Cuaderno de Trabajo 1, Ciencias Naturales, Octavo Grado, es propiedad de la
Secretaria de Educación, fue elaborado en el marco de la Emergencia Nacional
COVID-19, en respuesta a las necesidades de seguimiento al proceso enseñanza
aprendizaje, en centros educativos gubernamentales de Honduras, C. A.
Presidencia de la República
Secretaría de Estado en el Despacho de Educación
Subsecretaría de Asuntos Administrativos y Financieros
Subsecretaría de Asuntos Técnico Pedagógico
Dirección Departamental de Gracias a Dios
Dirección General de Modalidades Educativas
Subdirección General de Educación para Pueblos Indígenas y Afrohondureños
Autoría
Dirección Departamental de Educación El Paraíso
Revisión de estilo y adaptación
Eda Mayra Meza Zelaya
Revisión técnica grafica pedagógica
Dirección General de Innovación Tecnológica y Educativa-SE
Traducción
Wilberto Reyes Vásquez
Golda Ninette Haylock Haylock
Coordinación Departamental de Educación
para Pueblos Indígenas y Afrohondureños
Loy Alessandro Cruz Puerto
Diseño y Diagramación
Yadira Yaneth Figueroa Alvarenga
Eleazar Tomé Escobar
©Secretaría de Educación
1ª Calle, entre 2ª y 4ª avenida de
Comayagüela,
M.D.C., Honduras, C.A.
www.se.gob.hn
Cuaderno de Trabajo 1, Ciencias Naturales,
Octavo grado
Primera edición 2020
Distribución gratuita – Prohibida su venta
1
Râyaka Nani an Tasba Sinska
CICLO DE NUTRICIÓN
Dia lan takaia want ba: Kakaira takaia wan plun nani wina dia hilp, ka bri sa
bamna wan wina tara ba dia hilp ka nani nit sa.
Dia tanka briba laki kaikaia
¿plun hilp ka nani ba ai taim ka bri ba ani sa?
¿Wan wina tara ba dia hilp ka nit sa?
Lukanka raia nani paskaia
LANTANKANKA RAYA NANI PLIKI SAKAIA
Plun ba nahki ilp tara sa wan win ra.
1. Laia kum karhnika tara wankiba: Naha nani sika wan wina ra karhnika
tara yabi ba.
Karbuidat nani ba: karhnika wan wina ra ban ba, witin li, pasa
klin(oxigen) li(hidrohin) bahnan bui karhnika tara wankisa.
Batana ba: wan karhnika nani ba wal aipaswiskisa.
Tala plapi ba.
Wan wina ra diara nit apia nani ba sakisa
Iska Taski nani
Plun ,li
Taski kana
Plun karhnika nani
PLUN HILP KA NANI BA
NAHKI BAIKI SAKI SA
Pasa aubaia
Pasa sakaia
2
Râyaka Nani an Tasba Sinska
2. Papaskralaya ba: Naha nani ba protin nani sip nit ba wan wina ra wan
taya nani paski sa bara wan piska nani insauhkan kaka ba sim kli
paskisa.
3. Laya kum plun nahki wan wina nit ba wan maisa paki sa: Naha sika plun
ba pitka kat alkaia ba dukiara aisi sa baha tilara bara ba:
• Vitamin: Naha na wan wina tara pain wark takbia ba dukiara sa.
• Miniral: Naha nani na wan wina ra bara sa, naha nani ba rayaka apu
bamna satka kumi atia sa, witin nani sika wan wina ba siknis apukira wan
mainka kaiki ba.
Lan takri ba madiki sna.
1. Naha mamkabi na banhks.
Wan wina ba plun ilp ka brisuya wina naha taim ka nani lui sa.
1
2
3
4
5
6
2. Plun nani wamplara bri sma nani ba wina ani ba vitamin brisa kaka nina
nani ba uls.
3. Wauhkam taya ra pura ra daukram nani ba tanka ulbaia
LATA NASLA ALSUT DUKIA KUM
Dia lan takaia want ba: Laki kaiki nu takaia dia bak nit sa pamali nasla kum
paskaia lahma. bamna nahki natka nani sip sa wan latkara daukaia nasla
ba.
Dia tanka briba laki kaikaia
¿Kul watla nasla ba dia sa?
¿Dia dukia bak nit sa insla sirpi kum paskaia kaka?
3
Râyaka Nani an Tasba Sinska
¿Ani walara insla sirpi kum paskaia sip sa ki?
LANTANKANKA RAYA NANI PLIKI SAKAIA
Insla sirpi kum ba tasba pis kum, saki dus ma piaya dukia nani manki sa, sika
nani,bamna tangni nani sim ;aihkika nani ba klar pin warbi sa.
Yawan pamali inslika sirpi kum ra wan sins kaba mankaia,wan tasbaia bilara
pat nani taki ba taka mita.
Pamali nasla sirpi kum ba utla latkara tasba piska kum saki ridi dauki sa,
piaya dukia nani mankaia dukiara dus ma sauhmuk nani, pamali aiska yus
munaya dukiara.
Dia nit sa pamali nasla sirpi kum paskaya lahma.
Nit sa tasba piska pain kum sakaia wan watla latkara piska tara pain kaya
sa.; utla ninara kaya sip sa,apia utla snaya ra sim kaya sip sa.Bamna sip sa
natka wala sim alki daukaia,truk mina nani almuk kaka sim sip sa yus
munaia,bukit(pil)almuk nani sim sip sa yus munaia,windar almuk yus munras
kaka sim sipsa alkaia.Baha pliska sakuya ba kaikaya sal apta ingnika pain
dimi kabia kan baha pali kasak nit sa wan dusa lupia nani mankbia painkira
paui ma ailal sakbia dukiara.
Wala ba dusa ma mankai ba sim ridi bri kaia sa, sip sip sa atkaia pliska nani
wina atkaia; sakuna yawan sip sa yus munaya dus ma wan watlra yus muni
nani ba wina ma sakaya, kuma ma, tumatis, aya, pipinu. Sip sa dus ma nani
sut ridi nani ba mankaia injert wiba. Nha nai sut ba nina insum maki sa.
Naha nani ma ka nani ba plis kum ra swika baiwaya sa baha nina dus ma
baiwaya krikri ka.
4
Râyaka Nani an Tasba Sinska
Tuls nani yus munaya ba tilara barasa wan watla ra bri nani dukia; Subil,
uh,rik.
Tasbaia piska sakan ba sip sa kau pain ridi daukaia abunu wal.
Naha lilka nani nani kau pain tankam brima dukiara:
Lan takri ba madiki sna.
I. CTurna pali aihwa ba wala mankaia.
1. ___________________ Abunu satka kum ban tasba wina sakaya sip ba.
2. ___________________ Piska kum sakan ba dus ma nani swi ka baiwaya
dukiara.
3. ___________________ Tuls nani insla sirpi kum paskaia dukiara yus muni ba.
4. ___________________Naha dus ma, dus pat pawi nani, apia sika yus muni
nani b insla sirpi kum ra.
5. II Naha ulbanka pilaka na wina wahbi sak nina nani mamkabi ba.ba
ninkara sins laka buk k ara wih pliki saks dia dukira aisi sa nina kumi bani
ba.ba wina wauhkam taia ra ulbi saks diara raya un takramba: abono,
cosecha, cultivo, fertilizante, hortaliza, labranza, semillero, vega y vivero.
5
Râyaka Nani an Tasba Sinska
II. Utla latara laki kaiki sakamna anira pamali nasla paskaya sna ba. en
nuestra
INSLA SIRPI NANI HILP KA BA.
Dia lan takaia want ba: Nu takamna insla sirpi kum hilp ka ba, bamna insla
sirpi kum ra dia dukia ba sip sa mankaya.
Dia tanka briba laki kaikaia
¿Utla nasla sirpi kum ba nahki natka ra hilp takisa utla bila ra?
¿Ani ba lukanka tara sa utla insla sirpi pain kum brikaya?
¿Dia sip sa pamali nasla sirpi ba ra mankaya?
LANTANKANKA RAYA NANI PLIKI SAKAIA
Pamali nasla sirpi kum bri kaya ba hilp ka laka manis bri bal sa utla bila ra,
Kau pali naha siknis saura taimka ra. Tasba aiska asla takanka (FAO) ba
wan wan maisa paki sa isnla sirpi kum brikaya hilp ka nani ba.wan winata
tara hilp ka bara wan sinska lahla sim.
1) Wankisa piaya dukia auhnira hustalis auhni vitamin bamna miniral nani
sim.
2) Hilp tara sa lan takaya lahma sim.
3) Lan wan dauki sa nahki tasba wark ka wina lalah sakaia.
4) Wan kaina ba pain, tasba ba main kaiki sa bara wan tasbaya aiska sim
main kaiki sa.
5) Bakahnu wark takaia laka sim nikbi sa.
6) Wan raya ka nani ra natka ailal lan taki sa.
Utla nasla sirpi wina saki ma nani ba kau auhni sa; Tasba ma nani ba kaima
pain mank biba kaka kasak ailal dakbia, lapta pain li nani ba sim pain sa
kaka kau pain taki sa.
6
Râyaka Nani an Tasba Sinska
Dus ma nani wan nasla ra mankaya ba tilara naha nani sa, papas, bins
(Naha na wankisa pawa, prutin bara vitamin); dus ma tara nani ba sim kau
ailal mankaya sa..
INSLA MANKANKA NATKA NANI
1. Dairik.
a. Yakabi: Tanka ba ma nani ba laih wina yakabi swin kauhi sa.ba ninkara
tasba wal apia abunu wal praki sa.
b. Ru ra: Dus ama nani ba lain kum kiwa wal lulki bara ba pali bak manki
sa.
c. Pruki: Naha mankra wihta na lika laih kat laih kat manki sa, ma nani ba
yumhpa yumhpa manki, 30 apia 80 cm pitka. Dairik apia:ma kiama va
uba mana sa taim, trai muni sa aiskapali ba baiubia ta mankanka ra.
Wan pamali nasla sirpi ba titan ra li laikaia sa api asa kaka tutni ra sim sipsa
baha dukiara diara natka kumkum lan takaia sa:
⮚ Ispara wal saihki kaikaya sip sa tasba ba buswan sapa.
⮚ Wan mista wal tasba wira kum kurbi alkikaikaya sa tasba ba buswan
sapan.
⮚ Laya laikaya ba batil matawalsip pura wal laikaya sa kuir bani ra.
Lan takri ba madiki sna.
I. Turka rait pali ba praks respuesta correcta
1. Ma nani ba laih wina yakabi swin kauhi sa. ba ninkara tasba wal apia
abunu wal praki sa:
a. Yakabi b. Pruki c. Ru ra
2. Li an pitka laikaya sa kuir bani ra laikaya sa:
a. 5 batil b. 10 batil c. 7 batil
3. Naha asla takan kan a insla sirpi hilp ka nani dukia ra aisi sa:
a. ONU b. FAO c. OEA
7
Râyaka Nani an Tasba Sinska
4. Kiamka mam nani ba lain ra manki sa.
a. Yakab b. pruki c. Lin manki
5. Mankanka natka kum yus muni sa ma nani ba uba mana sa taim:
a. Dairik apia b. Pruki c. Dairik
II. Wauhkam taya ra insla sirpi lilka kum pasks pamali nasla kum.
INSLA SIRPI KUM PASKI
Dia lan takaia want ba:
Insla sirpi kum paskaia natka nani ba
dauki kaikaya pamali nasla kum wan
watla latkara.
Dia tanka briba laki kaikaia
¿Nahki pamali nasla sirpi kum
paskaia?
¿Wan nasla ra dia mankaia sip sa ?
LANTANKANKA RAYA NANI PLIKI SAKAIA
Insla sirpi kum bas sip sa tangni mankaika t kum tarkika kum pitka kaya.
naha na wampla yarka bara tasba pis nahki bri sma ba wal kaikaya
sma.Sipsa plastik batilka wal,truk mina almuk ,apia bukit almuk(pil)wal sim
sip sa paskaya.
Namsla ba sip sa pis sirpi kum ra kaya, Diara ma walman mankaya sip sip
sma wan pamali nasla sirpi paskaya lahma.
8
Râyaka Nani an Tasba Sinska
Namsla nani ba dakaya sma dia pata nani kau yus muni ba wan watla ra.
Sampla, plun swapni nani, plun wahya kan pi nani, dus ma nani, piaya
dukia ma pauni nani lalahni nani sim.
Pamali nasla sirpi kum paskaya natka nani:
1. Tasbaia piska ba sakaia.
2. Tasbaia ba klin munaia.
3. Kaikaya tasba b adiara pawaya tasbaya sapa.
4. Tasbaya piska ba risi daukaya.
5. Sauhmuk baiwaya krikrimka ridi daukaia.
6. Tasbaya piska ba klar warbaya.
7. Plun swapni nani ba mankaya.
8. Li laikaya natka nani ba ridi daukaya limtahwi natka nani ba wal.
Pamali nasla sirpi maihka kaikaia tanka.
a. Sauhmuk sins munaia: Naha na isnla sirpi tasbaya piska ba sanska briaya
dukiara piska bani kiamka sat wala wala ni mankaya:
b. Prata ba manis munaya: wan mista wal prata ba daikaya sa.
c. Siknis bara daiwan nani alkbia kaka: Sip sa wik bani laki kaiki sika kaiki
kaya.
d. Dakaia: Dusa ma nani ba dakbaia sa pain paubia kat, hilp ka nani aiska
briaya dukiara.
LANTANKANKA RAYA NANI PLIKI SAKAIA
I. Naha kuir ka piska nara ulbaia nahki pamali kam nasla daukram ba turka
kum. natka nani yus munram ba sim.
9
Râyaka Nani an Tasba Sinska
Apindik
Dusa piska
Linpatik
Karma
Tala nani
baiki
PRAHPRAIK
II. Insla sirpi paskaya natka nani ba alki muni bamna sauhmuk ma swapni
nani wamplara bri sma ba wal pamali nasla sirpi kum paskaya sma. (Yus
munaia sip sma bukit almuk(pil)Batil plastik almuk, truk mina almuk, naha
nasla paska lahma.)
III. Turka aihwa ba wal ulbaya sma.
1. ___________________ Dus ma nani dakbaia piuwa nina ba nahki wiaya sa.
2. ___________________ Naha sika nani srikbaya yula saura nai alkbia ra
dukiara.
3. ___________________Naha na sauhmuk satka ailal manki dakaya dukiara
aisi.
4. ___________________ Kupiam krauki sa naka dukia na wik bani dauki kaya
sma namsla ra.
WAN WINA AISKA KARHNIKA BA.
Dia lan takaya want sa.
Wan wina aiska karhnika ba dia wal
aitabaiki sa, bamna nahki wark
taki sa.
Lukanka raia nani paskaia
¿ wan wina aiska karhnika ba di
asa ki?
¿ wan wina aiska karhnika ba dia wal aita baiki sa ki?
10
Râyaka Nani an Tasba Sinska
¿ Dia siknis ka nani bui ambuk muni sa?
sinska laka wala paskaia
Paskanka nani aiska wan wina kir mainka kaiki ba siknis sut mapara.
Siknis alkras: Mapara bui daukanka kum siknis mapara yula nani bamna
diara sat wala yawan kaikras wan winara insait ra.
Wan wina aiska karhnika ba siknis yula nani ba kau laiuhra kan wan winara
maisa pakisa, baku lika wan wina ba yula Saura kanbi sakbia bamna wahbi
sakbia yula pain un aiwinara briba baman siknis apia nani baman baku
wan wina aiska ba siknis apu mainka kaiki kabia.
Dia ba wan wina aiska mainka kaiki sa
Kau pali ba tala pihni bamna laeucusit sim.
Leucusit sat ka wal ba naha nani sa: Pakocit: wan wina ra yula Saura dimi
ba sauhki tiki sa; sat ka kau kakaira ba niutrupil, witin nani ba yula sirpi nani
ba sauhki tiki sa.
Linpucit: wan wina ra yaba ai kupia krauki sa yula Saura nani wan wina ra
yu luan na i ra diman ba baku lika sauhki tiki sa.
Naha yula nani ba wan wina wina alahuya apia uba ailal takbia kaka
yawan sipa siknis Saura kau wan alkaya, bah aba siahka sirpi kum wina wan
taia nari siknis ka sut bamna wan wina ra trabil tara sim wanakaya sip pain
kayapia praiska. kansa siknis nani oali mapara aiklabras kaia sim sipsa.
Wan wina aiska karhnika ba ai warka pali ba wan wina ra siknis satka sut
wina. naha piuwa nani ra, yula Saura turka wali bara wan wina aiska ba
karhnika bri kaya sa,wan wina ra yula nani pat bri ba nikbi bukbia sia.
11
Râyaka Nani an Tasba Sinska
Lan takri ba madiki sna.
I. wan wina aiska karnika yabi ba piska nani ba madiki sna.
II. Wan aisika nani ilp ka wal makabi walanka nani ba una kakuna turi nani
wali sna ba alki brihki.
1. ¿Yula kraunka ba dia sa?
2. ¿Yula kraunka siknis ka bris sa kaka nahki ai dahra wali sa?
3. ¿Yula kraunka ba nahki kan suni wan mainka kaikaya sa?
4. ¿Yula Kraunka ba wan wina aiska karhnika ba nahki wilkanka bri sa ki?
WAN WINA KARHNIKABA
DIA LAN TAKAYA WANT SA: Wan wina karhnika tanka ba briaya sa Bamna
karhnika yabi lainka ba tanka briaya.
Dia tanka briba laki kaikaia
¿wan wina dukia api aba dia?
¿wan talia dikia api aba dia?
¿Dia ba wan wina karhnika ta baiki lain ka sa?
SIKNIS AILAL WAN WINARA DIMI UPLARA SAUHKI BA. (SIDA)
Wan wina karhnika ba yula Saura mapara aitabaiki ba.wan wina ba yula
Saura kum diman sakuya bara witin karnika pain nani wan winara bri nani
mahka warktaki sa pliki saki sauhki tikbia kat. Naha nani yula pain maka
12
Râyaka Nani an Tasba Sinska
limpusit B ba manis baiki sa karnika b ata baikaya dukiara, nahnan ba
protain kau karhna ba mita alki ani yula Saura ba sauhki sa.
Wan wina karhnika nani lainka Inmunológico
Wan wina karhnika satka nani
1. Wan winara ban ba. Upla sut naha wal aisubi sa
2. Alki bri ba: Naha lika upla ba aiwinara alki paki sa piu nani ba wal; siknis
nani wan alki kan wal aiklabi rawi ba wak limpusit ba kau karha taki sa,
kumkum baha mapara kabamint wina sika manki ba wal sim kasak aita
baiki sa.
3. Ban yukui ba: piu wiria man sa uplakum winara, diara kum lin muni ba
baku lata wina sika nani wal.
Sika /karhnika nani,
Baha ba sika ridi daukanka satka manis paski bara uola ra manki ba siknis
akbiara sia, bah aba wan wina karhnika nani nikbi buki sa,
Lan takri ba madiki sna.
I. wark buk k ara naha sins laka map ka ba paski bilara mankns mamkabi
ba.
Lain pas
karhnika
Lain wala Lain yumhpika
Wan taya,
wan laya
Tala pihni,
Klir apia
Tala pihni, klir
ba
13
Râyaka Nani an Tasba Sinska
II. Lukanka turka pali ba wal banhks
1. ___________________ Wan taya bamna wan wina maka nani ba.
2. ___________________ Wan wina karhnika upla ba aiwinara alki paki sa piu
nani ba wal
3. ___________________. Diara laya nani wan wina dukia api aba.
4. ___________________ Protain nani wan wina karnika yula sasauhkra nani
alki iki ba.
5. ___________________ wan wina karhnika siknis yula nani mapara aiklabi
ba yula satka sut mapara.
Naha diara takan na luki kaiki una kakamna.
Gloria ba kaiki kan ai aisikara siahka saura mapara sika manki kan ba
pararecibía bara makabi walan. “¿Dia muni sika manki sa witin siknis apia
ba?”. Bara aisika bui win, siknis ai alkbiara dukiara”
¿Nahki natkara siahka saura saika ba kaina kahbi sa wan alkiara sia?
III. Sins laka buk k ara naha turka trinsar nani tanka ba pliki saks:
a. Wan wina karhnika
b. Wan dusa nani
c. Bazo
d. Karma playa
e. Tala yula
Wan karhnika nani lain ka
Pas ba Yumpika ba
Basipulus
Iusinupul
Niutrupilus
Interpirum
Naha nani sa Naha nani sa Naha nani sa
14
Râyaka Nani an Tasba Sinska
f. Yula laya nani
SIKNIS AILAL WAN WINARA DIMI UPLARA SAUHKI BA. (SIDA)
DIA LAN TAKAYA WANT SA: Tanka plikaya nahki natka nani ra VIH/SIDA ba
upla ra a Dia pat tanka briba laki kaikaia.
¿siknis ailal wan winara dimi uplara sauhki SIDA ba dia?
¿VIH ba dia?
¿VIH ba nahki uplara alki sa?
sinska laka wala paskaia
Siknis ailal wan winara dimi uplara sauhki (SIDA) ba siknis kum upla ba
natka ailal ra panis taki sa latuan ailal wahwisa, ai karhnika tawa tawa tiki
tanka ba mita yula saura kum winara ra dimi ba mita
Siknis ka SIDA ba kau pat winara taibi ba nina sa VIH taka ba mita. uplika
ba pruisa upla winara yula pain nani sut sauhki tiki sa bara witin yula saura
nani baman uola wina bara sauhkisa.VIH ba upla talia ra, wan wina laya
wala, waikna maka laya, bamna mairin maka laya sim, bamna tiala laya ra
sim sip sa un takaya.
Natka wala ra alki ba.
1. Urtakan bak
2. Ai bilak urtakan
3. Upla wal talia mix taki taim.
4. Tala kum pat siknis kan upla wala ra makuya taim.
Dakatar tara nani tadi pliki sa kuna kau VIH rakaia saika kum sim kau sakras;
Kau sika kum sim sakras sa upla ra sip alkras kaya saika kum, Siknis k aba
alkbia kaka ban hilp muni kara saika kum mlika sakan sa nina
antirretrovirales makisa (ARV).
15
Râyaka Nani an Tasba Sinska
Siknis ka numbika
manka
VIH Honduras ra.
Upla pas alkan un takan ba 1985 mankara Yoro pliska ra.
Krismis kati yua pas ba VIH/SIDA mapara aiklabi ba yua kulkisa tasba aiska
ra.
Lan takri ba madiki sna.
I. Wark ka luan ba kaiki,naha wark ka wala na banhkamna ba wina dus
krápiko ka kum paskamna.
UPLIKA
MANKA UPLA AN SIKNISKA BRISA
0-9
10-19
20-29
30-39
40-49
50-60
VIH SIKNIS KA BRI BA
AN UPLIKA MANKA BA
16
Râyaka Nani an Tasba Sinska
II. Turka pali ba wal banhkaya
a. _________________siknis kum sa upla panis taki sa inpeksan satka manis
wal, baha wan wina karhnika aiska sauhki tikan taka ba mita.
b. _________________nahna ba sika nani paskan inpeksan nani mapara
retrovirus VIH mapara.
c. Nahki VIH upla ra alki natka nani ba nina maks. las formas de
transmisión sexual:
a. _________________________
b. _________________________
c. _________________________
d. _________________________
e. _________________________
Naha manka honduras ra VIH pas takan.
SIKNIS SAURA WAN TALIA RA BARA SAIKA NANI YUS MINAIA SIP BA
DIA PITKA KAT NU TAKAIA DIA LAN TAKAYA KAKAIRA TAKAYA
Kakaira takaia siknis Saura VIH/SIDA ulpa bri ba saika nani
Lantankanka raya nani pliki sakaia
Nahki natka siknis Saura ba VIH sip upla wala alkras sa.
Sika kasak kahrna nani wan wina yus muni ba dia
Ya uplika nani sa kau wina ba suapni nani sa baha siknis kaba mapara
Lan takanka raya nani paskisa
Siknis Saura VIH ba mani nani wihka waras sa pasa ra; upla wina ra kau ai
manhkras temkara. Tairi kum upla ku wina upla wala ra sami ba wal baha
siknis ba alkras, baku sin upla ba lama ra prawi ba sin luras sa, bara kiabi
alki lakula ba dauki ba swal sin luras, utla bilara dukia nani sip sa pana pana
yus munania sip sa, siknis ba luras sa.
17
Râyaka Nani an Tasba Sinska
Siknis Saura VIH ba sipsa tikaia yawan upla wan wina ra yus muni dukia na
apia kaka sin daktar nani wark ra yus muni dukia nani sip sa lapta kahrna sa
tem lakaya, 10 minit nani kum suiaya bara sin oxigen laya ba wal sin yula
nani ikaya sip sa.
Contri pawanka kau yabal ra wapi ba pliska nani ba naha siknis yula ba lui
sa waitna an mairin wal ai main ka kaikras prawi sa tem.
Natka wala baha siknis ka alkaia sipba indicsan t aba upla kum wina sim ba
upla wala ra sabi sa tem sins munras bara bah ara yula nani brih lui sa.
Hospital apis ka tarki nani ba wahma nani kau naha mit sahwaya para
pawaya ridi pali ba sika 15 35 kat bri nani ba.
HANDURAS RA SAIKA NANI BA
Handuras contri ka bilara 43% upla nani siknis sura yula nani bri ba ai saika brih disa
(ARV) YULA MAPARA
Yula nani maparasaika di yaba paskan sa upla siknis ka Saura ba VIH dukia ba.
MARIKI DIA LAN TAKAN BA
I. PLIKI SAKI SA ALPABET PILALKA BA wina turi nani. Ninkara ulbaia turka
tanka nani kumi bani bara yan ba.
IPIDIM VIH SIDA, SIKA KAHRNIKA, WINA KAHRNIKA, WINA KAHRNIKAS
W M R Z O P R X O Q K F P V M K Q L D O
Z S S A K I N R H A K A N I W D H O R D
H W N J K T M W Q I C T B A R L H D S Q
R I R S G E J I U L V D K M B R Q X H Y
R N N F H I E H S N O D P W M A L D O R
G A A E G X I R J F P T V K E A N T S K
B K U S I V I C T Y S G O T S A R S T W
18
Râyaka Nani an Tasba Sinska
II. Ulbaika wauhkataya ra lilka nani paskaia sa siknis Saura ba dukiara VIH
III. Wauhtaya pihni ra ulbaia baku sin wauhtaya tara nani ra turi silpi nahki
siknis nani ba sip wira alki takaskai.
IV. Turi nani paskaia wauhtaya pihni ra; siknis Saura (SIDA) ba turka kau
kasak help taki ba yawan nani ra.
UPLA NANI SIKNIS SAURA WAL VIH/ SIDA
DIA PITKA KAT NU TAKAIA DIA LAN TAKAYA KAKAIRA TAKAYA
Laki kaikaia upla siknis Saura bri ba (VIH/SIDA) trabilka nani ba, barasin asla
takanka apiska nani baha nani uplika lahma.
Lantankanka raya nani pliki sakaia
O A A S A L S O I C S D E A P E A I J I
U R M W N O W G O S O D A J Q L V R U N
D H E Y S J U V A W T K O J R F Y R W A
J N L R M A I A M R I C A H S A J R U K
W I S N S I R A A N D N Y R Y H G R O A
W K L L Z I C S H W A S A R H I M Q E R
Q A W N E T U R I P S U C R A K I R Y N
U D I Z I R A A S D J T 0 E F J D Q I I
J I R U S K U N G L A V C A S P I I R K
U E T U A K H D S C B M W D G J P Z C A
E S F K K B T Z P B F S K R B U I M I E
19
Râyaka Nani an Tasba Sinska
¿Nahki natkara sip sa ki aikiku asla kaia upla SIDA siknis ka Saura bri ba?
¿Ani asla takanka apiska nani sa upla siknis Saura bri nani ra help muni sa?
Lan takanka raya nani paskisa
SIDA ba siknis saura kum sa prura bri bal sa, sari kum sa baku sin karhna sa,
baha mita rispik munaia sa bara ta baikaia sin baha nani uplika siknis Saura
bri ba VIH bri ba tnaya ra laki suiaia apia sa, wan wihla sin sakaia apia sa.
Witin nani ba latuan kaikaia nit sa, bara sin wan tilara briaia sa wan pamaly
latuan kira baku: wan luhpia, maya, panika, wark uplika, bara wan
tawanka bilara bara ba baku kaia sa.
Witin nani pirit ka nitka brisa aikuki turi aisaya, hel minaia siknis kaba, pawaia
nitsa ai auyapah, pirit ka sin.
APIS NANI HELP MUNI BA UPLA SIKNIS SAURA BRI NANIRA RA
ONUSIDA: Siknis Saura (VIH/ SIDA) program ka sa ai apis ka tara ba ginib, bara
suiza ra sa baha bilka bak ta bri wark daukisasiknis ka ba mapara.
OSM bara OPS: asla takan ka wala sa tasba aiska haspital nani ra ta baikisa,
panameric aslika takan sin ta baikisa baha siknis ka Saura ba takaskaia, saika nani
sin wal.
Handuras cantri ka bila ra sin siknis Saura mapara asla takan ka bara sa
(CONASIDA) naha cantri ka wina aslaa takanka sat nani ailal aikuki wark
taki sa,
MARIKAIA DIA LAN TAKAN BA
Aisi kaikaia naha turka ba
Carlus bara Ricardu wal pana paintuktan wina wal kul diman bara ai kulka
nani danh dauki, kul tara ra wan tem ba sim kulka ra dimi kan.
20
Râyaka Nani an Tasba Sinska
Yua kum ra Carlus ba latuan tara kum brin; tala ailal tikan bara isti tala nit
taki kan.
Tala kum yaban upla mita Carlus ra, sakuna pain laki kaikras kan, baha talia
ba siknis Saura yula ba bri kan ba.
Taim nani ba luan bara Carlus ba hospital wina taki wan, bara ai kulka tadi
dimi ai taura wan, ai panika Ricardu wal, krismis Katy, pas yua ba siknis
Saura (SIDA) mapara ra yua ra-wal ai talia anki kakikaia wan.
Wal uba Lilia wan ai talia ra dia takan ba kaikaia, ricardu mawan ba Lilia
kan, sakuna Carlus ba sari kasak sarikan bara ai pana ra win.
Wauhtaya ra ulbaia makaban nani ba:
1. ¿Yaman dia daukaia sa ki Carlos pat kaba?
2. ¿Aitani sa ki Ricardu ba tuktan wina ai panika ba tnaya ra suiwaiaia?
¿dia muni?
3. ¿Yawam Carlus siknis kaba yukukbia ki apia aisi kirhbia ki?
4. ¿Dia wiaia sa Carlus ra baha siknis ka Saura ba kau upla ra yabi wabiara
lahma?
5. ¿Carlos ba nahki ai rayaka ba patitara baku bruaisa sa ki?
6. Apis nani siknis Saura (VIH) bri uplika nanira ta baiki ba nina maks
UPLA NANI SIKNIS SAURA BRI BA (VIH/SIDA) RAIT KA BARA SIN
BISNISKA
Nu takaia dia lan takaya: Kakaira takaia baha rait ka bara bisniska nani bri
ba upla siknis Saura.
Lantankanka raya nani pliki
¿Ani atia sa upla siknis Saura bri ba rait nani bara si bisniska nani ba?
¿Nahki sipsa baha siknis ka ba wira takaskaia?
21
Râyaka Nani an Tasba Sinska
LAN TAKANKA RAYA NANI
Upla siknis saura bri ba (vih) rait ka nani
1. Dactar ra waia raitka
2. Kul dimaia
3. Wark kumtakaia
4. Tnaya ya lakaya api asa, la ba kumis a tak sut wal
5. Tawan nani ra wataukaia
Upla siknis saura bri(vih) bisnis ka nani ba
1. Ai maia wal prawaia sip sa, ai mainka kaikikirani.
2. Rait ka wal aisaya sa, ai siknis ka ba dukiara, nahki kaia sa ai maia wal
baku ai saika yus munaia ba mita.
3. Luhpa kum pakaia kaka sakuna baha siknis Saura bri ba (VIH) nu takaya
sa.
4. Upla kum ba ai maia wal luhpa kum pakaia wan sa sakuna, siknis Saura
ba (VIH7SIDA) brisa kaka isi apia kabia wapni takaia kan wintin nan ba
sika ai raya ka kuhnhku pali brisa baha mita.
5. Ani uplika siknis Saura bri (VIH) bara ai mainka kaikras bara kau yaban
ailal taki ba: la witka ra kauhwaya sa, la alkaisa.
Recomendaciones para personas que padecen de VIH/SIDA
o Lilia kaia
o Uba ai kupia lukaia api asa
o inpecsion siknis ka wala yarka alkaia apia sa
o sika wala nani diaia apia sa dactar wiras sa kaka
o dactar ra pyuwa bani ra wi kaya sa.
o Ai pata pi ba pai main kai kaya sa
o Rum bara tuaku nani ba yus munaia apia sa
o wapaia bara plapi kaia sa piuwa kum kum ra
22
Râyaka Nani an Tasba Sinska
Mariki dia lan takan ba
1. Wauhtaya kum piska yumhpa kriki paski ba ra ulbaia sa siknis Saura ba
dukiara. Naku natkara pskaia sa.
a) Kul watla nina, clas ka, kul tukta nina.
b) Dia sa siknis Saura ba (VIH/SIDA), rait ka, bara sin bisnis nani ba sin
Nahki sip wira takas kaia baha siknis kava,
c) Las ra turi yamni kum ulbaia baha siknis kau alkbia ra dukiara
2. Wark wauhka taia ra
a) Ulbaia sa rait ka bara sin bisnis nani matsip, upla siknis Saura bri ba
dukiara ra nahki tanka brisma ba.
b) Makabanka nani ba luki kaiki uls.
¿Nahki muni sa upla nani siknis Saura bri (VIH)? ¿nahki kau pain
aipaswaia sa baha nani upli r ata baikaia lahma?
¿Upla aimia brih ba sakuna siknis Saura brisa sip sa luhpa pakaia?
¿Dia muni?
VIH+ BA KAINA KAIKANKA
Dia lan takaia want ba: VIH mâpa ra, nahki kaina kaikanka nani daukaia ba
aisas.
Dia pit nû ba lakikaikanka
Dia sinka nani daukaia sip sa VIH/SIDA mâpara buaia kaka?
23
Râyaka Nani an Tasba Sinska
Lân takî wap
Lân takan ba mâdikanka
1. Wauhtaikam ra VIH+ ba kaina dakbaia nani ba uls.
2. VIH+ ba kaina dakbaia sinska bîla ra A, B, ¿D ba dia nani sa?
3. VIH+ brî uplika nani ra sins nani yas nahki ai rayaka kau yamni brihwabia
4. Clas ra aisan nani dukiara pamali kam wal aisas.
Kaina kaikanka VIH mâpa ra.
VIH mâpa ra kaina kaikanka daukaia kaka, siknis ka nahki apasui ba dahra lân
taki an tanka briaia sa. VIH ba naku sipsa lwaia:
Condon ba kasak pain
yus ka yabaia
Nurs bara Daktar nani sin, wilin kaiki
kaiasa, indiksan sialaka pat yus manan
nani ba wal ai mistara sabia ra dukiara.
Indiksan sialaka lin taki
yus munaia apia sa
Upla kuihra nani VIH brî nani
ba aspital dimi kaiasa, VIH
ai luhpia ra lûbia ra dukiara.
Sinska lâka tanka briaiaba rayaka
al bîla ra, wan iwankara an wan
natkara sa, aitani kulkanka kum
briaia sa.
Naha yûla Saura na mâpa ra
buaia kaka diara ABD nani ba yus
munaia sa:
A. Maisa wilkanka kum
B. Mayam wal lâ kat kaia.
C. Condon yuska tara yabaia.
Tâla wakia yabi ba, baha
tâlia ba piaki pain sa kaka
upla nit taim ra yabaia.
Cuaderno de Trabajo 1 Ciencias Naturales, Octavo
grado de Educación Básica
Impreso y publicado por la Secretaría de Educación
en el marco de la emergencia nacional COVID-19
Tegucigalpa, M.D.C., Honduras, C.A. 2020
Top Related