ΕΝΘΕΤΟ ΓΙΑ ΤΙΣ ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ, ΤΗΝ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΤΗΝ ΚΟΙΝΩΝΙΑ

ΣΑΒΒΑΤΟ 18 NOEMBΡΙΟΥ 2017

ΠΡΙΣΜΑ# 28

Μια δημιουργική διαδικασία

του εγκεφάλουΜέσα από αυτή σχηματίζουμε την αίσθηση του εαυτού

και αντιλαμβανόμαστε τη θέση μας στον κόσμο. Ολόγος φυσικά για τη μνήμη. Στο τρίτο άρθρο του

αφιερώματος για τις Νευροεπιστήμες, η καθηγήτριατου Πανεπιστημίου Αθηνών και πρόεδρος του

Διοικητικού Συμβουλίου του Ελληνικού ΙνστιτούτουΠαστέρ δρ Φωτεινή Στυλιανοπούλου μιλά στο

«Πρίσμα» για τον εγκέφαλο και τη μνήμη.

,,8

ΙΣΤΟΡΙΕΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ

Ιστορία του σκακιού

,, 2-3

Είναι φυσικά πολύ δύσκολο για έναν επιστήμονα και μουσικό να μη γοη-τευτεί από μια αφήγηση σαν του Τόλκιν ή από τις ιστορίες από τη δημι-ουργική περίοδο των Beatlesκαι να αποφύγει τους συνειρ-μούς. Αλλά ένα πολύ ισχυρόμαθηματικό εργαλείο απόμόνο του δεν είναι ποτέ αρ-κετό για να «λύσει» ένα μυ-

στήριο.

Το παιχνίδι έχει αλλάξει πολύ απότότε που δημιουργήθηκε, όχι μόνο

επειδή έχουν προστεθεί κάποιοισχετικά καινούργιοι κανόνες, για

να προσαρμοστεί στην εξέλιξη τηςσκακιστικής σκέψης, αλλά βασικά λό-γω της συσσωρευμένης γνώσης και -τα τελευταία χρόνια- λόγω της εισό-

δου του απόλυτου σκακιστή, του υπο-λογιστή. Αρχίζοντας από σήμερα, και

για ακόμη τρία φύλλα, θα προσπα-θήσουμε να καλύψουμε τις βα-

σικές περιόδους της ιστορίαςτου σκακιού όσο το δυνατόν

πιο εμπεριστατωμένα καιαπλουστευμένα.

Μελετώντας την επίδραση των πρώιμωνεμπειριών στην ανάπτυξη, τη δομή και τη λειτουργία τουεγκεφάλουΣτο Εργαστήριο Βιοχημείας και Βιολο-γίας του Τμήματος Νοσηλευτικής τουΠανεπιστημίου Αθηνών συντελείταιέρευνα αιχμής για τη νευροβιολογικήβάση της συμπεριφοράς. Ο δρ ΑντώνηςΣταματάκης, αναπληρωτής καθηγητήςΒιολογίας και Βιολογίας Συμπεριφοράςτου Τμήματος Νοσηλευτικής μιλά γιατην έρευνα που γίνεται στο εργαστήριο.

,,7

Το 11ο Διεθνές Φεστιβάλ Επιστημονι-κών Ταινιών της Αθήνας (InternationalScience Film Festival of Athens-ISFFA)που διοργανώνει το Caid Κέντρο Κοινω-νίας Επιστήμης και Τέχνης ανοίγει φέτοςτις πόρτες του (δωρεάν για το κοινό) στις30 Νοεμβρίου. Μέχρι και τις 6 Δεκεμβρί-ου θα έχουμε όλοι την ευκαιρία να πα-ρακολουθήσουμε καινούργιες παραγω-γές που θα συναρπάσουν μικρούς καιμεγάλους στην Ταινιοθήκη της Ελλάδας(Ιερά Οδός 48).

,, 4-5

,,8

,,6

M

Συνήθως μιλάμε για τη μνήμη στον ενικό. Ωστόσο,υπάρχουν πολλά είδη μνήμης. Πείτε μας λίγα λόγιαγια το καθένα.Συνήθως λέμε η μνήμη, αλλά υπάρχουν πράγματι πολλάείδη μνήμης. Τα είδη αυτά χωρίζονται σε δύο μεγάλες κα-τηγορίες, τη δηλωτική και την άδηλη μνήμη. Η δηλωτική εί-

ναι η συνειδητή μνήμη, που περιλαμβάνει με τη σειρά της τη σημα-σιολογική και την αυτοβιογραφική. Η σημασιολογική μνήμη αφοράό,τι μαθαίνουμε είτε από την επίσημη εκπαίδευση, είτε μελετώνταςμόνοι μας, π.χ. ποια είναι η πρωτεύουσα του Κονγκό. Η αυτοβιο-γραφική μνήμη αφορά τις μνήμες της ζωής μας. Η μνήμη αυτή στηνουσία συγκροτεί και τον εαυτό.

Η άδηλη μνήμη, όπως γίνεται αντιληπτό από το όνομα, είναι η μησυνειδητή μνήμη. Συχνά αναφέρεται και ως μνήμη δεξιοτήτων, π.χ.,να μάθει κανείς να κάνει ποδήλατο, να παίζει ένα μουσικό όργανοκ.λπ. Όταν πρωτομαθαίνεις κάτι, το κάνεις συνειδητά, σκέφτεσαι τιςκινήσεις. Όταν γίνει κτήμα σου η διεργασία, τότε γίνεται αυτόματα,χωρίς να το σκέφτεσαι, γι’ αυτό και τη λέμε άδηλη μνήμη. Σε αυτήυπάγεται και μια άλλη μεγάλη κατηγορία μνήμης, η μνήμη φόβου. Γιαπαράδειγμα, μπορεί να φοβόμαστε κάτι και να μη θυμόμαστε γιατί ήπώς ξεκινήσαμε να το φοβόμαστε. Δεν γεννιόμαστε με τους φόβους,τους αποκτάμε στη διάρκεια της ζωής μας. Μπορεί, για παράδειγμα,να φοβάσαι όταν ακούς ήχο σειρήνας. Αν ψάξεις, αυτό το έχει προ-καλέσει κάποιο συμβάν του παρελθόντος που έχει εγγραφεί στη μνή-μη, αλλά δεν είναι πια συνειδητό. Μπορεί να έρθει στο συνειδητό μό-νο μέσα από διαδικασίες ψυχαναλυτικού/ψυχοδυναμικού τύπου.

Πόσο ακριβής αποτύπωση του παρελθόντος είναι οιαναμνήσεις μας;Η μνήμη είναι μια δημιουργική διαδικασία, στην οποία οεγκέφαλος παρεμβαίνει σε κάθε στάδιο, όπως για παρά-δειγμα στη διαδικασία της ανάκλησης. Θυμόμαστε κάτι

πάντα στο πλαίσιο των άλλων μνημών που έχουμε αποκτήσει καιτων άλλων βιωμένων εμπειριών, ενώ και το σύνολο των ήδη απο-θηκευμένων πληροφοριών επηρεάζει τη μνήμη. Θα φέρω ένα πα-ράδειγμα. Πολύ συχνά, για να θυμηθούμε κάτι, αρχίζουμε και τοσυνδέουμε με κάποια άλλη πληροφορία, που είναι ήδη εγγεγραμ-μένη. Είναι ένα τρικ που χρησιμοποιούμε και στο σχολείο.

Πολλές φορές βέβαια αυτό που ανασύρεται και βιώνουμε σαν μνή-μη μπορεί να μην είναι η ακριβής πραγματικότητα και να διαφέρει αρ-κετά από το πραγματικό γεγονός. Ένα μεγάλο μέρος των μνημών μαςείναι ψευδείς ή κατασκευασμένες. Είναι πολύ συχνό φαινόμενο και

;;

!!

ΕΝΘΕΤΟ ΓΙΑ ΤΙΣ ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ, ΤΗΝ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΤΗΝ ΚΟΙΝΩΝΙΑ

ΠΡΙΣΜΑ

«EΧΩ ΓΝΩΡΙΣΕΙ αυτό που αγνοούν οι Έλληνες»λέει ο ήρωας του Μπόρχες στο «Λαχείο στη Βα-βυλώνα». Την αβεβαιότητα.

Οι Έλληνες ανακάλυψαν την απόδειξη. Υπό αυ-τή την έννοια, ανακάλυψαν τη βεβαιότητα. Ηαπόδειξη προσδίδει σε μια απόφανση γενικήισχύ, εγγυημένη από τον Λόγο. Η διασταύρωσητης συγκεκριμένης έννοιας με τη χριστιανικήδογματική οδήγησε στη γένεση μιας νέας έννοι-ας, της μοναδικής αλήθειας. Σε αντίθεση με τιςαποδεδειγμένες αλήθειες, που μπορούν να συν -υπάρχουν ακόμα και σε ένα πλαίσιο ανεκτής αντι-φατικότητας, η μοναδική αλήθεια είναι μια από-φανση που μετατρέπει όλο τον υπόλοιπο κόσμοσε ψεύδος.

Ο μεσαιωνικός σχολαστικισμός εκκινεί από μιαπροσπάθεια να αποκαταστήσει την «αλήθεια»στα έργα των αρχαίων φιλοσόφων που ανακτάμέσω των μεταφράσεων του 12ου και του 13ου αι-ώνα: Ο Αριστοτέλης πρέπει να είναι συνεπής μετον εαυτό του, αλλά και με τον Πλάτωνα. Παρ’ ότιμη χριστιανική, η αρχαία σοφία οφείλει να διέπε-ται από εσωτερική συνέπεια, διότι κατάφερε ναεξασφαλίσει πρόσβαση σε σημαντικές αλήθειεςγια τον κόσμο. Και οι αλήθειες για έναν κόσμοπλασμένο από τον Θεό δεν μπορεί να είναι ούτεπολλαπλές ούτε αντιφατικές. Άρα, οι ασυνέπειεςπου εντοπίζονται στα έργα των αρχαίων σοφώνπρέπει να οφείλονται σε μεταφραστικά ολισθή-ματα των Αράβων μεταφραστών που μετέφεραναρχικά τα κείμενα στη γλώσσα τους, από τηνοποία τώρα τα έπαιρναν οι λατινόφωνοι λόγιοι.Εξ ου η επίμονη ενασχόληση με το συντακτικόκαι τη γραμματική, οι ατέλειωτες διαμάχες γύρωαπό την ερμηνεία συγκεκριμένων φράσεων και ημετατροπή της πλούσιας υπομνηματιστικής πα-ράδοσης σε επιθετικό εκχριστιανισμό.

Σε αυτό το πλαίσιο, η απόδειξη αποκτά την έν-νοια του αποκλεισμού. Η αλήθεια του δόγματοςαποκλείει κάθε απόφανση που δεν είναι σύμφω-νη με τις αποδεδειγμένες προτάσεις. Η έννοιατης συμφωνίας, όμως, ορίζει ένα πεδίο διαπραγ-μάτευσης. Ποιος αποφασίζει για τη συμφωνίαμιας απόφανσης με τις αποδεδειγμένες προτά-σεις; Πώς εδραιώνει τη νομιμότητά του ως ειδι-κού; Με ποια κριτήρια ελέγχει τη συμφωνία; Ποι-ος επικυρώνει τη νομιμότητα αυτών των κριτη-ρίων; Έτσι, οδηγούμαστε σε ένα παράδοξο. Η ανα-ζήτηση της μοναδικής αλήθειας υποβαθμίζει τησημασία της απόδειξης. Αν η συνύπαρξη πολλώναληθειών ήταν ανεκτή, τότε η απόδειξη θα αρ-κούσε για να επικυρώσει καθεμιά από αυτές και οιάνθρωποι θα ήταν ελεύθεροι να επιλέξουν, βάσειτου Λόγου και των ιδιαίτερων συνθηκών τηςύπαρξής τους, εκείνη σύμφωνα με την οποία θαενεργήσουν. Η επιδίωξη της μοναδικής αλήθειας,αντίθετα, αφαιρεί αυτή την ελευθερία από τουςανθρώπους. Όχι όμως για να τη μεταφέρει στηναπόδειξη, αλλά για να τη μεταφέρει σε ένα σώμαειδικών που αναλαμβάνουν να ελέγξουν, βάσειτων δικών τους κριτηρίων, κατά πόσο οι αλήθειεςπου διέπουν τις πράξεις των ανθρώπων βρίσκο-νται σε συμφωνία με τη μία και μοναδική αλήθειατου δόγματος.

Μ.Π.

Λήδα Αρνέλλου, Διδάκτωρ Επικοινωνίας της ΕπιστήμηςΒάλια Καϊμάκη, Διδάκτωρ Επικοινωνίας, Μέσων και Πολιτισμού Γιάννης Κοντογιάννης, Διδάκτωρ ΑστροφυσικήςΜανώλης Πατηνιώτης, Αναπληρωτής Καθηγητής Ιστορίας των Επιστημών, Πανεπιστημίου ΑθηνώνΔημήτρης Πετάκος, Διδάκτωρ Ιστορίας των Επιστημών

ΕΝΘΕΤΟ ΓΙΑ ΤΙΣ ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ, ΤΗΝ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΤΗΝ ΚΟΙΝΩΝΙΑ

Επικοινωνία: prisma@avgi.gr

ΠΡΙΣΜΑ

Απόδειξη Μνήμη: Μια δημιουργική

Kινητικός φλοιός

Σωματοαισθητικός φλοιός

Προμετωπιαίος φλοιός

Στεφανιαίοσύστημα

Οπτικό χίασμα

Ανώτεροδιδύμιο

Πρωτοταγήςοπτικός φλοιός

Μεσολόβιο

Fornix

Θάλαμος

Παρεγκεφαλίδα

Προμήκης μυελός

Νωτιαίος μυελόςΦαιό φύμο

Ιππόκαμπος

Υποθάλαμος

Μάτι

Αμυγδαλή

Υπόφυση

ΣΑΒΒΑΤΟ 18 ΝΟΕΜΒΡΙΟΥ 201719/

επηρεάζει πολύ και τη συλλογική μνήμη, δηλαδή το τι έχουμε ακού-σει για ένα θέμα, π.χ. για τη Μικρασιατική Καταστροφή. Αναφορικάμε ένα γεγονός μεγάλης ιστορικής σημασίας, που, ενώ δεν το ζή-σαμε, νιώθουμε σαν να το θυμόμαστε, έχουμε πολλές εικόνες καισυναισθήματα. Αυτό συμβαίνει επειδή έχουμε ακούσει πολλά γι’αυτό, έχουμε δει φωτογραφίες κ.λπ.

Για κάποια πράγματα οι μνήμες μπορεί να είναι καθαρά ψευδείς.Για παράδειγμα, γίνεται ένα ατύχημα και πάνε στο δικαστήριο δύομάρτυρες. Λέει ο ένας μάρτυρας ότι το αυτοκίνητο που χτύπησε τονάνθρωπο ήταν κόκκινο και ο άλλος λέει ήταν πράσινο. Και οι δύοέχουν ορκιστεί και λένε αυτό που νομίζουν ότι είναι η αλήθεια. Ηδιαφορά στην ανάμνηση έχει να κάνει με το τι άλλο είχαν εκείνη τηνώρα στον εγκέφαλό τους, τι σκεφτόντουσαν ή τι άλλο είχε συμβεί.

Για να επανέλθουμε λοιπόν, η ανάκληση είναι μια δημιουργικήδιαδικασία του εγκεφάλου. Οι μνήμες δεν καταγράφονται σαν φω-τογραφίες τις οποίες ανασύρουμε. Κι αυτό δεν θα μπορούσε να γί-νεται, για τον απλούστατο λόγο ότι θα ήθελε τεράστια χωρητικό-τητα. Εξελικτικά δεν θα μπορούσε να έχει διατηρηθεί. Είναι σημα-ντικό να πούμε ότι στην ανάσυρση, κάθε φορά που ανακαλείς μιαμνήμη, γίνεται επανεγγραφή της, επαναπαγίωση. Πρακτικά, κάθεφορά που ανακαλείς μια μνήμη μπορεί να αλλάζει. Μεγάλο ρόλοφυσικά παίζει και η συναισθηματική μας κατάσταση την ώρα τηςεμπειρίας. Οι συγκινησιακά φορτισμένες μνήμες εγγράφονται πιοέντονα. Το συναίσθημα επηρεάζει τόσο την εγγραφή όσο και τηνανάκληση.

Πώς φτάνει τελικά κάτι να καταγραφεί σαν μνήμη;Υπάρχει και μια τρίτη μορφή μνήμης που παίζει ρόλοστη διαδικασία και λέγεται μνήμη εργασίας (workingmemory). Αυτή αποτελεί ένα ιδιαίτερο είδος βραχύ-

χρονης μνήμης. Διαμεσολαβείται από τον προμετωπιαίο φλοιό,που βρίσκεται πίσω από το μέτωπό μας. Σε αυτή κρατιούνται τααντιληπτικά δεδομένα -οι πληροφορίες- για λίγο χρόνο, συγκρί-νονται με πληροφορίες που ήδη έχουμε αποθηκευμένες, γίνο-νται υπολογισμοί και το τελικό αποτέλεσμα είναι η δράση. Ότανδεχόμαστε μια συγκεκριμένη πληροφορία, π.χ. βλέπω κάτι, ενερ-γοποιούνται μια σειρά από νευρωνικά κυκλώματα. Πρώτα ενερ-γοποιούνται τα αισθητηριακά, για παράδειγμα, αν βλέπεις κάτι,τα κυκλώματα που ξεκινούν από τα μάτια. Αν πρόκειται για συ-νειδητή μνήμη, το πρώτο μέρος στο οποίο αποθηκεύεται η πλη-ροφορία είναι ο ιππόκαμπος. Από τον ιππόκαμπο μεταφέρεταιστον φλοιό και αποθηκεύεται ως μακρόχρονη μνήμη. Όταν κά-νουμε ανάκληση, επανέρχεται, περνάει πάλι από τον ιππόκαμποκαι εκδηλώνεται με κάποια μορφή συμπεριφοράς. Κάθε μνήμηέχει πολλά δικά της νευρωνικά κυκλώματα. Όταν προσπαθούμενα θυμηθούμε, θα ενεργοποιηθούν πάλι τα κυκλώματα που είχανενεργοποιηθεί όταν εγγράφηκε η μνήμη.

Το μοντέλο με το οποίο σκεφτόμαστε νευροβιολογικά τη διαδι-κασία της μάθησης είναι το εξής: σε μια σειρά νευρωνικών κυ-κλωμάτων που έχει χρησιμοποιηθεί πιο πολύ λόγω μιας συγκεκρι-μένης εμπειρίας, οι συνάψεις τους δουλεύουν πιο αποδοτικά, ωςαποτέλεσμα της επανειλημμένης χρήσης. Αυτή είναι προς το πα-ρόν η υπόθεση εργασίας σχετικά με το τι συμβαίνει στο κυτταρικόεπίπεδο κατά τις διεργασίες μάθησης-μνήμης.

Το να ξεχνάμε είναι και αυτό σημαντικό;Κάποια γεγονότα ή εμπειρίες πρέπει να τα ξεχάσουμε,γιατί μπορεί να είναι πολύ επώδυνα. Οπωσδήποτε δενείναι προσαρμοστικό να τα θυμόμαστε όλα, π.χ. τράκα-

ρα με το αυτοκίνητο, τρόμαξα κ.λπ. Αυτή την εμπειρία πρέπει νατην ξεχάσω για να μπορέσω να οδηγήσω ξανά. Αν δεν μπορείνα επέλθει η λήθη, που είναι επίσης μια ενεργητική διαδικασία,τότε μπορεί να αναπτυχθεί μετατραυματική διαταραχή στρες(PTSD, Post Traumatic Stress Disorder), όπου κανείς έχει υπερ-βολικούς φόβους, μπορεί να πάθει πανικό γιατί άκουσε ένανέντονο θόρυβο και συνήθως είναι αποτέλεσμα κάποιου εντόνουτραυματικού γεγονότος που δεν ξεχάστηκε.

Από την άλλη, υπάρχει η κοινή άποψη ότι ο εγκέφαλός μας έχειπεριορισμένη χωρητικότητα, οπότε πρέπει να ξεχνάμε για να μα-θαίνουμε καινούργια πράγματα. Αυτό δεν ισχύει. Δεν υπάρχει πε-ριορισμένη χωρητικότητα μνήμης. Ο εγκέφαλος μπορεί να θυμάταιόσα πράγματα του είναι χρήσιμα για τη ζωή του οργανισμού, βοη-θούν στην επιβίωσή του και είναι απαραίτητα εξελικτικά στο πλαί-σιο του περιβάλλοντος όπου ζει.

Γιατί άλλοι θυμούνται με ακρίβεια, πολλά πράγματακαι άλλοι όχι; Αυτό εξαρτάται από τη λειτουργία τουεγκεφάλου, τη φυσιολογία του, την προσοχή που

έδωσαν όταν συνέβη κάτι, το συναίσθημα;Λίγο πολύ έχει να κάνει με όλα τα παραπάνω. Πολύ ση-μαντικό είναι πόσο προσέχουμε και είμαστε συγκε-ντρωμένοι εκεί την ώρα που συμβαίνει κάτι. Το παρατη-

ρούμε πολύ συχνά σε μαθητές ή σε πολύ μικρά παιδιά. Τα πολύ μι-κρά παιδιά, μέχρι τις πρώτες τάξεις του Δημοτικού, δεν έχουν ανα-πτύξει ακόμη το κομμάτι της επιλεκτικής προσοχής. Δεν έχει ωρι-

μάσει ο εγκέφαλός τους. Θέλει εξάσκηση αυτό. Εξάσκηση σημαί-νει ότι βοηθάς στην ωρίμανση του εγκεφάλου. Ο ρόλος της προ-σοχής είναι πολύ σημαντικός τόσο στη μάθηση και την παγίωσητης μνήμης, όσο και στην ανάκληση. Πολλές φορές, όταν προ-σπαθούμε να θυμηθούμε, συγκεντρώνουμε την προσοχή μας σεκάτι που σχετίζεται, στις συνδέσεις. Μπορεί να θυμηθούμε κάποιαδεδομένα ή μια εμπειρία συνδέοντάς τα με κάτι φαινομενικάάσχετο ή ακούγοντας ένα τραγούδι ή μυρίζοντας κάτι.

Δεύτερο και πολύ σημαντικό στοιχείο είναι η συναισθηματικήεπένδυση. Για παράδειγμα, διαβάζουμε ένα βιβλίο, αν μας ενδια-φέρει και μας ευχαριστεί, τότε παίρνουμε κάποια ικανοποίηση-ανταμοιβή και συνήθως το θυμόμαστε ή το θυμόμαστε πιο εύκολα.Αν μας είναι αδιάφορο, πολλές φορές γυρίζουμε πίσω και διαβά-ζουμε ξανά. Δεν θυμόμαστε τι έλεγε η προηγούμενη σελίδα, είχεφύγει η προσοχή μας και δεν ήμασταν αρκετά κινητοποιημένοι.Εξαρτάται από τον βαθμό εγρήγορσής μας, που νευροβιολογικάδιαμεσολαβείται απο συγκεκριμένες ορμόνες που εκκρίνονται. Φυ-σικά, εξαρτάται και απο τις πρότερες εμπειρίες.

Όλα τα παραπάνω αφορούν έναν υγιή εγκέφαλο, νέου, ενήλικαή μεγαλύτερου ανθρώπου. Οι μεγάλοι άνθρωποι έχουν συχνάαγωνία μη χάσουν τη μνήμη τους. Την απώλεια της μνήμης προ-καλούν συγκεκριμένες παθολογικές καταστάσεις που σχετίζονταιμε την άνοια π.χ. το Αλτσχαϊμερ. Σε μεγάλες ηλικίες παρατηρείταιμια έκπτωση της μνήμης, ακόμα και σε ανθρώπους που δεν έχουνκάτι παθολογικό, όπως βέβαια παρατηρείται και σε πολλά άλλα συ-στήματα με την ηλικία (μύες, οστά κ.λπ.). Στην περίπτωση αυτή, ταάτομα τείνουν να θυμούνται τα παλιά και είναι πολύ πιο δύσκολο ναμάθουν, να αποθηκεύσουν νέα πληροφορία. Συχνά αυτό σχετίζε-ται με τη δομή του εγκεφάλου και με το αν υπάρχουν χρονίως υψη-λά επίπεδα μιας ορμόνης του στρες, της κορτιζόλης. Η αυξημένηκορτιζόλη έχει συσχετιστεί με μειωμένα επίπεδα μνημονικής ικα-νότητας. Αλλά είναι μόνο ένας από τους παράγοντες που παίζουνρόλο. Για τους μεγάλους ανθρώπους είναι σημαντικό να καλλιερ-γούν τη μνήμη τους, να ζουν μια κοινωνική ζωή, να διαβάζουν, ναασκούνται σωματικά (όσο είναι δυνατό, φυσικά) να λύνουν σταυ-ρόλεξα κ.λπ.

Ποιος είναι ο ρόλος του ύπνου;Ο ρόλος του ύπνου είναι πολύ σημαντικός. Έχει δειχθείότι κατά τη διάρκεια του ύπνου τα χημικά μόρια πουεκλύονται βοηθούν στην παγίωση της μνήμης. Αυτό λοι-

πόν που λέει η εμπειρία, ότι, πριν τις εξετάσεις, διάβασε και μετάπέσε νωρίς να κοιμηθείς για να θυμηθείς ό,τι έμαθες ισχύει!

Λ.Α.

;

;

; ;

!

!

! !

ΑΦΙΕΡΩΜΑ ΝΕΥΡΟΕΠΙΣΤΗΜΕΣ

διαδικασία του εγκεφάλου

Tο 11ο Διεθνές Φεστιβάλ Επιστημο-νικών Ταινιών της Αθήνας (Inter -national Science Film Festival ofAthens-ISFFA) που διοργανώνει τοCaid Κέντρο Κοινωνίας Επιστήμης

και Τέχνης ανοίγει φέτος τις πόρτες του (δωρε-άν για το κοινό) στις 30 Νοεμβρίου.

Μέχρι και τις 6 Δεκεμβρίου θα έχουμε όλοιτην ευκαιρία να παρακολουθήσουμε καινούρ-γιες παραγωγές που θα συναρπάσουν μικρούςκαι μεγάλους στην Ταινιοθήκη της Ελλάδας (Ιε-ρά Οδός 48).

Το Φεστιβάλ, που διοργανώνεται από το 2006,αποτελεί τον μοναδικό αντίστοιχο θεσμό στη χώ-ρα και κατατάσσεται μεταξύ των κορυφαίων διορ-γανώσεων στην Ευρώπη αλλά και διεθνώς. Στό-χος του είναι, με όχημα τα εκφραστικά μέσα τουκινηματογράφου, οι θεατές να γνωρίσουν τα νέαεπιτεύγματα της επιστήμης, σε τομείς όπως οι νέ-ες τεχνολογίες, η Ιατρική, η Βιολογία, η Ψυχολο-γία, τα Μαθηματικά, η Φυσική, η Χημεία και ηΑστρονομία, να διερωτηθούν πάνω σε θέματαηθικής δεοντολογίας και των προβληματισμώντης σύγχρονης επιστήμης και να αντιληφθούν τονκοινό τόπο της με την επιστημονική φαντασία.Ομιλίες, εκθέσεις και δραστηριότητες συμβάλ-λουν περαιτέρω στη δόμηση μιας σχέσης εμπι-στοσύνης μεταξύ ειδικών και μη.

Ήδη από τα χρόνια αρχαία χρόνια έγιναν οιπρώτες προσπάθειες για την κατανόηση της αλ-ληλεπίδρασης της επιστήμης με την επιστημονικήφαντασία μέσα από λαμπρά επιτεύγματα επιστη-μόνων και μυθικών προσώπων της εποχής εκεί-νης. Η Αιολόσφαιρα του Ήρωνα ή αλλιώς πύλητου Αιόλου, το μυθικό ρομπότ εξελιγμένης τεχνο-λογίας Τάλως, ο καταπληκτικός Μηχανισμός τωνΑντικυθήρων, τα μυθικά φτερά του Δαίδαλου καιτου Ίκαρου, οι παρατηρήσεις του μεγάλου αστρο-νόμου Αρίσταρχου περί της σφαιρικότητας τηςΓης και της περιστροφής της γύρω από τον ήλιο,οι πολεμικές μηχανές του Αρχιμήδη, οι αρχαίεςελληνικές τηλεπικοινωνίες και η πρώτη ιπτάμενημηχανή, το περίφημο αεριοπροωθούμενο περι-στέρι ή αλλιώς πετομηχανή του συμπαντικούαστρονόμου και μαθηματικού Αρχύτα είναι μερικάαπό τα πιο γνωστά παραδείγματα που δίνουν ταφώτα τους μέχρι και σήμερα σε ποικίλα πεδία τηςεπιστήμης.

Κάποια από τα θέματα που αναφέρονται στιςταινίες που θα προβληθούν στο Φεστιβάλ είναι ηνόσος του Αλτσχάιμερ και πώς η μουσική διαθέτειμεγάλη δύναμη να μεταμορφώσει τις ζωές τωνπασχόντων. Το πώς μπορούμε να εξηγήσουμε τον

θυμό των εφήβων μέσω της ορμονικής διαμόρ-φωσης στην οποία υποβάλλονται. Εάν το λίπος εί-ναι καλό ή κακό για την υγεία μας. Πώς μας εξα-πατά η μνήμη μας καθημερινά. Ποια είναι η κατα-γωγή της ζωής και της σύστασης του Σύμπαντος.Πώς έγινε δυνατόν να νικηθεί ο Χίτλερ.

Η προβολή επιλεγμένων ταινιών δίνει τη δυνα-

τότητα στο κοινό της Αθήνας και ευρύτερα της Ελ-λάδας, με την προβολή των βραβευμένων τουταινιών και σε πόλεις της περιφέρειας, να γνωρί-σουν ένα σημαντικό κινηματογραφικό είδος, πρό-δρομο του αφηγηματικού κινηματογράφου και σεσυνεχή αλληλεπίδραση με αυτόν τόσο τεχνολογι-κά όσο και δραματουργικά. Δυστυχώς, τέτοιου εί-δους ταινίες δεν διανέμονται στις εμπορικές κινη-ματογραφικές αίθουσες.

Το 10ο Διεθνές Φεστιβάλ Επιστημονικών Ται-νιών της Αθήνας με θέμα «Περιβάλλον και κλι-ματική αλλαγή» έλαβε 85 επίσημες συμμετοχέςγια το διαγωνιστικό του τμήμα από δεκατέσσεριςχώρες (Αυστραλία, Αυστρία, Βέλγιο, Γουατεμάλα,Χιλή, Γαλλία, Γερμανία, Ελβετία, Ελλάδα, Ηνωμέ-νο Βασίλειο, ΗΠΑ, Ιταλία, Ισπανία, Καναδάς) και41 διαφορετικές εταιρείες παραγωγής. Φέτος,όπως και πέρσι, από τις συνολικές συμμετοχές,για την προβολή τους στο διαγωνιστικό τμήμαεπελέγησαν από την ανεξάρτητη κριτική επιτροπή28 ταινίες.

Η πολιτική του Φεστιβάλ είναι η προβολή τωνβραβευμένων ταινιών και σε άλλες πόλεις τηςχώρας, σε συνεργασία με φεστιβάλ και τοπικούς

φορείς, όπως και η προβολή ταινιών του αρχείουπου διαθέτει σε σχολεία και πανεπιστήμια στηνΑττική και την περιφέρεια. Το Φεστιβάλ προβλέ-πει τη διοργάνωση ειδικών πρωινών μαθητικώνπροβολών, με δυνατότητα οργανωμένης προσέ-λευσης δημόσιων και ιδιωτικών σχολείων απότους δήμους της Αττικής.

Πριν κλείσουμε, να τονίσουμε ότι πέρσι το βρα-βείο κοινού δόθηκε στον «Νεύτωνα» του ΠάνουΑνέστη σε σενάριο του ιδίου, του Δημήτρη Πετά-κου και της Λήδας Αρνέλλου (εκ των γεννητόρωντου «Πρίσματος»). Δυστυχώς, φέτος δεν υπάρ-χουν ελληνικές συμμετοχές, αλλά η είσοδος γιατο κοινό εξακολουθεί να είναι ελεύθερη. Το «Πρί-σμα» θα είναι εκεί και θα σας περιμένει καθημε-ρινά, από τις 6 το απόγευμα, για ένα μαγικό ταξί-δι στον κόσμο της επιστήμης. Και του κινηματο-γράφου.

Η απονομή των βραβείων θα γίνει στις 6 Δε-κεμβρίου, στις 9.30 μ.μ.

ΕΝΘΕΤΟ ΓΙΑ ΤΙΣ ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ, ΤΗΝ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΤΗΝ ΚΟΙΝΩΝΙΑ

ΠΡΙΣΜΑ

Ο ΑΛΕΣΑΝΤΡΟΓΚΡΙΦΙΝΙ, προέ-δρος της IAMS(International As -sociation for Me -dia in Science), θατιμήσει το Φεστι-βάλ με την ομιλίατου με θέμα «Hκαταγωγή τουεπιστημονικού κι-νηματογράφουστις Νευροεπιστή-μες». O Αλ. Γκρι-φίνι έχει πτυχίο στη Βιομηχανική Χημείακαι από το 1962 μέχρι το 1978 εργάστη-κε στο Eratom’s Nuclear Plants στηνΊσπρα της Ιταλίας, στο TransuraniumInstitute στην Καρλσρούη της Γερμάνιαςκαι στο μοναδικό Plutonium Plant στηνΙταλία, που βρίσκεται κοντά στη Ρώμη.Από το 1978 μέχρι και σήμερα, έχει δου-λέψει στις επικοινωνίες χρησιμοποιώνταςόλα τα μέσα μετάδοσης, αναλογικά καιψηφιακά. Διετέλεσε διευθυντής του TheAudiovisual and Exhibition Service τουΕΝΕΑ (The Italian National Agency forNew Techno logy, Energy and Environ -nement), ενώ σήμερα είναι πρόεδροςτου IAMS (Inter national Association forMedia In Science) με έδρα τη Μαδρίτη.Είναι επίσης διευθύνων σύμβουλος τουInter national Scientific Film Festivalsκαι καθηγητής Οπτικοακουστικής Επικοι-νωνίας.

Επιστήμη και κινηματογρά«παντρεύονται» στην Α

ΣΑΒΒΑΤΟ 18 ΝΟΕΜΒΡΙΟΥ 201721/

Οι φετινές συμμετοχέςΣτο πλαίσιο του Διαγωνιστικού Τμήματος του 11ου Διεθνούς Φεστιβάλ Επιστημονικών Ται-νιών της Αθήνας και των παράλληλων εκδηλώσεων με θέμα «Νευροεπιστήμες και Βιολογία»θα προβληθούν 28 επιστημονικές ταινίες από όλο τον κόσμο με διαφορετικές θεματικές κάθεμέρα (Άγρια Ζωή, Περιβάλλον, Νευροεπιστήμες, Βιολογία, Ιστορία, Ανθρωπολογία, Αστρονο-μία). Επίσης, θα προβληθούν ακόμα δέκα επιστημονικές ταινίες, ειδικά για μαθητές Γυμνασί-ου και Λυκείου. Το αφιέρωμα «Νευροεπιστήμες και Βιολογία» υλοποιείται στο πλαίσιο του Επι-χειρησιακού Προγράμματος «Ανάπτυξη Ανθρώπινου Δυναμικού, Εκπαίδευση και Διά Βίου Μά-θηση» και συγχρηματοδοτείται από την Ευρωπαϊκή Ένωση (Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο) καιαπό εθνικούς πόρους.

1. Τα μεγαλύτερα ταλέντα της φύσης - Έξυπνος και εξυπνότερος2. Το μυστικό της κυψέλης3. Τα μεγαλύτερα ταλέντα της φύσης - Η τέχνη της αποπλάνησης4. Ιστορίες ενός μεσογειακού δάσους - Ο θωρακισμένος πολεμιστής5. Τα Κανάρια Νησιά - Ο κόσμος των βουνών της φωτιάς6. Tara - Η Οδύσσεια των κοραλλιών7. Μολυσμένο νερό8. Δημήτρης - Το παιδί που ήθελε να περπατήσει με κάθε κόστος9. Επέμβαση στη μήτρα10. Παίζει το βιολί ενώ υποβάλλεται σε χειρουργική επέμβαση στον εγκέφαλο11. Το λίπος είναι κακό για την υγεία μας ή μήπως όχι;12. Ορμόνες και θυμός - Η επιστήμη της εφηβείας13. Τα μικρόβια που μας κυβερνούν14. Γιγαντιαίος ιός15. Δύσκολη μνήμη16. Η μελωδία του Αλτσχάιμερ 17. Σβήνω18. Έντομα - Οι υπερήρωες της φύσης19. Κινέζικα αμαξίδια20. Ολοκαύτωμα - Σήραγγες διαφυγής21. Βομβαρδίζοντας το υπερόπλο του Χίτλερ22. Ο τάφος του Τζινγκς Χαν - Το μυστικό αποκαλύπτεται23. Μυστήριο κάτω από τον πάγο24. Η μεγάλη Οδύσσεια του ανθρώπου25. Ορίζοντας - Περίεργα σήματα από το Διάστημα26. Η ζωή πίσω από τα αστέρια27. Η καταπληκτική περιπέτεια της Ροζέτας και του Φιλίπ28. Η ζωή του σύμπαντος - Δημιουργία

Stop στα fake news«Φρένο» στη διάδοση ψευδών ειδήσεων στο Διαδί-κτυο και στην παραπληροφόρηση μέσω του Internetεπιχειρεί να βάλει η Ευρώπη. Δεδομένου ότι η ροήπληροφοριών και η παραπληροφόρηση έχουν κα-ταστεί σχεδόν ανεξέλεγκτες, η Ένωση αναζητά τακατάλληλα εργαλεία για τον εντοπισμό των ψευδώνειδήσεων και τη βελτίωση της εμπιστοσύνης στοΔιαδίκτυο και τη διαχείριση των πληροφοριών πουλαμβάνουν. Σε αυτό το πλαίσιο, η Επιτροπή αποφά-σισε τη συγκρότηση ομάδας εμπειρογνωμόνων

υψηλού επιπέδου, στην οποία θα μετέχουν πανεπιστήμια, διαδικτυακές πλατφόρμες,μέσα ενημέρωσης και οργανώσεις της κοινωνίας των πολιτών. Παράλληλα, η Ένω-ση, μέσω της νεοσύστατης task f force και της σχετικής δημόσιας διαβούλευσης πουξεκινά, θα καταλήξει σε μια ενιαία στρατηγική για την αντιμετώπιση της διάδοσηςψευδών ειδήσεων, που θα παρουσιάσει την άνοιξη του 2018.

Lord of the RingsΗ φημολογία για την παραγωγή μιας τηλεοπτικής σειράς που θα βασίζεται στον κό-σμο του «Lord of the Rings» έδινε και έπαιρνε τον τελευταίο καιρό και η Amazon επι-βεβαίωσε επιτέλους όσα γράφονταν. Η εταιρεία ανακοίνωσε ότι απέκτησε τα δικαι-ώματα σε παγκό-σμιο επίπεδο και ταAmazon Studios θαξεκινήσουν άμεσανα δουλεύουν πά-νω στην τηλεοπτικήμεταφορά. Η παρα-γωγή θα ολοκλη-ρωθεί σε συνεργα-σία με τη New LineCinema και όλουςτους εμπλεκόμε-νους με τα δικαιώ-ματα και αναμένε-ται να καλύψει ιστορίες που δεν είδαμε στην τριλογία του Πίτερ Τζάκσον. Στη συμ-φωνία περιλαμβάνονται πολλαπλές σεζόν, καθώς και σειρές spin-off.

Νέος Mozilla FirefoxΑκόμα κι αν έχετε πάψει να χρησιμοποιείτε τον Mozilla Firefox, η νέα έκδοσή του πι-θανόν να σας κάνει να αλλάξετε γνώμη και να του δώσετε ξανά μια ευκαιρία. Αυτόγιατί ο Firefox 57 βασίζεται στη νέα και ταχύτατη μηχανή Quantum. Χάρη στις βελ-τιώσεις της Quantum, ο δημοφιλής browser όχι μόνο αναμένεται να είναι αρκετά τα-χύτερος από άλλες εφαρμογές, αλλά και να καταναλώνει σημαντικά λιγότερη μνήμηαπό παλιότερες εκ-δόσεις του. Πιο συ-γκεκριμένα, η Mo -zilla κάνει λόγο γιαδιπλασιασμό τωνεπιδόσεων και έωςκαι 30 % χαμηλότε-ρη κατανάλωσημνήμης, επιτεύγμα-τα που οπωσδήποτεείναι εντυπωσιακά.

Η μπλε κουκκίδα του Σαγκάν

Σπουδαία Μυαλά: Carl Sagan - Αχνή Μπλε Κουκκίδα: στοhttps://youtu.be/K7L-d-mKxnU (με ελληνικούς υπότιτλους)

άφοςΑθήνα

ΕΝΘΕΤΟ ΓΙΑ ΤΙΣ ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ, ΤΗΝ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΤΗΝ ΚΟΙΝΩΝΙΑ

ΠΡΙΣΜΑ

Στη μυθολογία του Τόλκιν ο κόσμοςξεπήδησε μέσα από τη μουσική. Στοβιβλίο του «Το Σιλμαρίλλιον», ο συγ-γραφέας περιγράφει τη δημιουργίατου κόσμου από τον Έρου, τον ένα

και μοναδικό θεό. Αρχικά με τη σκέψη του δη-μιούργησε τους Άινουρ, τους οποίους εκπαί-δευε ώστε να μπορούν αναπτύσσουν τις διά-φορες μουσικές ιδέες ή θέματα που είχε νατους προτείνει. Όσο ο καιρός περνούσε, οι Άι-νουρ εξασκούνταν στη μουσική και κατανοού-σαν όλο και καλύτερα ο ένας τον άλλο και τονδημιουργό τους, μέχρι που ο Έρου τους ανέθε-σε ένα νέο μεγαλόπρεπο μουσικό θέμα. Οι Άι-νουρ ανέπτυξαν το θέμα αυτό σαν μια τεράστιακοσμική συμφωνική ορχήστρα. Μέσα από τιςμελωδίες και τις συγχορδίες του έργου, τιςσυμφωνίες και τις διαφωνίες, αναδύθηκαν τοκαλό, το κακό και ο υλικός κόσμος. Ανάμεσα σεόλα όσα δημιουργήθηκαν υπήρχαν και πράγ-ματα που οι δημιουργοί τους δεν είχαν σχεδιά-σει. Ενώ, δηλαδή, στο τελικό αποτέλεσμα οιδιάφορες θεότητες μπορούσαν να δουν αυτάπου είχαν φανταστεί όσο εκτελούσαν το κοσμι-κό μουσικό έργο, πολλά από αυτά που είδανδεν τα είχαν προβλέψει, όπως ο ερχομός τωνξωτικών και των ανθρώπων. Τα πλάσματα αυ-τά είναι που πρωταγωνιστούν στη συνέχειαστις πασίγνωστες ιστορίες του Τόλκιν, όπως το«Χόμπιτ» και η τριλογία «Ο άρχοντας των δα-χτυλιδιών».

Ο παραλληλισμός του Τόλκιν είναι πολύ εύ-στοχος. Όταν χτυπάμε μια χορδή ή φυσάμε μέσασε μια φλογέρα, παράγεται μια μουσική νότα, ηοποία δεν είναι ένας απλός ήχος, μια απλή ταλά-ντωση. Η Φυσική μάς λέει ότι όταν μια χορδή τα-λαντώνεται, εκτός από τη βασική συχνότητα τα-λάντωσης, δηλαδή αυτή που προσδιορίζει τούψος της νότας (π.χ. αν αυτή είναι ένα ντο ή έναφα), παράγονται ταυτόχρονα άπειρες αρμονικέςσυχνότητες. Η υπέρθεση όλων αυτών των ήχωνείναι που παράγει και μια νέα ιδιότητα, το «ηχό-χρωμα», δηλαδή τη χαρακτηριστική χροιά πουμας δίνει να καταλάβουμε αν το όργανο πουακούμε είναι ένα πιάνο, μια φλογέρα ή ένα σα-ξόφωνο. Αντίστοιχα, το τελικό αισθητικό αποτέ-λεσμα ενός μουσικού συνόλου ξεπερνάει τοαπλό άθροισμα των επιμέρους μουσικών.

Για έναν θαυμαστή των Beatles, μια τέτοιαιστορία είναι η τέλεια «πάσα». Ο Βρετανός συγ-γραφέας και κριτικός Ian MacDonald στο«Revolution in the Head: The Beatles’ Recordsand the Sixities» μας λέει ότι δύο μεγαλειώδειςσυγχορδίες οριοθετούν την κορυφή της δημι-ουργικότητας του συγκροτήματος. Η δεύτερηαπό αυτές τις συγχορδίες βρίσκεται στο κλείσιμοτου δίσκου «Sergeant Pepper’s Lonely HeartsClub Band», του 1967 και πιο συγκεκριμένα στοφινάλε του κομματιού «A Day In the Life», τηςπιο ολοκληρωμένης σύνθεσης των Beatles. Ησυγχορδία αυτή είναι μια Μι ματζόρε και, σύμ-φωνα με την κλασική μουσική αρμονία, αποτε-λείται από νότες σε απόλυτη αρμονία. Αντίθετα, ηπρώτη από αυτές τις συγχορδίες, αυτή που ανοί-γει το «A Hard Day’s Night» του 1964 αποτελείένα «μυστήριο», ένα μουσικό αίνιγμα το οποίοέχει απασχολήσει μουσικούς, θαυμαστές και επι-στήμονες.

Το «A Hard Day’s Night» ήταν το πρώτο άλ-μπουμ των The Beatles που περιείχε μόνο κομ-μάτια γραμμένα από τους ίδιους. Το γεγονός αυ-τό, αν και συνηθισμένο για ένα μουσικό συγκρό-τημα της εποχής μας, ήταν ιδιαίτερα ασυνήθιστογια τις αρχές της δεκαετίας του 1960. Τα ποπ συ-γκροτήματα της εποχής φύτρωναν κυριολεκτικάσαν τα μανιτάρια και το μεγαλύτερο μέρος τηςδημιουργίας τους ήταν διασκευές παλιότερωνεπιτυχιών ή κομμάτια γραμμένα από άλλους. Δενθα ήταν υπερβολή αν λέγαμε ότι και σε αυτό τοντομέα οι Beatles έθεσαν τις προδιαγραφές γιατην ποπ και μετέπειτα ροκ μουσική. Η συγχορδία-δήλωση που ανοίγει το άλμπουμ είναι παιγμένηταυτόχρονα σε δύο ηλεκτρικές κιθάρες (μια δω-

δεκάχορδη και μια εξάχορδη), ένα ηλεκτρικόμπάσο και ένα πιάνο.

Γιατί όμως αποτελεί αίνιγμα; Διότι η εκτέλεσημιας τέτοιας ακολουθίας νοτών με πολλά όργα-να δημιουργεί την αίσθηση ήχων που δεν υπάρ-χουν. Δηλαδή το αυτί μας ακούει νότες που ίσωςδεν έχουν παιχτεί. Για αυτό τον λόγο, ενώ πολ-λοί μουσικοί έχουν βασιστεί στο «αυτί» τους γιανα καταλάβουν τι παίζουν οι Beatles, κανείς δεντα έχει καταφέρει ακριβώς. Στην πολύ λεπτομε-ρή ανάλυσή του, ο Ian MacDonald αναφέρει ότιπρόκειται για ένα Σολ εντεκάτης με καθυστέρησητετάρτης, η οποία, πράγματι, περιέχει νότες τόσοσε συμφωνία όσο και διαφωνία με βάση τη μου-σική αρμονία. Ωστόσο, αυτή η περιγραφή και πά-λι δεν είναι ακριβής.

Προσπαθώντας να λύσει το αίνιγμα, ο δρJason Brown, καθηγητής Μαθηματικών του Πα-νεπιστημίου Νταλ του Καναδά, επιστράτευσε τομαθηματικό εργαλείο της ανάλυσης Fourier. Μεαυτή μπορούμε να μετατρέψουμε έναν σύνθετοήχο (όπως οι νότες μιας συγχορδίας) στουςαπλούς ήχους που τον αποτελούν. Γνωρίζονταςότι οι νότες ενός μουσικού οργάνου αποτελού-νται από ένα συγκεκριμένο σύνολο απλών ήχωνμπορούμε, κατ’ αρχάς, να εντοπίσουμε τις νότεςπου αποτελούν μια συγχορδία. Αρχικά ο Brownυπέθεσε ότι μόνο οι κιθάρες και το μπάσο συμ-μετείχαν στην ηχογράφηση, ωστόσο η αρχικήανάλυση δεν μπορούσε να ερμηνεύσει την πα-ρουσία συγκεκριμένων ήχων. Προφανώς καιπάλι κάτι έλειπε. Ένα καλά εκπαιδευμένο αυτίμπορεί να διακρίνει και την παρουσία πιάνου. Σεαυτή την παρατήρηση, ο Brown κατάφερε ναεντοπίσει και τη συνεισφορά του οργάνου στηνηχογράφηση και εν τέλει να λύσει το μυστήριο.

Είναι φυσικά πολύ δύσκολο για έναν επιστή-μονα και μουσικό να μη γοητευτεί από μια αφή-γηση σαν του Τόλκιν ή από τις ιστορίες από τηδημιουργική περίοδο των Beatles και να απο-φύγει τους συνειρμούς. Στη φύση το αποτέλεσματης σύνθεσης επιμέρους πραγμάτων οδηγεί σενέες οντότητες, με νέες, πολλές φορές απρό-βλεπτες ιδιότητες, που δεν μοιάζουν σε τίποταμε τις ιδιότητες των συνιστωσών τους. Ωστόσο,συχνά καταφεύγουμε σε γενικεύσεις αγνοώνταςακούσια ή εκούσια ότι τα συστήματα στα οποίααναφερόμαστε είναι πιο πολύπλοκα από ό,τι νο-μίζουμε. Συχνά συναντά κανείς αναλύσεις πουεφαρμόζουν τους νόμους τη Φυσικής σε φαινό-μενα που αφορούν π.χ. την εμφάνιση της ζωής ήτη θεωρία του Δαρβίνου σε όλων των ειδών τιςκοινωνικές διεργασίες (κάτι που συχνά τροφο-δοτεί ή δικαιώνει αντικοινωνικές συμπεριφο-ρές). Ακόμα, συναντά κανείς μια τυφλή επίκλη-ση στον ορθολογισμό και στην παντοδυναμίατων Μαθηματικών.

Αλλά ένα πολύ ισχυρό μαθηματικό εργαλείοαπό μόνο του δεν είναι ποτέ αρκετό για να «λύ-σει» ένα μυστήριο. Χρειάζονται μια σειρά απόυποθέσεις αλλά και εμπειρικά δεδομένα. Ακόμακαι έπειτα από αυτό όμως, το αποτέλεσμα τωνεμπνεύσεων τεσσάρων μουσικών ξεπερνάει σεμέγεθος το απλό άθροισμα των επιμέρους ατό-μων. Και το αισθητικό αποτέλεσμα είναι κάτι πουξεπερνάει τα Μαθηματικά και τις όποιες προβλέ-ψεις.

Γ.Κ.

Η μυστηριώδης συγχορδία

EΠΙΣΤΗΜΕΣ, ΤΕΧΝΕΣΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΑ

ΣΑΒΒΑΤΟ 18 ΝΟΕΜΒΡΙΟΥ 201723/

Ποιο είναι το αντικείμενο με τοοποίο ασχολείται το εργαστήριόσας;

Στο εργαστήριό μας μελετούμε την επίδρασητων πρώιμων εμπειριών στην ανάπτυξη τουεγκεφάλου, τη δομή και τη λειτουργία του. Για τιςμελέτες αυτές χρησιμοποιούμε ως πειραματό-ζωα τρωκτικά, όπως ποντίκια ή αρουραίους.

Ποια περίοδο καλύπτει ο όροςπρώιμες εμπειρίες;

Στις μελέτες μας εστιάζουμε στο πρώτο διάστη-μα μετά τη γέννηση των τρωκτικών. Αν θα θέ-λαμε να κάνουμε μια αδρή αναγωγή στον άν-θρωπο, αυτή η αναπτυξιακή περίοδος αντιστοιχείστο διάστημα από το τελευταίο τρίμηνο της κύη-σης έως και τα πρώτα χρόνια της ζωής. Να επι-σημάνουμε όμως ότι αυτή η αναγωγή είναι πολύσχηματική και δεν υπάρχει ένα προς ένα αναλο-γία μεταξύ πειραματόζωων και ανθρώπου στηνανάπτυξή τους.

Ποια μεθοδολογία έρευνας ακο-λουθείτε;

Το εργαστήριό μας είναι εξειδικευμένο στη με-λέτη της συμπεριφοράς σε πειραματόζωα, αλλάκαι στη μελέτη των κυτταρικών και μοριακώνφαινομένων στον εγκέφαλο, τα οποία συνδέο-νται με διάφορους τύπους συμπεριφοράς.Μελετούμε κυρίως τέσσερις τύπους συμπεριφο-ράς: άγχος και απόκριση σε στρεσογόνες συν-θήκες, κοινωνική αλληλεπίδραση και επιθετικήσυμπεριφορά, μάθηση και μνήμη, π.χ. χωρικήμάθηση, ανάπτυξη στρατηγικών επίλυσης προ-βλημάτων και γνωστική ευελιξία.Γιατί πειράματα με ζώα κι όχι με ανθρώπους;Γιατί με τα πειραματόζωα μπορούμε να τροπο-ποιήσουμε με ελεγχόμενο και επαναλαμβανόμε-νο τρόπο μία παράμετρο, π.χ. τη σχέση μητέρας-νεογνού, και να μελετήσουμε τις συνέπειες αυ-τής της παρέμβασης π.χ. στην ικανότητα μάθη-σης. Πολλές από αυτές τις πειραματικές μελέτεςαντανακλούν καταστάσεις που συναντούμε καιστους ανθρώπους (π.χ. παιδική παραμέληση), τιςοποίες προφανώς δεν επιτρέπεται να προκαλέ-σουμε επί τούτου.

Περιγράψτε μας τα είδη των πει-ραματικών μοντέλων που χρησι-μοποιείτε και τι μελετά το καθένα.

Μελετούμε κυρίως ένα μοντέλο που προσομοι-ώνει την ανθρώπινη κατάσταση της μητρικήςπαραμέλησης. Πήρε μορφή στο εργαστήριό μας,σταδιακά, τα τελευταία δέκα χρόνια, μέσα από τιςερευνητικές εργασίες πολλών διδακτορικώνφοιτητών, αλλά ξεκίνησε και αναπτύχθηκε μέσααπό τις ιδέες και την αλληλεπίδραση με τη δρΦωτεινή Στυλιανοπούλου (νυν ομότιμη καθηγή-τρια), ιδρύτρια και διευθύντρια του εργαστηρίουμας για τριάντα χρόνια. Το μοντέλο αυτό βασίζε-ται στη θεωρία του «ασταθούς δεσμού», που πο-λύ συνοπτικά προτείνει ότι η σταθερή, προδείξι-μη σχέση νεογνού-μητέρας (ή εν γένει φροντι-στή του νεογνού, μεταφράζοντας το αγγλικόcare-giver) είναι απαραίτητη για την ανάπτυξηφυσιολογικών συναισθηματικών αντιδράσεων·διατάραξη αυτού του σταθερού δεσμού οδηγείσε δυσπροσαρμοστική συμπεριφορά κατά τηνενήλικη ζωή. Στο μοντέλο αυτό η μητέρα είναι παρούσα και τονεογνό μπορεί να αντιληφθεί την παρουσία τηςκυρίως μέσω της οσμής, καθώς είναι ακόμα τυ-φλό και με μειωμένη ακουστική ικανότητα.. Μεβάση τα οσφρητικά ερεθίσματα, το νεογνό πρέ-πει να προσανατολιστεί σε έναν λαβύρινθο σχή-ματος Ταυ και να προσεγγίσει τη μητέρα του.Όταν όμως φτάσει κοντά στη μητέρα του, η πρό-σβασή του σε αυτή παρεμποδίζεται. Η συνολικήδιάρκεια της παρέμβασης είναι πολύ μικρή (~15λεπτά ημερησίως) από τη 10η έως τη 13η ημέ-ρα μετά τη γέννηση (στους ανθρώπους, το διά-στημα αυτό θα αντιστοιχούσε αδρά με τις πρώ-τες ημέρες/εβδομάδες μετά τη γέννηση). Αξίζεινα σημειωθεί ότι μετά το πέρας των ~15 λε-

πτών, το νεογνό αλληλεπιδρά ελεύθερα με τημητέρα του και μάλιστα λαμβάνει αυξημένη μη-τρική φροντίδα σε σχέση με ζώα ελέγχου (πουδεν έχουν υποστεί καμία παρέμβαση).Οι συνέπειες της παρέμβασης αυτής είναι πλειο-τροπικές, επηρεάζοντας πολλές εγκεφαλικές πε-ριοχές και συνεπώς εγκεφαλικές λειτουργίες. Γιαπαράδειγμα, και εστιάζοντας στα αρσενικά, πουεμφανίζουν μεγαλύτερη ευπάθεια σε αρνητικέςνεογνικές εμπειρίες, τα ζώα που ως νεογνάέχουν υποστεί τη «μητρική παραμέληση» εμφα-νίζουν ως ενήλικα συμπτώματα «καταθλιπτικό-μορφης συμπεριφοράς», αυξημένη επιθετικότη-τα, μειωμένη κοινωνική αλληλεπίδραση και εμ-μονική, μη ευέλικτη συμπεριφορά. Συμπεριφο-ρές που έχουμε δείξει ότι σχετίζονται με τροπο-ποίηση στη δομή και τη λειτουργία εγκεφαλικώνπεριοχών που ανήκουν στο μεταιχμιακό σύστη-μα (το σύστημα που ελέγχει το συναίσθημα),όπως ο αμυγδαλοειδής πυρήνας και ο ιππόκα-μπος, αλλά και ο προμετωπιαίος φλοιός.

Υπάρχουν αναπάντεχα ευρήματαστις έρευνές σας;

Το μοντέλο της «μητρικής παραμέλησης» ξεκί-

νησε με μια εντελώς διαφορετική προοπτική: Ηομάδα των ζώων που δεν είχαν πρόσβαση στημητέρα τους αποτελούσε αρχικά την ομάδα ανα-φοράς σε πειράματα που στόχο είχαν να διερευ-νήσουν τους μηχανισμούς μάθησης και μνήμηςκατά τη νεογνική ηλικία με ανταμοιβή τη λήψημητρικής φροντίδας. Όμως τα πραγματικά πει-ραματικά δεδομένα ήταν πολύ πιο περίπλοκα καιμας οδήγησαν στην ανάπτυξη του μοντέλου της«μητρικής παραμέλησης».

Υπάρχουν πρακτικές εφαρμογέςτων όσων μελετάτε στο εργαστή-ριο στη ζωή του ανθρώπου;

Στο παρελθόν έχουμε χρησιμοποιήσει στο εργα-στήριο το μοντέλο του «νεογνικού χειρισμού» σεαρουραίους. Το μοντέλο αυτό αναπτύχθηκε στιςΗΠΑ ξεκινώντας από τα τέλη της δεκαετίας του1950 από τον S. Levine και σε αυτό η βραχύ-χρονη απομάκρυνση της μητέρας από τα νεογνάοδηγεί μετά την επανένωσή τους σε αυξημένημητρική φροντίδα. Οι μακροχρόνιες συνέπειεςτου μοντέλου αυτού είναι θετικές, με αύξησητων προσαρμοστικών ικανοτήτων των απογό-νων. Με βάση δεδομένα από το μοντέλο αυτό,αναπτύχθηκε μια παρέμβαση που αφορά πρόω-ρα μωρά: Όσο το μωρό βρίσκεται στη θερμοκοι-τίδα, η αλληλεπίδρασή του με τους γονείς, ειδικάη άμεση απτική επαφή, είναι πολύ περιορισμένη.Κατασκευάστηκε όμως μια «κουβερτούλα»,όπως ένας μάρσιπος, που επέτρεπε τη διασύν-δεση του πρόωρου μωρού με όλο τον απαραί-τητο ιατροτεχνικό εξοπλισμό και παράλληλα τηνάμεση, φυσική σωματική επαφή του μωρού μετη μητέρα ή τον πατέρα του. Οι συνέπειες αυτήςτης παρέμβασης είναι πολύ ευνοϊκές για το μω-ρό, καθώς βελτιώνει π.χ. την επιβίωση των νεο-γνών, μειώνει τα νευρολογικά προβλήματα καιενισχύει τον δεσμό μητέρας/πατέρα-νεογνού.

Λ.Α.

;

;

;

;

;

;

EΡΕΥΝΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ

Μελετώντας την επίδρασητων πρώιμων εμπειριών

ΕΝΘΕΤΟ ΓΙΑ ΤΙΣ ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ, ΤΗΝ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΤΗΝ ΚΟΙΝΩΝΙΑ

ΠΡΙΣΜΑ

Tο σκάκι είναι ένα παιχνίδι που έχειτις ρίζες του στους αρχαίους χρό-νους και περιέχει στοιχεία λογικής,Γεωμετρίας, μοτίβων, στρατηγι-κής, μνήμης κ.ά. Απαιτεί δύο παί-

κτες, οι οποίοι παίρνουν καθένας μία πλευράτης σκακιέρας που αντιστοιχεί στα λευκά ή ταμαύρα κομμάτια. Ο καθένας έχει στη διάθεσήτου 16 πεσσούς που διαφέρουν ως προς τοποιόν των δυνατοτήτων τους. Ο λευκός ξεκι-νά πάντα πρώτος και κάθε παίκτης κάνει μίακίνηση τη φορά. Στόχος του παιχνιδιού είναινα κάνει κάποιος από τους δύο ρουά ματ, δη-λαδή να περικυκλώσει τον αντίπαλο βασιλιά,χρησιμοποιώντας αρμονικά και επιδέξια τακομμάτια του. Για να φτάσουμε σε αυτό τοαποτέλεσμα, μπορούμε να περάσουμε απότρία βασικά μορφολογικά στάδια: το άνοιγμα,δηλαδή την αρχή της παρτίδας, το μέσον, δη-λαδή τη φάση κατά την οποία βρίσκονται πολ-λά κομμάτια ακόμα στη σκακιέρα, και το φινά-λε, όταν ύστερα από έναν αριθμό κινήσεωνέχουν απομείνει λίγοι πεσσοί. Προφανώς δενείναι απαραίτητο ένας αγώνας να περάσει καιαπό τα τρία αυτά στάδια.

Το παιχνίδι έχει αλλάξει πολύ από τότε πουδημιουργήθηκε, όχι μόνο επειδή έχουν προ-στεθεί κάποιοι σχετικά καινούργιοι κανόνες, γιανα προσαρμοστεί στην εξέλιξη της σκακιστικήςσκέψης, αλλά βασικά λόγω της συσσωρευμέ-νης γνώσης και -τα τελευταία χρόνια- λόγω τηςεισόδου του απόλυτου σκακιστή, του υπολογι-στή. Αρχίζοντας από σήμερα, και για ακόμα τρίαφύλλα, θα προσπαθήσουμε να καλύψουμε τιςβασικές περιόδους της ιστορίας του σκακιούόσο το δυνατόν πιο εμπεριστατωμένα καιαπλουστευμένα.

Δεν είναι ξεκάθαρο ποιος είναι ο άμεσοςπρόγονος του σκακιού. Παιχνίδια σχετιζόμεναμε το σκάκι παίζονταν ήδη από τους αρχαίουςχρόνους, στην περιοχή από την Ελλάδα και τηνΑίγυπτο μέχρι και την Κίνα. Παρά ταύτα, δενέχει μέχρι σήμερα προσδιοριστεί ούτε ο εφευ-ρέτης του, ούτε ο χρόνος της εμφάνισής του.Πολλές ανεπιβεβαίωτες θεωρίες έχουν ανα-πτυχθεί ως προς τη αρχική μορφή του που παι-ζόταν στις Ινδίες πριν περίπου 15-20 αιώνες,δηλαδή γύρω στην ελληνιστική περίοδο. Είχεδιαφορετικούς πεσσούς από το σκάκι (τουςελέφαντες, το ιππικό, τα άρματα και το πεζικό)και παίζονταν από τέσσερα άτομα που το καθέ-να κατείχε μια γωνία της σκακιέρας. Από όλεςαυτές τις θεωρίες, επικρατέστερη εκδοχή είναιότι το σκάκι τελικά προήλθε από την Ινδία καιεφευρέτης του ήταν ο βραχμάνος Σίσσα, σεεποχή όμως απροσδιόριστη. Σύμφωνα με τονμύθο, στον Σίσσα είχε ανατεθεί το έργο να δη-μιουργήσει ένα παιχνίδι για την ικανοποίησητου ηγεμόνα της περιοχής του. Όταν του το πα-ρουσίασε, ο δεύτερος εντυπωσιάστηκε τόσοπολύ, που ήταν πρόθυμος να προσφέρει στονδημιουργό όποια ανταμοιβή ήθελε. Εκείνος ζή-τησε τόσους κόκκους σιτάρι όσοι θα μαζεύο-νταν αν έβαζαν στο πρώτο τετράγωνο της σκα-κιέρας έναν κόκκο, στο δεύτερο δύο, στο τρίτοτέσσερις, στο τέταρτο οκτώ κ.ο.κ., διπλασιάζο-

ντας κάθε φορά στο επόμενο τετράγωνο. Οηγεμόνας διέταξε την προσφορά του σιταριού,θεωρώντας το αίτημα ταπεινό. Όμως, στηνπραγματικότητα ο Σίσσα είχε ζητήσει παραπά-νω από 900.000.000.000 τόνους!

Το σκάκι, στη μορφή που το γνωρίζουμε σή-μερα διαμορφώθηκε γύρω στο 1500, καθώςοι τελευταίες αλλαγές στις φιγούρες, τις κινή-σεις και στους κανονισμούς γίνονται το 1475και το 1496 εκδίδεται το πρώτο βιβλίο με θέ-μα το σκάκι (από αυτά που έχουν σωθεί) απότον Ισπανό Λουίς Λουτσένα, παίκτη που πρό-σφερε πάρα πολλά στο σκάκι, τόσο στο άνοιγμαόσο και σε τακτικούς υπολογισμούς. Έχει εν-διαφέρον, μάλιστα, ότι ήδη από εκείνη την επο-χή οι παίκτες συνειδητοποιούν πόσο σημαντι-κές είναι οι πρώτες κινήσεις και ότι αυτές πρέ-πει να διέπονται από κάποιο γενικό πλάνο. Έναςαπό τους πρώτους πολύ σημαντικούς παίκτεςήταν ο Ισπανός μοναχός Ροδρίγο (Ρούι) ΛόπεζΝτε Σεγούρα, ο οποίος κατά την περίοδο 1559-1575 πρόσφερε από τα πρώτα και σίγουρααπό τα σημαντικότερα κομμάτια θεωρίας τουανοίγματος στην ιστορία. Μάλιστα, πρόσφερεστη θεωρία, δηλαδή στις γνωστές και αναλυ-μένες κινήσεις ανοίγματος, την Ισπανική Παρ-

τίδα (ή αλλιώς Παρτίδα Ρουί Λόπεζ), η οποίαθεωρείται μέχρι σήμερα ότι εξασφαλίζει στονλευκό τις περισσότερες ελπίδες να αποκτήσειπλεονέκτημα. Έχει ενδιαφέρον ότι στους 8 απότους 12 αγώνες μεταξύ του σημερινού παγκό-σμιου πρωταθλητή Μάγκνους Κάρλσεν (Νορ-βηγία) και του ταλαντούχου Ρώσου Σεργκέι Κα-ριάκιν επιλέχτηκε από τα λευκά αυτή η «βαριά-ντα», που δείχνει πόσο δυνατό θεωρείται αυτότο άνοιγμα ύστερα από σχεδόν πέντε αιώνες!Πολύ γνωστή επίσης είναι και η βαριάντα Λό-πεζ της ρωσικής άμυνας. Εν ολίγοις, ο Λόπεζήταν ο πρώτος που μελέτησε συστηματικά τοσκάκι τον 16ο αιώνα και έθεσε τα θεμέλια γιατη μοντέρνα θεωρία του σκακιού.

Ακόμα ένας αξιοσημείωτος παίκτης ήταν οΙταλός Τζοακίνο Γκρέκο. Έζησε μεταξύ 1590και 1630. Υπήρξε ίσως ο σημαντικότεροςγκραν μετρ του 17ου αιώνα και ένας από τουςσπουδαιότερους παίκτες στην ιστορία του παι-χνιδιού. Πουλούσε αντίγραφα από παρτίδες αλ-λά και τακτικές σε πολλούς διάσημους της επο-χής και εξασφάλιζε αδρή αμοιβή από την ενα-σχόλησή του με το σκάκι. Η κλασική θυσίααξιωματικού (greek gift) παίχτηκε για πρώτηφορά από αυτό τον παίκτη, τακτική σύμφωνημε το πνεύμα της εποχής του.

Ο τελευταίος παίκτης με τον οποίο θα ασχο-

ληθούμε σε αυτό το φύλλο είναι ο Φρανσουά-Αντρέ Ντανικάν Φιλιντόρ (1726-1795). Γνω-στός μουσικοσυνθέτης, ήταν και σκακιστής απόχόμπι, κύριος εκπρόσωπος της γαλλικής σχο-λής. Οι θεωρίες του για το παιχνίδι, και ειδικό-τερα για το πόσο σημαντικά είναι τα πιόνια γιατην έκβαση της παρτίδας, ξαναήρθαν στο προ-σκήνιο περίπου έναν αιώνα μετά από αυτόν καιέφεραν επανάσταση στον τρόπο με τον οποίοπροσεγγιζόταν η παρτίδα. Εκτός, όμως, από τηθεωρία του, ο Φιλιντόρ ήταν και ο πιο δυνατόςπαίκτης της εποχής του. Το βιβλίο του Analysedu jeu des Echecs θεωρήθηκε πρότυπο σκακι-στικού εγχειριδίου για τουλάχιστον έναν αιώνακαι ένα πολύ γνωστό σκακιστικό άνοιγμα κα-θώς και μια μέθοδος για ματ έχουν πάρει τοόνομά του.

Καταληκτικά, στους πρώτους αιώνες το σκά-κι εξελίχθηκε με αργούς ρυθμούς. Οι αμυντικέςτεχνικές ακόμα δεν είχαν αναπτυχθεί και τα πε-ρισσότερα παιχνίδια τελείωναν πολύ γρήγορα,πιθανότατα με κάποια θυσία ή με μια θεαματι-κή ακολουθία. Εξάλλου, πιο σημαντικό από τονα κερδίσεις ήταν το να κερδίσεις με τρόποεντυπωσιακό, προφανής επιρροή από το πνεύ-μα του Διαφωτισμού. Η μελέτη των παιχνιδιώνπου παίζονταν τότε έχει καθαρά εγκυκλοπαιδι-κό χαρακτήρα, μια και οι αμυντικές τεχνικές πουαναπτύχθηκαν κυρίως στα τέλη του 19ου καιστις αρχές του 20ού αιώνα και βελτιώθηκανέως και σήμερα επιτρέπουν την απόκρουση θε-αματικών κινήσεων αν αυτές δεν είναι πραγ-ματικά δυνατές. Δεν πρέπει να ξεχνάμε ακόμαότι οι περισσότεροι που ασχολήθηκαν συστη-ματικά με το σκάκι ήταν εύποροι, μια και αυτόαπαιτούσε χρόνο και διαύγεια, πολυτέλειες πουδιέθεταν μόνο οι ανώτερες κοινωνικές τάξεις.

Στο επόμενο φύλλο θα δούμε τον σκακιστι-κό κόσμο του 19ο αιώνα: Την πρόοδο σε όλατα μέρη της παρτίδας, την αύξηση της δημοτι-κότητας του αθλήματος, τη διοργάνωση επίση-μου πρωταθλήματος, αλλά και τον, κατά πολ-λούς, πιο ιδιοφυή σκακιστή που έζησε ποτέ: τονΠολ Μόρφι.

ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΠΑΤΗΝΙΩΤΗΣΣΠΥΡΟΠΟΥΛΟΣ

ΣΑΒΒΑΤΟ 18 ΝΟΕΜΒΡΙΟΥ 2017ΙΣΤΟΡΙΕΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ

Ιστορία του Σκακιού