Evolución do latín. As linguas romances

Álvaro P. Vilariño v. 2.0 (novembro 2014)

http://en.wikipedia.org/wiki/File:Akihitum-et-michikam.jpg

1º Bacharelato

IndexNacemento do latín

Primeiros documentos do latín

Latín literario ou culto

Etapas do latín culto: introdución

Etapas do latín culto I

Etapas do latín culto II

Etapas do latín culto III

Latín vulgar

Expansión do latín vulgar

Fragmentación do latín

As linguas romances

☝

☞

Nacemento do latínIndoeuropeos en Italia (1.200-1.100 a.C.)

Intercambio lingüístico e cultural

Diversidade de pobos e linguas

Hexemonía de Roma, pequena aldea do Lacio:

Dominio militar (509 a.C., Roma domina o Lacio)

Imposición da súa lingua e costumes aos demais pobos itálicos (272 a.C. toma de Tarento, Roma domina Italia)

O latín: lingua de Roma

☜ ☞

☝

Primeiros documentos do latín

Non literarios, arcaísmo e rusticidade

Documentos oficiais

Cantos rituais

Textos de loanza das familias nobres

Exemplos:

Fíbula de Preneste (mediados s. VII a.C.)

Lapis niger (s. VI-V a.C.)

☜ ☞

☝

Fíbula de Preneste

A Fíbula de Preneste, unha fibela de ouro de 10,7 cm de tamaño atopada en Palestrina (antiga Preneste), é considerada hoxe o testemuño máis antigo da lingua latina (aínda que a súa autenticidade estivo cuestionada moitos anos)

Na parte exterior presenta unha inscrición que dice

Manios med fhefhaked Numasioi, en latín clásico Manius me fecit Numerio, es decir, “Manio fíxome para Numerio”.☜

Imaxe: http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/3a/Praeneste_fibula.JPG/1024px-Praeneste_fibula.JPG

☝

☞

Lapis niger

O Lapis Níger (pedra negra), está situado na parte noroeste do Foro, datado nos séculos VI-V a.C.

A lectura do texto está suxeita a debate, xa que, aínda que as palabras son claras, están fragmentadas. Así pois é complicada a súa interpretación.

Crese que se refire a unha Lex Sacra do santuario que avisaría dunha maldición para quen violasen o lugar sagrado.

☜

Imaxe: http://www.imperioromano.com/99/lapis-niger.html

☝

☞

Latín literario ou latín cultoNacemento da literatura latina (s. III-II a.C.)

Perfeccionamento do idioma

Loanza das victorias de Roma

Grecia, modelo a seguir:

Canon literario

Préstamos léxicos e sintácticos

Xéneros literarios:

Historiografía, Épica, Lírica, Teatro, Filosofía, Epistolografía, Oratoria

☜ ☞

☝

Cicerón http://www.flickr.com/photos/

mharrsch/9941947/

Etapas do latín culto: introdución

Evolución co paso do tempo

Latín literario: lingua uniforme, estable dende o III a.C. (inicio latín literario) ata o V d.C. (caída do Imperio romano)

A aparición das linguas romances (s. IX) e a súa utilización posterior como lingua literaria supuxo un progresivo abandono do latín

O latín, como lingua escrita, seguiu moitos séculos sendo lingua de prestixio, de obras literarias e científicas

O latín está vivo no século XXI

☜ ☞

☝

Etapas do latín culto I

Período arcaico

s. III-II a.C.

Livio Andronico (Épica, “Odussia”) Nevio, Ennio (Teatro e Épica) Plauto e Terencio (Teatro)

Período clásico

s. I a.C. - I d.C.

Cicerón (Oratoria) César e Tito Livio (Historiografía) Virxilio (Épica, Didáctica) Horacio, Catulo, Ovidio (Lírica)

Período post-clásico s. I-II d.C.

Séneca (Filosofía, Teatro) Marcial, Xuvenal (Lírica: Epigrama) Tácito (Historiografía)

Latín tardío s. III-VII d.C.

Autores cristiáns: Tertuliano, S. Xerome, S. Agostiño

☜ ☞

☝

Etapas do latín culto II

Latín medieval s.VIII - XIV

Latín literario: igrexa, corte, escola Latín vulgar: evolución acelerada Latín lingua franca: intelectuais, políticos da época de Carlomagno Os copistas medievais: a transmisión da cultura clásica

Latín renacentista s.XV - XVI

A volta cara a Antigüidade Clásica Petrarca, Erasmo, Luis Vives, Nebrija Uso simultáneo das linguas nacionais > enriquecemento a partir do latín (cultismos)

Latín científico s.XVII - XVIII

Descartes, Newton, Spinoza, Leibniz Linneo: sistema de clasificación das plantas (+ adiante tamén a zooloxía)

☜ ☞

☝

☜ ☞

☝ Axuda de escritorio

A chegada das novas tecnoloxías

O Scriptorium

O traballo dos copistas medievais

O descubrimento dun palimsesto na web www.medievalists.net

Latín contemporáneo s.XXI

Novo latín (Neolatín)

Continuación da tradición anterior como lingua franca na comunidade científica: Medicina, Dereito, Filoloxía, Química, etc. Códigos Internacionais de nomenclatura científica en bioloxía Nomenclatura planetaria Nomenclatura anatómica internacional Latinismos ou aforismos latinos Táboa periódica

Latín vivo (Latín falado)

Un pasatempo ou unha nova lingua franca? Vicipaedia Facebook lingua latina Google en latín Nuntii Latini (yLe Radio1) Noticias en latín (Ivoox, Radio Torcal) Libros en latín (Harry Potter) Graduatio latina

Latín eclesiástico

Lingua oficial da igrexa católica (publicacións en latín, misa en latín, etc.) Lexicon recentis latinitatis

☜ ☞

☝

Latín contemporáneo na wikipedia inglesa

Etapas do latín culto III

Pachygnatha zappa

Reino Animalia

Phylum Arthropoda

Clase Arachnida

Orde Aranea

Familia Tetragnathidae

Xénero Pachygnatha

Especie Pachygnatha zappa

"Etymology. Zappa is a noun in apposition. This species epithet is given in honor of the twentieth century composer Frank Zappa (1941-1993), well known for both his serious and commercial music. The dark grey mark on the ventral side of the abdomen of the female of this species strikingly resembles the artist's legendary moustache (Fig. 69)"

☜ ☞

☝

http://homepage.ntlworld.com/andymurkin/Resources/MusicRes/ZapRes/spider.html

Sistema de Clasificación en Bioloxía

Equus ferus atlanticus Quercus Robur

imaxes wikipedia (do latín vespa, "vespa" + luteus-a-um “amarelo" + niger-gra-grum “negro” + thorax “coiraza”).

Vespa velutina nigrithorax

Cuadrúpedo de pelo espeso pendente de ser recoñecido como subespecie equina desde hai uns meses, trala proposta de Felipe Bárcena, o maior estudioso deste poni que habita os montes de Galicia e tamén algunhas zonas de Portugal. (Fonte: El País 10/10/2012) (do latín equus, i, "cabalo" +ferus-a-um “fero, salvaxe” + atlanticus-a-um “atlántico").

Carballo: imaxes wikipedia (do latín quercus,"carballo" + robur "forte, de madeira resistente").

Punica granatum

Nomenclatura planetaria: Sistema para identificar accidentes xeográficos en planetas e satélites usando termos latinos

Termos descriptores

Catena, catenae Cadea de crateres

Dorsum, dorsa Cadea de outeiros

Flexus, flexus Crestas curvilíneas

Fossa, fossae Depresión do terreo

Lacus Lago ou chaira

Mare, maria Mar ou chaira circular

Vallis, valles Vales Mare Erythraeum (rexión de Marte)

Mars

☜ ☞

☝

Nomenclatura planetaria (II) Concurso de ideas para nomear ás lúas de Plutón.

O prazo ata o 25/02/2013

☜ ☞

☝

Plutohttp://www.plutorocks.com/

Acheron | Alecto | Cerberus | Erebus | Elysium | Eurydice | Hecate | Hercules | Hypnos | Lethe | Melinoe | Obol |Orpheus | Orthrus | Persephone | Sisyphus | Styx | Tantalus | Tartarus | Thanatos | Vulcan

Nomenclatura anatómica internacional: Acordo internacional para uniformar un vocabulario científico no que cada parte teña un so nome,

o máis simple e descritivo posible. Por suposto, en latín.

http://wiki.medpedia.com/Anatomical_Nomenclature

☜ ☞

☝

Regio Frontalis (rexión frontal)

Fossa iugularis (fosa iugular)

☜ ☞

☝

http://books.google.com/books?id=UnMBKPalTeoC&printsec=frontcover&hl=es#v=onepage&q&f=false

habeas corpus

sine die

dura lex, sed lex

in dubio pro reo

honoris causa

cum laude

numerus clausus

campus

sui generis

lapsus

curriculum vitae

ipso facto

No dereito

Na universidade

Na vida cotiáLatinismos

☜ ☞

☝

Radio en latín!

Novelas en latín!

Música en latín!

Na rede!

http://ephemeris.alcuinus.net/ http://www.elionline.com/sites/default/files/adulescens.pdf

Períodicos e revistas en latín!

http://pinterest.com/latinategua/lingua-latina-undique/http://pinterest.com/latinategua/lingua-latina-undique/

http://pinterest.com/latinategua/lingua-latina-undique/

http://pinterest.com/latinategua/lingua-latina-undique/

Latín eclesiástico

http://www.youtube.com/watch?feature=player_embedded&v=aKBqRECoEwM Benedictus PP. XVI @Pontifex_ln

Tuus adventus in paginam publicam Summi Pontificis Benedicti XVI breviloquentis optatissimus est.

Ex Civitate Vaticana · news.va

☜ ☞

http://www.rtve.es/noticias/20130212/giovanna-chirri-periodista-dio-primicia-renuncia-del-papa-saber-latin/607862.shtml

Latín eclesiástico (II)

☜ ☞

Latín vulgarVulgus: “pobo”: Fala dos soldados, labregos, comerciantes, escravos

Tamén chamado: sermo plebeius, sermo cotidianus, sermo rusticus

Distanciamento progresivo entre o latín culto e o vulgar

Latín vulgar: lingua non fixada pola gramática

Evolución libre e rápida

Abundancia de neoloxismos

Poucos testemuños escritos (a diferencia do latín culto)

Graffitis de Pompeia

Pegadas no latín literario (novela “O Satiricón”, de Petronio)

Comparación das linguas romances (lingüística comparada)☜ ☞

☝

Graffiti pompeianos

Imaxe: http://terraeantiqvae.blogia.com/2005/010902-graffiti-la-permanencia-de-lo-efimero.-pompeya-en-un-grito-mudo.php

Imaxe: http://www.proel.org

☜

☝

http://www.historiaclasica.com/2007/09/graffittis-en-pompeya.html

☞

Graffiti romano

☜

☝

☞

Expansión do latín vulgar

Definición de romanización

Desprazamento das linguas vernáculas > triunfo do latín

Latín: lingua dunha cultura moi superior

Lingua de prestixio

Facilidade nas relacións comerciais, culturais e sociais

Fases da adopción do latín:

1ª fase: cidades (centros administración, milicia e comercio)

2ª fase: esténdese a zonas rurais, bilingüismo

3ª fase: latín en tódolos ámbitos

☜ ☞

☝

Fragmentación do latín vulgar

Unidade política e latín como lingua oficial

Separación xeográfica > variantes dialectais (acento, léxico, etc)

A caída do Imperio romano: s. III-V (invasións bárbaras)

Ruptura de comunicacións entre provincias

Crise na escola > libre evolución da lingua (sen normas nin correcións)

Fragmentación en dialectos do latín

Influenza das linguas das tribus xermánicas invasoras

Disgregación política > fragmentación lingüística

☜ ☞

☝

As linguas romances

Introdución

Linguas romances

Castelá e variantes dialectais

Galego e portugués

Catalán

Francés

Occitano

☜ ☞

☝

Retorromano

Italiano

Sardo

Rumano

Introdución813: Concilio de Tours. Autorización de sermóns na rustica romana lingua. Van aparecendo as novas linguas.

Lingua latina: herdanza máis importante de Roma.

Linguas procedentes do latín: romances ou neolatinas

Resultado da fragmentación do latín en dialectos.

Co paso do tempo os dialectos convértense en linguas.

Rasgos distintivos de cada unha destas linguas resultado de:

Influenza de linguas anteriores á romanización (substrato)

Presión dos pobos invasores (superestrato)

Contacto con linguas veciñas (adstrato)

Termos tomados doutras linguas (préstamos)☜ ☞

☝

Base latina

Superestrato

Adstrato Préstamos

Substrato

terra, ver, lingua, ollo

Linguas prerrománicas: esquerda, arroio

Catalán: capicúa, forasteiro

Portugués: caramelo, buzo

Castelán: zapatilla, tortilla, etc

Galego ao castelán: macho, chubasco

Xermánico: guerra, dardo, Álvaro

Árabe: azafrán, xabarín, almofada

Americanismos: caimán, tomate

Anglicismos: cheque, vagón

Galicismos: xardín, manxar

Helenismos microscopio, biosfera

Italianismos: brúxula, fachada

☜ ☞

☝

Linguas romancesPortugués, galego, castelá, catalá, occitano, francés, sardo, italiano, rumano e retorromano.

☜ ☞

☝

Latín Vulgar

Galego- portugués Castelán Catalán Provenzal Francés Sardo Italiano Rumano

*septe sete siete set set sept sette sette sapte

*vacca vaca vaca vaca vaca vache bakka vacca vaca

*forte forte fuerte fort fort fort forte forte foarte

*herba herva hierba herba erba herbe erva erba iarba

*porcu porco puerco porc porc porc porcu porco porc

Mapa das linguas romances

☜ ☞

☝

O castelán e variantes dialectais

Lingua romance máis estendida no mundo (300 millóns s. XXI)

Descubrimento do Novo Mundo: México, América Central e do sur (excepto Brasil e Guaiana), USA (Arizona, Novo México, Colorado, Nova Iorque...)

Variantes dialectais:

extremeño

andaluz

murciano

canario

español de América

xudeoespañol (sefardíes)

☜ ☞

☝

Foto: páxina 72 do Códice Emilianense 60 de San Millán de la Cogolla

Dialectos históricosAstur-leonés:

Asturias, León, Zamora e Salamanca

Bable, asturianu

Terminacións masculinas en -u (perru, añu, otru)

Plurais en -es (vaques, cases)

n- incial como ñ- (ñariz, ñabu)

Navarro-aragonés

Puntos illados dos pirineos

Fabla (dialecto artificial): sen esdrúxula en pajaro, arboles, diminutivo en -ico.

☜ ☞

☝ Mapas: wikimedia

Galego e portuguésLinguas distintas pero de orixe común: galego-portugués da Idade Media.

Portugués:

Portugal, antigas colonias, Azores, Madeira e Brasil.

Galego:

Galicia, Bierzo, zonas limítrofes.

Cooficialidade na Constitución de 1978.

Galego normativo <> outras correntes (lusista)

☜ ☞

☝

Ilustración: cantigas de Santa María de Alfonso X o sabio

CatalánCatalunya, Valencia, Baleares, Andorra e sur de Francia (Rosellón e Cerdaña), zona fronteiriza de Aragón e Alguer (Cerdeña).

Cooficialidade na República

☜ ☞

☝

http://www.proel.org/

FrancésDominio lingüístico:

Europa: Francia, sur de Bélxica e parte de Suíza.

América: Canadá (Quebec), Haití, Pequenas Antillas, Guaiana

África: Marrocos, Alxeria, Túnez, Mozambique, Illas Reunión e Mauricio, etc. En moitos destes países é a lingua do comercio, do turismo e dos medios de comunicación, e o ensino superior impártese en francés.

Oceanía: polinesia francesa

Francia: lingua oficial o latín e francés lingua oficial en Inglaterra ata o século XV.

☜ ☞

☝

Mapa: wikimedia

OccitanoOccitano ou Lingua de Oc (oposto a oil=oui)

Un dos seus dialectos denomínase Provenzal (Provenza < antiga “provincia” de Roma)

☜ ☞

☝

Mapa: http://www.proel.org

Mapa: wikimedia

RetorromanoLingua romance menos estendida

Conxunto de dialectos falados nos Alpes centrais e orientais (Suíza, Tirol, Italia)

4ª lingua oficial de Suíza

Retorromano < Retia (antiga provincia do Imperio romano)

Tamén chamado “romanche” ou “ladino”

☜ ☞

☝

ItalianoDominio lingüístico

Italia

República de San Marino

Cantón suízo de Tesino

Cerdeña e Malta

Gran cantidade de dialectos

Son resultado dos moi distintos sustratos lingüísticos + aportación de pobos invasores

Lombardo, emiliano, veneciano, calabrés, napolitano, siciliano...

Uso en familia

Italiano actual formado dende o dialecto toscano medieval

Lingua literaria no s. XIII (Dante, Petrarca, Bocaccio)☜ ☞

☝

Tu vuò fa l' americano! mmericano! mmericano siente a me, chi t' ho fa fa? tu vuoi vivere alla moda ma se bevi whisky and soda po' te sente 'e disturbà.

Tu abballe 'o roccorol tu giochi al basebal ' ma 'e solde pe' Camel chi te li dà? ... La borsetta di mammà!

Tu vuò fa l' americano mmericano! mmericano! ma si nato in Italy! siente a mme non ce sta' niente a ffa o kay, napolitan! Tu vuò fa l' american! Tu vuò fa l' american!

Comme te po' capì chi te vò bene si tu le parle 'mmiezzo americano? Quando se fa l 'ammore sotto 'a luna come te vene 'capa e di: "I love you!?"

Tu vuò fa l' americano mmericano! mmericano siente a me, chi t'ho fa fa? tu vuoi vivere alla moda...

You're acting all american, american, american, listen here: who's asking you to? You want to be all trendy, but if you drink "whisky and soda" you always end up sick!

You're dancing rock and roll, and playing baseball, but where'd you get the money for the Camel cigarettes? Mummy's handbag!

You're acting all american, american, american, but you're born in Italy, listen here: there's nothing you can do, ok napoletano?! You're acting all american, american, american,

How can your loved one understand if you're speaking half american? When you're out loving uder the moon, where do you get a phrase like "I love you"?

You're acting all american, american, american, listen here: who's asking you to? You want to be all trendy ...

Renato Carosone (Dialecto napolitano)

☜ ☞

☝

http://www.youtube.com/watch?v=BqlJwMFtMCs

Sardo

Dominio lingüístico

Illa de Cerdeña (antiga Sardinia)

Non chegou a ter lingua literaria

Moitos dialectos

Na localidade de Alguer fálase o catalán (posesión da coroa de Aragón durante séculos)

☜ ☞

☝

RumanoDominio lingüístico

Actual Rumanía (antiga provincia romana da Dacia)

Zonas da antiga Iugoslavia, Bulgaria, Albania, Istria e Grecia

Zona inmersa no dominio lingüístico eslavo

Semellanzas co italiano

Plurais masculinos en -i (lupi: “lobos”; porci: “porcos”)

☜

☝

http://www.youtube.com/watch?v=oCirqDagum4&feature=youtu.be