi hermano Manuel», advertíndolleademais que «lo muchísimo inédito que quedó, lo conserva laviuda» (carta do 27/10/1927).

E agora imos ao libro do cura de Vilar de Ortelle. Cómpreler atentamente este texto, polo que ten de innovador e mesmode revisionista —tanto para o tempo en que se publicou comopara o presente— na súa interpretación da emigración galega,as súas causas «motivas» e as súas consecuencias sociais, econó-micas e políticas. Todo o libro é un claro argumento a favordunha ollada crítica pero moderadamente optimista da emigra-ción en Galicia, fronte a tópicos como o afán de aventura ou ovencello da emigración coa miseria, que eran ideas que circula-ban daquela e que, infelizmente, aínda seguen a ter presenza naimaxe actual da emigración galega. Pola contra, o punto de par-tida deste cura de Vilar de Ortelle é claro: «la emigración no esabsolutamente un gran mal, como piensan muchos, ni tampocoun bien que nos colme de beneficios», para recalcar que «si laemigración no fuera, se haría punto menos que imposible la vidaen Galicia». Nestas sentenzas iniciais está contida a mensaxe deque a Galicia contemporánea mellorou (no canto de empeorar)grazas á emigración. A novidade de Castro López está, por tanto,en vencellar a emigración á idea de progreso e asemellala a valo-res como «vapor, electricidad, imprenta», isto é, situala nos an-típodas do atraso. Unha posición próxima á que defendería envarios artigos o xornalista Julio Camba, que chegou a afirmarnun artigo escrito na súa prosa requintada e provocadora que

Ramón Villares

A EMIGRACIÓN GALEGA CONTADA POR UN CURA DE ALDEA 23

«la emigración es un bien y en eso precisamente está lo malo»(El Sol, 21/8/1919).

Hai algúns puntos en que R. Castro López achega a máis ra-dical novidade interpretativa do tema migratorio, pero taménse advirte a súa preocupación por cuestións morais e relixiosasque, sen seren contraditorias co argumento xeral, introducenunhas pingas de conservadorismo máis ideolóxico ou doutrinalque propiamente político. Antes de entrarmos nestes aspectos,cómpre subliñar a perspicacia coa que o autor vincula as liñasxerais do seu texto coa conxuntura que se vive en Galicia nosprimeiros anos dez e que, en realidade, sitúan o caso galego nocontexto da grande emigración europea cara a América, poisfoi no ano 1913 o pico máis grande daquel enorme fluxo mi-gratorio transoceánico. Non é nada casual que o tema migra-torio sexa o máis atraente do certame literario que deu orixe aesta obra e tampouco a insistencia coa que Castro López aludeá crise agrícola dos anos 1912-1913 (en realidade, sería unha«crise de subsistencias») como causa «motiva» da emigración.El dá conta dun feito concreto: que debido a «excesivos fríos ya las pertinaces lluvias» as colleitas do ano 1912 foran moi po-bres, de modo que «quien lo resolvió fué la emigración y el di-nero venido de América». Esta apreciación encontra numerosasconfirmacións na prensa local coetánea e, tamén, na da emi-gración. Abonda o exemplo de que entre as capas anuais da re-vista Almanaque Gallego só se alude de forma directa á saída deemigrantes na edición correspondente a 1912, na que se repro-duce a imaxe dunha familia de emigrantes, con baúl e gaita,afastándose da Torre de Hércules. Na prensa local do sur deLugo tamén resoan as noticias da intensidade migratoria daquelano. Así, no xornal El Centinela de Chantada, inspirado polo«Cura do convento», recoñécese en 1912 (núm. 14) que «loslabradores se hallan aterrados» polas pésimas colleitas daquelverán e, meses máis tarde (núm. 20), insiste en que «llevamostres años de escasez [de “obreros del campo”]». Con palabrasanálogas ás de Castro López, así describía a situación o corres-

pondente en Carballedo —xusto en fronte, río Miño pormedio, do municipio de Ferreira de Pantón—, recollida poloxornal, de orientación liberal, La Comarca de Chantada (núm.15, abril 1913):

[…] hasta hace poco marchaban a América una, dos y cuando mástres personas de cada familia, pero ahora se cierran las casas y que-dan desiertos lugares que antes tenían numeroso vecindario. Lacosa se explica si se tiene en cuenta que atravesamos uno de losaños más escasos que registra la historia de esta región.

O elemento central da súa argumentación está en vincular aemigración masiva a América cun proceso que desencadea enGalicia un «fomento» da súa agricultura, con novos cultivos enovos sistemas de explotación da terra, e non un devalo dela.Os cartos chegados de América e a ausencia de brazos para tra-ballar a terra foron elementos decisivos para unha moderniza-ción técnica do proceso produtivo agrario galego, ao permitir irsubstituíndo traballo por capital e enerxía animada por enerxíainanimada. Isto que hoxe sabemos ben grazas aos estudos de his-toria agraria (R. Villares, La propiedad de la tierra, 1982; L. Fer-nández Prieto, Terra e progreso, 2002) estaba implícito neste libroe noutros autores coetáneos, como Peña Novo, moito máisatento ás mudanzas económicas e sociais da Galicia dos anos dezque a maioría dos escritores e políticos da altura, incluídos osseus correlixionarios das Irmandades da Fala e, sobre todo, daxeración Nós, que claramente militaban a favor dunha conside-ración negativa do fenómeno migratorio. A contraposición queCastro López realiza das vellas chouzas campesiñas fronte ás«hermosas casas» construídas con diñeiro procedente de Américapode parecer esquemática e mesmo idílica, pero ao menos debeentenderse como unha opinión impresionista dun feito estru-tural tan complexo como eran os fluxos migratorios e as súasconsecuencias económicas, que Castro López analiza parafrase-ando de forma case literal as posicións mantidas polo ministro

Ramón Villares24

A EMIGRACIÓN GALEGA CONTADA POR UN CURA DE ALDEA 25

Augusto G. Besada na conferencia pronunciada no Centro Ga-llego de Madrid en 1907:

Con los muchos millones de pesetas que a Galicia enviaron los jó-venes emigrantes, los padres de estos solventaron muchas deudas,desempeñaron muchas fincas, adquirieron ganados propios […],redimieron rentas y se desprendieron de las garras de los usureros;por eso éstos trinan contra la emigración porque antes, sin ser co-secheros, llenaban sus tullas de buen pan y sus cubas de buen vino,con el producto de las usuras (páx. 31).

Un segundo punto importante é a relación que o autor esta-blece entre emigración e usura e, sobre todo, co caciquismo po-lítico como elemento central na denuncia das causas«impulsoras» da emigración. Desde logo, non se pode dicir quefose moi orixinal, porque as críticas ao caciquismo eran moedacorrente na publicística da época, desde V. Lamas Carvajal ouE. Pardo Bazán, ata autores máis próximos no tempo, que nonaforraron palabras gordas para se referir ao caciquismo e ás súasprácticas: «asquerosa hiena» (Villar Granjel) ou «carnicera larva»(Vales Faílde). Que Galicia era un dos paraísos do caciquismona España da Restauración era o «abecé» do pensamento costistae Castro López non se separa unha miga deste parecer. Pero unhacousa é pintar con trazos grosos os efectos negativos do caci-quismo e outra ben diferente apuntar cal pode ser o camiño quelibere os galegos da opresión caciquil. E aquí subliña CastroLópez unha idea que tamén formulara Peña Novo (de forma co-etánea, en 1913), que era considerar a emigración americanacomo orixe dunha «fronda de liberdade» que debería levar pordiante as árbores do caciquismo en Galicia. O cura de Vilar deOrtelle sostén unha idea análoga: a emigración daralle ao caci-quismo «un terrible golpe», porque as ideas e recursos que traenos emigrantes retornados son a base para unha rexeneración po-lítica dos campos galegos, para que «el campesino gallego evo-lucione paulatinamente, al compás del progreso de los tiempos».

26

Aínda estando en contra dalgunhas das mudanzas que ache-gan os emigrantes retornados, sexa nos modos de falar como«paifoquiños», na indumentaria que prefire os «géneros de paño»ao «picote de liño» e mesmo na relaxación de costumes en festase romarías, cheas de «libertinaje» e «voluptuosidad», o nosoautor dá por ben feito o influxo da emigración americana paraa mellora da agricultura e da instrución, a liberación da opresiónde usureiros e prestamistas e o «exterminio del maldito caci-quismo». As páxinas dedicadas a mudanzas de costumes son unexemplo de análise emic da sociedade rural coetánea pois, senconcordar con moitas destas mudanzas, non critica de formadespectiva os novos costumes introducidos polos «americanos»ou «habaneros» e entende as razóns dos cambios. A súa conclu-sión é que «el mundo está en continua evolución, pero acen-tuada en estos tiempos con la emigración de la juventud a laAmérica».

Hai un terceiro aspecto do pensamento de Castro Lópezque debe ser analizado á luz da súa condición sacerdotal. Endiversos capítulos do mesmo, sexa a propósito da relación entreemigración e «revolución», sexa á conta do papel da Igrexa oudas mudanzas de costumes e hábitos provocados pola emigra-ción, as posicións do autor son algo contraditorias e mesmoinxenuas. Admite sen entusiasmo un certo «señoritismo» quefoi entrando nas aldeas galegas pero tamén denuncia, apelandoao bispo Antolín López Peláez, que a emigración «introdujoun gran descenso moral y religioso». Desde a perspectiva dunclérigo rural, a secularización provocada pola estadía dos emi-grantes en América era un fenómeno negativo que quedou benpatente no descenso de prácticas relixiosas que, alén destetexto, atopa contundente confirmación nos epistolarios daemigración (Soutelo/Núñez Seixas, Cartas do destino, 2004).E non deixa de ter algo de tenrura a anécdota que reproduceunha visita á casa dun retornado, onde observa que convivenna cabeceira da cama o crucifixo e un retrato Ferrer Guardia.Que lle chame «espeluznante espectáculo» é menor condena

Ramón Villares

A EMIGRACIÓN GALEGA CONTADA POR UN CURA DE ALDEA 27

que a valentía de incluír no seu libro esta referencia expresa aofundador da Escuela Moderna...

E, finalmente, cómpre chamar a atención sobre as páxinasque Castro López dedica a enumerar a «acción meritoria» dosemigrantes. Este elenco de actos de filantropía ou de remesas«invisibles» que a emigración galega efectúa no primeiro terzodo século xx tivo moitas manifestacións, desde centros escolaresou publicacións ata ese espazo máis difícil de apreixar que é adifusión de pautas culturais que inflúen non só nas prácticas egustos cotiáns (sociabilidade doméstica e comunitaria, arquitec-tura ou música) senón tamén no liderado político e sindical.Castro López non se ocupa disto último, pero si dos seus sínto-mas: a emigración galega a América foi unha espoleta quemudou de vez a sociedade de orixe, mesmo ata construír unhanova identidade dela. Tamén de construción dunha patria ima-xinada, na que o contributo da Galicia americana foi esencial.

Na época en que foi escrito e logo publicado este libro apa-receron en Galicia textos e publicacións que se ocuparon demodo intenso da cuestión migratoria e das vidas do inmigrantenos lugares de destino. Gran parte desa publicística foi pura-mente laudatoria ou descritiva: fotos de festas e romarías, inau-guración de sociedades de instrución, comezo das obras deescolas, abondosos poemas cheos de nostalxia da terra perdida ealgunhas propostas retóricas de rexeneración da patria abando-nada. O enfoque deste crego de Vilar de Ortelle, con ser inno-vador e mesmo atrevido, non era único. Algúns autores da épocasostiñan posicións máis ou menos análogas, desde un publicistacomo o verinés Juan Manuel Espada, que escribía en xornais cu-banos, ata aqueles máis próximos á tradición galeguista, comoLois Peña Novo, quen, sendo aínda un novo pero brillante avo-gado de Vilalba, combinaba a loita anticaciquil co papel positivoque podía desempeñar a emigración de retorno como axente demobilización social e política. Peña Novo e o crego Castro Lópezben poden ser considerados pioneiros dunha interpretación daemigración galega non só optimista, senón integrada na diná-

28

mica de cambio na que se atopaba inmersa naquela altura a so-ciedade galega. A finais dos anos vinte, como redactor de El Pue-blo Gallego, Peña Novo ocuparíase de novo dos asuntosmigratorios nun texto titulado «El dinero de la emigración»(1928), no que amosa o peso que tiveron as remesas americanasna estrutura económica do país, en proporcións que unha in-vestigación recente acabou por confirmar (A. Vázquez, Emigran-tes galegos, transportes e remesas (1830-1930), 2014).

Por estas razóns, resulta difícil entender o escaso eco que tivoo libro de R. Castro López no pensamento social galego do pri-meiro terzo do século xx. Talvez as súas ideas sexan en excesosumarias e notablemente optimistas; talvez o libro non tivo a di-fusión que merecía, ao ser dado á imprenta nas vésperas do golpede Estado de Primo de Rivera; talvez a condición de ser o seuautor un crego rural pouco conectado co mundo cultural coe-táneo favorecese este esquecemento. Todas estas son razóns queexplican o case anonimato en que quedou esta obra, pouco lidano seu tempo e desde logo tampouco tida en conta nos nosostempos. Pero o recoñecemento dunha obra e dun autor nonchega cando un quere, senón cando a sociedade en que se atopaé capaz de acoller e integrar as súas ideas. Só desde hai uns pou-cos anos comezou en Galicia a revisión deste enfoque sobre aemigración, grazas a unha nova fornada de estudos migratoriosque está a mudar de modo substancial as ideas recibidas emesmo os clixés interpretativos que sostiveron moitos dos nososdevanceiros. E, para afondarmos neste debate, nada mellor querepasar estas páxinas de Castro López, algo inxenuas e non sem-pre coherentes pero que, na fin de contas, sosteñen unha ideabásica, isto é, que a emigración non é unha maldición en simesma, senón unha «necesidade social» e un comportamentouniversal que precisa ser explicado de forma racional antes queser definido en termos morais.

RAMÓN CASTRO LÓPEZ

LA EMIGRACIÓN EN GALICIA

FACSÍMILE