Unidadedidáctica

A MINA CONTAMINA

OIMPACTOAMBIENTALDOEXTRACTIVISMO ATRAVÉSDOCASODAMINADESANFINS

EducaciónAmbientaleparaaSustentabilidade (apartirde12anosdeidade)

AUnidadedidáctica«Aminacontamina»(apartirde12anos)estápublicadapor

coapoiode

Avisoderesponsabilidade:Ocontidoeasopiniónsexpresadasnestapubli-

caciónsonresponsabilidadedaspersoasautorasenonreflictennecesa-riamenteaposicióndeUNU-IAS.

Disclaimer:ThecontentandviewsexpressedinthispublicationarethoseoftheauthorsanddonotnecessarilyreflectthepositionofUNU-IAS.

DistribuídabaixolicenzaCreativeCommonsAtribución-NonComercial-SenObraDerivada4.0(CCBY-NC-ND4.0)

ISBN:9781097351152

DepósitoLegal:C-887-2019

3

CONTIDOS

1.PRESENTACIÓN..............................................................................................................................4

2.XUSTIFICACIÓN..............................................................................................................................42.1.Desvendandoa(outra)historiadasminas .................................................................................62.2.AneomitoloxíamineiraenSanfins .............................................................................................62.3.AminaríaindustrialenSanfins(1883atéopresente)................................................................72.4.Olegadoenvelenado ................................................................................................................102.5.Oretornodaminaría:2008-... ................................................................................................12

3.AQUENVAIDIRIXIDAESTAUNIDADEDIDÁCTICA? ...................................................................14

4.TEMPORALIZACIÓNEESTRUTURACIÓNDAUNIDADE...............................................................144.1.Primeirafase:motivaciónesensibilización ..............................................................................144.2.Segundafase:investigaciónecoñecemento ............................................................................154.3.Terceirafase:reflexiónecrítica................................................................................................154.4.Cuartafase:acciónecomunicación..........................................................................................15

5.OBXECTIVOS ................................................................................................................................16

6.CONTIDOS....................................................................................................................................166.1.Conceptuais ..............................................................................................................................166.2.Procedimentais .........................................................................................................................166.3.Actitudes,valoresenormas......................................................................................................17

7.ACTIVIDADES ...............................................................................................................................177.1.Primeirafase:motivaciónesensibilización ..............................................................................17

Actividade1.-VisitaaoMuseuMineiroSanFinx...............................................................17Actividade2.-Roteiroambiental........................................................................................18

7.2.Segundafase:investigaciónecoñecemento ............................................................................19Actividade3.-VisionadoeanálisedodocumentalSanFinx1960.....................................19Actividade4.-Cadernodeactividades:Porquecontaminaamina? ...................................20Actividade5.-Assoluciónsque(polomomento)ninguénasume ....................................21

7.3.Terceirafase:reflexiónecrítica................................................................................................23Actividade6.-Exposicióndeconclusiónsedebate............................................................23

7.4.Cuartafase:acciónecomunicación..........................................................................................23Actividade7.-Desenvolvementodecampañainformativa ..............................................23

8.ANEXOS........................................................................................................................................23

4

1. PRESENTACIÓN

Estaunidadedidácticaambientalestáencadradanunha iniciativadesensibilizaciónsocial sobreosconflitose impactosambientaise socioeconómicosasociadosaoextractivismomineiro.Conesefin,utilízasecomoexemploocasodaminadeSanfins(Lousame,Galiza).Anecesidadedesensibilizaciónedivulgación sobreaminaríadesdepuntosde vista alternativosebaseadosnasevidencias históricas e científicas tórnase necesaria nomomento actual ante a intensa actividade do lobbymineiroorientadaacrearun“estadodeopiniónfavorábel”apagandotodanegatividadeasociadaaoextractivismo.

O traballoé froitodacolaboracióndesinteresadadeedu-cadoras ambientais, docentes de ensino primario,secundario e universitario, activistas ambientais e histo-riadoras.Oseuobxectivoéfomentarunhaactitudecríticae reactiva en relación á visión da minaría proxectada naGaliza polo lobby mineiro e a propia administración(“Galicia es una mina”) co obxectivo de empoderar asociedadeparaadefensadasúaterra,saúdeefuturo.

Aíndaqueestaunidadedidácticasedesenvolveporvoltadosproblemase conflitos xeradosporunhaminaenparticular, ade Sanfins, osmateriais con-cíbense como ilustrativos dunha realidade moito máis ampla e ofrécense como adaptábeis aoutroscontextosespecíficos.AescolladeSanfinsestáligada,porunlado,áexistenciadunmuseomineiroque,atravésdainformaciónexpostaenonexposta,exemplificaapraxedolobbymineiroeservedeferramentadeenxeñaríasocial,eporoutroáconstanciadunhalongahistoriaderesis-tenciaseconflitosquedesdeasmesmasinstanciasseprocurousilenciar.

Outroscasosasociadosdeminaríametálica(Touro,MonteNeme,Corcoesto,Moeche,…)ounonmetálica (As Encobras, Triacastela, Terra Chá, Pico Sacro, as louseiras do Courel, …) ilustran aproblemáticaxeraldoextractivismoqueestaunidadedidácticaprocuraabordar.Exemplosmáisdistantes, comoo caso do Parque TemáticoMineiro de Río Tinto, exemplifican a imaxe distor-sionadaqueo lobbymineiropretendeestablecerna sociedade,bucólicae idílica, fronteádurarealidadedadestruciónextractivista:osríosTintoeOdielachegano50%detodoozincqueosríosdomundoverten,noseuconxunto,aosocéanosdoplaneta.

2. XUSTIFICACIÓN AsminasdeSanfinsrepresentanosiniciosdaminaríaindustrialna Galiza. As primeiras concesións mineiras, como se verá,datan de 1883 e a día de hoxe continúan en vigor. SanfinstaménrepresentaosproxectosdereactivaciónnaGalizadunhaminaríametálica altamente especulativa, que colapsara xuntocoascaídasdeprezosduranteadécadade1980.Atentativadolobbymineirode recuperareste tipodeproxectosextractivosaltamentecuestionábeisnafindadécadado2000,despoisdafin da burbulla imobiliaria, precisou dotarse dunha estratexiade enxeñaría social na procura dun estado de opinión

Oextractivismotradúcesenunhaseriedeactividadeseco-nómicascentradasnaobtenciónde‘recursosnaturais’dunterritorioparaasúacomercializaciónenbrutonosmercadosglobais.Xeragrandesbeneficiosparaascorpo-raciónsdescoidandoasnegati-vidadesambientaisesociaisasso-ciadas.

Aenxeñaría socialaplicatécnicaseestratexias

sobreunhapoboaciónconcre-taparainfluírnosseuspuntosdevistaecomportamentosco

propósitodeproducirresultadosdeterminados.

5

favorábeláminaríaenxeral,eacertosproxectosespecialmentedestrutivosecontaminantesenparticular. Este empeño vén, particularmente, da Cámara Oficial Mineira de Galicia, creadaduranteaditaduradePrimodeRiverapara“promover los interesesdesussocios”,asícomodaadministraciónmineiraedeadministraciónslocaisaliñadas.

Ascomunidadesescolares forondesdeo iniciounobxectivoprioritario,ofertándollesunamploabanodeposibilidadesdeexposición,comopodenserasvisitasáslouseirasdoCourel,áminadeTouro,ao‘lago’dasPontesouáfábricadecementodoOural,nascalesseocultanosverdadeirosimpactos sociais e ambientais daminaría. En 2019 a CámaraOficialMineira lanza, co apoio daDirecciónXeraldeEnerxíaeMinas,amáisambiciosadasacciónsnestesentido,creandomateriais“educativos”paraensinoinfantil,primarioesecundariobaixoolemaCoñeceaminaríadeGalicia.Os materiais, que inclúen manuais docentes, unidades didácticas, vídeos e o libro infantil Otesouso das estrelas, foron creados para os introducir directamente nos centros educativosdentrodunhacampañamáisampladeenxeñaríasocial(“MinaríaSostibledeGalicia”)orientadaaminimizar o impacto das crecentes críticas sociais aos novosproxectosmineiros.

Especial relevancia cobran neste escenario os denominados“museosmineiros”,doscalesodeSanfins,enLousame,éunexpoñente.Oproxectode“interpretación”foicreadoen2006a partir dun convenio que implicaba o concello, aconcesionariamineira e aCámaraOficialMineira, noque semanifestabaexplicitamente“elobjetivodecrearespectativas[sic], ‘inquietud’ y estado de opinión favorables”, froito “delinterésmanifestado por la CámaraOficialMinera de Galiciaendarunimpulsodefinitivoalproyecto”.Posteriormente,en2011, o Concello de Lousame e a Consellaría de Industria asinan un novo convenio no queremarcan a importancia do “labor didáctico” das instalacións para trasladar “á sociedade unhaimaxepositivadaindustriamineira”.

Estes centros son instrumentais no lavado de cara dos proxectos destrutivos e contaminantes(“greenwashing”), procurando lexitimar social e politicamente a transgresión sistemática dalexislaciónambiental e enmateriade restauracióndosespazosnaturais afectadospola actividade

mineira. Procúrase así transformar, conceptualmente, os espazosambientalepaisaxisticamentedegradadospolaactividademineiraen“paisaxesculturais”ou“paisaxes mineiras”.Sanfinsfoiundoslugaresnosque sedesenvolveuoproxectoeuropeo“GreenMines”coaintenciónde:“desenvolverecompartirnovasferramentasparaainterpretacióndopatrimonioedaspaisaxesmineiras,creandosensi-bilización pública e xerando actividades turísticas e educativas”. Nasecuenciadoproxecto,oConcellodeLousameadoptoucomolemaooxímoro“Lousame,naturezamineira”.

Despois de 2millóns de euros de investimento público nas insta-laciónsdo“museomineiro”deSanfins (quecontrastanvivamentecos cero euros dedicados ás urxentes medidas para minimizar agrave contaminación producida pola propia mina), hoxe estas

recibencadaanocentosdeescolarese públicoenxeralofrecendounha imaxeadulterada,poridílica e parcial, do que representa a minaría, sen referencia ningunha aos seus impactosambientais pasados e presentes. En 2017 o proxecto mesmo foi integrado no programa de

Ogreenwashing(bañoverde)éunhatécnicademar-ketingqueprocuracrearunhaimaxepositivadunhaactividadeocultandooudesviandoaatencióndosseusimpactosambientaisnegativos.

Oconceptopaisaxe mineirafoiapropiadopololobbymineirotentandoho-mologarzonasdegradadas

polaminaríaáspaisaxescul-turaisprotexidasdaUNESCOe,así,evitarascustosasres-ponsabilidadesderestau-

raciónambiental.

6

“turismo escolar” e recibe anualmente financiamento regular doutras administracións parasufragarasguíasquerecibenasvisitas.Comoseexpresanosseuspropósitos,asactividadesdoprogramade“turismoescolar”:“forxanrazónsexuízosdevalorqueoestudantadopoderáaplicarnorestodassúasactividadesvitais,servíndollesdeferramentasparaasúafuturaformación(...).”NocasodeSanfins,econformeosseusobxectivosfunda-cionais, un “estado de opinión favorábel” áminaría des-trutivaecontaminante.

As campañas de enxeñaría social por volta da mina deSanfins cobran especial relevancia despois dos fortesmovementos sociaisdeoposiciónqueemerxenen2016,candoamineiraValorizaMinería (SACYR) retomaopro-xectoextractivo.Estasinerxíaentreconcesionaria,lobbyeadministracións mesmo se traduce na participación enmillonariosproxectoseuropeosorientadosaavaliaredefinir“xeitosmodernosdeobteralicenzasocialparaaminaría”.Aíndaquealicenza socialnonsexaxuridicamentevinculanteparaaobtención de autorizacións administrativas dos proxectos, as empresas mineiras e admi-nistracións son conscientesde como resultapracticamente imposíbel operar cos estándaresdepermisividadehabituaisanteunhasociedadeinformadaemobilizada.

2.1. Desvendando a (outra) historia das minas

"Quencontrola o presente, controla o pasado e quen controla opasado,controlaofuturo”(GeorgeOrwell,1984)

Museos mineiros como o de Sanfins ofrecen unha “interpretación” na que non só os impactosambientaisestánausentes,senóntaménosimpactoseconflitoscoaveciñanza,conflitoslaboraisesindicais, usurpación e espolio do territorio, violencia, torturas e asasinatos, todo nun trasfondopolítico e económico ligado ás principais guerras do século XX (alimentadas tamén co volframio

extraídonestasminaseenviadoaosbelixerantes)e,polotanto,co militarismo, imperialismo e fascismo, e tamén coa intensarepresión sufrida durante a Guerra Civil e posguerra. Esta his-torianonpodeserabordadanosbrevesapuntamentosquecon-forman esta unidade, senón que debe ser considerada comocontexto necesario para entender a historia de degradaciónambiental e conflitos asociados á mesma. Contrasta ademaisvivamente coa superficialidade presentada no museo mineiro,que ofrece unha visión idílica de prosperidade socioeconómicaparaazona.

2.2. A neomitoloxía mineira en Sanfins

Candonadécadade1880a familia inglesadosBurbury chegaáGalizaparapromoverdiversosnegociosmineiros,nondubidaronenapelardexeitosimbólicoaoantigocomerciodoestañodosfenicios na hora de escoller as designacións das súas concesións mineiras. Mentres asdúas primeiras concesións do grupo de Fontao reciben os nomes de “Tiro” e “Sidon” (as dúasprincipaiscidadescomerciaisdaantigaFenicia),asdeLousamerecibenosde“Phoenicia”e“Spes”

Alicenza socialdunproxectoconsistenoapoiocontinuadodascomunidadeslocaisafectadas.Alicenzasocialédinámica,poisaspercepciónseopiniónsvaríanenfuncióndainformacióndispoñíbel.

Concesión mineiraéundereitoconcedidopolo

Estadoaunhaempresaprivadaparaextraerunrecursodosub-

solo.Aconcesióntornaposíbelaexpropriaciónforzosadoter-ritorioparaocolocaraservizo

daempresaextractivista.

7

(deusa romana que personifica a esperanza), en canto outrapróxima,enNoia,sedenomina“Cornucopia”,precisamenteundosatributosdadeusaSpes.DificilmentepoderíanimaxinarosBurbury que o seu particular gusto polo clásico chegaría acrear toda unha neomitoloxía mineira que, diseminada ereplicadaen innúmerasocasiónsdurante a últimadécada, setenchegadoaconfundircoarealidadehistórica.Sencalqueraevidenciaarqueolóxica,SanfinsconverteuseenmaterializaciónconcretadaslexendariasCassitérides.

Estaconfusiónnonéinocentenininocuae,en2017,foiexpre-samenteutilizadapolaactualconcesionariamineirapara tentarcorresponsabilizar,ninmáisninmenos,queospropiosfeniciospoladegradaciónambientalqueaminaríavénproducindonovalde Sanfins desde1883.Moi pola contra, emalia a proliferaciónde artigosque citan estaminacomo xacemento preindustrial e mesmo prehistórico, non existe referencia probada ningunhasobreaexistenciademinaríafenicia,romana,medievalninanterioráindustrialización(1883)nazona.Nunca se realizaron traballos arqueolóxicosenSanfinsninna súa contornaquepuidesenapoiar tal suposición, nin foron achadas ferramentas mineiras atribuíbeis a labores da anti-güidade.Nonexisteninunsótraballoarqueolóxicoqueachegueevidencianingunhaaorespecto,demodoque calqueraafirmaciónnesta liña sópode ser consideradaunhamera conxectura.Apesardequenomuseomineiroseafirmafalsamenteocontrario,nonexisteninunsódocumentohistóricoquesustenteaexistenciademinaríamedievalouanteriora1883enSanfins.

Nunafándeescribir-inventarunpasadoremotoparaapresenzadaminaríaenSanfinsenaGalizacomo parte dunha antiquísima tradición mineira, quen promove esta interesada neomitoloxíamineiranonsópresentaosnomesdefantasíadeconcesiónscomo“Phoenicia”comoargumentoirrefutábel (cando o propio Mr. Burbury rexistrara outras con nomes tan variados como “LaFulana” ou “LaMengana”) senón quemesmo deturpa a toponimia local na procura de etimo-loxíasimaxinariaseimposíbeis.Porexemplo,aaldeacontiguadeFrojámédeturpadacomo“For-jano”parasuxeriroimposíbelétimo“forxa”(fornodemetais)paraestecoñecidotopónimopro-cedente do étimo xermánico “Froila”. Todo iso para presentar o xacemento como “Un recursomineral que desde hace cuatro mil años aporta a esta población [Lousame] riqueza, culturaindustrialyposibilidadesdedesarrollo”equeademais“estápresenteenlahistoriauniversaldelamineríadesdelaedaddelbronce”(ÁlvarezCampana,RuizMora,2006).

2.3. A minaría industrial en Sanfins (1883 até o presente)

EnSanfinsnonsóseconstrúeunhaneomitoloxíamineiraremontadaáantigüidadeclásica,senónquetaménahistoriamineiraquecomezaefectivamenteen1883sebaseaendatos incorrectosqueconstrúenunhanarrativafavorábel.AnarraciónduranteasvisitasguiadasaoMuseoMineirocomeza coa chegada de dous individuos británicos, identificados como Sir Henry Burbury e SirThomasBurbury.“Sir”éotratamentoprotocolardosCabaleirosdoImperioBritánico.Maisnadamáis lonxeda realidade,Mr.GilbertBurbury,queadoptaraonome“Thomas”á súa chegadaaSantander,eraunantigocurtidordacidade inglesadeCoventrynaque,sendoconcelleiro, foraincriminado por un célebre caso de fraude que o levara a prisión emáis tarde a saír do país.CandochegouaSantandernadécadade1870reuniuunpequenocapitalcriandoovellaseven-dendo lámpadasde carburo.Unhadécadadespois trasládaseaNoia coa súa familia, incluídooseufillomáisvello,Henry.

AsCassitérides (Illasdoestaño)eraonomedadonaantigüidadeclásicaaunarquipélagolendarioque,supostamente,esegundoEstrabón,estaríasituadoaoOestedasIllasBritánicas.

8

Asprimeiras tentativasdeexploraciónmineirada familia,de feito,nonseproducenenSanfins,xacementona alturadescoñecido, senónnomunicipiodeNoia.Andadosos anos solicítanseasprimeirasconcesiónsenSanfinse taménenFontao,queseríaooutropolomineirodonegociofamiliar.EnFontaoareacciónveciñaléintensa,opóndoseapoboaciónaorexistrodaconcesión“Sidon”en1888anteoGobernadorCivil,quenosignora.AmemoriaoficialEstadísticaMinerade1889revelacomo“aunquesusquejas[deMr.Burbury]hansidoatendidasporelGobiernoCiviláque corresponde, es lo cierto que los indígenas consiguen burlar losmandatos de la autoridad,segúnnoscomunicaelpropietariodedichasminas”.FalecidoBurburypaien1890,unanodespoisaveciñanzadeFontaoprendelumeácasadeBurburyfillo,novoproprietario,exaen1906acasaque este tiña en Silleda sería atacada con 12 cartuchos de dinamita extraídos da propiamina.Taménen Sanfins a veciñanza seopónaoproxectodesdeos seus inicios, particularmentepolaafectacionásaugas.Nunhanoticiado25demaiode1901,oxornalLaCorrespondenciaGallegaexplicacomo“LamayorpartedelosvecinosdeloslugaresdeForjan,SilvarredondayVilas,eneldistrito de Lousame, se oponen á la concesión á D. Enrique Winter Burburi [sic] delaprovechamientodeaguasdelosarroyosForjanySilva”.

Asminas de Sanfins e Fontao pertenceron entre 1897 e 1914 aomagnate dos viños e licoresRobertBanksLavery,queadquiriraasconcesiónsaosBurburyestablecendoa“TheSanFinxMinesCompanyLimited”(onome“SanFinx”reflicteapercepcióninglesadapronuncialocaldafricativapalatoalveolarxorda[ʃ],quedesignabaoríoqueatravesabaasconcesións,asícomounhacapelaaltomedieval contigua). Entre 1900 e 1908 asminas de Sanfins alcanzan un dos seus picos deproduciónhistóricos,poiscomercialízanseneseprimeiroano185toneladasdeconcentradosdevolframioeestañoqueentrannosmercadoseuropeossenapenascompetencia,porserenasprimeirasen introducirunnovosistemadeseparaciónelectromagnéticadesteselementos.Esta

intensa produción trae consigo unha igualmente intensacontaminación do río e da ría, como evidencia non só orexistrohistóricodesedimento,senóntaménundosprimeirosconflitos ambientais da Galiza nos que os danos porcontaminaciónchegaronatéospropiosxulgados.

En 1911, despois dun proceso de expropiación asociado áconcesión“Lavery”,osenxeñeirosá frontedasoperaciónsenFontao solicítanlle ao Gobernador Civil autorización dedescarga das augas procedentes da planta de lavado do

mineraldirectamentenoríoDeza,oqueseautorizanoanoseguinte.En1914,anonoquefaleceLavery,iníciaseunhainvestigaciónnoXulgadodeInstrucióndeLalínanteadenunciadeque“losresiduosdelmismo[plantadelavado]infeccionanelríoconsustanciasvenenosasdestruyendolapesca”. A empresa reacciona publicando unha carta ao Gobernador Civil asinada por 127operarios da mina na que se nega calquera contaminación, “porque esas sustancias no sonvenenosas”,enaqueseameazaconque“decerrarseestasminascomoproyectalaEmpresavistoloqueocurre,nosquedaremossinpancientosdeciudadanosynosobligaránaimplorarlacaridadpúblicayademásdelostrastornosenelordeneconómico,puedeacarrearotrosdeordenpúblicoprovocadosporlamiseriayquenuestroesfuerzonobastaráacontener”.Undiscursoeestratexiaquenonmudouenabsolutomáisdunséculodespois.

Oadventoda IGuerraMundial (1914-1918)motivaa intervencióndirectadogobernobritánicoque,atravésdorecentementecreadoMinisteriodasMunicións,financiaaadquisicióndasminasdeSanfins,quepasanaintegraruncártel internacionalqueprocuramonopolizarocomerciodevolframioeestaño.Esteperíodo,queseestenderáaté1940,seráodemáisaltasproduciónsen

Ovolframio,taméncoñecidocomotungsteno,éometalconmáisaltopuntode

fusión,tornándoorelevanteparausosmilitarescomomísilese

outrostiposdeproxectís.

9

Sanfins, que chegan a superar as 400 toneladas deconcentrados en 1928 aumentando de xeito significativo osresiduos acumulados nas escombreiras. Será tamén unperíododeintensosconflitossindicaismarcadospolaspésimascondicións de traballo, que provocan numerosos mortos eferidos entre os operarios. A orientación anarquista dosindicato mineiro derivará na participación masiva dostraballadoresnadenominada“ColunaSanfins”,queenxullode1936seenfrontaaoexércitosublevadonasrúasdeCompostelae da Coruña, transformándose posteriormente en núcleo daguerrillae resistenciaclandestina.Undos seus integrantes, “OVarela” (tamén coñecido como “Curuxás”) manteríase na clandestinidade até a súa morte en1967,nonsendonuncacapturadopoloréxime.

Asescombreirasdamina“SanFinx”,situadasaopédorío,foronaumentandoxuntocosniveisdeprodución.

DuranteaIIGuerraMundial(1939-1945)asminasdeSanfinsgañanimportanciaestratéxicaanteademandainternacionaldevolframiodestinadoaoarmamentomilitareaguerraeconómicaqueaspotenciasenconflitoestablecenparaoseucontrol.En1940,estranguladaporun longopro-cesoxudicialpordébedascoasúasubministradoraeléctricaeaanulacióndevariasvendassimu-ladasparatentarevitarasmesmaseconsolidarausurpacióndeterreoscomunais,osbritánicosvenseobrigados a transferir amina a Barrié de laMaza, financeiro dos sublevados naGaliza eposteriormentenomeadoCondedeFENOSAporFranco.AminaentraencrisefinalizadaaGuerraMundial,e sóengalarábrevementeduranteaGuerradeCorea (1950-1953),paraentrardefini-tivamente en expediente de crise coa Catástrofe de 1960 (ver abaixo). Despois dese desastreambiental,asminasseríanadquiridasporGabrielPérez,queasmanteráoperativasaté1990,anonoquefechannocontextodunhainvestigacióncriminalpordelitosambientais,conflitoscostra-balladorese,finalmente,ofalecementodotitularneseúltimoano.

Asescombreiras sondepósitosaoairelibrenosqueseacumulanosresiduosdosprocesosdeextracciónelavadodeminerais,nosqueconfrecuenciasóseapro-veitaunhafracciónmínimadosmateriais.

10

Estímase que a produción total dasminas de Sanfins, desde o inicio da atividade en 1883 até1990,poderíaacadaras10.000toneladasdeconcentradosdevolframioeestaño,dascales5.672correspondenáproducióncertificadaaté1943.Istoimplicaríaaextraccióndeaproximadamente4.000.000detoneladasdematerialdointeriordaminaque,aproveitadaunhamínimaparteconfins comerciais, se acumularía en diversas escombreiras e represas de residuos,levantadasdirectamente sobreo río.Atendendoá súaprodución, Sanfins foiunhadasmaiores

minasde volframioeestañodoEstado,o cal implicouenormesnegatividades ambientais, nunca recoñecidas polas sucesivasempresas titulares, e só en ocasións pola administracións,maissen consecuencias para os responsábeis. Abandonada en 1990,foi unha das últimasminasmetálicas en pechar durante a crisexeralizadadosectornafindadécadade1980,etaménunhadasprimeirasareabrir,en2008,duranteunhanovafasedeminaríaespeculativa causada polo aumento do prezo dos metais nosmercados internacionais, a fin da burbulla imobiliaria e aspolíticasdemateriais“críticos”daUE.

2.4. O legado envelenado

MáisdunséculodeextractivismoimplicouquedesdeSanfinsseenviasenparaosmercadosmun-diaismillaresdetoneladasdeconcentradosminerais,xerandoenormeslucrosparaasempresasconcesionarias.Mais eses concentrados representaron unha parte ínfima dosmillóns de tone-ladasdemateriaisqueseextraerondarochaequeincluíanoutrassubstanciasqueimplicaronecontinúanaimplicarunhaameazaparaavida.Aléndoestañoedovolframio,osfilónsescavadosestánaíndacompostosporelementossulfúricos.Aexposicióndesteselementos,bennasgaleríassubterráneas abertas artificialmente, ben nas escombreiras de residuos, ao osíxeno e á auga,facilitaadisolucióndemetaispesadosqueseencontrabanpreviamenteinmobilizadosnasrochas.Este fenómeno denomínase “drenaxes ácidas de mina” e supón un problema recorrente naminaríametálica,particularmentecandoaexplotaciónserealizapordebaixodonivelfreático(oqueimplica,comoenSanfins,obombeoouaaperturadegaleríastransversaisdedrenaxeparaextraerestasaugas contaminadasdo interiordamina)oucandosexeranescombreirasde res-diuosexpostasaoselementos.

En Sanfins, as transformaciónsfísicas, químicas e biolóxicasqueformandrenaxesácidasdemina causan a disolución demetais pesados, con especialincidencia de cadmio (Cd),cobre (Cu) e zinc (Zn), o queprovoca concentracións 160,31 e 17 veces, respec-tivamente, superiores aoslímites lexislados nas “Normasde Calidade Ambiental”. Istosupónunhaaltacontaminacióndasaugasdorío,dasmarxesdomesmo e da ría de Muros e

Asrepresas de residuossonencorosconstruídosparareter

residuossólidoseaugacon-taminadaresultantesda

extracciónelavado.

LaboresmineirosaceoabertonazonadomontePión(aofondo,Froxán).

11

Noia,ondeoríodeitaassúasaugasequepresentaaltosvaloresdecontaminaciónporcobreezinc na súaparte interna.O caudal destas drenaxes deminaque se descargan sen tratamentoningún no río Sanfins é de aproximadamente 50.000 litros por hora, segundo medicións daempresaconcesionaria.NapontedeTrava,a7quilómetrosríoabaixoepoucoantesdadesem-bocaduradoríonaría,apesardadisolución,osvaloresdalgúnsmetaispesadoscomoocadmiomedidosen2017superabanaíndaoslímitesdasNormasdeCalidadeAmbiental.

Osmetaispesados son substancias tóxicasbioacumulábeisqueafectan seriamentea saúdedaspersoasedosorganismosencontactoconestasaugas,asícomoasúacadeatrófica.Ocadmio,por ser unha substancia xenobiótica (da que calquera concentración é tóxica), está definidolegalmentecomounhasubstanciaperigosaprioritaria.Oimpactosobreavidaacuáticaficouevi-denciadono“EstudodosmacroinvertebradosnoríoSanfins”realizadoen2017,quecomparouapresenzadedistintasfamiliasdestesorganismosaugasarribaeaugasabaixodamina.Oestudoevidencia o grave estado ecolóxico que sufre o río augas abaixo da mina en contraste co boestado das augas río arriba dos efluentes da mina, e obsérvase unha drástica diminución demacroinvertebradosnasaugasafectadasaoseupasopolaexplotaciónmineira.

As concentracións de metais pesados súmanse á presenza de arrastres procedentes dasescombreirasqueenturbianocaucefluvialeimpactanavidaacuática.EstesarrastrescolmataranasdúaspresasmineirassituadasnoríoSanFins.O impactoambientalcausadopolaminaviuseagravado polo abandono destas dúas represas de decantación de residuos, situadas sobre opropiocursodo ríoeconstruídasen1928e1939, respectivamente.Durantedécadasaspresas

acumulararon boa partedos lodos da planta deprocesamento dosminerais, así como ossólidos arrastrados desdeas escombreiras,decantando en parte osmetais pesados proce-dentes das drenaxes dointerior da mina. A pesardo dilatado e ben docu-mentado histórico daspresas, na actualidade,tanto a empresa conce-sionaria como a admi-nistracióndeminas tentaneximirse das súas respon-sabilidades sobre estasinstalacións de residuosque ameazan, polo seuestado de abandono, cunaccidente que provocaríaun importante desastreambiental. A súa roturaimplicaría verter centosde

milesde toneladasde residuosmineirosque colapsaríanas ribeiras edosque,boaparte, iríanpararáríadeMuroseNoiacausandounhaafectaciónambientalirreparábel.

Evolucióndaspresasmineirasdamina“SanFinx”desde1945a2009.

12

Noano1960acomportadapresamaiorrompeu,sucesoqueoAlcaldeToméFuentes,enescritode8deoutubrode1966,describecomo“verdaderodesastrede1960"e"catástrofede1960":

“Talocurrióenelaño1.960que,conmotivodeunascrecidasserompióuntablónde lacompuerta del cerramiento antesmencionado y por allí salieronmiles de toneladas dearenaquearrastradasporlasaguascubrieronunaextensazonadelaferazvegareferidaydejaronestérilesmuchastierras,algunadelascualescontinuatodavíasinvegetacióndeningunaclase.”

Daquelacatástrofeaíndadancontaadíadehoxexentesdoslugaresafectados,benporvivilaoupolo que lle contaron persoas achegadas. Algúns deses testemuños foron recollidos nodocumentario “San Finx 1960” que acompaña o proxecto didático no que está inserido estaunidadedidáctica.Naaltura,oimpactovisíbelexplicáraseprincipalmenteentermosdosresiduosque se acumularon nos terreos das ribeiras, sen se coñeceren os procesos de contaminaciónquímica,sebenaveciñanzaerasabedoradequeamina“matara”oríoetodaavidadeste.

Os impactosambientais causadospolaactividademineiraenSanfinseoutrasminas ficaronatéhai pouco tempo silenciados polas empresas concesionarias en conivencia con diferentesadministraciónspúblicas.OsdiversosconflitossociaiseambientaiscontextualizadosnoséculoXX(como o da catástrofe de 1960) foron e seguen a ser ocultados na opaca e distorcida historiarelatadapoloprogramadeenxeñaríasocialdesenvolvidoa travésde,entreoutras formas,polaanáliseinterpretativadomuseomineiro,actividadesasociadasecampañasmáisamplasdirixidaspolopropiolobbymineiro.

2.5. O retorno da minaría: 2008 - ...

AminadeSanfinspechouen1990porunhaconfluenciadefactores:caídadeprezosinternacionaisdoestañoevolframioduranteosanos80, folgascontinuadasdos traballadoresdamina,o iniciodunprocedementodeinvestigacióncriminalpordelitosambientaise,finalmente,ofalecementodotitulardaconcesiónmineira.Maliaoseuabandono,ostitularesmineirosmanteñendurantealgúnsanos,atéo2000,unha ficciónadministrativaparaevitara caducidadedas licenzas.Comoconse-cuencia do desastre ambiental causado polos depósitos de residuos mineiros de Aznalcóllar,apróbaseunhalexislaciónmáisestritaenrelaciónaestetipodeinstalaciónsderesiduosquefaiqueostitularesdaminacesenapresentacióndosplansanuaisdelabores,nosqueconstabanasdúasrepresas de residuos damina. Durante case unha década amina non atende ningunha das súasobrigaslegaiseadministrativas,situaciónqueaadministraciónignora,aononobrigarostitularesárestauraciónnindeterminandoacaducidadedasconcesiónsmineiras.

Despois da caída da burbulla inmobiliaria en 2008, diversos empresarios con intereses en can-teirasprodutorasdeáridosparaaconstruciónalíanseparatentarresucitarvariasminasmetálicasque levaban abandonadas desde os anos 80. Isto acontece aínda no contexto de recuperacióninternacionaldosprezosdecertosmetaisedasnovaspolíticasdaUniónEuropeaqueestablecíandiversasmateriasprimasde intereseestratéxico,entreelas,ovolframio.En2009apróbanseosproxectosdeoperacióndaminaederestauraciónenSanfins,sensetersometidoaavaliacióndeimpacto ambiental nin a participación pública, a pesar de que a resolución de transmisión datitularidade dos dereitos de 2008 establecía esa condición. O órgano ambiental e outrasadministraciónscomoAugasdeGalicianonsoninformadasdatramitacióndosproxectos,cocal,en ningún momento se avalía formalmente o modo en que o reinicio da actividade mineirapodería afectar os ecosistemas fluviais. Os proxectos aprobados non só non contemplabanningunha formade tratamentoparaasdrenaxesácidasdeminaprocedentesdaescombreirae

13

dasgaleríasdedrenaxedointeriornamina,senónqueademais,sorprendentemente,asrepresasderesiduosdesaparecenporcompletodosproxectos,senningunhaprevisiónparaasúaclausura,desmantelamento e restauración dos espazos afectados, omitíndose así a responsabilidade doconcesionariomineiro.

Mesmo con estas facilidades á hora de evitar os pasivos ambientais asociados ámina, a novaempresamineiravaiáquebracatroanosdespois,en2013,edespoisderecibircasedousmillónsde euros en subsidios públicos para o financiamento do reinicio da actividade e o acondi-cionamento das instalacións. A empresa recibiu estes subsidios a pesar de que o Consello deContas,noseuinformedefiscalización,alertaradequesetratabade“proxectosdecalidademar-xinal”queospropiosavaliadorescalificarancomo“cuestionábeis”ede“formulacióndubidosa”.Finalmente,partedestasaxudasnuncasexustificarone,cosoperariosdaminaen folga,opro-ceso de quebra fai que sexa outra empresa, Sacyr, a través da súa recentemente creada filialmineira Valoriza Minería, a que se fai coa pro-piedadedaminaen2015.

Determinadas empresas que durante a burbullainmobiliaria se lucraron na construción e obrapública, pretenderon abrir novas vías de negocio,entreoutras as de acceso a importantes subsidiospúblicos ligados áminaría. En decembro de 2014,mesesantesdeadquirirenconcursopúblicoaminadeSanfins,ValorizaMinería indicabanunproxectode I+D presentado ante o Ministerio de Industriaque tiña a propiedade da mina, para así facersecunha axuda de máis de medio millón de euros.Poucosmesesdespoisamesmaempresasolicitaríaoutra axuda de máis de 2 millóns de euros paraoutro proxecto de I+D de desenvolvemento dunsimuladordemaquinariamineira. En2019ValorizaMinería conseguiría, ademais, apoiodo Ins-titutoEuropeodaInovacióneaTecnoloxíaparaunproxectoquetenentreosseusobxectivosadefinicióneavaliaciónde“aproximaciónsmodernasparaobteralicenzasocialnaminaría”,istoé,odesenvolvementodeestratexiasdefabricacióndeopiniónfavorábeleenxeñaríasocial.

Anovatentativadepórenandamentoaminaencóntrasedestavoltacunhaoposicióninformadaque por primeira vez, en 2016, ten coñecemento dos altos niveis de metais pesados que aempresapretendíaliberaraomediosentratamentoeficaz.Acontestaciónsocialfaiquenonsexaposíbel unha autorización sumaria dedescarga de augas contaminadas ou a repetición da des-carga ilegalqueseproduciranaanterioretapa.Nestascircunstancias,aempresaparalizanova-menteaactividadeendecembrode2017áesperadeobteraautorizacióndedescargadeaugascontaminadas.Nesemedio tempoo fococéntrasenas represasderesiduos,cuxa titularidadeeresponsabilidade refusa a empresa, co apoio da administración de minas. A empresa procuratenta novos argumentos, como a existencia dun fondo natural de metais pesados ou míticoslaboresrealizadosporfenicioseromanos,queaeximandaresponsabilidadepolacontaminacióncausadaeminimicenasobrigaseinvestimentosentratamentodasdrenaxesdemina.

Estaúltimaetapaprovocouunhaamplamobilizacióntraducidaenplataformassociaiscomo“Vidae Ría ouMinaría?”, resolucións aprobadas de forma unánime no Concello deNoia e na Depu-tación Provincial, numerosas preguntas nos parlamentos galego, español e europeo, unhacomisiónde investigaciónnocomitédepeticiónsdoparlamentoeuropeo,unprocedementono

OríoSanfinstinxidodelaranxaabaixodaspresas.

14

ComitédeCumprimentodaConvencióndeAarhusnaONUetaménunprocesodeinvestigacióncriminalquenoiniciode2019mesmoimplicouadeclaracióncomoacusadodoDirectorXeraldeEnerxíaeMinasresponsábeldaaprobacióndoproxectomineirode2009sentrámiteambiental.

3. A QUEN VAI DIRIXIDA ESTA UNIDADE DIDÁCTICA?

Esteproxectoeducativofoiconcibidoparatraballarcongruposnosqueparticipenmaioresde12anos e/ou persoas adultas. Esta indicación non pretende ser restritiva, senón unha simpleorientación. A persoa ou equipo dinamizador será a encargada de establecer a idoneidade dasfranxasde idadecoasquevaiantraballar.Nestesentidoapuntamosque,parellaaestaunidadedidáctica,dispoñibilizamosoutraorientadaagruposconcrianzasdaquesepoderábotarmannocasodecontarcungrupoheteroxéneoencantoaidade.

4. TEMPORALIZACIÓN E ESTRUTURACIÓN DA UNIDADE

Dadaamagnitudedaproblemáticasobreaqueversaestaunidadedidácticaeacomplexidadeeinfinidade de documentación e relatos relacionados, centraremos o traballo que se vai desen-volver en dúas cuestións fundamentais: as evidencias de comounhaminametálica como a deSanfinscontaminaecausanumerososimpactosambientais,eaanálisecríticadosprogramasdedivulgación da minaría, supostamente educativos, como estratexias de enxeñaría social. Estascuestiónstraballaransesimultaneamenteseguindooesquema:

- Quenoscontan?- Queopinamossobreoquenoscontan?- Investigación:análisededocumentosederelatosorais- Conclusiónsfinais- Comoserparteactivanasolucióndoproblema.

Sabedoras de que o tempo é un ben escaso e que a dispoñibilidade do mesmo pode ser unproblemaáhoradepórenandamentounproxectocomooqueaquísedescribe,estruturamosasactividadesdexeitoqueapersoaoupersoasdinamizadorasdispoñanda flexibilidadenecesariapara as poder traballar enmaior oumenormedida: desde unha perspectiva demáximos, queimplicaríadesenvolveraunidadedidáctica íntegra,atéaperspectivademínimos,quesuporíaotraballo co documentalSan Finx 1960. É por estemotivo que non se establece unha tempora-lizaciónestritaentermosdehoras,senónqueestadependerádirectamentedasdecisiónsqueoequipodinamizadoradopteaorespecto.

Demaneiraxeral,aunidadedidácticavertébraseencatrofases:

4.1. Primeira fase: motivación e sensibilización

Asactividadesquesepropoñenparaestafaseteráncomofinalidadeoachegamentoaocontextocoque sevai traballar, tratandodexerarun impactono interesedasparticipantesque revertanungraodeimplicaciónóptimoparaodesenvolvementodoprograma.

Inclúesenestafaseunhavisitaguiadaao“MuseoMineiroSanFinx”xestionadopoloConcellodeLousameeunroteiroguiadoporeducadorasambientais(suxeitoadispoñibilidade).Ocontrasteentreestasdúasactividadespretendeserunrevulsivoparaocuestionamentodasincoherenciasecontrastesentreosdiferentesdiscursoseunestímuloparaodebate.

15

Nocasodenonserposíbelaorganizacióndestasdúasactividades,consideraraseovisionadododocumental San Finx 1960 o punto de arranque da intervención educativa, pois este constitúeunhavíaalternativacoaqueseachegaraocontexto,epódeseconsiderarcomopartedaprimeirafasedaintervención(motivaciónesensibilización).

4.2. Segunda fase: investigación e coñecemento

As actividades están orientadas cara á procura de coñecementos relacionados co problemaambientalcausadoporunhaminametálicacomoadeSanfinsqueexpliquenascausasdomesmo.Estasactividadesinclúen:

- ovisionadododocumentalSanFinx1960,- aanáliseecontrastedeinformación,- aanálisedas concentraciónsdemetaispesadosno río/ría epresenzadeespeciesbioin-

dicadoras.

Convénqueestafaseseleveacabonosdíasinmediatamenteposterioresávisitaparanonperdero fío da intervención didáctica e que as actividades non fiquen descontextualizadas e deses-truturadas e que, pola contra, resulten verdadeiramente significativas e impliquen un com-promisocoaparticipaciónactivaparaaresolucióndoproblemaambientalaniveltantoindividualcomocolectivo.

4.3. Terceira fase: reflexión e crítica

Esta fasenondebe ser entendida comounha fase illada.Aíndaquenestemomentododesen-volvemento da programación se presentan unha serie de actividades específicas de reflexión eanálisecrítica,estasdebenestarpresentes tamén,enmaioroumenormedida,durante todoodesenvolvemento do programa, dado o seu forte carácter construtivista. Os debates e as pre-guntasquedebenfavorecerodebatepodenserintencionaisdentrodopropiodesenvolvementodoprograma,maistaménpodenxerarsedexeitoespontáneo,circunstanciaquedebeserapro-veitadaparaenriqueceroprocesoeducativo.

4.4. Cuarta fase: acción e comunicación

Nestafaseculminatodootraballorealizado,oqueimplicalevaradianteacciónsquecontribúanasolucionaroproblemaestudado.Se,nestaalturadoprograma,seconseguequeasparticipantesestean animadas a seren suxeitos activos da sociedade ante problemas como o aquí tratado,poderemosconsiderarqueoprogramaformuladotivoungrandeéxito.Oidealnestafaseéqueaformulación das accións que hai que desenvolver fose iniciativa das propias participantes (ini-ciativassobreasquedeberíanreflexionar,debateretomardecisiónsengrupo).Afiguradadina-mizadoracumprecunpapelasesorparagarantirqueasacciónsemprendidasseencadrendentrodoslímitesdaseguridadexurídicaepersoal.Comoexemplomeramenteindicativo,suxerimosasseguintesactividadesposíbeis:- Publicaciónsnasredessociais.- Organizacióndundebate-visionadododocumentalSanFinx1960.- Exposiónitinerante.

16

5. OBXECTIVOS

Osobxectivosquea seguir se enumeran seguenunhaorde cronolóxicaparella á secuenciacióndasfasesantesdescritas:

• Fomentaracreacióndunvínculoafectivocorío/ríaeaszonasafectadaspolaactividademineira, recoñecendo este contexto comoparte do seu entorno con significado e rele-vancianassúasvidas.

• Favorecerodesenvolvementodaactitudecríticafronteáocultaciónemanipulacióndosimpactos negativos, da enxeñaría social, ‘greenwashing’, así como fronte á inacción daAdministraciónenrelaciónaosproblemasambientais.

• Contribuírá identificacióndacontaminaciónderivadadaactividademineiracarentedosapropiadosmecanismo de redución de negatividades ambientais e facilitar o contrasteentre o estado de zonas non afectadas e zonas afectadas a través da análise e inter-pretacióndedatosdeconcentraciónsdemetaispesadosnorío/ríaeestudoscientíficosdoutrosparámetrosdecalidadeambiental,comoasespeciesbioindicadoras.

• Reflexionarsobreascausasdeseimpactoambiental,asconsecuenciasanivellocaleasúacontribuciónaproblemasglobais.

• Favorecer o debate construtivo como vía de procura de solucións á problemáticadetectada, procurando o equilibrio entre as intervencións antrópicas e o respecto aoambiente.

• Fomentar o desenvolvemento de accións para reaccionar contra o problema ambientalestudado.

6. CONTIDOS

6.1. Conceptuais

• Orío/ríacomoecosistemaefontedevidaearelacióndoserhumanocosmesmos.• Oimpactoambientaldaminaríadestrutivaedastransgresiónsdanormativaambiental.• As drenaxes ácidas demina,metais pesados e a súa introdución na cadea trófica coas

consecuentesimplicaciónsparaasaúde.• Sistemasdeminimización/tratamentodasdrenaxesácidas.Arestauraciónambiental.• Otratamentodainformaciónpolosmediosdecomunicación.

6.2. Procedimentais

• Visita guiada ao “Museo Mineiro San Finx” xestionado polo Concello de Lousame. Namesma xornada, ou en xornada distinta, roteiro ambiental guiado por membros decolectivosecoloxistas(suxeitaadispoñiblilidade).

• VisionadoeanálisedodocumentalSanFinx1960,contrastándoocoavisitaanterior.• AnálisededocumentaciónrelacionadacoasMinasdeSanfins.• Análise e comprensión das analíticas demetais pesados no río Sanfins e na ría, e con-

clusiónscientíficassobreoestadoecolóxicoeimpactosantrópicos.• Análise e comprensión da presenza de especies bioindicadoras no río Sanfins como

especiesbioindicadoraseconclusiónscientíficassobreoestadoecolóxicodomesmo.

17

• Procuradesolucións:asposibilidadesdetratamentoeminimizacióndasdrenaxesácidasdeminaequefacercoasrepresasderesiduosmineirossituadasnorío.

• Deseño e execución dunha campaña de información sobre a contaminaciónmineira enSanfins.

• Traballoenequiposedebates.

6.3. Actitudes, valores e normas

• Sensibilizacióncoaproblemáticaambiental.• Actitudecríticafronteaacciónsdestrutivasquedananoambienteeanteainaccióndas

Administraciónsqueopermiten.• Cuestionamentodosdiscursoseinformaciónsdosprogramassupostamenteeducativose

pordiferentesmediosdecomunicación.Desvendarasestratexiasdeenxeñaríasocial.• Actitudesderespectoetoleranciaparaodebateconstrutivo:dialogantes,argumentativas

edeescoitaativa.• Compromisocoaparticipaciónactivanaresolucióndeproblemas.• Valoracióndotraballodeequipo.Colaboración.

7. ACTIVIDADES

Como se adiantou no apartado de temporalización, o óptimo desenvolvemento desta unidadedidáctica sería a consecución de todas as súas fases,mais entendemos que a falta de dispoñi-bilidadedetempopodeserunatrancoparaamesma.Partindodesarealidade,presentamosaquíunhaseriedeactividadesquesepodenadaptaradiferentescircunstancias,variándoasacriteriodoequipodinamizador,porexemplo,encantoaoniveldecomplexidade(dependendodasidadesdasdestinatariasedopropiotempodispoñíbel).

Seoequipodinamizadornonconsiderafactíbellevaracabotodasasactividades,semprepoderáfacerunhaescollasegundoonivelderelevancia.Encalqueracaso,eencondiciónsdemínimos,recomendamostraballarasactividadesporvoltadodocumental.

7.1. Primeira fase: motivación e sensibilización

Actividade 1.- Visita ao Museu Mineiro San Finx

Aconcepción,contidosexestióndoMuseoMineiroSanFinxdependendoConcellodeLousameeda concesionaria mineira. Os seus obxectivos fundacionais son os de “crear expectativas,‘inquietude’eestadodeopiniónfavorábeis”atravésdun“labordidáctico”orientadoatrasladar“ásociedadeunhaimaxepositivadaindustriamineira”.

Malia a diverxencia entre visións (e precisamente por iso), anímase a experimentar a visita aomuseocomopuntodepartidada intervencióneducativa.Naalturadaredaccióndestaunidadedidáctica,avisitaaomuseoeomuseocomotalofreceunhavisióndaminaría,enxerale,destamina,enparticular,queapagaosseusgraves impactosambientais.Omuseoeavisitaacheganinformaciónserróneasousesgadasquemerecenseranalizadaspartindodoseucoñecemento.

18

Paraorganizaravisita,oequipodinamizadordeberácontactardirectamentecoConcellodeLou-same.Naligazónquesegueestátodaainformaciónprecisa:

http://www.concellodelousame.gal/index.php/gl/turismo/minas-de-san-finx

Osaspectosrelativosá loxísticadavisita (comopodenseros trasladosdogrupo)correspondenexclusivamenteaoequipoorganizador.Éoportunoqueavisitaaomuseoseconcerteparaunhahora omáis cedo posíbel demañá, demaneira que sexa posíbel realizar a seguinte actividade(roteiroambiental)namesmaxornada.

Actividade 2.- Roteiro ambiental

O roteiro ambiental da mina de Sanfins pretende colocar en contraste, de xeito inmediato, avisión da minaría ofrecida no museo coa realidade da degradación ambiental causada polaminaría.Concíbensedistintasposibilidadesparaarealizacióndesteroteiro:

1. Visitaengrupoacompañadademembrosdecolectivosecoloxistas locais(enfuncióndadispoñibilidadedestes.Paracontactar:info@saberes.eu).

2. Visitaaoutraminadesimilarescaracterísticaspróximaaogrupo(porexemplo,aminadecobredeTouro)paraoquehaberíaquecontactarcongruposlocaisdeactivistasecoor-dinarconelesaactividade.

Deoptarpolaprimeiraopción,paralograroimpactodesexadoeeconomizartempoerecursosentraslados,oroteiroterálugarnamesmaxornadacaavisitaaomuseo,xustoaseguir.

Obxectivos:

- Facilitaraobservacióndasprincipaiscaracterísticasdoecosistemaripícolapararecoñeceroseuvalorecolóxico.

- Favoreceracomprensióndarelaciónentreoserhumanoeorío:usos,infraestruturasaso-ciadas,impactos.

- Coñecernopropiocontextoosprincipaisproblemasambientaisquecausaaminaríaeasúa transcendencia social, económica e para a saúde, a través da comparación entre aszonasafectadaseasnonafectadaspolaactividadeextractiva.

- Favorecerodebateeosentidocríticoporcontrastedeinformaciónecuestionamentodeperspectivas,omisiónseincoherencias.

Material: o equipo dinamizador deberá incluír na súa loxística previa á visita a advertencia danecesidadedeasistiraoencontrocon:

- Calzadoeroupaadecuadaparacamiñarpolomonte.- Auganecesariaparaopaseo.- Lapisoubolígrafo.

Aseducadoraseeducadoresambientaisachegaránosrecursoseducativosnecesariosparaaacti-vidade:mapas,paneiscondiagramasefotografías,fichasdidácticas.

Desenvolvemento:Aactividadeorganízaseentrestempos:

1. Recibimento. A actividade comeza no exterior das instalacións do museo mineiro(coñecidocomoChandeAveláne,máisrecentemente,ChandaMina),ondeasguíasdoscolectivosecoloxistasrecibenogrupoerealizanunhabreveintroducióndaactividade.

2. Roteiro guiado interactivo. O roteiro constará de diversas paradas programadasdesignadas “puntos de observación”. En cada un destes puntos focalizarase a atenciónsobreelementosrelevantes,tantonaturaiscomoantrópicos.Onde,pormotivosdesegu-

19

ridade,non sexaposíbel acceder aun lugar relevante, utilizaraseunpanel substitutivo.Estableceraseundiálogointeractivosobrecadaelementonoqueserecorrea:

- preguntasqueanimenasparticipantesaformularhipóteses;- reflexiónssobreasmesmas;- esclarecementoseexplicacións;e,candoproceda,- conclusións.

Endeterminadospuntospoderasefacerentregadefichasdidácticasquecontribúancomosoporteparaasimilarconceptoscomplexos.

3. Despedida.Retornoaopuntodepartidaedespedida.

7.2. Segunda fase: investigación e coñecemento

Actividade 3.- Visionado e análise do documental San Finx 1960

Tempoestimado:dúassesións.

Obxectivos:

- Exercitar a capacidade de comprensión do formato de documental tirando del a infor-maciónmáisrelevante.

- Recoñecer os diferentes papeis das persoas que interveñen no documental (persoas dolugar,testemuñasdirectasouindirectas,antigostraballadoresdamina,representantesdeasociacións ambientais, investigadoras e investigadores, persoal do concello, etc.), rela-cionandoasdiferentesópticasdoproblema.

- Fomentaromanexodedocumentacióncomoferramentaparafundamentarargumentosedefenderposturas.

- Reflexionaredebatersobreascausaseasconsecuenciasdacontaminaciónedaposíbelroturadarepresa.

- Favorecerocuestionamentodasactuaciónsdedeterminadasautoridadespúblicas.- Analizarocontrasteentreainformaciónrecibidanomuseomineiroeaofrecidanodocu-

mental.

Material:

- Equipamentoaudiovisualparaaproxecciónevisionadododocumental(pódesedescargardebaldenaligazón:https://youtu.be/zv_z2EEn_V8).

- CuestionarioachegadocomoAnexoIdestaUnidade.- DocumentaciónachegadanoAnexoIIdestaUnidade.

Desenvolvemento: Antes da proxección do documental, organizaranse as participantes enpequenosgruposde4ou5persoasefarásellesentregadocuestionario(Anexo I,actividade3).Antes do visionado, é oportuno ler os distintos apartados do cuestionario para centrar a súaatenciónnosaspectosmáisrelevantesepodertomarosapuntamentosoportunos.

Feitoovisionado(50min.),póradisposicióndosgruposadocumentaciónrelacionadacodocu-mental(AnexoII)erepartirdexeitoequitativoealeatorioascuestiónsda1á14entreosgrupos.

Considerandoaduracióndodocumental,unhaposibilidadeédedicarunhasesiónaovisionadoeexplicaciónerepartodastarefas,mentresoutrasesiónsededicarááinvestigacióneáexposiciónconxuntadasrespostas,abrindoespazoparaaspreguntaseodebate.Ascuestións15e16,queseacompañandecadansúaimaxe,formularanseatodoogrupoparaoseudebate.

20

Actividade 4.- Caderno de actividades: Por que contamina a mina?

Tempoestimado:dúassesións.

Material:

- CadernodeactividadesincluídonoAnexoIII.- DispoñibilidadedeaccesoaodocumentalSanFinx1960.

Obxectivos:

- Contribuíráidentificacióndacontaminaciónderivadadaactividademineirairresponsábelefacilitarocontrasteentreoestadodezonasnonafectadasezonasafectadas.

- Asimilarosconceptos:o Drenaxesácidasdemina.o MetaispesadospresentesnoríoSanfins:substanciastóxicasbioacumulábeis.o Ocadmiocomosubstanciaperigosaprioritaria.o NormasdeCalidadeAmbiental.o Bioindicadoresdacontaminaciónmineira.

- Entender e valorar a complexidade das medidas correctoras necesarias para impedir acontaminacióneevitardanosambientaisirreparábeis.

Desenvolvemento: A actividade desenvólvese a partir de diferentes fichas de actividadesincluídasnocadernodeactividadesdoAnexoIII.

FICHA4.1:Oquevemoscosnososolloseoquenonpodemosver

Aficha4.1incluídanoAnexoIIIofrecedúasimaxes:unhacorrespóndesecuntreitodoríoaugasarriba da explotación mineira que non está afectado pola minaría, e a outra cun treito augasabaixodamina,estesegundoafectadopolaactividademineirae,polotanto,contaminado.

Apartirdesasdúasimaxesconvídaseáreflexiónsobreasevidenciasvisuaisqueseobservanentreosdoustreitos.Otreitocontaminadoofreceunhavisióndoleitodoríototalmentetinxidodecorlaranxa.Apartirdesefortecontrasteformúlanseunhaseriedepreguntasqueconvidanáinves-tigaciónsobreascausasdacontaminaciónesobreoquesonasdrenaxesácidasdemina.

FICHA4.2:Estudodasanalíticasdeauga

OsdatosdatáboaseguinteprocedendunhaseriedecatroinformesdeanalíticasincorporadasnoexpedientededescargasdeAugasdeGaliciaentreosanos2015e2016.

Elemento Cadmio(μg/L) Cobre(μg/L) Zinc(μg/L)

Augasarriba <0,02 <1até1,4 <9até13

Augasabaixo 1,6até7,4 49até272 59até253

NCA-MA 0,08 5 30

As analíticas de augas tomáronse no río Sanfins, augas arriba e augas abaixo das instalaciónsmineiras,eosresultadosdeconcentraciónsdemetais(cadmio,cobreezinc)mostranamudanzaexperimentadaenmenosde1km.Osdatosexprésanseenmicrogramosporlitro(μg/L)einclúenosvaloresmáximosemínimosdaserie.Asdiferenzasnosvaloresaugasabaixorespondenaqueospuntosdemostranon foronosmesmos,estando situadosmáispróximosoumáisafastadosdosfocoscontaminantese,polotanto,suxeitosadistintosniveisdedilucióne/ouprecipitación.

21

Inclúenseoslímitesmáximoslegaispermitidosparaestassubstanciasenmediaanual(NCA-MA).Osvalores“<” indicanqueosniveisson inferioresaos límitescuantitativosdedeteccióndo ins-trumental,istoé,demasiadopequenosparapoderenserdetectadosouinexistentes.

A ficha 4.2 incluída no Anexo III pretende abordar dun xeito simple e comprensíbel a inter-pretación dos datos tirados destas analíticas de metais pesados, ligándoas coa realidadeambientalatravésdareflexiónsobreasdiferenzasentrezonasafectadasenonafectadas,sobrecausas e consecuencias da presenza destesmetais pesados e sobre o estado actual das insta-laciónsmineiras (galerías de drenaxes, escombreiras, presas) e a ausencia dun sistema de tra-tamentodasdrenaxesácidasdemina.

FICHA4.3:MapasdeconcentracióndemetaispesadosnaríadeMuros-Noia

Aficha4.3incluídanoAnexoIIIpartedarevisiónduntreitododocumental(entreominuto41e42)ondesepresentandousmapasdeconcentracióndemetaispesados(decobreezinc)naría.

Nun primeiro momento trátase de que as participantes identifiquen e sinalen nun mapa dacomarcaazonaáqueserefirenosdousmapas,paradespoispasarareflexionarsobreasposíbeiscausasdesasacumulacións,incrementosfroitodainfluenciadoserhumano.

FICHA4.4:Bioacumulaciónebiomagnificacióneoseuefectonasaúde

A ficha4.4 incluídanoAnexo III recolleactividadespara traballarapartirdediagramasos con-ceptosdebioacumulaciónebiomagnificaciónreferidosasubstanciascontaminantes.Descríbesetaménun exemplo real das graves consecuencias para a saúde humanada inxesta de auga oualimentoscontaminadosconcadmio.

FICHA4.5:Estudodebioindicadoresdecontaminación.Macroinvertebradosfluviais

Esta actividade utiliza como documento de referencia o informe: Robles, S; ÁlvarezM. (2017).EstudiodemacroinvertebradosdelríoSanFins(Lousame,ACoruña).Napropiaficha4.5(AnexoIII)reprodúcenseostreitosmáissignificativosdoestudocoaintencióndequeogrupoteñacon-tactodirectocuntextocientíficorelativoaoríoSanfins.

Partindodocontidodesteestudoorganízasea fichade traballo.Preténdeseconela reflexionarsobre as diferenzas do estado ecolóxico entre as augas río arriba da explotaciónmineira e asaugas río abaixo, descrebendo así os impactos que a minaría causa nos ecosistemas e noambienteenxeral.

Actividade 5.- As solucións que (polo momento) ninguén asume

Tempoestimado:dúassesións.

Obxectivos:

- Reflexionarsobreasituación legalnaqueseatopanasexplotaciónsmineirascomoadeSanfins,carentedeestudode impactoambientalequenoncontacuntratamentoeficazparaasdrenaxesácidasdeminaqueprovocan.

- Reflexionarsobreasituacióndeabandononaqueseatopanasrepresasesobrequensonos resposábeis desa situacióneda falta de restauracióndo cauce fluvial noque se acu-mulanmilesdetoneladasderesiduosmineiros.

- Reflexionarsobreasposíbeissoluciónstécnicastantoparaevitareneutralizarasdrenaxesácidasdeminacomoparatratarosresiduoscontidospolasrepresaseaspropiasrepresas.

- Favorecerconestasreflexiónsacomprensióndacomplexidadedoproblema.

22

Material:

- AccesoaInternet.- Imaxesaéreasdediferentesanosnasqueseobservaaprogresivacolmatacióndarepresa

maior,AnexoIV.

Desenvolvemento:

Que facer coas represasmineiras e con todosos residuosnelasacumulados? Tendoen contaquenaactualidadeninguénsequerefacercargodasrepresase,polotanto,nonhainingúntipode pronunciamento (nin da empresa responsábel nin da administración) sobre as medidas derestauraciónambientalquecómprelevaracabo,estaactividadeconsistiráenreflexionarconxun-tamente sobre cales poden ser estas medidas. En todo caso, trátase de comprender a com-plexidadedoproblema.

A reflexión conxuntapodeorganizarse a travésdepreguntasque formulará adinamizadoraouequipodinamizadorapartirdaobservacióndasimaxesincluídasnoAnexoIV(imaxesaéreasdasrepresasdediferentesanosqueamosanoprocesodecolmataciónporresiduos).Comoexemplo,ficanaquíestaspreguntas:

- Fixádevos ben nas imaxes. Cales son as diferenzas que atopades entre as fotos máisantigaseasactuais?Sodesconscientesdecomoosresiduosforoncolmatandoovalfluvialnoslímitesestablecidospolarepresa?Podedesimaxinaracantidadederesiduosmineirossentratarquehaiacumuladosnesazona?

- Haidousproblemasgravesasociadosárepresamaior:acantidadederesiduosqueconténeopropioestadodomurodecontención.Quetipodeactuaciónspensadesquehaberíaquelevaracabopararematarconestesdousproblemas?Quefacercosresiduos?Comotratar a contaminación que contén? Como solucionar o problema das represas? Quehaberíaquefacerprimeiro?Porque?

- Tería sentido acometer a restauración da zona sen considerar a orixe do problema?Deondeproveñenasacumulaciónsderesiduoscontidosdurantetantosanospolasrepresas?Seríapreciso,polotanto,acometeraomesmotempoarestauracióndaescombreira(casodeaminaficarparalizada)ou implantarunsistemaderetenciónetratamentodaconta-minacióneficaztantodospropiosáridoscomodasescorrentías.

Plantadetratamentodeaugasácidasdemina.Asdrenaxesácidasdeminaprodúcenseindepen-dentementedequeunhaminateñaounonactividade,aíndaqueaumentancoaactividade,porxerarmaiorexposiciónenescombreirasegaleríaspreviamenteinundadasquesonachicadasporbombeoougravidade.

Proponseparaesteapartadofacerunhainvestigaciónnaredeprocurandoinformaciónsobreosdiferentes métodos de tratamento de drenaxes ácidas de mina (métodos activos e pasivos)segundosexanformuladosparaexplotaciónsenactivoouparalizadas.Estáclaroquenonsetratadecomprendertodososaspectostécnicosedecálculoqueestasplantasdetratamentorequiren,senóndeterunhavisiónxeraldasúacomplexidadequeleveáreflexióndecomoéposíbelquedurante tanto tempo se obviase e se eximise ás concesionariasmineiras da súa instalación, enparticular, do papel e responsabilidade non só das concesionarias mineiras senón tamén dasadministraciónpúblicasconcompetenciasdesupervisiónsobreaactividadeeimpactoambiental.

23

7.3. Terceira fase: reflexión e crítica

Actividade 6.- Exposición de conclusións e debate

Aínda que a reflexión e o debate deben acompañar todas as actividades descritas nesta pro-gramación, si que resulta preciso contar cunha actividade específica na que se faga unha valo-ración xeral de todo o problema ambiental estudado, tanto da súa parte directamente rela-cionada co impacto ambiental, comoda relativa ás responsabilidades atéomomentonondes-lindadas.Trataranseaquíbrevementeaxeitoderesumo(porqueenténdesequexaforantratadascon profundidade nas actividades anteriores) as causas, as consecuencias e as solucións doproblema, deixando prioridade para un tratamentomáis dilatado ao principal obxectivo destaunidade:Quepodemosfacerparacontribuírasolucionaroproblema?

Apersoaouequipodinamizadormoderaráodebate/exposicióndeideas.

7.4. Cuarta fase: acción e comunicación

Nesta faseculmina todoo traballo realizadoeconsisteendesenvolverasacciónsacordadasnaanterior actividade entre o grupo e o equipo dinamizador. Como exemplo preséntanse tresposíbeisacciónsparadesenvolverqueseenmarcaríandentrodaprogramacióndunhacampañadeinformación.

Actividade 7.- Desenvolvemento de campaña informativa

Exemplosdeactividades:

1. Publicación e divulgación a través dalgunha plataforma dixital á que estea vinculado ogrupodunhaouvariasreportaxessobretodaainformaciónrecollidaedesenvolvida.

2. Organización dun debate-visionado do documental Sanfins 1960 implicando a parti-cipacióndepersoasalleasaogrupodetraballo.

3. Exposiciónitinerante.ElaboracióndemuraisinformativossobreaproblemáticaambientaldasMinasdeSanfins,plasmandoo traballoprevio realizadosobreo temarespectodascausas, responsabilidades, consecuencias e solucións. Contactando con outros grupossociaiseculturaisparaexploraraposibilidadedeexpolosnassúasinstalacións.

8. ANEXOS

1. CuestionariosobreodocumentalSanFinx1960.

2. DocumentaciónrelacionadacodocumentalSanFinx1960,actividade3.3. Cadernodeactividades.

4. Imaxesaéreasdarepresamaior(1945-2009).

24

Anexo I

Cuestionario sobre o documental San Finx 1960

(actividade nº3)

Visionado e análise do docu-mental CUESTIONARIO Lede con atención as seguintes cuestións. Despois prestadeatenciónaovisionadododocumental. Finalmente, traballade en pequenos grupos para responder aspreguntas.

1. Naparteinicialdodocumentalintervénunhatécnicadomuseomineiro.Oseudiscursoé similar ao que se reproduce na visita guiada ao museo? Fai algunha mención aoimpactoambientalcausadopolamina?Quedinodocumentalsobrea“balsadedecan-tación”?

2. Aspersoasqueparticipannodocumental refírensecondiferentes termosás represasmineiras situadas no río Sanfins: balsas de decantación, “embalses”, balsas de lodos,depósitos...Explicadecoasvosaspalabrasoquesonesas represas,candoeporquenforonconstruídaseconquefinalidade.

3. Achades que as represasmineiras se construirían se non houber previamente recla-maciónsdaveciñanzapolaafectacióndaminaássúasterrasemuíños?Localizadenadocumentaciónachegadaevidenciasdocumentaisdasreclamaciónsdaveciñanzaedasacciónsemprendidaspolasadministraciónspúblicas.

4. Queaconteceunoano1960?

5. Segundoodocumental,undosproblemasmáisgravessonasdrenaxesácidasdeminadescargadas no río e que implican altos niveis de metais pesados, concretamentecadmio,cobreezinc,sendoocadmioespecialmentetóxico.Conquetipodeestudosserevelaestacontaminación?Calessonasdiferenzasentreoestadodoríoantesdaminaedespoisdamina?

6. Aínda que boa parte das testemuñas que aparecen no documental non explican ascausasfísicasequímicasdaafectaciónambientaldorío,sonconscientesdequeacon-taminacióncausadapolaminavaialéndosrexeitosmineirosvisíbeisnassúasterrasemuíños.Enquetermosexplicanesapercepción?

7. A representante da asociación Petón do Lobo denuncia a denegación por parte dogobernodoaccesoao InventariodebalsasyescombrerasdelaComunidadAutónomadeGaliciade1999.AnteeseobstáculoacabaronporlevaroseucasoanteoorganismodaONUresponsábeldocumprimentodaConvencióndeAarhus.Porqueachadesqueseobstaculizouoaccesoaestedocumentoporpartedocolectivoecoloxista?

8. As representantes de Verdegaia e Petón do Lobo explican que no ano 2000 os res-ponsábeisdaminanonpresentaronos“planosdelabores”,obrigatoriosporlei,apesardellesserenrequiridosreiteradamenteporpartedaadministración.Isodeberíamoti-var a caducidade das concesións, mais non se tomaronmedidas, emantivéronse os

dereitosmineiros intactos.No iniciododocumentala técnicadomuseoexplica, refe-ríndosea eses anos:“a concesión segueactiva, enningúnmomento separaliza”. Porquepensadesquenonsedeclarouacaducidadedasconcesións?

9. En 2009 preséntase un proxecto para o reinicio da actividademineira ao que lle foirequiridounEstudode ImpactoAmbiental. Localizadenadocumentaciónoparágrafonoqueaadministración lle requireáempresaapresentacióndeseestudo.Chegouaempresaapresentaresedocumentodeimpactoambiental?Comoachaisquefoiposí-bel que a empresa continuase co proxecto mineiro sen cumprir con esta condiciónestablecidapreviamente?Calespodenserasconsecuencias?

10. Neseproxectodesaparecenasrepresasmineiras,senqueaempresaplanificaseoseudesmantelamentoearestauracióndoespazoafectado.Anosdespois,opropiogobernochegaanegarqueasrepresasmineirasteñanquevercoaminaemesmoafirmaquearepresamáisgrandeseconstruíraorixinariamenteparaunhacentralhidroeléctricadaque non hai noticia ningunha. Localizade na documentación os textos nos que ogobernoapoiaestaidea.Comodefiniriadeseexplicariadesestasituación?

11. José Romarís, representante de PLADEMAR emariscador na ría afectada, foi ao Par-lamentoEuropeoparadefenderanecesidadedequeseabraunhainvestigaciónsobreo incumprimentoda lexislaciónambientalnaminadeSanfins.Aquesedebeapreo-cupacióndasmariscadoras?Nawebwww.vidaeria.orgacharedesmáisinformación.

12. Comodefiniriadesoestadodasrepresasentermosdasúaseguridade?

13. Calesseríanasconsecuenciasparaacomarcadaroturadapresamáisgrande?

14. Quen pensades que son as persoas responsábeis de que a día de hoxe as represasmineirascontinúenabandonadasameazandocundesastreambiental,equedaminasecontinúendescargandonoríometaispesadosquecontaminanaría?

15. Esta imaxe é parte do libro A mina contamina.Estáinspiradanocartazdo“3ºEncontrosobreosimpactos da minaría” que organizou a rede decolectivossociaiseambientaisContraMINAccion.Queachadesquesepretendetransmitirconela?

16. Cal é a vosa opinión sobre o cartaz que aparecenaestradaáentradadoConcellodeLousamenoqueseindica“Lousame,naturezamineira”?

27

ANEXO II Documentación relacionada co documental San Finx 1960

(actividade nº 3)

ActadasesiónplenariadoConcellodeLousamede2dexaneirode1924

ApropuestadelConcejalSr.BlancoFernándezacuerdalaCorporaciónquelaAlcaldíaordenealgerentedelasminasdeVilacobaprocedaalalimpiezadelríoquevienedelasminastalpuntollamado“Presqueira”,porhabergranacumulacióndeescombrosprocedentesdellaboreodelasminas,queimpidenelfuncionamientonormaldelosmolinosqueexistenenlasmárgenes.

Memoriadescriptiva“ExplotacióndelasminasdeestañoyWolfrandeSanFinx”,doenxeñeirodeminasManuelPeónMartínez(1940)[I]

Laclarificacióndelasaguasturbiasprocedentesdellavadodemineral,seefectúaporelprocedimientodedecantación.Enlosaños1924y1925seconstruyerontresestanquesdedecantaciónpararecogerlagravayarenaestérilesdellavado,quellevalasaguasensuspensiónalobjetodequeestasaguasvertiesenenelriodebidamenteclarificada.Mástarde,en1928,seconstruyeunmuro-presade4metrosdealtura,cerrandotransversalmenteunacañadayconstituyendounenbalsede4,200metroscúbicosdecapacidad,comocomplementodelsistemadeclarificaciónyesdondesedecantanlasarenasquenofueronretenidasenlosdepósitosanteriores.

OficiodoXerentedaMina,FernandoGarrido,aoAlcaldedeLousame

Comoconsecuenciadesuatto.oficiode18delquerige,hemosordenadolalimpiezadelrioenellugarquecita,enelquéasicomoenlosdemáslugares,estimamosnopuedeexistirgranaglomeracióndearenas,dadoquehasidoconstruidounembalsequelasretieneyademásnohácesadolacuadrillaqueparatalfintenemosdestinada.DiosguardeaV.muchosaños.Vilacoba24Octubrede1929

Memoriadescriptiva“ExplotacióndelasminasdeestañoyWolfrandeSanFinx”,doenxeñeirodeminasManuelPeónMartínez(1940)[II]

Conelfindecompletaréstesistemadeclarificación,seproyectóyconstruyóúltimamente,en1939otrodepósitodedecantacióndeaguas,aprovechandounagargantanaturaldelterrenoyformandoconazudunapresaenlaquelasaguassufrenunasuficientepérdidadevelocidadyladecantaciónsellevaacaboconlosresultadosconvenientes,quesonlosdequelasaguasseanutilizadasenlodiversosusospúblicos.Elvolumendelembalseesde8.400metroscúbicos.Estedepósitorecogelasarenasylodos―sobretodoestosúltimos―queescapandelosanterioresestanquesdedecantación,conlocualyenvirtuddelrespetablevolumendedichabalsa,lasaguas,alquedarcasienreposo,permiten

favorablementelaacciónsedimentariadelosmaterialesensuspensiónenungranrecorridoyduranteeltiemposuficienteparaconseguirlaclarificación,yaquesiendoelvolumendeaguasaclarificarde34metroscúbicoshora,setardaunos10díasenllenarelembalse.Ademássesabequeelvolumendelodosyarenasquelasaguasllevanensuspensiónesel0,83por%delvolumendeéstasysuponiendoqueloslavaderostrabajenaplenacargalas24horasdeldíay300díasalaño,elvolumendesedimentoseráde2.000metroscúbicosporañoyportantoelvolumendesedimentoseráde2.000metroscúbicosporañoyportantoelembalsesetardeenllenarsecuatroaños.Seráprecisohacerlalimpiezacadacuatroañosydeesaformaconseguimoslatotalcaptacióndelasarenaseimpurezasdelasaguasdejandoéstasenbuenascondicionesparaelusopúblico.

SolicitudedeJosédelaSernaGasseteJoséVázquezCabanelade24deabrilde1944dirixidaaoAlcaldedeLousame

Almargendelosterrenosquecomprendeelmencionadoregistro,enplanoinferior,correelarroyoconocidoconelnombrede“Froxán”o“SanFinx”,enelcualexisteunembalseoestanquededecantaciónque,porllevarvariosañossinlimpieza,cubredearenaunasuperficieconsiderabledeterrenocomunalinmediatoalcauce.Comolafinalidaddetalembalseesevitarquelasaguasllevenfangooimpurezasperjudicialesparalasfincasexistentesdespuésdelapresaquelesosteniene,sehallapracticamenteinservible,yaquehabiéndoseacumuladoenélhastalaalturadelmurodecontenciónresiduosestérilesyareniscosprocedentesdefábricasdeconcentracióndemineralesydearrastresdeaguaspluviales,noeseficazsinosevacíaylimpiaenformaadecuada.

ActadareuniónentreoAlcaldedeLousame,oXefedaIrmandadeSindicaldeLabradoreseoDirectorFacultativodaMinaen6dexullode1966

ElSrAlcaldehacepresentealreferidoSr.Facultativolaalarmaproducidaentreelvecindarioalsaberquehanabiertoeldepósitoenqueseconcentranlasarenasproducidasporlamina,yquehansalidoarrastradasporelaguavarioscentenaresdemetroscúbicosdearenaque,localizadaahoraenlasdepresionesdelazonaaltadelarroyoSanFinx,apenasvenganlascrecidasdelinviernoseránarrastradascongranpeligrodeconvertirenerialesmuchastierrasdelapartecorrespondientealvallequedichoarroyocruzaensuparteinferior.PideennombredetodoslosvecinosquetometodaslasmedidasdeprevisiónoportunasparaquelasaguasdelarroyoSanFinxnovuelvanaarrastrarunasolaarenadelasproducidasporlamina,yquerespectoalasquehansalidoahoratomelaprovidenciaqueestimeconvenienteparaevitarcausendañosalasfincasyque,deproducirse,habránderesponderdeellos.HaceconstarelSr.Alcaldequeconsumogustoprestarácuantaayudaycolaboraciónnecesitelaminaparasumáseficazybrillanteexplotacón.Peroen

maneraalgunaconsentiráquesecauseelmenordañoniperjuicioenlosbieneseinteresesdelosvecinosdeltérminocausadosporaquellaexplotación.ElSr.jefedelaHermandadhacesuyaslaspalabrasdelSr.Alcalde,yquierequeconstequesilleganaproducirsedañosporelarrastredearenasdelaminaSanFinxestahermandadseuniráalaAlcaldíaparaentablarcuantasaccionesfuerennecesariashastaconseguirlaplenareparacióndelosdaños.YdeseaquelaEmpresatometodaslasmedidasnecesariasparaevitarlosperjuiciostancuantiososquedeotromodopuedencausarse,yaquelastierrasdelvallebajodelarroyoSanFinxsonmuyextensasydeprimerísimacalidad.ElSr.DirectorFacultativodeMinasSanFinxmanifiestaqueaunreconociendoquehasalidoalgunaarenaconmotivodelasoperacionesllevadasacaboeneldepósitocorrespondiente,estashansidoencantidadinsignificanteyesperanoproduzcanelmenordañoporconsiderarlasperfectamenteabsorviblesporlanormalcorrientedelArroyo.YprometequeparalosucesivolaEmpresatomarátodaslasmedidasnecesariasyefectuaráunavigilanciacontinuaquehaganimposibleelarrastredearenasporelarroyo,ynohabrálugaradañosniatemoresdequeseproduzcan.Nosiendootroelobjetodeestareunión,selevantayterminaconcretandoenlapresentelostérminosdelaadvertenciaquécomprende,firmándolatodoslosseñoresasistentesanteelSecretariodelAyuntamientoqueasistióalamismaydafédesucontenido.

OficiodoAlcaldedeLousameaoGobernadorde8deoutubrode1966

Excmo.Señor:Lasminas“SanFinx”,enclavadasenestetérminomunicipal,hanrecogidosiemprelaenormecantidaddearenaqueproducenparalaextraccióndemineralesenuncerradoespecialmenteconstruidoparaello.Yofreceunaimportanciacapitalquelasarenasnosalgandeallí,yaqueenotrocasosonarrastradasporlasaguaseinvadenunaferacísimavegadeestemunicipioconvirtiéndolaenzonaestéril.Talocurrióenelaño1.960que,conmotivodeunascrecidasserompióuntablóndelacompuertadelcerramientoantesmencionadoyporallisalieronmilesdetoneladasdearenaquearrastradasporlasaguascubrieronunaextensazonadelaferazvegareferidaydejaronestérilesmuchastierras,algunadelascualescontinuatodavíasinvegetacióndeningunaclase.Yahora,enpoderdeotraEmpresalasminasdereferencia,mantienenabiertalacompuertadelcerramientodelasarenasdandolugaraunasalidaconstantedeestasquevadepositándoseenlasdepresionesdelarroyo“SanFinx”yqueconlascrecidasdeinviernoesnaturalvayanadepositarsesobrelazonadelvallequenormalmentesecubreconlasaguasdeestasavenidas.Ademásdelpeligroquesuponelaposibilidaddeunturbiónrápidoquepuedeincrementaranticipadamenteeldaño.

HemosrequeridoalFacultativoencargadodelasminasparaquecerraseesacompuertaytomaratodaslasmedidasqueimpidieralasalidadearenasyobservamosquehahechocasoomisodetalrequerimientoylacompuertasigueabiertaylasarenassiguensaliendo.Porelloyanteeltemordequevuelvaaocurrirlodelaño1.960,produciendolosmuycuantiososperjuiciosqueentoncessecausaron,lopongoenconocimientodeV.E.porsiestimaconvenienteintervenireficazmenteobligandoalaEmpresademinas“SanFinx”aquemantengacerradaslascompuertasqueimpidenlasalidadearenas,yseleshagaresponsablesdelosdañosqueporincumplimientopudierancausarseenlasfértilestierrasdelacomarcaqueresultaafectada.Delverdaderodesastrede1.960,puedeinformarlelaCámaraOficialSindicalAgraria,queconociódelasunto;yelsimplerecuerdoatemorizaaloslabradoresdueñosdelastierrasamenazadas.DiosguardeaV.E.muchosaños.Lousame,8deOctubrede1.966.

OficiodoAlcaldedeLousameaoGobernadorde5dedecembrode1967

PorvariosseñoresConcejaleshasidoadvertidaestaAlcaldíaquelasMinasSanFinxtienennuevamenteabiertalacompuertadelaescombrera,porlacualestásaliendoarenaconelaguaqueladepositaenellechodelarroyoquellevaelmismonombre,ysetemefundadamentequeconlascrecidasinvernalesestasarenasvayanaextendersesobrelasfértilestierrasdelvallequeelcitadoarroyoatraviesa,yqueserepitalacatástrofede1.960queconvirtióenerialesmuchasparcelasdeprimerísimacalidad,algunastodavíahoyimproductivas.Enlosaños1966y1967hubimosdeacudiraeseGobiernoparaqueseobligaraalaEmpresaacerrarlacompuerta,ynopasaraarenaalrío,motivandosusescritosnos.1.329de29deNoviembrede1.966,y385de20deAbrilde1.967:ambosdelNegociado5.10.1.Yahora,comonuevamentevuelveaestarabiertalacompuertadelaescombrera,cundelaalarmaentrelospropietariosdefincasamenazadas,entradosyaenlaépocainvernal.PorelloruegoaV.E.ordenealaEmpresadeMinasSanFinxquecierreelDEPOSITODEARENASdemodoquenodejepasarlamenorcantidaddeestasallechodelarroyo.

PlanAnualdeLaboresdasMinas“SanFinx”paraoano1983

Sehacerradolacompuertaqueexistíaenunapresaenelríoyqueoriginaungranembalseparaparadecantacióndepartículasensuspensiónprocedentesdenuestrolavaderoyqueocasionabanalgúndañoalaagriculturaribereñaaguasabajo.Apartirdelapresaelaguacirculalimpia,conloqueseextinguióeldañoyseacabaronlasquejasdelaCámaraAgraria.

InformedoServizodoAmbienteNaturaldaXuntadeGaliciacondata12desetembrode1991

3.-MedidasanticontaminantesadoptadasyestadodelasinstalacionesEnsudíaseconstruyóunapresaenelcaucedelríoconelfin,entreotros,defavorecerladecantacióndelaspartículassólidasprovenientesdelosarrastresensuvasoyevitarelenturbiamientodelasaguas.Actualmente,dichapresaseencuentracolmatadaconloqueseanulasucapacidaddedepuración.Esdedestacarlaausenciademedidasqueevitenlaerosiónhídricadelaescombrera,comoson,laestabilizacióndelostaludes,laimplantacióndecubiertavegetal,elaterrazado,etc.

4.-AnálisisdeaguasLatomademuestrasseefectuóenundíaconausenciadeprecipitaciones,aguasarribadelapresa,enlapresayaguasabajodelamisma.Unavezanalizadas,secomprobóunamoderadaacidezenlasaguasdelapresa,valoresmoderadamentealtosdecinc,tantoenlapresacomoaguasabajodelamismayvaloresmuyelevadosdecobreenlosmismoslugares.

5.-PeligrosparaelecosistemayposiblesinfraccionesLapresenciademetalespesadosenelaguaylosocasionalesenturbiamientosenépocasdemáximaprecipitaciónalteransindudaenecosistemafluvialsuperandolosvaloresmáximostolerables.Laausenciadepecesdetectadaenelrío,entrelapresamencionadaysudesembocaduraenelríoTRABA,másdetresKilómetros,asícomoelfracasodediversasrepoblacionesdesalmónidosefectuadasporesteServicioloconfirman.EsevidentequeinfringelavigenteLeydePescaFluvial,sinperjuiciodequeexistanotrasinfraccionesdedisposicioneslegalesenvigordelacompetenciadeotrosServiciosuOrganismos.

6.-Medidasatomar

Escombrera: -Estabilizadodetaludes -Aterrazamiento -Reforestación

Presa: -Excavaciónytransportedesedimentoavertedero deresiduosindustriales

Cauce: -Limpiezadelcauceafectadoyposteriorrepoblación.

PlansAnuaisdeLaboresMinas“SanFinx”(1996-2000)

Inventario,ReconocimientoyEvaluacióndeRiesgosdebalsasminerasyescombrerasdelaComunidadAutónomaGallega(1999)Fragmentodafichan.º2030do“InventariodeBalsasyEscombrerasdelaComunidadAutónomadeGalicia”,relativaásrepresasmineirasdasMinasde“SanFinx”:

(...)

Anteproyectobásicoyplandirectorparalarehabilitacióndelamina“SanFinx”(Lousame)realizadoparaaXuntadeGalicia(2002)ExtractodoPlanon.º1edo“Inventario,EstadoActualyActuacionesFísicas”,“2.5.6Presas”

Unitinerariotranscurriráalolargodelrío,deestemodosepodrádisfrutartantosipartimosdelpueblocomodelaescuela,deunrecorridoquepermiteconocerlaexistenciadevariosmolinos,lavegetaciónriparia,etc.Eltrayectofinalizaenlapresagrande,opresanº2,dondetrasunacondicionamientodesti-nadoparatalfin,sisedesea,sepodrádisfrutardeunrefrescantebaño.

LosposiblesrecorridosserecogenelelplanoNº1“ItinerariosyAcondiciona-mientodeExterior”.(...)Sedispondránmesas,bancosycartelesinformativosalolargodelterritorio(...)

Elentornodelapresasedotarádelosmediosnecesariosparaquienquieraaprovecharparacomer,relajarse,ein-clusodarseunbaño,unavezabandoneelcocheenalgunadelasdistintaszonasdestinadasparatalfin,deseehacerlo.

RutadeSendeirismodasMinasdeSanFinx(ConcellodeLousame)

PartindodaPrazaTeodomiroHidalgocomezamosacamiñarpolomediodaagradeCruidoatachegarápiscinamunicipal,ondecambiaapaisaxetrasmeternosporunhavellacorredoiraquenosaproximaáaldeadeAldeagrande.Alí,napartealtadaaldeatomamosocamiñopolomontecaraaSanFinx.Transcorridosuns20minutos,albiscamoso“charco”oubalsadedecantacióndamina,queconsistenunpequenoencoronoríodaMinaouRabaceiras.Esteencoroformabapartedasinstalaciónsdamina,easúafunciónconsistíanadecantacióndaspartículasensuspensióneareasquebaixabannaaugadorío.1

1https://web.archive.org/save/http://www.concellodelousame.gal/index.php/gl/turismo/rutas-de-sendeirismo/38-turismo/sendeirismo/142-ruta-de-sendeirismo-das-minas-de-san-finx

InformedaXuntadeGaliciade25deoutubrode2004

...sedesprendequeelestadodeestasconcesionesesdeinactividad,(constanautorizacionesdeparalizacionestemporalesenlosaños1990,91,94y96,noposteriores),realizándoseúnicamentelaboresconservaciónyvigilanciadelasinstalaciones.Dichoestadoseprolongadesdeelaño1990,debidoalacaídadelascotizacionesdeestañoywolframio.Ademáseltitularnohapresentadoplandelaboresdesdeelaño2000.Alavistadelosantecedentesexpuestosseinformalosiguiente:1.SedeberequeriraltitulardelasconcesionesparaqueenelplazomáximodeunmespresenteanteestaDelegaciónProvincialparasuaprobación,segúnseestableceenelartículo169delReglamentoGeneraldeNormasBásicasdeSeguridadMinerayenlaITC.MIE.S.M.13.0.0ldedichoReglamento,unproyectoenelqueestablezcanlasmedidasdeseguridadconducentesagarantizarlaseguridaddelaslaboresparalizadas.AsimismodeberápresentarenelplazodetresmesesPlandeRestauraciónadaptadoalarealidaddelaexplotaciónyajustadoaloexigidoporelRealDecreto2994/1982,de15deoctubre,sobrerestauracióndelespacionaturalafectadoporlasactividadesmineras,elcualyahabíasidorequeridoporestaDelegaciónel21deseptiembrede2001.2.Independientementedeloanterior,tambiéndeberequerirsealtitulardelasconcesionesparaqueenelplazodeseismesessereanudenlaslaboresdeexplotación,advirtiéndolequeencasodeincumplimientoseprocederáaliniciodeexpedientedecaducidaddelasconcesiones,envirtuddelartículo109.g)delReglamentoGeneralparaelRégimendelaMinería.Previamente,enelplazodetresmesesdesdeelanteriorrequerimiento,deberápresentarseparasuaprobaciónelproyectodeexplotación,segúnestablecenlosartículos55y/o111(segúnelcaso)delReglamentoGeneraldeNormasBásicasdeSeguridadMinera,acompañadodelcorrespondienteestudiodeevaluaciónambientalcorrespondienteaeseproyectodeexplotación.

ResolucióndetransmisióndedereitosmineirosdoGrupoMineiroSanFinxde30dedecembrode2008

Estaautorizaciónquedacondicionadaápresentación,naDelegaciónProvincialdaConselleríadeInnovacióneIndustrianaCoruña,daseguintedocumentación:(...)- Presentar,noprazodetresmeses,unestudodeImpactoAmbientaldo

proxectoquenosocupa,conformeoRealDecretoLexislativo1/2008,de11dexaneiro,poloqueseaprobaotextorefundidodaLeideAvaliacióndeImpactoAmbientaldeproxectos,edemaisnormativadeaplicación.

InformedaXuntadeGaliciade5dedecembrode2017

Encantoaoestadoactualdoentorno,degradadopolaactividadeanteriorátransmisióndosdereitosáempresaactualmentetitular,unicamentepodemosindicarqueesatransmisióndedereitosimplicataménatransmisióndasobrigasadministrativasrelativasaorestauracióndosterreosafectadospolaactividademineira,incluídosossituadosnazonadedominiopúblicohidráulico.Nestesentido,presentaespecialrelevanciaaproblemáticarelacionadacoaexistenciadásdúaspresasdeformigónaugasabaixodaentulleiradaexplotación.Sebennonconstanoexpedientedaexplotaciónmineiraningunhareferenciaáautorizaciónporpartedaautoridademineiradesasinstalacións,queademaisnoncumprenningunhafunciónrelacionadacoprocesomineralúrxicoempregadoparaaconcentracióndosminerais.Descoñéceseomotivodasúaconstrucción,xaquetampoucohaiconstanciadaautorizacióndunaproveitamentohidroeléctrico,peroaafirmacióndequeseconstruíroncoaintencióndexerarundepósitodelodosnontenningúnfundamentotécnicoenrelacióncoastécnicastradicionalmenteempregadasenminaría,xaqueasconcidiónsqueseatopannocoucedoregosontotalmenteopostasásnecesariasparaprovocarunhadecantacióndossólidosensuspensión(baixavelocidadedolíquidoquesetraducenunaltotempoderesidencia),eademaisunhavezqueseproduceunverquidoaomedioexterno,oquesepretendeéadispersióndoscontaminantes,nonasúaconcentración.Nonobstante,oquesiécertoéqueasditaspresasatópansecolmatadasconsedimentosarrastradosdesdeaentulleiradaexplotación.Consideramosque,nomarcodoplanderestauración,esemprebaixoaxestiónporpartedoorganismodecuncaporestarendominiohidráulico,aempresaexplotadoradeberáporosmediosnecesariospararevertirasituaciónexistente.

InformedaXuntadeGaliciade21dexaneirode2019

EstajefaturaterritorialdeACoruñahavenidomanteniendodesdequeseanalizóladenunciadelaasociación“PetóndoLobo”el14/03/2016,dudassobreelpretendidousodeestaspresasdehormigón(concretedam)enelprocesomineraúrgicodelaminadeSanFinx.Fundamentalmenteenelinformede15/04/2016sehamantenidoqueelusomásprobableeselhidroeléctrico.

Estajefaturaterritorialhaconseguidolocalizarestasestructurasenunafotoaéreamuypococonocida,lafotografíaamericanaserieAde1945-1946.Seadjuntaesafotografía,obtenidadewww.ign.es(páginaoficialdelInstitutoGeográficoNacional).

Seobservalaobradecierredelapresadehormigón(concretedam)mayor.Enelbordesurdelaobradecierreseiniciaunahuellacuyatrazacoincideperfectamenteconunacurvadenivel.Alfinaldeestatrazahayotratraza,éstaperpendicularalascurvasdenivel,queunelaobrasuperiorconellechodelrio.Esindudablequelaprimeratrazaeslaobradecanalizacióndelasaguas,quepermitemantenersuenergíapotencial,hastalasegundatraza,quesecorrespondeconelelementodecanalizaciónquepermiteaprovecharlaenergíahidroeléctricadelasaguas.Deboresaltarquelapresadehormigóntienesudispositivodealivioenlapartesur,esdecir,delmismoladoquelaobradecanalizaciónindicada,corroborandoloobservado.

Estaesunapruebairrefutabledelcarácteryconcepciónhidroeléctricadelapresadehormigónmayorcitadareiteradamenteenlacomunicación.

39

ANEXO III Caderno de actividades (actividade nº4)

1.Oquevemoscosnososolloseoquenonpodemosver.

2.Estudodasanalíticasdeauga.

3.MapasdeconcentracióndemetaispesadosnaríadeMuros-Noia.

4.Bioacumulaciónebiomagnificacióneoseuefectonasaúde.

5. Estudo de bioindicadores de con-taminación. Macroinvertebrados flu-viais.

•

O que vemos cos nosos ollos e o que non podemos ver Asdúasfotografíasseguintesamosanoestadodoríoendoustreitosdiferentes:undelesríoarribadaminaeooutroxustoabaixodarepresaderesiduosdamina.

• Quediferenzaspodedesatoparentreesesdoustreitos?__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

• Consideradesquealgúndesestreitospodeestarcontaminado?Porque?

__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

Acorlaranxanoleitodoríosonprecipitadosdeóxidodeferroeoutrassubstanciasmetá-licas. InvestigadeoquesonasDRENAXESÁCIDASDEMINA,procurandocomprendereexplicaroseguintediagramarelativoásúaxeraciónnocasodasminasdeSanfins:

CADERNO DE ACTIVIDADES. A mina contamina. 1

Como podedes ver non é só nas galerías da mina onde se xeran drenaxes ácidas. Aescombreira onde seacumulanos residuos ficaexposta taménaoosíxenoeáaugadachuviaqueescoa,contaminándoseepasandoaoríosenningúntipodetratamento.

Oseguintediagramarelacionaociclohidrolóxicocoaminaría. Imaxinadequetedesqueexplicar a outro grupo os problemas causados por unhamina coma a de Sanfins. Tra-balladeenpequenosgruposparaprepararesabreveexposiciónapartirdodiagrama.

Auga,oxíxenoepiritasreaccionanformandoácidosulfúricoquedisolveosmetaisdarocha

Auga,oxíxenoerestosdepiritasexpostosnaescombreirareaccionanformandoácidosulfúricoquedisolveosmetais

Infiltracióndeauga

GaleríaOxíxeno>

Osmetaispesadosincorpóranseaocaucefluvialdirixíndoseáría

Escombreira

Estudo das analíticas de auga Comocorroboraramosnaanterioractividade,asminasmetálicasxerandrenaxesácidasdeminaquecausanadisolucióndemetaispesados.Mais,quesonosmetaispesados?

Oconceptodemetalpesadononestáclaramentedefinidoadíadehoxepolacomunida-decientífica.Entermosxenéricos,ereferíndonosaelesnocontextodacontaminación,respondeacriteriosbiolóxicosdefinidosenfuncióndasúatoxicidade.

A seguinte táboa mostra un resumo das analíticas de metais pesados do organismopúblicoAugas de Galicia realizadas en diversos puntos do río San Fins (augas arriba eaugasabaixodamina)entre2015e2016.

Elemento Cadmio(μg/L) Cobre(μg/L) Zinc(μg/L)

Augasarriba <0,02 <1até1,4 <9até13

Augasabaixo 1,6até7,4 49até272 59até253

NCA-MA 0,08 5 30

AúltimafiladatáboaexpresaasNCA-MA,istoé,asnormasdecalidadeambientalcomomediaanual.EstasNormasestánreguladasedefinidaspolaDirectivaeuropeadaauga.Estanormaestableceoslímitesdeconcentracióndecontaminantesquenondebensersuperadoscofindeprotexerasaúdehumanaeoambiente. Observadeatáboaereflexionade:

• Segundo estas analíticas, cales son os metais pesados cos que a minaría con-taminaasaugasenSanfins?

___________________________________________________________________

• Que acontece augas arriba, onde aminaría non afecta as augas? Supéranse os

valoresmáximosqueestablecenasnormasdecalidadeambiental?

_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

CADERNO DE ACTIVIDADES. A mina contamina. 2

• Eaugasabaixo,queéoquesucede?

_________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

• Calculade, en promedio, en cantas veces se superan os límites definidos polasnormas de calidade ambiental para o cadmio, cobre e zinc nas augas afectadaspolasdrenaxesácidasdemina.

• Comovaloradesoestadodestasaugasdespoisdestareflexión?

____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

• Comovaloradeso feitodequeaminade Sanfins continúenesta altura sen sis-

temasdetratamentoparaimpediracontaminaciónpordrenaxesácidasdemina?

__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

Mapas de concentración de metais pesados na ría de Muros-Noia ParaestaatividadeprecisaredesreverdousfotogramasdodocumentalSanFinx1960nosque se representan osmapas de concentración de cobre e zinc na ría deMuros-Noia.Estesfotogramasestánnominuto41:32enominuto41:36.

• ObservadebenosfotogramasesinaladecontornandoconrotuladornoseguintemapadaríadeMuros-Noiaazonacoaquesecorresponden.Aseguir,coloreadeazonademaiorconcentracióndestesmetaispesados:cobreezinc.

• QueríosdesembocannesazonadoEsteirodoTrava?___________________________________________________________________

• Reflexionadesobreasposíbeiscausasdapresenzadesesmetaispesados. _________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

CADERNO DE ACTIVIDADES. A mina contamina. 3

Bioacumulación e biomagnificación e o seu efecto na saúde AcabadesdeverqueosmetaispesadoscosqueaminacontaminaoríoSanfinsson,prin-cipalmente,ocobre,ozinceocadmio.

Ocobreeozincsonmetaisqueosseresvivosprecisanencantidadesmoipequenaspararealizar funcións vitais. Porén,niveis excesivosdesesmesmoselementos, comoospre-sentesnorío,podenresultarextremadamentetóxicos.

No caso do cadmio, este metal non posúe función ningunha nos organismos, e a súaacumulacióncausagravesdoenzas.OcadmioaparecedefinidonaDirectivadaaugacomounha substanciaperigosaprioritaria, pois alénda súa toxicidade, persistencia e de serbioacumulábel,presentaunriscosignificativoparaomedioacuáticocomunitario.Éade-maisunhasubstanciacarcinoxénica,istoé,quepropiciaaaparicióndocancro.

Abioacumulaciónéunprocesopolocalunhasubstancianonbiodegradábel(comoosmetaispesados)seacumulanosorganismosaoserabsorbidadirectamentedomedio(porexemplo,consumindoaugacontaminada)ouindirectamente,candounorganismosealimentadoutropreviamentecontaminado.

Abiomagnificaciónéunfenómenoqueconsistenunhaacumulaciónprogresivaaolongodacadeatróficadassubstanciasnonbiodegradábeis.Sendoasíquecantomaioroniveltrófico,maiorseráaconcentracióndesassubstancias.

AimaxedadereitapertenceaolibroA mina contamina. Ilustra o queacontececosmetaispesadosnunhacadea trófica a partir dun bidueiroqueestáaopédo ríocontaminadoe que, polo tanto, absorbe augacargadademetaispesados.

• Apetécevosexplicaraimaxetendoencontaosconceptosdebioacumulaciónebio-magnificación?

CADERNO DE ACTIVIDADES. A mina contamina. 4

INCREMENTODACONTAMINACIÓN

NACADEATROFICA

• Atrevédesvosagoraaexplicaresteoutroexemploapartir taméndun ríoconta-minadoconmetaispesados?

• Describide outro exemplo de bioacumulación que se podería dar como conse-cuencia da contaminación do río e da ría afectadas polamina de Sanfins.Unhaaxudiña?LembradeourevedeoquesefalanodocumentalSanFinx1960sobreabioacumulaciónenmoluscos.

UNEXEMPLODASCONSECUENCIASDACONTAMINACIÓNPORCADMIO

Adoenzaitai-itainoXapón

Onomedestadoenzasignifica“doe-doe”polasterríbeisdoresqueprovoca.

A causa: a contaminación por cadmio no río Jintzu derivada da actividademineira.Ocadmioacumulábasenocorpohumanoatravésdaauga“potábel”ouatravésdoconsumodealimentoscultivadosempregandoaugacontaminadanoregadío,nestecaso,principalmentearroz.

As consecuencias: fracturas óseas, malformacións no esqueleto, anemia, dis-fuciónsnosriles,nostestículosenoolfacto,alteraciónsdecélulassanguíneas,etodoistoacompañadodunhadorextrema.

As persoas afectadas gañaron no 1968 o pleito ao que levaron a empresamineira, recoñecendo a esta como única responsábel da súa doenza. O casodeixou en evidencia como outras minas tamén estaban causando graves pro-blemasdesaúdeáspoboacións.

• Queredesprocurarmáisinformaciónnaredesobreestadoenza?

Estudo de bioindicadores de contaminación.

Macroinvertebrados fluviais.

NestaactividadereproducimospartesdoInformederesultados:Estudio de los macroinvertebrados fluviales en el río San Fins(Lousame, 2017). Este informe foi promovido pola AsociaciónVerdegaiacoaintenciónde,talecomosemencionanasúaxus-tificación, “contribuír a determinar o grao de afectación domedio receptor eproporcionarásadministracións responsábeisdatosaorespecto”

Mais que son os macroinvertebrados? Son animais comoinsectos,crustáceos,moluscoseanélidosquemiden0,5mmoumáis,equemoranenecosistemasdeaugadoce.Sonosorganismosqueconmaiorfre-cuenciaseutilizancomobioindicadoresnosestudossobrecontaminaciónderíos,istoé:ofrecen información sobre as características ecolóxicas dun ecosistema a través doestudo da súa presenza ou ausencia e/ou do seu estado. Algúns destes macroin-

vertebrados só viven en augas moi limpas, encantooutrasespeciessoncapacesdetoleraraugascontaminadas. Canto maior sexa o número e avariedade de macroinvertebrados que viven nunrío,maiorseráacalidadedassúasaugas.

Para levar a cabo estudos deste tipo é precisoseleccionarpuntosdemostraxe,édicir,escolleroslugaresóptimospararecollerasmostrasquedes-poisseanalizaneestudannolaboratorio.

! Mostra de macroinvertebrados acuáticos previamente á súa conservación e etiquetado.

Acontinuaciónpodedesobservaromapa(tiradodopropioEstudo)noquesesinalanascatroestaciónsdemostraxe:

CADERNO DE ACTIVIDADES. A mina contamina. 5

• Destacadeconrotuladorazulopercursodoríonoquesetomanasmostras.

• Localizadearepresagranderodeándoaconvermello.

• ObservadecomoasestaciónsdemostraxeSANFINS_01eSANFINS_02estánríoarribadaexplotaciónmineiramentresasestaciónsSANFINS_03eSANFINS_04estánríoabaixo.

• A continuación reprodúceseun treitodo apartadode conclusiónsdeste estudo.Ledeatentamenteotextoesubliñadeoqueconsideredesimportanteparacom-pletaratáboaqueincluímosaofinal.

CONCLUSIÓNSDOESTUDODEMACROINVERTEBRADOSNORÍOSANFINS

Clasificación do Estado Ecolóxico. Dos 4 treitos fluviais estudados no río San Fins, o estado eco-lóxico dos treitos situados abaixo da explotación mineira fican clasificados como de calidade MALA e MODERADA (segundo se o treito estaba situado inmediatamente augas abaixo da presa de colas mineira (“Presa Maior”)-SANFINS _03- ou 1 quilómetro augas abaixo das escombreiras –SANFINS_04-, respectivamente). Nestes treitos, a clasificación do estado ecolóxico estivo condi-cionada polos niveis de calidade obtidos para as comunidades biolóxicas de macroinvertebrados (indicador de calidade biolóxico). Porén, o estado ecolóxico dos treitos situados augas arriba da explotación mineira –SANFINS_02 e SANFINS 01- presentaron calidades BOAS no que respecta tanto aos elementos biolóxicos como aos parámetros físico-químicos medidos in situ.

Presións asociadas aos treitos de estudo. As principais presións detectadas mediante os ele-mentos de calidade seleccionados neste estudo están ligadas aos elementos biolóxicos. A fauna bentónica de macroinvertebrados é considerada un elemento sensíbel á contaminación orgánica, por metais e pola degradación do hábitat fluvial. Os resultados obtidos do índice IBMWP nas estacións SANFINS_03 e SANFINS:04 reflicten un impacto neste sentido.

Ademais, como se puido observar na xornada de mostraxes, a baixa calidade do hábitat fluvial para os macroinvertebrados debida aos depósitos de limos inflúen negativamente na diversidade de hábitats e na potencial colonización dos mesmos polos invertebrados. Esta afección afecta gravemente o medio natural fluvial esperábel en SANFINS_03, segundo os indicadores de calidade biolóxicos analizados, e contrasta, ademais, cos resultados obtidos augas arriba (SAN-FINS_01 e SANFINS_02).

Figura 10. Depósitos de limos na estación SANFINS_03.

Comunidade de macroinvertebrados nos treitos de estudo. A comunidade de macroin-vertebrados na estación SANFINS_01 está composta de 32 familias, das cales 11 delas son efe-merópteros, plecópteros e tricópteros; e outras 11 odonatos, coleópteros e heteróptedos. As pro-porcións EPT/OCH e EPT/D reflicten unha comunidade diversa e característica dos ríos de mon-taña de augas frías e osixenadas. En SANFINS_02 increméntase o número de familias de EPT atopadas e diminúe o valor da métrica OCH, aínda que seguen mantendo uns valores bos para augas frías, rápidas, osixenadas e con BOA calidade de hábitat para os macroinvertebrados.

Figura 11. Dous taxóns de macroinvertebrados presentes en SANFINS_01 e SANFINS_02: Calopterygidae (ESQ) e Scirtidae (DER).

En SANFINS_03 prodúcese unha diminuición moi apreciábel tanto na riqueza como na abun-dancia de macroinvertebrados. Das 5 familias de macroinvertebrados presentes, só se detectou 1 individuo pertencente ao grupo dos tricópteros, os cales tenden a ter unha baixa tolerancia á con-taminación. Ademais, neste treito obsérvase que a densidade de macroinvertebrados se reduce drasticamente respecto aos outros treitos fluviais situados augas arriba da explotación mineira. De feito, aínda sendo os quironómidos unha das familias que en xeral ten unha maior tolerancia á contaminación, neste treito só se colleitaron 11 exemplares desta familia de dípteros en toda a mostra. No treito fluvial situado augas abaixo de SANFINS_03, SANFINS_04, a comunidade tende a recuperarse, aínda que continúa existindo unha baixa densidade de individuos. Neste tramo predominan os taxóns do grupo dos dípteros (6 taxóns) o os tricópteros, observándose que a afección ao medio fluvial detectada en SANFINS_03 continúa aínda nesta estación.

Agoracompletadeatáboa:

MOSTRA SITUACIÓN N.ºDEFAMILIAS

ESTADODAAUGA

ESTADOECOLÓXICO

SANFINS01

SANFINS02

SANFINS03

SANFINS04

• Por que diminúen drasticamente as comunidades de macroinvertebrados naestacióndemostraxeSANFINS_03respectodassituadasríoarribadamina?

_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

• Reflexionadeengrupocomoseexplicaqueacomunidadedemacroinvertebradostenda a recuperarse na estación demostraxe SANFINS_04 respecto da estaciónSANFINS_03.

_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

51

ANEXO IV Imaxes aéreas de diferentes anos nas que se observa a progresiva colmatación da represa maior (presa n.º 2) da mina “San Finx”.

(actividade nº5)

Imaxes aéreas da represa maior en diferentes anos

NOTAS _______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________