3
2008Tenek, Tantuyik, Veracruz Huasteco de Tantoyuca, Veracruz
An tilab xechintalab ani xu watelVivencias y sucesos cercanos en lengua huasteca
Portada-Tenek-3o.indd 1 03/11/2008 01:34:12 p.m.
3
2008Tenek, Tant'uyik, Veracruz Huasteco de Tantoyuca, Veracruz
An t'ilab xechintalab ani xu wat'elVivencias y sucesos cercanos en lengua huasteca
Tenek-3o(64p)3arev.indd 1 03/11/2008 01:35:17 p.m.
An t'ilab xechintalab ani xu wat'el (Vivencias y sucesos cercanos en lengua huasteca), fue elaborado por la Direccin General de Educacin Indgena, perteneciente a la Subsecretara de Educacin Bsica de la Secretara de Educacin Pblica.
La agradece la participacin de los responsables de educacin indgena en las entidades, jefes de departamento, jefes de zona, supervisores escolares, integrantes de mesas tcnicas y de comisiones dictaminadoras; de directores, docentes y autoridades administrativas; y, especialmente, de los padres y las madres de los nios y las nias indgenas, a quienes va dirigido este libro.
Secretaria de Educacin PblicaJosefina Vzquez Mota
Subsecretario de Educacin BsicaJos Fernando Gonzlez Snchez
Directora General de Educacin IndgenaRosalinda Morales Garza
EdicinDireccin de Apoyos Educativos
Coordinacin editorialMarco Julio LinaresGuadalupe Ambriz Rivera
Cuidado de la edicinngela Morales Vera
DiagramacinIns Patricia Barrera
Texto de la presentacin en espaolAlejandro Torrecillas G.
: 970-742-071-5Primera edicin, 2008Impreso en MxicoDistribucin gratuita/ Prohibida su venta.
D.R. Secretara de Educacin Pblica, 2008Argentina nm. 28, Centro,06020, Mxico, D.F.
Jefe del Departamento de Educacin Indgena del estado de VeracruzValente Velzquez Bernab
Coordinador del Proyecto en el estado de VeracruzMara Gelacia Santiago del ngelMara Adalberta Hernndez Bautista
Revisin de textos en lengua huastecaMara Gelacia Santiago del ngelMara Adalberta Hernndez Bautista
Reconocimiento especial al trabajo de Marco Tulio ngel Zrate y Yuri ngel Zrate, quienes con sus ilustraciones para portada e interiores, respectivamente, pintaron color a las palabras de las nias y los nios, autores del presente libro.
Tenek-3o(64p)3arev.indd 2 03/11/2008 01:35:20 p.m.
Xlk'xtlb ............................................................ 5
Presentcin ............................................................ 7
Lejkidh labidh t'ilab / Poesa
Lejbdh lbidh t'ilb ............................................. 10
Lejbdh lbidh t'ilb ............................................. 11
An lbidh k'ij ......................................................... 12
An tj exobintlb .............................................. 13
An chkm te' ....................................................... 14
An lbidh t 'ilb..................................................... 15
In t'ilbil i jtik ................................................... 16
Nu chblil ............................................................ 17
An lbidh k'ij bn tmub! .................................. 18
Jney ku ejtoj tu uts' ....................................... 19
Te'endax t'ilab / Chiste .................................................. 20
Tsubax t'ilab / Refrn .................................................... 22
Xanti uwats / Descripcin
Tnt'uyic ............................................................... 27
An tenektsik .......................................................... 28
Nn' in tenek ....................................................... 29
Chb tomlom kwentsl ....................................... 30
Xanti ne ki lejkiy / Receta
An tsumil te'nel ..................................................... 31
Xn ti ne'ech k lejkii n t'k 'tsil ...................... 33
Xanti ne'ech, ka t'aja' / Instructivo
Tolili ....................................................................... 35
Chwiwi ................................................................ 35
Xnti ne'ech k t'j n punuxtlb .................. 36
Xntu t'jnl n tolili' .......................................... 37
Xntu t'jnl ......................................................... 38
Weje' t'ilab / Leyenda
An ulel ejektsik ...................................................... 39
An kwi'il ................................................................. 40
An kwitol xi k'ipchonek ...................................... 41
In belil n chemelom ............................................ 43
An dhimm .......................................................... 45
An kom dhutslb uj ........................................... 48
Exolndice
Tenek-3o(64p)3arev.indd 3 03/11/2008 01:35:21 p.m.
In t'ilabil i ajoitiksik / Mito
In tilbil i jtiktsik .............................................. 54
An ch'ontl inik ..................................................... 56
An k'mbix ............................................................ 57
Olnax t'okox t'ilom / Representacin teatral
An kwitol ne'chich ................................................ 58
Xi t'ojlab an kawintalab / Glosario ............................... 60
Tenek-3o(64p)3arev.indd 4 03/11/2008 01:35:22 p.m.
5Xalk'axtalab
Jntu ulnl d, noche k'l n kwintl Yb ch'l tm ull tenek k'ij wt'ts ch'xixil ni n kl chmmdh ni lbidh Anchn ne k ch' tm ull k'l kwintl jelti mx t't' ni in t't'tsik, in pulektsik ni in pulektsik, ni ejtl in exlowltsik kin ulu junxk'ij ni nchn jelti mx u junkunl in kwidh kl xi tt' ni n t'ilbtsik k ch'tme' kwidh ni tjx
Jxtm i le' k ko'oy je n jumtlb, xi t'jdh, xi k'wj dhutsdh k'l n kwintl bl k bijiy k'k'l n k'k'l, j' n j', ik' n ik' ni ich' n ich', bl n ottsik, k lej ch'xk'in, k lej chmnbe' n j' ni n ik'.
Bn Direccin Generl de Educcin Indgen jxtm i t'jm je n jumtlb, xonti t tolmixin, niy t exobl n ok'tsixltsik, n t't'tsik ni n tiklbtsik xi t kwentsl; i le' k jytsik ni k kulbetn' k'l n exlowltsik ni k'l n kidhtl; ni tu utsl, k junku in chlpil n pkeltsik, k tj' k'l n chlpk'ij n t'ilb, tu t'iltsi x t'jl b n kwentsl ni ki junxn xi le' ki bjw ki t'j'. K'l n t'ojlbil i kulbetnl ki pidhn' it i jumtlb xi dhutsdh k'l n kwintl, bl i chlpyl n k'ejtsik kwintlb xu kwnb bin bitsowil n Lbtom chbl jelti mx i k'ejtsik muklb xi yb w'ch pil kwintlb bl ki bijiy xtkich. K chlpyk'ij mx junwek'ij ybich k w'chin xi yxni' O xi chkni' O xi yxuxul Jnti tm in mulklbil n tom, n te'tsik, n xich', n bleytsik ni n j' xi ln pujl
K chlpyk'ij jik't mx ybich k wchin n muklbtsik ni ejtl k chu'u jyech'k'ij o yb mukudh Anchn ne k tmun mx k uk'tst xowkich n kwintlb xu kwnb Lbtom Chbl ni xi putl n k'yll!
Jxtm i t'jm je' n jumtlb, ts'utst n ch'ilbtsik k'l n mukuxtlb ni m ts'utsk k'l n lbidh kwintl, bl k kulbetn', k tel', k ch'' in lbidhtl xi w'ch b n kwintl; bl yb k k'ipchon, bl yb k uk'tst in kwidh ni n muklbtsik ni xin ejtowl kin lbidhmedh' tm junxit' in kwnl K'l jun i kw bl yb k k'ipchon ni ki ejto ok'tsixin k'l i t kidhb , xntu ulnl xtkich k'l n k'ejtsik, kwintlb bn Lbtom chbl; bl ejtl i yentsl ki cho'obn xow' xi yxuxul ni xi m chmml ni xow' j xi le' m yxuxul ni xow' xi k'lpidh yxu'.
Jxtm i junkum n k'ejtsik dhutslb b je' n chkm jumtlb, xi dhutsdh k'l n kwintl, xi b bitsowil, bl ejtl u lbtomlbtsik, j'ich i kwintl ni bitsowil.
K jy ni k kulbetn' je n chkm jumtlb, xi t'jdh k'l i kulbetlb, ni dhutsdh k'l in t'ilbil n weje' pkeltsik xi k'l in t'ill n k'k'l, bl k chlpy ku ok'tsixin ww' tu kidhblb, bl k ejto xntu ulnl jumtlb, exlowl k'l ejtl n kwintlb xi Lbtom Chbl.
Tenek-3o(64p)3arev.indd 5 03/11/2008 01:35:25 p.m.
Tenek-3o(64p)3arev.indd 6 03/11/2008 01:35:25 p.m.
7Presentacin
Cmo se dice d en tu lengu Cmo se dice noche en tu idiom No hs sentido que cundo lo dices en tu propi lengu el d es ms brillnte y ls noches ms clmds y bonits Esto ps porque si lo express en tu propi lengu es como si tus pps y sus pps, y los buelos de sus buelos, y todos tus migos lo dijern junto contigo, y entonces es como si sus voces se juntrn con l tuy y ls plbrs se oyern ms fuertes y ms clrs
Por eso hemos querido que tengs este libro, que est escrito con ls plbrs que se usn en tu lengu pr llmr sol l sol, gu l gu, ire l ire y lun l lun, pr que esos stros brillen ms, el gu refresque ms y el ire se ms clro.
En l Direccin Generl de Educcin Indgen hemos elbordo este libro, en el que prticipste t, tmbin tus comperos, tus profesores, tus pps y ls persons de tu comunidd; desemos que lo les y lo disfrutes con tus migos y tu fmili; l mismo tiempo, te invitmos recopilr los sberes de tus myores, crer tus propis nrrciones, que nos cuentes lo que hces en tu comunidd y comprtir tus sueos. Con ese mteril nos gustr poder entregrte otro libro pensdo y escrito en tu propio idiom, porque creemos que cd lengu que se hbl en cd regin de Mxico es como un color distinto, que no existe en ningun otr lengu, pr nombrr ls coss. Te imgins que de pronto y no existier el verde O el rojo O el zul De qu colores sern el psto, los rboles, l sngre, ls snds o el gu del mr
Te imgins si de pronto no existiern los colores y todo se vier igul, sin color Pues lgo s es lo que psr si se olvid culquier de ls lengus que se hbln en Mxico y en el mundo!
Por eso hemos hecho este libro, lleno del color de los dibujos y ms lleno del color de ls plbrs de tu lengu, pr que los disfrutes y te llenes los ojos y los odos con los mtices que hy en tu idiom; pr que no se pierdn, pr que no se olviden los sonidos y los colores que sbe pintr cundo lguien lo hbl En un plbr, pr que sign vivos y podmos ensernos, unos otros como hermnos, cmo se dicen ls coss en cd lengu de Mxico; porque todos necesitmos sber cul es el zul ms fresco y cul es el zul ms verdoso, y cul el zul ms cribeo.
Por eso hemos recogido muchos reltos en este librito, escritos con ls plbrs de tu lengu, el idiom de tu regin, que tmbin, por ser todos mexicnos, son nuestro idiom y nuestr regin.
Te invitmos que les y disfrutes este librito, que fue hecho con mucho crio, y est escrito con ls misms viejs plbrs con ls que tus buelos le plticbn l sol, pr que ls recuerdes, y pr que nos ls ensees nosotros tus hermnos, que hblmos otrs lengus mexicns, ver si s tmbin prendemos plticr con l lun y con el sol Pr prender cmo se dice libro, y cmo se dice migo, en tods ls lengus de Mxico.
Tenek-3o(64p)3arev.indd 7 03/11/2008 01:35:27 p.m.
Tenek-3o(64p)3arev.indd 8 03/11/2008 01:35:31 p.m.
9Tm jun t'jt u kulbeltsik
tm i tl n ubt'intlb
i uch'l n j' bley
yb tix i t' n t'e'pintlb.
An kwitoltsik xi u exobl
jelti n ko'neltsik tm u kdhl
lw'ich u k'k'dhntsb nin chichi'
ni nin j'lil ybich in p'bl.
Tu' bn yx ch'en
T' xe'extsik i t'sit'sik ich'ml
yb'k chlpy nik'ij xe'extsik
jj' in kitkom in jumtl.
Tedulo Bautista LorenzoEscuela General Lzaro Crdenas
Potrero 2, Xilozuchil, Veracruz
Lejkidh labidh t'ilabPoesa
Tenek-3o(64p)3arev.indd 9 03/11/2008 01:35:35 p.m.
10
Lejbadh labidh t'ilab
Ki jumn jumn chcm kuku'
yb' ki k 'wjy t ubt'lom
ki k'le tin utsntsi ti exoblomtsik
kin lik' ti exoblom.
Bn nin tmet u k'im'
ixk'nek jun i t'yblbi
bl tt' yb tin exbyl
u le' ku liy it u belil.
Tm in k'lel bn p'b
u pejl y mn wich
bl ku pidh' nu nn'
kin kulbedh' nin itsich.
Tedulo Bautista LorenzoEscuela General Lzaro Crdenas
Potrero 2, Xilozuchil, Veracruz
Tenek-3o(64p)3arev.indd 10 03/11/2008 01:35:43 p.m.
11
Lejbadh labidh t'ilab
Abl ki chu u' lbel n chbl
wn ki t'y' n t'yblbtsik
bl j'ich xi in pidhnl
n wichtsik ni n wlilbtsik.
Ki exobn' tu kowl
bl yb' tu jik'edh' n j'
ni wn tu kowl
l n pulek wlj'.
Wn ki k'nidh' n ko'neltsik
bl k xechin k'ijidtsik ln te'lomtsik
yb yejt ki jik'edh' nibl ki wltsitsik
ni nchn ki ch' ti jt lbidh n ch'ichintsik.
Toribio Prez del ngelEscuela General Lzaro Crdenas
Potrero 2, Xilozuchil, Veracruz
Tenek-3o(64p)3arev.indd 11 03/11/2008 01:35:55 p.m.
12
An labidh k'ij
Chpik u tjbx n k'k'l
tjx bn chmy chbl
bl u ulel junt' lbel
jelti tm ww' u kulbel.
Jj' u tk'ix k'l in tjx
chi'ik lbel ni u te'nl
t'ojojodh nin ok' lbel
dhipdh nin xi 'il k 'l i wich.
An chbl yxixil lbel
jelti ni lts'ik bl plu
bl ulchich n k'ij, tm
u pok'el, u wichnl n te'lom.
Tedulo Bautista LorenzoEscuela General Lzaro Crdenas
Potrero 2, Xilozuchil, Veracruz
Tenek-3o(64p)3arev.indd 12 03/11/2008 01:36:03 p.m.
13
An ataj exobintalab
Bn kwentsl, n tj exobintlb,
u chlpyl, k'l i lwtlb,
bl nn' juni k'ijidhtlb,
bn kuentsl, jun i tj exobitnlb.
U wt'b' tj jun ch't tmubil,
k'l jun t chkm u ubt'
u bechk'nl bn t'elomtsik,
n t ojlb kwjt bu exobintlb.
Xon tin wchin yn n jumtlb,
u well, yb u exbyl xney in ull,
jun i dhjw, u exby n tin jum,
in kulbel, u te'l' n jumtlb.
jlbintsich.
Ma. Juliana RodrguezEscuela General Lzaro Crdenas
Potrero 2, Xilozuchil, Veracruz
lb,
l,
Tenek-3o(64p)3arev.indd 13 03/11/2008 01:36:15 p.m.
14
An chakam te'
Tu' k'im ' kw'jt juni chkm te'
u k'nidhx, ni u k'ijitmedhx
nu kidhb xi jilk'onek kwetem bn bel
u pidhtsl tu k'ubk tin tsubtl.
U k'im bl n tsubx j'ublb,
tin ln k'l i yntom tsubxtlb,
ne ku jptsi ti wi'leb k'l i lwtlb,
ni k koyoch k'l i k'ijidhtlb. I chlm in pidhnl n chkm te'
in pidhl n chi'ichin ti lwtlb, bn kw'e'el
in kulbedhl n dhjw k'ij k'l n jtlb,
Xit' tin ln' jun i lwtlb.
Jlbintsich.
Ma. Juliana RodrguezEscuela General Lzaro Crdenas
Potrero 2, Xilozuchil, Veracruz
Tenek-3o(64p)3arev.indd 14 03/11/2008 01:36:23 p.m.
15
An labidh t 'ilab
An ch'ichin xi w'ch bn lbidh k'ij
k'l in jtlbil in kulbedhl n k'ij
in t'jl in px bn t'elmtsik
dhjw u jt'ni u kulbel.
An lemtsik u dhepnl bn wich
u lemomol bn te' tm k'ij
i lbidhtlb xu w'chinl bn lbidh k'ij
n ch'ichintsik in ontsl ti jt tm k'ij.
U xlk'nl yn i muklb bn wlilb
bn lbidh ki'j u wchinl n wedhtlb
bl kin lek' n tenek j'ublbtsik
in kulbedhl n pkeltsik ni i chkmtsik.
Ma. Juliana RodrguezEscuela General Lzaro Crdenas
Potrero 2, Xilozuchil, Veracruz
Tenek-3o(64p)3arev.indd 15 03/11/2008 01:36:30 p.m.
16
In t'ilabil i ajatik
Tm ki kwchiy kulbetnl
k mliy t b' k'l n
tt, tm ki k'le t
tonel ne' ki k't'uwt
k'l i pik'o'. Mx k bch'uj k
k'puj n k'wit'idh
bkn tm ki tomkin
n xum ne'ech ti tk'ix. Mx ki kwchiy bn
beltsulul, tm ki wt'ey
bn jol n ech ti jun'
n j'.
Tedulo Bautista LorenzoEscuela General Lzaro Crdenas
Potrero 2, Xilozuchil, Veracruz
Tenek-3o(64p)3arev.indd 16 03/11/2008 01:36:40 p.m.
17
Nu chabalil
An ch'ichintsik u jt bl wklech
n pich'ich' in tujwl jy n jtlb
ni nin k'we'el n te'lom j ich'
u tjbx xn tin t'jl ech'eki'j
u pk'ukyb jy k'l n tjbxtlb n tjtsik.
Tu' bn wlte'bel u kulbetsik
u t'ilom chb xi weje' ti exlxnek
wch'unekich in pik'ib bl yejchelixtsik
in t'ill in wtnm n kulbetlb
junx tin wtnm tm ti chkmtsik. Yb in ulutsik xn ti k'lnek
kin uk'tsitsiy nin chblil xon ti w'chinek
bl in le'nl t'jt nin kwentslil
nin chblil n tonektsik j'ich in l.
Tedulo Bautista LorenzoEscuela General Lzaro Crdenas
Potrero 2, Xilozuchil, Veracruz
Tenek-3o(64p)3arev.indd 17 03/11/2008 01:36:49 p.m.
18
An labidh k'ij ban tamub!
An k'ij xi wt'ts ti lbidh bn tmub!
U witsel tu w'chinl, i tjxtlb,
pxk'idh k'l n tsitsik tom,
tm chmml k'ij k'ijil
n ch'yil u wyidhx,
n wichtsik xi chjulul ni xi chkikiltsik,
in k'ijil n ch'ichintsik ni n wichtsik
tm juntsik n dhum in pxk'iym tin b',
in yk'wltsik in pebel ni u wenk'onl ti lem.
U le', bn k'ij xi t'ek't,
tm k'itsj ch'xixil,
bl nchn n chkmtsik, n ko'neltsik
ni n t'yblbtsik k'ijidhtsik k k'wjy.
Ki xtsi' tin k'ijidh jtlbil n bok'tsik,
bn jol u wt'el n j' chmml,
ni tu wydhl in jtlbil n ch'ichintsik,
j'ich tu pidhl ti chplb,
ni ejtl n lbidh kw in lejkiyl
in jtlbil n ch'ichintsik ni
in niwxtsik n wich.
Toribio Prez del ngelEscuela General Lzaro Crdenas
Potrero 2, Xilozuchil, Veracruz
An labidh k'ij ban tamub!
Tenek-3o(64p)3arev.indd 18 03/11/2008 01:36:58 p.m.
19
Janey ku ejtoj tu utsa'?
A ejtl...
Jney ku ejtoj tu uts'
Xo' bl it kwjt k'l nn'
ni nn' k'l tt'...
Tm yb it k'wjt k'l nn'
tokot tu chlpom tt'
ni n k'ij u wt'el k'yumjunt'j.
Tm tu tell k'ijidh junt'j u ch'l
u chu'tl lbidh n chbl
ejtl yxni' n t'ylbtsik u chu'tl.
n k' ij dhik u wt'el, exomich ti ok'nl
ni ybxt'bel tu utsl.
Ech'ik'ij tu chlpyl,
tm in wyl tu wtsibnl
it wt'el b nu k'im'tin lnl,
tm in ejel tu yl ni yb tu ell.
in dhutsutsunl bl tu k'nidhl,
u chlpyl, jnt'oj yb lejich xu wtsibnl
m lw ybich' xt'ku chlpyl
tokot ne'ech ku t'j'xowj' tin utsl nu ejtl.
Toribio Prez del ngelEscuela General Lzaro Crdenas
Potrero 2, Xilozuchil, Veracruz
Tenek-3o(64p)3arev.indd 19 03/11/2008 01:37:05 p.m.
20
Jun i k'ij juni bell
in chu'u bechel jun
i te' i it'dh wejnekich
in kontsi n dhbl bl
k nutsin, ni tok'oyt
ybin k'lnek bn
bitsow bl ku cho'obn'
jt'w' in jlbil n
lejb.
An iym utsn kw'
k ochich ltj ti wyl
bl u ulel i pml beklek dhmul
ni in ujnl kin k'puj
n k'udhk'um, to k'on
n kuitol ybxt'
ne'ech tin t'jtsi bl
ybn in wym' in ulu
ku', tm ti t'j k'le n
pml beklek in k'pum eitl
nin k'udhk'umil.
Tedulo Bautista LorenzoEscuela General Lzaro Crdenas
Potrero 2, Xilozuchil, Veracruz
j
lejlej
Te'endax t'ilabChiste
Tenek-3o(64p)3arev.indd 20 03/11/2008 01:37:12 p.m.
21
Jun i k'ij n kwitol
utsn k'l in tt'
k k'le kin ch'ebk'
nin le, tm ti k'le
ti chu'ux jy nin tt'
ejtl l'udh n em tin
el'ni ch'ept in
kubm n kwitol.
Jun i k'ij ulich juni
tonel b jun i k'imdh
ni in konoy n tsidhn
xnt'n in bij n pik'o xi
t' ti xe'ech
ni tok'oyt jelti
n bij.
Jun i dhmul n mimlb in konoy
nin iym mx in le'jey k jo'tst
ti yuj k'lm, ni tok'oyt
yb u le'klm ne'ech tin
tonel bn bitsow blidh bn
i utobus.
Tedulo Bautista LorenzoEscuela General Lzaro Crdenas
Potrero 2, Xilozuchil, Veracruz
Tenek-3o(64p)3arev.indd 21 03/11/2008 01:37:21 p.m.
22
An obe' chbil u t'ojnl.
Tsubax t'ilabRefrn
K'l n jluts kw n
jluts kw u
n tsubxtlb.
Toribio Prez del ngelEscuela General Lzaro Crdenas
Potrero 2, Xilozuchil, Veracruz
W'ch xit' in jlwl n
pulekbel k'l n dhek'bel.
Tenek-3o(64p)3arev.indd 22 03/11/2008 01:37:29 p.m.
23
N tkidhbtsik chpyl k
lntsik, tm ko'ol jun i
yejtlb, tm yb yentsl
ko'ol, nibl i chlpx t' lnx.
An pkeltsik k juntsi n ti.
K'pnel xow k ejto e xo'.
Bel xe'ech lw yb k juntsi.
Tm kw'jtich k'l I ltsiktlb.
Ma. Juliana RodrguezEscuela General Lzaro Crdenas
Potrero 2, Xilozuchil, Veracruz
Ech'ek'ij k tj' n lwtlb,
xi k ejtow, yb k tel'xitch
ni yb k ytsi ti k'k'nntsi.
Tenek-3o(64p)3arev.indd 23 03/11/2008 01:37:35 p.m.
24
Xit' ch'e'ne' in wltsl xi k'e'et
ni in wltsl tin b'.
Xit' yb' u chu'ux.
J'ich xon bl in.
K'ipdhm chblom
nin wl, xi jun
in ko'ol u
usnl jok'ol.
I inik xit' in exll tm in k'ipdhl
xit' yb' in exll, tmich u usnl
i chkm inik, bl u k'ibel jun we' tin b'.
Tedulo Bautista LorenzoEscuela General Lzaro Crdenas
Potrero 2, Xilozuchil, Veracruz
Tenek-3o(64p)3arev.indd 24 03/11/2008 01:37:39 p.m.
25
An chkmtsik yb lw'
kin k'puj in kchin n
ko'neltsik bl yb neech
kin ejtoj ti jum ni ti
dhtsm.
An kwitoltsik k'l n
tsidhntsik yb lw'
kin pxu n tu' bnin
ok'bl ne'ech k
bn tm k tomkin.
Toribio Prez del ngelEscuela General Lzaro Crdenas
Potrero 2, Xilozuchil, Veracruz
Yb k kw'etoy n
kn k'l n kw'et
xib ne'ech kit tomkin
k'l jun i chitlb.
25
Tenek-3o(64p)3arev.indd 25 03/11/2008 01:37:44 p.m.
26
Xit' in ujnmich.
Anchn k'ij in ell nin
u kulbetsik tn ti chu'tl
yb' ko'ol n tnmiwl.
An ch'ik'tlb xin t'jl xit'
ch'tich t'jt
in ko'ol nin chlp, j'ich tm in k'ptsl
n to'ol xi t' k'e'et in kldhn ni
xi jj' in dhbl in jill k kxbe.
Tedulo Bautista LorenzoEscuela General Lzaro Crdenas
Potrero 2, Xilozuchil, Veracruz
Yb' u ch'uk'xinl nin ok'
in chlpom xnt'n ne'ech
kin wt'' kl m, bl
xw' in ko'ol, ejtltsik
in pejkntl jun we'.
Tenek-3o(64p)3arev.indd 26 03/11/2008 01:37:52 p.m.
27
Tant'uyic
An kwentsl chb tomlom, plwich,
Tnt'uyic, Vercruz, n tiklbsik xow'
in t'ojlbil in ko'ol n kwentsl j'ich n
t'ojom morrl. Jeche' n eylb u exlb t'jt
obl weje'ich t'jt tm ti ybel ulnek teche'
n ejektsik.
Jeche' n t'ojlb yn in exll bl u tsi'il ow
n ch''um ni in junl kin nuju xontik'ij.
Tedulo Bautista LorenzoEscuela General Lzaro Crdenas
Potrero 2, Xilozuchil, Veracruz
Xanti uwatsDescripcin
Tenek-3o(64p)3arev.indd 27 03/11/2008 01:37:59 p.m.
28
An tenektsik
An tenektsik ley ymil tin eb in kidhbyl 25,000
tokot xi k'wjt bn municipio Tnt'uyik. in
bjwl jy k pubel 1.55 m, in nkil nin t'u'ul,
nin wl, nin xi'il we' t'unuy in ko'ol.
Mx k chu'u yb' j' u dhil bl in le'ich kin
ok'oy n t'ojlb, yb in le' kin exby xow' u
wt'el ow, xo' juni i ch'utl bl n kwitoltsik
u jlk'unlich nin chlp bl u klelich ti lim
t'olb owu bl mx lw' kin wt''.
Tedulo Bautista LorenzoEscuela General Lzaro Crdenas
Potrero 2, Xilozuchil, Veracruz
Tenek-3o(64p)3arev.indd 28 03/11/2008 01:38:08 p.m.
29
Nana' in tenek
In kwoi jil b jun i kwentsl xon ti w'ch n
te'lomtsik, ni n lte' ko'neltsik.
Nu k'im t'jdh k'l n ch'ijol knlbtsik ni n
pelok' ikte' mplbidh k'il i chjib ni k'l i bolitsik
te'.
An jen kuwidh k'l k'ut, ni mu'udh tom n
t'tsik in ko'ol juni wi'leb k'l jun, i telxtlb
t'jdh k'l okch ikte', n t'j lekilidh k'l i
chjib ni jujudh k'l i pch '.
Nn' u ejtol n t'ojlb k'l n dhpup jidhl n
wey, yn t'j xi w'ch k'l n dhpup n t'ojlb.
Nn in kulbel bl u ejtoj tin kw tenek.
Ani u t 'jl u le u t'yl n em k 'l n chnk '
bl kin k'puch. Ma. Juliana Rodrguez
Escuela General Lzaro CrdenasPotrero 2, Xilozuchil, Veracruz
Tenek-3o(64p)3arev.indd 29 03/11/2008 01:38:18 p.m.
30
Chab tomlom kwentsal
Chb tomlom j'ich jun i kwentsl
xi k'wjt xon tu ochel n k'its jni
in owil k'l n tnt'uyik ox ni jun
ch'ejel kilometro, u t'ojlb k ulich
tj' bl wilidh ti k'wj n kwentsl
k'l i pkdh' ch'en xi kubt junt'.
Jun tokot i bel w'ch xn ti ne'ech
ki ulich bell ni bel it tujenek k
ochich jun i cmionet xi in junl ni
in ok'yl jlbidh n belltsik u ochel
tm yb u ulel n b mx k ulchich
ybich in ejtowl k ochich.
Xit' teche' bn kwentsl u k'wjil
in kidhbyl jun xeklek jun inik lju
kk, bl i jym tm ti tmub
chb xi' ox ni w'ch jun xeklekbo'
ticlbsik yntsik in t'jl n morrl
k'l tin ell xnt'n kin wt'', jxtm
yb k'lnek ti lim t'ojlb ow.
An kwentsol yb' in ko'ol n jndh
k'ml, n j' ni yb t'ubntsidh n
bel bl yb k w'chin n k'ut, tokot
w'ch i preescolr ni i primri
tenek ni ejek.
Tedulo Bautista LorenzoEscuela General Lzaro Crdenas
Potrero 2, Xilozuchil, Veracruz
Tenek-3o(64p)3arev.indd 30 03/11/2008 01:38:26 p.m.
31
An tsumil te'nel
U yentsinl:
Jun i tsumil bl jun kilo in choyil n ich'md ko'nel.
Akk i wynek ich.
Ox kmblek n jo.
Jun chkm lejb i comino.
Jun chkm mule' n k'oye'.
We' i t'em.
Tm tu lejkiyb:
U k'wjbb k pxk'un n j' bi jun i blixtlb.
U mu'wb in choyil n ko'nel.
U t'knl lw' ynil junt'j.
Tm jyk'ij t'oktich, u blyb n ts'itsik peje' t'u'lek l n j' xu px k'unl.
U wek'ontsb n tin dhopel, tm exomich ti tek'el n t'u'lek.
x k'unl.
31
Xanti ne ki lejkiyReceta
Tenek-3o(64p)3arev.indd 31 03/11/2008 01:38:45 p.m.
32
U mujtsinl n ti tsumil mu'udhich.
U che'yb in illib n te'nel.
Tm u joltsinl tin ok'nemich n k'oyej u xo'kb k'l n j' bl yb k jilk'on
lokt.
U dhiknl ni u joltsinl.
Tn ne'ech k ytsiyt k pxk'un ni t'ojojodich bl k k'pwt.
Toribio Prez del ngelEscuela General Lzaro Cardenas
Potrero 2, Xilozuchil, Veracruz
Tenek-3o(64p)3arev.indd 32 03/11/2008 01:38:56 p.m.
33
Xan ti ne'ech ka lejkii an t'ak 'tsil
Xow' u yejetsb
Jun i plch o chb i kwit'.
Chb lejb i dhkpen.
Che'jel lejb n pkdh' ich.
Jun boye' n chk ich.
An t'em.
An pts o n pt'l blixtlb.
An che'extlb. An blixtlb k'l
jot'ixtlb.
An j'.
An ch'.
An tkb.
Xnti ne'ech k t'jn.
Ok'ox ne'ech k pxk'u n j'.
Tm ne'ech ti chemdhb n kwit' o n plch.
An lejkix ne'ech kin jutsuy n dhkpen.
Chemenekich n koneltsik, xo' ne'ech ti chbyb ln kk j';
ni ne'ech k pitsin tin jujul.
Tm k ok'on ti pitsinl tin jujul, ne'ech k biuyt, ne'ech k
t'kn, ni ne'ech k mu'wt.
Tm k ok'on ti' jutsyb n dhkpen, xo' ne'ech k t'iliyt ti
wetsik bn tkb, tm jey n ich.
Ne'ehc k punu n pts o n pt'l blixtlb xonti ne'ech k
t'ekech n t'ulek.
Tm k ok'on ti muwb n koneltsik, ne'ech juni k t' kn
k'l n j'.
Tenek-3o(64p)3arev.indd 33 03/11/2008 01:39:08 p.m.
34
Tm t'ilidhich n dhkpen, xo' ne'ech kin ytsi k chjuy junwe, tm ne'ech k cheyt
bn che'expnt'l, t'yil u cheyb n ich.
Tm pxk'unekich n j' ne'ech k mudhwt n t'ulek, ne'ech kin wek'ontsi tin dhopep
bl kujuw k lejkin n t'enel, ni ne'ech kin ch'pniy.
Mx ok'onich ti che'yb n dhkpen k'l n ich. Xo' ne'ech kin kutsi' bn ch', ne'ech kin
xok' k'l in j'lil n t'ulek kin kutsiy ynil bl k kle nin xich''l n dhkpen. Jeche' n
xi'ch'lb u ch''knl xonti ne'ech k pidhn' n tenel.
Tm k ok'onich ti' k'utsyb n dhkpen ne'ech kin k'wit'y k'l i tsuts'un bkn, ne'ech
kin k'puj xin kutsiy n dhkpen k'l n dhbl yejtlb, n chkmtsik yb u pidhnl kin
k'puj.
Mx tek'tich n t'ulek, xo' ne'ech kin k'wltiy. B jun blixtlb ne'ech kin xok' n
dhkpen k'l j' tm u pxuk' ne'ech ki joltsi n ti xokdh dhkpen. Tm ne'ech kin xluj
ynil bl yb k ch'tey.
Tm k pxk'um ne'ech k pbj n pts. Alwich tm k jot'yt. jeche' n t'enel u
pidhnb k'l kjdh dhk tsok'.
Anchn tu lejk'iyb n t'kim.
Ma. Juliana RodrguezEscuela General Lzaro Crdenas
Potrero 2, Xilozuchil, VeracruzEscuela General Lzaro Crdenas
Potrero 2, Xilozuchil, Veracruz
Tenek-3o(64p)3arev.indd 34 03/11/2008 01:39:16 p.m.
35
Chawiwi
Xi yejt:
Chb i te' itslb in nkil chb i metro.
Chb in peje' ldhu in nkil chb i metro
Jun we' i k'nlb bl k bilme.
Jnt'n ne k lejkiy.
K kub' jun i te' bn chbl n jun k
peltsi xpdh jun ch'ejel tm k wik'tsi n
ldhu bn nin wltsik xi pelt ni k umtsi
n k'nd bl k lichk'n n t'e tm xo ki
chwiwilch.
Tedulo Bautista LorenzoEscuela General Lzaro Crdenas
Potrero 2, Xilozuchil, Veracruz
Tolili
Xi yejt:
Jun i pt'l kwetsotsol.
Jun i pt'l bl k nixk''.
Jnt'n ne k lejkiy
K lejkiy lw' n pt'l bl yb mulk'idh
k jilk'on bl yb k tmk'un tm k
nixk''.
Tm juni k pk' n pt'l jelti jun i
nixk'xtlb, l n tm k beldhich bn bel
k'yum ni dhik.
Tedulo Bautista LorenzoEscuela General Lzaro Crdenas
Potrero 2, Xilozuchil, Veracruz
Xanti ne'ech, ka t'aja'Instructivo
Tenek-3o(64p)3arev.indd 35 03/11/2008 01:39:23 p.m.
36
Xanti ne'ech ka t'aja an punuxtalab
Xow u yentsb
Chb i okch' jun jo' in nkil, ni ch'
kodh.
Jun i tolow okch jun jo' in nkil.
An kotob.
Jun i mch'bixtlb.
An eylb xin wchyl n okch'.
An pjk'ixtlb xk'udh in nkdh'.
An ch'uxtlb, n lejbxtlb, n
t'kpxtlb, n miloxtlb.
An lujt pt'l xin olnl n lejb.
Xntu t'jnl
Kotoyt ne'ech n okch'xnti in nkil t l.
Ne k wchyt n okch'.
Ne ki junku n okchi ni ne' ki kot'oy xi
kotoymich.
Bn tolow okch' ne'ech k lejbntst tin
kn n kotyt kotyt tm.
Xo' ne'ech k lejbntst xnt'on in t'ekil in
kn.
Xo ne' ech k junkuwt n pejetsik okch' xi
ne'ech kin jun'.
An punuxtlb, ne'ech t'k'py tm ne'ech
pjk'iy.
Lejkinich tm n punuxtlb.
Ma. Juliana RodrguezEscuela General Lzaro Crdenas
Potrero 2, Xilozuchil, Veracruz
Tenek-3o(64p)3arev.indd 36 03/11/2008 01:39:28 p.m.
37
Xantu t'ajnal an tolili'
An tolili' te' jchn u eynl bl k k''umn ni xtk'ich kin len' kin iy'. An tsitsik
chkm in kulbetnl kin lejki jeche' n ubt'lb.
Xow' ne'ech ku yentsi.
Chb i kiste' bolitsik, ni jun ts'uts in k'otsil, tm jun jo' k'l che'jel in nkil.
An pjk'ixtlb che'jel tsutsbixtl in nkdh'.
Jun peje' i okch' kwetsotsol, yb wt'ts pulek.
Jun peje' i dhdht okch' jun tsuts in ch'ikodh ne'ech k pejn tmch'ejel.
Jun i kotob.
Jun peje' n k'otsol pt'l xu eynl tm u t'jnl n tj.
Jun i mchet. jun i cholk'x pt'l.
Tenek-3o(64p)3arev.indd 37 03/11/2008 01:39:33 p.m.
38
Xantu t'ajnal
Ne'ech k lyt n te'tsik, ni ne'ehc kin kotoy.
Ne'ech kin wek'ontsi tin ot'ol.
Ne kin wchiy k'l n mchet bl k jilk'on lebel.
U jiltsinl chb k'its' bl k wyey.
B jun in tsum n te' ne'ech k dhdhk', ni ne'ech k wek'ontst jelt jun tsuts in nkil, tj' ne'ech k ch'tsin n tij
pejetsik okch'.
Ne'ech k kotit n dhdht okch' tin nkil jun tsuts, k'l che'jel in nkdh'. Ok'ox ne'ech kin cholk' xonti ne'ech k
wt'ey n k'otsol pt'l tm ne'ech kin pjk'ij.
Xo' ne'ech kin pltsich n te' bl k'l k'l beley tolilil, tm ne'ech kin wik' k'l wik'x pt'l jun pek'e jun pek'e, bl
yb k lewek'in n kuetsotsol okch', tin tmet n kuetsotsol okch' ne'ech k pltsin jun peje' n te' bl k toxk'in.
Junpek'e tsun j'ich ne'ech kin punuj bin okob n chkm tm ne'ech kin eyn, tin chb tsuts in nkil ne'ech k pltst
jun peje' i te' pejdh tmche'jel, nchn in nkil ni in owil ne'ehc k jilk'on in chi'lbom jun i exol cin ko'ol n jtik.
Tj ne'ech kin pl' jun peje' n pt'l wik'xtlb ni lejkidh xon ti ne'ech kin pl' nin k''umtl nchnich tm
ne'ech kin eynl. An tolili.
Ma. Juliana RodrguezEscuela General Lzaro Crdenas
Potrero 2, Xilozuchil, Veracruz
Xantu t'ajnalXantu t'ajnal
Tenek-3o(64p)3arev.indd 38 03/11/2008 01:39:40 p.m.
39
Weje' t'ilabLeyenda
An ulel ejektsik
U T'ilnl ti weje'ich junt'j, tm ti ulich n ejektsik tech'e' Tnt'uyik, n kw'jiltsik t'jn
kin lejkiy n t'ujub tj xon ti ne'ech n ti oltsik xu elnl xo' bin wl n pulektj xon
tu belom in bij Sntigo Apstol, chkunektsik juntsik n tiklb junkuntsik bl kin
xjw xonti pldh n pt'l xi lekidh bl k t'eneyt bn uluts tj, junkw i kl n
tiklbtsik in jun' n mchettsik ni n wiidh pt'ltsik xi knidh k'l n te' bl kin
kotoy n pelok'tsik, ulichkwtisk tj' ni junkw tin b' in kwjbntsi jun i t'k'ixtlb
n pelok ni in chu'ukwtsik u klel tj' jelti j' chkni', tm juni xi jun n tiklb in
k'wjbntsi k'l n wikidh pt'l n pelok' ni in chu'ukwtsik jyechk'ij, utsixin bl
ne'ech kin jil' n dhenek chlp ti xjul ni ne'ech kin jil' xtkich jelti kw'jt bl
jjtsik j'ich jun i oltsixtlb xi tu pidhl ni jtik bl yb ku pejexin.
Toribio Prez del ngelEscuela General Lzaro Crdenas
Potrero 2, Xilozuchil, Veracruz
An ulel ejektsik
Tenek-3o(64p)3arev.indd 39 03/11/2008 01:39:45 p.m.
40
An kwi'il
Jun i k'ij, kle ti kwi'il, kwetem, jun i pylmlb, tm xe'echich bin l i te', in el' xon tu
utel n ich'ml ti uch'l j', dhik in lejkiy i chey t'ek't bn te' bl kin ytsi kl, tm
ti klech, tjich ti k'wjt, yb owey, tm tin ch' u tlich ti wibl n ich'ml, tm
k'untich ti k'w, in pewlntsi, jun i bel tokot t'ikon tj' ti kwjln.
In chlpx tm bl tj' lw' kin ytsi k tjk'n ni kin ejtoj kin ik'i' nin tolmiwl,
in lejkiy tm nin pun bl tj' k wyich tm in chu'u u ulelich jun juni i ich'ml, in
ch'u utsik juni ni in peu'lntsi, tj' jy ti kwjln. Y'bel u ok'nl ti bltsix, u ulchich it
i ich'ml ni in chemdh jy, nchn in kidhby kk, k'wjtich in tell xi chemnek.
Tm in chu'u ulchich dhik jun i dhk ich'ml, in tuju ti jikl xi kwchtsik n ich'ml
chemnek ti k'w', tm tin ok'oy ti jikol in tuju tm ti ch'kil ejtl, ni k'lestsik u bel bel
yb xt' in ejtoj kin t'j bl junt' jik'ey bl in chu'u xney wt'ey, tm ti ulich tin
k'im' in t'iltsi n j'ublb xonti in tmu ni te'entsik k'ij, yb' beln.
Tedulo Bautista LorenzoEscuela General Lzaro Crdenas
Potrero 2, Xilozuchil, Veracruz
An kwi'il
Jun i k'ij, k
klech, t
In ch
in lejkiy t
ch'u utsik juni
40
m in chu'u ulchich
chemnek ti k'w
b x
40
An kwi'il
Jun i k'ij, k
utel
ti klech, t
k'un
In ch
in lejkiy t
ch'u utsik juni
i ich'
Tm in chu'u ulchich
chemnek ti k'w
yb x
k'im
Tenek-3o(64p)3arev.indd 40 03/11/2008 01:39:54 p.m.
41
An kwitol xi k'ipchonek
U t'ilnl ti weje'ich w'chkw' wi'ik jun i dhimn xu lyb k'l n tiklbtsik tm in
ko'oltsik n dhuk'etlb: Junkw i k'ij jun i pylomlb in k'ipdhkw jun in kwitolil, yb
kw in choob xit' neech kin konoy ny jnt'ot'i k'ibenek jun kw i k'ij tm ti exom ti
lim in el' kw jun in exlowl xi ynich i tmub yb in chuum ni in t'iltsi' ejtl xney in
tmum. In exlowl in ulu': Yb kit chlpxin j'ub, ne'ech tu' jun' k'l jun xi nn' u exll,
xi ne'ech ti tolmiy k el' n kwitolil, dhjwtsidh kit wt'ey tu k'im' bl ku k'lej junx
ki chu'u. Dhjwtsidh kw n jwublbtsik klej kin tun'n ltsix xu k'wjil ow bn
kwentsl, u tk'nlich ti ulich b nin k'im n dhimn, tm ti chpnedhxin n dhbl
tj in jpiy n wi'leb ni in uts' xi tom u uleltsik: U cho'obich xnt'oj tx tl, chblom n
iniktsik lbntsik, jun xi it ti ulnek in ulu:
Jnti, xi yb xt i t' ilom Tm oxlom buxcntsik ti t'ilom in t'iltsi' ejtl n ltsix ni
je'in ulu:
41
b
ney in
' u exl
l
ni
41
ney in
l,
x
n
ni
Tenek-3o(64p)3arev.indd 41 03/11/2008 01:40:02 p.m.
42
Yb kix chlpxin, nn' neech tux uts' xon ti k'wjt n kwitol, u elnl k'ibenek
nuw' vn t'ek't ch'en, Jnt'oj wt'ts ti ow In konoy in tt'n kwitol, n ltsix
tok'chin, n kwitolil xechinek k'l n kwitoltsik xu ubt'nx ni k'mbiyt, utsn mx k'
k'lej bin ok'n t'ekt'ch'en ne'ech kin el' yn n tumin xi ch'xitsik ni kjbidh in jlbil,
n kwitol yb xt' tix uts' bl in chlpy n tumin xi kin el' ext bl jj' ne'ech'
kin k'ln' tm ti bin ok' n ch'en in chu'u bl yb xt' w'ch ni jun n t'okt tumin,
tm tin liy n bel bl k witsiy tin k 'im' yb in el,' ni tj k'wjt pit' k'onek l n
pktomte.
Toribio Prez del ngelEscuela General Lzaro Crdenas
Potrero 2, Xilozuchil, Veracruz
Tenek-3o(64p)3arev.indd 42 03/11/2008 01:40:07 p.m.
43
In belil an chemelom
Ti weje' k'ij in t'ill n pkeltsik, xechinek kw jun i uxum in t'oj ti nujul bo'ok.
In ko'oy ox i tsidhntsik kwetentsik, yb in exlm xit'k'l ne'ech ti kw'jiltsik.
Tm k klech in blich n tsidhntsik ti wyl. Jjtsik yb in le'nltsik ti wyl, in ch'tsl ni nn
xow in ull k'lech ti kwchiltsik.
In nn n tsidhntsik in bij t' Jun. Jj'in wynl bl ne'ech n ti wyl k'lech ti kwnchil bl n
tsidhntsik k wyich.
Jj' in le' kin exl xney in ey xuwt'el kle k kle in ch'l i t'ilb.
Ju i kl in ko'oy jun i chlp, bl ne'ech kin kwchiy xney in ey, yb in le'e kin cho'obn n tsidhntsik.
U t'ilnl tm tin ch' n t'ilb ni i jtlb, n Jun lnxin bn wileb in chu'uj yn i bell tltsik tij jt
in tsidhltsik i let'k'odh beltsik.
U t'ilnl bl jj' kle kin tmuj, t'ilmxtsik, in koniyl xnto' tin kuwent ti xe'ech k'l i kl.
Tm xotin ch' muluk'n n Jun, ni kniyt kin junikn'ni pidhn kw jun i bel let'ot'ol.
U t'ilnl tm ti chlpxin u ulelich b jun I pulek cholox chbl ni owtsik.
Tm xo'tin chu'uj n tiklbtsik xi junx ti ne'ech, u t'ikchonl bn cholox chbl, ni tj' u k'ipchonl.
Tm kw tin chu'u ybich w'ch xit' ejtlich ti'k'ipchonek. Jj' jilk'onek kwetem, yb tm in cho'ob
xw bel kin yk'w, in tuju tm ti bell u bell.
Tenek-3o(64p)3arev.indd 43 03/11/2008 01:40:13 p.m.
44
Tm xo'tin chu'uj u wt'elich b jun i jo'ol, tm in ch' chikikil l jikw'x k'l i jik'enib wt'ey tj.
Tm xo'tin ch' muluk'n k'l jun xit'. U t'ilnl jj' k'l i pewext'lb in lo'o tin b'. Kom u tsudhelich
dhlch tin k'im.
Tyil in t'ilsi n tsidhntsik bl in chu'uml nin kumle Petr k'l in lbchkmil Xochitl.
An tsidhntsik tok'ontsik bl jjtsik ybich w'ch chemenktsik.
Tok'on n nnlb ti dhmul in t'ilmch ni u junikntsik. An tsidhntsik tok'ontsik jjtsik ybich teche'
xe'extsik.
U t'ilnl tn ti tyil n Jun ywlch junt'j. Tn ti'ms tyil chemkn.
In t'ill n pkeltsik, nchn tin tmuj bl jj'kle kin to'k'oy n timeltsik xu wt'el tm okl.
U t'ilnl Mx yb wi'ik k k'le yb xon xt ne'ech kin tmuj.
Mx ki nch' i t'ilb o xt'kich tm kl yb ki t'j tij k'ij, ku kwjy chmmdh ki ochbink'ij kom ti
k'im tu'kwjt.
Anchn ti ok'on n kuluwt'ilb.
Ma. Juliana RodrguezEscuela General Lzaro Crdenas
Potrero 2, Xilozuchil, Veracruz
Tenek-3o(64p)3arev.indd 44 03/11/2008 01:40:18 p.m.
45
An dhimam
U t'ilnl ti weje' xechin jun i chitlb uxum, in kulbetnl n ti nujul bo'ok u t'ilnl u dhimn.
Tm ti weje' in bjuch nin ok'nem in ljutl n ich' k'unelich n jib.
Jj' u kulbel bl u nujul n ti bo'k.
Tm ti' n jibich.
Ju i inik knidh kw ti' t'ojom olb b ju i k'imdh. Jj' in kulbetnl n ti uch'l.
Jchn i k'ij in ko'oy jun i chlp, bl ne'ech k wt'ey bn mimlb nujul bo'ok! Tj kw'jy n ti uch'l!
Kmit tm k'l n nujul bo'k xonti ne'ech. An inik in uts' bl ne'ech ti' t'jom olb.
U t'ilnl jchn n uxum, ybkw in wlkl k k'le n ti t'ojom olb.
In uluj kw tm n uxum. Bn bel xonti' nek wt'ey, xon ti' kwj n pktom te' u klel n pkdhum'
koneltsik tm k klech ni ne'ech ti tmk'uy.
Tm tu itellich in uluj tm bl ne'ech xon ti knidh. Yb xt' w'ch tin jik'edh'.
T'm, xo' tu wt'elich bn bel xonti w'ch n pktomte' in ch' tm u chokokol ni u kts'uts'ul tj' lte'.
In ch' lkw i yeche' konel t ti' xe'ech ti kts'uts'ul. Yb kw in tj' ti' k'ij wt'ey n inik.
U ti'lnl ulich xonti ne'ech n ti t'jom olb! Tm ti o'k'on ch'ejwliyt n tiklbtsik n ti k'pnel.
Tm ti ok'on buk'lnich n tiklbtsik tin k'imtsik.
Tm n inik t'ojom olb, kom klech, tk'iyin k'lech tin k'im.
Tenek-3o(64p)3arev.indd 45 03/11/2008 01:40:23 p.m.
46
Tm xo' tu wt'elich juni bn pktomte' tujech juni ti kts'uts'ul, tm kw ti w'un i chpink ik'. Tm n
inik chpik u' rpyb k'l n ik' in ch'l ne'ech k dhynich. In dhikn k pley b jun in kn i te'.
Tj' ti jilk'on kubul! U t'ilnl tyil kubln n ik'.
Belech kw juni nchn tkwkwl ln jikw'x.
Tm xo' tin belmich jun peje n bel!
Tm xo' tin chu'uj juni xlk'n, yn i bel' n let'ot'ol kubutsik tin eb i tt.
Jilk'onkw in tell.
Tm xo' tin len' k wt'ey n inik yb in ejtoj, tmk'uyt.
An tt, k'l n bel in tmk'uy n bel, yb wlkn k wtp n inik ochich lte' in le'n' k wt'ey n tt u
bell. A ln te'. Tj juni tij xlk'n tt, k'l n bel.
Tm xo' in pej' jun i wichete' in rpy n beltsik bl k tepech, ni yb tepech.
An inik u chlpx jney ne'ech kin tj' bl kin ejton kin tepdh' n beltsik ni k wt'ey.
Tm ti owech in chlpy kin wt'b bukil n wiche'te tin l in kn t'ik'chok' nchn tin tuju' st kidhey.
Tujech tm n ti tepel n bel ti jun ti jun ni ok'on.
Tm jilk'on lembel n tt!
An inik in chlpy kin tjtsi nik'ij bl k wek'on!
Tujey kin wt'b n wiche'te' tikchok' tin l in kn, ni exomich in kidhbyl n
buk ni yb wek'on.
Tenek-3o(64p)3arev.indd 46 03/11/2008 01:40:37 p.m.
47
Tm xo' in chlpy kin rpy bukil n tt. Tm xo' ti exomich in rpyl. In ch' tm dhjjn
chpik. An dhjl kle bn tt.
Tj' kw ti jilk'on nuk'ul n tt. Ybich beley.
An inik k'lech tm tin k'im ulich, ni wyich.
Tm xo' in ljutl n dhjw.
Wt'ech n wiltsix tim k'lm. In t'ilich tm. An jwblb xu nujul n ti bo'ok, jj' chemech kw ti we'el
dhjw kl, ku k'le kw ki junikn', in jilich n ti nujul bo'k.
An inik ch'ky ti dhil, lbnek. In to'k'oy n wiltsix!
Jntokij
Ti dhmul tj' tin wt'ey tin uch'l. Alebel ti kwjt.
Tij dhjw kl ti chemech, u usnl wpdhkw, xlits bi nin t'u'ul.
U t'ilnl u dhimn u wenk'onl ti' ko'nel. Tok'on n inik tn u dhimn
Tyil in t'ilich n inik xney in chu'ml n ti kl, bl tmk'udh.
Ani xow in tj'. In uluj tm tu wpy n tt, yb in lejtl i tt, j'ich n dhimn uxum wenk'onek ti tt.
An pkeltsik in uluj j'ich xon wenenk'onek ti tt.
U t'ilnlich tm chemech bl rpit k'l n wich'dhte'.
Anchn ti ok'on jeche' n kukuw t'ilb.
Ma. Juliana RodrguezEscuela General Lzaro Crdenas
Potrero 2, Xilozuchil, Veracruz
Tenek-3o(64p)3arev.indd 47 03/11/2008 01:40:42 p.m.
48
An akom dhutslab uj
U t'ilnl ti weje' xechin chb kw' i kwitoltsik u bnl ti k'yom ti' dhutsdh uj' enche' bn Lbtom bitsow.
Juni k'ij ne'chich kw' n ti kyom n ti' uj, ni chekechtsik n ti bell.
In ulutsik tm wn' ki li xon ti ku koyoch, klm ki ontsi n bel.
Tm kw' tin chu'uj jun t'j in ulutsik tm.
Wn ku w't'ey. N ju in uluj.
Wn ki ontsi n bel bl ku ulich, in ontsi tm ti bell.
Tyil in chu'uj juni ju i t'j lebel. In ulu'tsiktm wn xo' ku wt'ey. Wt'eytsik. Tok'oyt k'l jun pulek
nnlb ni nktmbe'.
In konoytsik bl k bch'wt, ni k wlkn k koyoch, ni k wyich.
to'on tm n nnlb.
Nn' in kuetem ke' in kw'jil tm k'ij; u ko'ol chb i chkmtsik u witsel dhmulich n ti t'ojnl.
Tm in uluj.
Jntok'ij ti kulbetn' nu k'im'
An kwitolsik tok'on.
Tenek-3o(64p)3arev.indd 48 03/11/2008 01:40:46 p.m.
49
Ani k'ij.
An mimlb in ulu tm.
Teche' bn t'j w't'ts tij jik'entl.
Nn' u ko'ol teche' chb i chkmtsik:
Jchn i pdhumtsik mx xx' i le' kix jilk'on teche' ne'ech ki' ko'oy junt'j i kuent'.
Nu pdhum chkmiltsik ne'ech kin le'n tix k'puj.
An kwitoltsik tok'ontsik. Ne'ech xon ku jilk'on teche' yb i ko'ol xonti ku k'le', tm juni w't'ts tu
chekelich.
Tyil pidhntsik ti k'pul.
An mimlb in uluj tm.
Tm kich ok'on tx k'pul ne'ech tux b tx wyl oklek'.
Ok'onich tm ti k'pultsik utsnich k k'dhich n oklek', in utuj n k'oyob ni k'dhitsik.
In ulutsik tm yb ne'ech n tu wyl, wn ki exl n pdhumtsik. K'k'dhichlej mx tu k'puj.
An miklb jilk'onich in belkom n k'oyol, xonti k'dhitsik n kwitoltsik. Abl yb k k'dhi yn pdhumtsik
tm k ulich.
Jj' y wixk'in bn k'oyob, in ytsim k ulich n pdhumtsik. Tyil ulchich tm tsuxbelj' u jikokol ti tl.
Tenek-3o(64p)3arev.indd 49 03/11/2008 01:40:50 p.m.
50
An kwitoltsik in uluj tm:
K tel' xo' lwtsik tjt, ni k'otsotsik t' in uk'tsitm n ti k'pul t'ulek.
Tm xo' ti ochich lt'j n pdhumtsik in ontsi ti jikokol putl tin wltsik n jen.
Jun n pdhum in uluj teche' w'ch jun xt' in teloloyl tek't bn le'k.
An nnlb u konoyb t. Jney pe' niwcx junt' u ch'l tu te'k't
An pdhum in olnlich tm oklek.
In uluj tm.
U le' kin k'dhi ku chu'uy.
Tok'on n mimlb.
Yb xt' w'ch, j'ich xon n t'ulek xi tin tsidhntsm ti we'el, u ch'pniyml u punu oklek'.
N jun n pdhum in ulu:
Nn' u jikl I it t'ulek In lekw k kdhi n oklek' n pdhumtsik.
An nnlb in uluj juni:
Tux utsl j'ich n t'ulek x tsi' dhml u ko'ol ti pwlinl.
An pdhumtsik yb wlkn k k'dhiy bn lek'.
Kom klich junt' wychichtsik n pdhumtsik.
Tenek-3o(64p)3arev.indd 50 03/11/2008 01:40:55 p.m.
51
T'yil k'lech jey ti wyl n nnlb.
Tm ti tsudhey, n pdhumtsik u k''ilich, tm ch'ky ni knixin widhtstsik ti k'le ti pjkocx.
Jchn n k'its, n nnlb in t''jtsi tm ti t'u'udh.
An kwitoltsik utsn:
Jeche' n t'u'udh, j'ich ju i exol, k'l n pdhumtsik. Ani yb ne'ech ki k'puj.
Tm ti tek'tich, ni chjunekich, pidhn chbtsik n kwitoltsik bl kin teyn' ni kin lo'o tin b' mx k
tkn k'l n pdhumtsik.
An nnlb in uluj:
Jchn n t'u'udh, yb ne'ech ki k'pu. In k'pwl n pdhumtsik.
Mx in le' ti tk k pet'entsi jchn n t'u'udh, bl kin k'puj yb xt' ne'ech ti t'jtsi.
Mx tt' k k'puj n t'u'udh, n pdhumtsik yb ne'ech ti pkwlntsi, ni ne'ech ti chemd'ni ne'ech ti
k'puj.
Ani nn' ne'ech ney xon tin chemd'.
N jun n kwitol in och'owik'ij, ni yb in kuxuy kin tel k'ij n t'u'udh, ni in k'puj u k''il t'jt'j ch'l.
Kom elebtsik ti ye'ech.
Tm xo' tin chu'uj k'unt ti tltsik n pdhumtsik!
Tm xo' n jun k'le ti dhil, kin liy n nnlb, ni yb in el'. Tm in ontsi n ti dhil, u dhil, owich
T
Tm xo' n
T
T
Tenek-3o(64p)3arev.indd 51 03/11/2008 01:41:02 p.m.
52
kw tm ti ne'ech ni chekech, ni yb koyoch in ch'ejnl k bjwt k'l n pdhumtsik, in ontsi, ontsi tm
ti bell.
U t'ilnl n pdhumtsik in pubedn' n kulbetlb, xn tin tomnl k'l jchn n tonel kwitol.
U t'ilnl n jun n kwitol in t'j' k ulich bn bitsow Lbtom n ti kyom nti dhutsdh uj xi pidhnek.
Anchn in tmuj n kwitol. Jj' yb in ch'' xow utsn kin tj'.
Jj' in ch'iktj' jun I pkel, xow' in uluj jxtm nchen tin tmuj.
Tm jun i pkel t'ojojodh tu pidh', jun i chlp o i t'k'ixtlb ne'ech ki ch', yb ne'ech ki ch'iktj'
nchn ti ok'on n t'ilb.
Ma. Juliana RodrguezEscuela General Lzaro Crdenas
Potrero 2, Xilozuchil, Veracruz
Tenek-3o(64p)3arev.indd 52 03/11/2008 01:41:11 p.m.
53
An ch'ene' ech'ek'ij
k kontsi xt' in
ull yb u ko'ol.
An obe' jj in t'jl
tin b' k' ch'ontlbe'
yb u t'ojnl.
An ti'klbtsik xi echek'ij in
ch'ewlixnl xow' n k'pnel in ko'ol
ms in ell.
Ma. Juliana RodrguezEscuela General Lzaro Crdenas
Potrero 2, Xilozuchil, Veracruz
In t'ilabil i ajoitiksikMito
Tenek-3o(64p)3arev.indd 53 03/11/2008 01:41:17 p.m.
54
In tilabil i ajatiktsik
Tm ki kwchiy eleb
ni ujn' k jy
h ot x chu'tl
tm ki chemech
j'ich ne'ech k
t'ojn' t jum.
Mx kulbetnl
t k'pul kubt
ne'ech k ulich n
k'ij tm ybich
ch'l tm i
t'sut'sel.
Tm u w'chinl n
chkmtsik u utbntsinl
xw' ne'ech kin eyn'
ti t'ojnl, bl tm k pubey
yb' k obeme ni xb k
uk'tsiyin.
Tedulo Bautista LorenzoEscuela General Lzaro Crdenas
Potrero 2, Xilozuchil, Veracruz
54
Mx kulbetn
t k'pul kub
ne'ech k
k'ij tm y
ch'l t
t'sut'sel.
Tenek-3o(64p)3arev.indd 54 03/11/2008 01:41:26 p.m.
55
Tm u lmk'il n ley
ni u pik'nl n junkil
yb kw lw ki ch'elch
bn ch', ne'ech kw ti'
kwi'iy n jun kil.
In t'ill n pkelrik
mx ki blin ln
t'oknl ne'ehc kw
ti k'tu' n pik'otsik
xonti ki k'le t'j
tonel.
Ut'ilnl mx kj kojn'
n tu' o k pxu b n
ok' tm k t''j n jib
ne'ech kw k uluch i
b ni ne'ech kw ti'
tsidh' ni ne'ech ti
ojtsi n ti jib.
Ma. Juliana RodrguezEscuela General Lzaro Crdenas
Potrero 2, Xilozuchil, Veracruz
Tenek-3o(64p)3arev.indd 55 03/11/2008 01:41:33 p.m.
56
An ch'ontal inik
Jun i ch'ontl inik in konyl
i tolmixtlb bl kin ch''y.
In k'puwl ni in chu'u
wt'el jun i mimlb, n
ch'ontl in uts':
Jun i tolmixtlb k'l in
lw'tl ni jtik...
An mimlb tok'on:
Yb xi pe it tidhinl it xe'ech
t konox ti tolmixtlb
An ch'ontl in uts':
Yb', bl xu konyl j'ich
jun i tolmixtlb ni yb' i
tkixtlb.
Toribio Prez del ngelEscuela General Lzaro Crdenas
Potrero 2, Xilozuchil, Veracruz
Tenek-3o(64p)3arev.indd 56 03/11/2008 01:41:40 p.m.
57
An k'ambix
An nn'ilb in konyl n
chkmtsik:
Jitj in k'puj n ten xi
teche' tu jilm
A chkm Luis, n ok'ox
kidhblb in tok'oy:
In k'puj Pnchito, nn'.
Yb tsubx, tok'chin n
chkm kwitol.
Tsubx, in ulu' Luis.
Yb', yb tsubx, wt'ts
junt'j t k'mbix, tt'
nibl tin chu'u tm tu k'puj.
Toribio Prez del ngelEscuela General Lzaro Crdenas
Potrero 2, Xilozuchil, Veracruz
Tenek-3o(64p)3arev.indd 57 03/11/2008 01:41:47 p.m.
58
An kwitol ne'chich
Ne' k t'ojon: n Petr (nn')
Jcinto (chkm kwitol)
Pedro (pulek kwitol)
n Tirzo (tt')
Pedro: in chekenikich tin lim t'ojb ni yb' xit tin pidhl te' b nu kwentslil. Tu kionyl nn'. Jont'o ne'ech ku t'j'
N Petr: yb' ki t'epin kwitol, lwich t'jt bl junx u k'wjt ejtl, n t'ojlb ne'ech k el' tyil.
Jcinto: n Pedro tm u klel ti lim t'ojb u ool xon bl yb' kin el'.
Pedro: tt' chkm kwitol wini' eleb, k chu'u mx pok'enekich n olom k tsi'dh jun.
U dhil n Jcinto ti k'le kjkomte k'l n Pedro.
N Tirzo: I pejextsik juni t k'wjt Kwitoltsik.
Olnax t'okox t'ilomRepresentacin teatral
Tenek-3o(64p)3arev.indd 58 03/11/2008 01:41:54 p.m.
59
N Petr: yb' k t'j' ti k'ij, ne'chich tu jo'tsi n te'nel bn ki k'puch.
Pedro: Tin ch'' ok'ox tt'tsik tin pkulntsi u chlpymich kin k'le bn pulek bitsow tin lim t'ojlb, teche' yb' jyk'i ne ku el'.
N Tirzo: Jont'o t le'ich t'jt t tlom
Pedro: Abl tu tolmiytsik ni bl nn' ney tu b'.
N Tirzo: Abl u chu'tl chlpymich xont'o ne'ech k t'j', xo' tokot ne'ech tu uts', ww' yb ne'ech tu tmk'uy xow' chlpyn k t'j' xo' tokot u konoyl yb' k uk'tsi n k'im'.
Pedro: Jlbintsich.
Ani k'k'nxin.
N petr: Tm tin uts' xonti ne ki k'le.
In t'sutspiy nin pltelil k'l in k'udhk'umil ni in tuju ti bell u chlpx jilk'on nin nn' u t'epinl.
Tedulo Bautista LorenzoEscuela General Lzaro Crdenas
Potrero 2, Xilozuchil, Veracruz
x jilk'on nin
Tedulo Bautista LorenzoEscuela General Lzaro Crdenas
Tenek-3o(64p)3arev.indd 59 03/11/2008 01:41:59 p.m.
60
An t'ilab wat'nel: In exobnl ejtl n wt'nel xi u t'jnl ni xow' xlk'nek.
An t'ilab: Xow'kich xu t'ilnl.
Ani t'ilab: J'ich n t'jmstlb xi wt'enek, xi yb tsubx ni xi u chlpybk'ij.
Dhukat t'ilab: J'ich n dhutslb xi t'ojlb k jy ni k kwn.In t'ilbiltsik i jtiktsik: U t'ilnlk'ij n tsubxtlb ni xi bell u wt'bntsixk'ij.
Ka chalpay janey: U eynb n chlp bl kin lujuy xin lujtl.
Kwetsotsol bixnel: Tm ynil u kwentsotsol u jt ni u bixnel.
Lejkidh labidh t'ilab: Exbdh dhutsdh lbidh t'ilb.
60
Xi t'ojlab an kawintalabGlosario
Tenek-3o(64p)3arev.indd 60 03/11/2008 01:42:02 p.m.
61
Te'endhax t'ilab: An t'ilbtsik xu te'endhx ni xu te'tsikix.
Tok'ox dhutsadh t'ilab: J'ich i dhutsdh t'jmstlb xu olnb tmetlb ynil tin eb.
Tsubax t'ilab: J'ich n t'ilb xi yb lujt ne kin uts' jun xit.
Utsaxtalab: Tu bijtsl xnti ne ki t'j' xtkich.
Waydhax ajatlab: U jtinsb n tsitsik chkm bl k kijidme' ni k wyich.
Weje' t'ilab: Xu t'iloxnbk'ij.
Xan ti uwats: Tm i ull xtkich xnti uwts.
Xi tamum: Xi wt'nl k'ejtsik n tmnel.
Xuk'udh lejkidh t'ilab: J'ich n lejkidh dhutslb xu t'jnl k'ejtsik peje' xin olnl i k'nidhxtlb ni chlptsik.
Tenek-3o(64p)3arev.indd 61 03/11/2008 01:42:03 p.m.
Tenek-3o(64p)3arev.indd 62 03/11/2008 01:42:05 p.m.
An t'ilab xechintalab ani xu wat'elVivencias y sucesos cercanos en lengua huasteca
Tenek, Tnt'uyik, Vercruz / Husteco de Tntoyuc, Vercruz3
se imprimi por encrgo de lComisin Ncionl de Libros de Texto Grtuitos,
en los tlleres de xxxCol. xxx
Delegcin xxxC.P. xxxxx, Mxico, D.F.,en el mes de xxx de 2008.
El tiro fue de xxx ejemplresms sobrntes pr reposicin.
Tenek-3o(64p)3arev.indd 63 03/11/2008 01:42:09 p.m.
Tenek-3o(64p)3arev.indd 64 03/11/2008 01:42:09 p.m.
3
2008Tenek, Tantuyik, Veracruz Huasteco de Tantoyuca, Veracruz
An tilab xechintalab ani xu watelVivencias y sucesos cercanos en lengua huasteca
Portada-Tenek-3o.indd 1 03/11/2008 01:34:12 p.m.