Nakuā a o tú un kō...Este libro de lectoescritura se ha elaborado con el propósito de enseñar a...

115
Naku ā a o tú un k ō Leamos nuestro idioma Mixteco de San Juan Coatzospan

Transcript of Nakuā a o tú un kō...Este libro de lectoescritura se ha elaborado con el propósito de enseñar a...

  • Nakuāa o túun kō

    Leamos nuestro idioma

    Mixteco de San Juan Coatzospan

  • Nakuāa o túun kō Leamos nuestro idioma

    Mixteco de San Juan Coatzospan

    Tercera edición (versión electrónica)

    Publicado por el Instituto Lingüístico de Verano, A.C.

    Apartado postal 22067 14000 Tlalpan, D.F., México

    Tel. 5573-2024 2012

  • Asesoras lingüísticas Priscila Small W. Juana Turner G.

    Colaboradora de habla mixteca

    Gabriela Acosta de Campanela

    Dibujante Priscila Small W.

    © 2012 por el Instituto Lingüístico de Verano, A.C.

    Derechos reservados conforme a la ley. Esta obra puede reproducirse para fines no lucrativos.

    http://www.sil.org/mexico/mixteca/coatzospan/L376-LeerIdioma-miz.htm

    Primera edición 1976 3C Segunda edición 2011 2C Tercera edición 2012 (versión electrónica)

    Leamos nuestro idioma Mixteco de San Juan Coatzospan (miz)

  • iii

    INTRODUCCIÓN

    Este libro de lectoescritura se ha elaborado con el propósito de enseñar a los hablantes del mixteco de Coatzospan a leer y escribir su propio idioma. De esta manera los nuevos lectores podrán introducirse en los placeres de la lectura y gozar de las ventajas que trae el poder expresar los pensamientos más íntimos por medio de la escritura. Además sirve de preparación en el aprendizaje de la lectura y escritura del español.

    Las treinta y nueve lecciones de este libro incluyen elementos que se presentan de la siguiente manera:

    1. Introducción de letras nuevas y combinaciones de letras mediante palabras claves con ilustraciones.

    2. Uso de las letras nuevas y las palabras claves en lecturas dentro de contextos naturales.

    3. Práctica para el alumno mediante ejercicios de:

    a) análisis y síntesis de palabras

    b) comparación y contraste de los elementos nuevos con los ya conocidos

    4. Lecturas adicionales para acostumbrar al alumno a la lectura independiente.

    5. Ejercicios de lectura y de construcción de frases, así como palabras largas para enseñar al alumno a leer con fluidez.

    Las lecciones empiezan usando pocas letras, y se van agregando letras y agrupaciones de letras una por una en el orden determinado por su frecuencia de uso en el idioma. Puesto que cada lección se basa en las lecciones anteriores, es necesario estudiarlas en el orden que se presentan para obtener el mayor beneficio posible.

  • iv

    Las lecturas representan la manera de hablar y el punto de vista de un muchacho mixteco que relata experiencias y hace observaciones sacadas de su vida familiar. Relata además sus propias aventuras en el pueblo y en su viaje a la capital. De esta manera se pretende solucionar el problema de las diferencias de habla entre los hombres y las mujeres de Coatzospan.

    Una peculiaridad del mixteco es el uso de la “copla”, que es la forma básica que consta de dos sílabas, siendo la unidad más pequeña del idioma que se puede pronunciar por separado. Por eso los ejercicios han sido hechos a base de coplas y se recomienda no emplear el método de silabeo (ba-be-bi-bo-bu) en la enseñanza del mixteco, pues si se aislan las sílabas de una palabra mixteca como, por ejemplo, tīna ‘perro’, se van a pronunciar tiī y naa, que son a su vez palabras de dos sílabas.

    La mayoría de las coplas empleadas en los ejercicios tienen significado cuando se encuentran en un contexto apropiado. Raramente se encontrará una copla sin sentido, pues solo se habrá incluido donde contribuya a formar un ejercicio. En estos casos la copla por lo menos forma el núcleo de una palabra del idioma. Por ejemplo, īna es una copla sin significado en sí misma, pero forma el núcleo fonológico de la palabra tīna ‘perro’.

    Se recomienda que cada lección vaya acompañada de un ejercicio de escritura de palabras y oraciones en las cuales se encuentren las nuevas letras. También se recomienda que los alumnos escriban libremente algunas palabras y oraciones que les gusten con el propósito de acostumbrarlos a expresar sus propias ideas en forma escrita.

  • v

    ́ ¯ ˆ

    Sin signo

    indica tono alto.. ́ indica tono bajo.¯ indica tono alto-bajo.ˆ indica tono neutro. Sin signo

    ACLARACIONES Los Tonos

    En mixteco hay palabras que se distinguen sólo por el tono con que se pronuncian. Estos tonos se representan con los siguientes signos:

    La sílaba que lleva el signo ́ se pronuncia con tono más alto que la sílaba siguiente, por ejemplo: ení ko ‘mi hermano’.

    La sílaba que lleva el signo ¯ se pronuncia con tono más bajo que la sílaba siguiente, por ejemplo: tīna ‘perro’.

    La sílaba que lleva el signo ˆ empieza más alto y termina más bajo que la sílaba siguiente, por ejemplo: skuîntu ‘pinto’.

    La sílaba sin ningún signo se pronuncia con el mismo tono que la siguiente.

    El tono que lleva una palabra puede afectar al de la siguiente palabra o al de la anterior, resultando esto en un cambio de tono, por ejemplo: tīna ‘perro’; a tínā ‘perrito’. En ciertas ocasiones los tonos pasan de una palabra a otra, por ejemplo: ítā ‘tortilla’ + ia = ita íā ‘tortilla agria’.

    Las consonantes

    Las consonantes se pronuncian como en el español, con las siguientes excepciones:

    Cuando la n se encuentra al final de una palabra en mixteco, indica que la vocal o las vocales antecedentes se pronuncian a través de la nariz. Observe en el siguiente ejemplo la diferencia entre la palabra con n y la palabra sin n: ikān ‘allí’; ikā ‘lejos’.

    La letra t se pronuncia de la misma forma como en el español cuando se encuentra antes de las vocales a, e, i, o. Cuando se encuentra antes de u o ɨ se pronuncia como ty, excepto cuando la u es nasalizada como en la palabra tutun ‘leña’.

  • vi

    Hay que tener en cuenta que las mujeres pronuncian la t como ch antes de las vocales i y e.

    Las letras td representan un sonido que no se encuentra en español. Se pronuncian sin sonoridad como en la palabra tdume ‘alacrán’.

    Las siguientes combinaciones de letras se pronuncian simultáneamente: mp, ng, nch, nt, nts, exteniendo la sonoridad de la letra nasal a las consonantes que le siguen. Observe su pronunciación en los siguientes ejemplos: ngūtu ‘silbato’; nchuve ‘hamaca’; ntāku ‘nixtamal’; ntsōo ‘colibrí’.

    La letra r cuando antecede a la k se pronuncia como la r del español, pero sin voz, como en rkaka ‘cacalote’ y rkima ‘azadón’.

    La letra x se pronuncia como en la palabra xakuin ‘armadillo’.

    El símbolo del mixteco representa el “saltillo”, que es un pequeño corte de voz que se hace en la garganta. El saltillo puede encontrarse entre dos vocales o entre una vocal y una consonante. Observe en los siguientes ejemplos la diferencia entre las palabras que usan el y las que no lo usan:

    kóō ‘plato’ kóō ‘culebra’ kanu ‘grande’ kanu ‘tejer’ xɨxɨ ‘hongo’ xɨxɨ ‘tejón’

    (En algunos casos el saltillo se pronuncia, pero no se escribe. Esto sucede ante una consonante sorda como p, t, k o s.)

    Las vocales

    El mixteco tiene seis vocales: a, e, i, o, u, ɨ. Las primeras cinco se pronuncian como en el español. La sexta se pronuncia como en la palabra dɨɨ ̄‘madre’ o xɨɨ ‘esposo’. Observa la pronunciación de las siguientes palabras: xɨxɨ ‘tejón’; xuxu ‘vidrio’; xixi ‘con cuidado’.

    Al juntarse dos vocales entre coplas, puede resultar una fusión de vocales en la cual una de ellas no se pronuncia. En los siguientes ejemplos, la vocal que no se pronuncia aparece entre paréntesis: xuxu (í)xū ‘frasco vacío’; un (i)to ‘una vez’; kax(i) u ‘voy a comer’; kɨ́(ɨ)n ō ‘vámonos’; k(a)eku ‘llora’; dōo v(á) exi ‘muy sabroso’.

  • 1

    1

    tātá ko tāta

    tāta āta

    nāná ko nāna

    nāna āna

    tāta nāna

    tātá ko

    nāná ko

  • 2

    āta tāta

    ata nata

    nata tata

    ana tana

    tana nāna

    āna nāna

    áta nāná ko

    áta tātá ko

  • 3

    átā ko átā

    átā ana

    tāta tana

    nata nāna

    átā atā

    átā ko

  • 4

    ítā ko

    íta nāná ko

    2

    ítā átā

    ítā ko átā ko

    íta kō áta kō

    ítā ko íta kō

    átā ko áta kō

    ítā

  • 5

    ita íā ia

    ia ita íā

    atā ita átā

    ita átā ita íā

    Iní tātá ko ita.

    Íta íni tātá ko.

    Ita íā.

    ini ina

    ani ana

    tani tana

    nani nāna

    Ini ini

  • 6

    Anita nani náná ko.

    Pedru nani tátá ko.

    3

    Anita nita

    nita Anita

    īni īi

    ii ia

    ia aa

    āa nāa

    nāa nīi

    Anita

  • 7

    ítā átā

    ítā ko átā ko

    tāta nāna

    tātá ko nāná ko

    Anita Pedru

    nāná ko tātá ko

    ita íā ita átā

    íta nāná ko áta nāná ko

    īní tātá ko ita īní nāná ko ita

    tātá ko Pedru nāná ko Anita

    Pedru ni Ánita tātá ko ni nāná ko

    Ata tātá ko.

    Ita nāná ko.

  • 8

    kāá tātá ko

    kāá kani

    4

    kāa āa

    āa kāa

    ani kani

    ata kata

    kata tāta

    kani nani

    kāa

  • 9

    kanika

    Kanatāká nāná ko kanika.

    Kanika ná Lētu.

    Kakana nāná ko na.

    Kakana nāná ko ko.

    kanatāka natāka

    taka

    taka natāka

    kanatāka

    kaka nakāka

    kanakāka

    kana nakana

    kanakana

    ikā ítā

    aka atā

    taka tata

    kaka kata

  • 10

    5

    a tínā tīna

    tīna īna

    īna tīna

    ita tita

    tīna tana

    tita tata

    Un kaa a tínā ko.

    Skuîntú nani a tínā ko.

    Ōo tií nani tá Skuîntú ko.

    a tínā

  • 11

    kakatā katā

    katā kakatā

    taka kataka

    kataka nataka

    kakana nakana

    Ōo tií kaa a tínā ko.

    Tīná ko tá Skuîntu.

    Kakata āta i.

    kāa tāa nāa

    kani tani nani

    kata tata nata

    kaka taka naka

    kana tana nāna

    kakatā

  • 12

    tá Skuîntu Skuîntu

    ná Lētu Lētu

    tá Skuîntu ná Lētu

    Skuîntu nani a tínā ko.

    Lētu nani ná ení ko.

    Tīná ko tá Skuîntu.

    Ení ko ná Lētu.

    áta ī átā ko

    iní i iní ko

    iní ko átā ko

    iní i áta ī

    áta ī áta nā

    Kakata ātá ko.

    Kakata āta na, átā ná Lètu.

    Kakata āta i, átā tá Skuîntu.

  • 13

    6

    kaika īka

    īka kaika

    īta kaita

    īni kaini

    kaika kaka

    kaita kata

    kaika

    Kaika tātá ko.

    Kaika a tínā ko.

    Kaika a tínā kó ni tātá ko.

    Áta tātá ko kaika.

    Ōo tií ika tá Skuîntú ko.

  • 14

    Un kaa.

    Un kaa kanika.

    Un kaa a tínā ko.

    Ōo tií kaa.

    Ōo tií kaa kanika.

    Ōo tií kaa a tínā ko.

    Ōo tií kaa nāná ko.

    Ōo tií ita tātá ko.

    Ōo tií ika a tínā ko.

    Ōo tií nani ná ení ko.

  • 15

    7

    utun itūn

    únī ini

    núnī nani

    kunu kanu

    kuka kaka

    utun ukun

    utun

    Kaa utun, tun nīi.

    Iní u taka.

    Kikana ú tātá ko.

    Kaa tātá ko utun.

  • 16

    iku ikā

    āku aka

    kaku kaka

    kanu kana

    nunu núnī

    īnu īni

    kainu kaini

    Úni ūtun kaa ini akú kān.

    Ikān ínī ú taka láā iku.

    Nuu a láā iní i kān, iní taka kan.

    nákunūu kúnūu

    nuu

    nuu kúnūu

    nákunūu

    naa kunaa

    nákunāa

    nákunūu nákunāa kakunaa

  • 17

    nuu naa

    kuu kua

    kau kaa

    kāá na kāna

    naa na nāna

    nuu i núnī

    Kūnaá káa tātá ko.

    Īní u káa ñā. Ini akú kān nuu.

    Ikān nuu káa ñā.

    Kanuu a tínā kó ini akú kān.

    Ikān kainu tɨ ata utun kan.

    ikān ikā

    kakan kaka

    káān kāa

    tíīn tíī

    uun uu

    ukun uku

  • 18

    8 tuni uni

    uni tuni

    uku tuku

    tuku taku

    itu īta

    tuni tani

    kaitu kaita

    utun tutun

    úkūn túkūn

    túkūn tuku

    tutun tutu

    itūn itu

    katuni kútūni

    Katuní tá Skuîntu.

    Kukútu tātá ko.

    Kaa itú ña.

    Nainu túku ña nu nuu ka.

  • 19

    iní i kān áta i kān núu i kān

    ini útun kān ata útun kān núu utun kān

    ini úku kān ata úku kān núu uku kān

    ini ukún kān áta ūkún kān núu ūkún kān

    náā naá tun naá tun ni ñā

    tíīn tíīn u tíīn ú ni ñā

    kaini kainí u kainí u tɨ

    kakana kakana ña kakana ña ko

    īní tɨ ko īní tɨ tun īní tɨ tɨ

    nakúnū tún ko nakúnū tún ña nakúnū tún tɨ

    tīna tíin nā

    kaitu ña kaa itú ña

  • 20

    9

    ntika ika

    ika ntika

    aku ntaku

    ntaku aku

    ntaka kaka

    ntátā kátā

    ntika

    Un ntáa ntika.

    Úni ntīka nani.

    Uun i iña tátá ko.

    Uun i iña náná ko.

    Uun i iñá ko.

  • 21

    kaikan kaika

    kakan kaka

    tátān tata

    ntátān ntátā

    ntakan ntaka

    ntaka taka

    ntáā náā

    tinta tīna

    anta ana

    kanta kana

    kakanta kakana

    Ōó ntio kó ntika.

    Ōó ntio tá Skuîntú ko ntika.

    Kaikan tɨ ́ntika ko.

    Kakantánuu tɨ kaikan tɨ.

    Ōo tií ikan tɨ ́ntika.

  • 22

    10

    ntukū ukū

    ukū ntukū

    uni ntuni

    ntukū ntāku

    ntutuni ntatuni

    Kanantukū ú ntika.

    Ntika iñá tá Skuîntu.

    Kunâní ko tá Skuîntú ko.

    Ōó tuntú u.

  • 23

    Kaa utun nínu kān, tun ntika.

    Ata úku kan kāa.

    ¿Óo ntu kaa tun ntika ikan?

    Ōó kaa tun ntika.

    ¿Óo ntu ntio tá Skuîntu ó ntika?

    Ōó ntio tá Skuîntú ko ntika.

    Ōo tií ikan tɨ ́ntika.

    utun ntika

    tun nīi ntika nani

    úni tun nīi úni ntīka náni

    ōó ntio kó ntika ōó ntio ña ntika ōó ntio tɨ ntika

    uun i iñá ko uun i iña ña uun i iña tɨ

    kunaa kunaa kunaa ini kunaa iní ko

    ntukū ntukunūu ntukūnuu ini ntukūnuu iní ña

  • 24

    11

    eni

    Un kaa ná ení ko.

    Lētu nani éní ko.

    Ōo tií nani nā.

    Ōó ntio kó na.

    eni ini únī

    teni tani tuni

    neni nani núnī

    nenu nínū nunu

  • 25

    Un kaa ná Lētu.

    Un ntáa kanika na.

    Úna kānika ió iña éní ko.

    Ōó ntio na kanika na.

    kate kata katu

    ítē īta ītu

    kaite kaita kaitu

    kaine kaita kaitu

    ínē īni īnu

    nene neni nenu

    ēka īka aka

    ntēka ntika ntāka

    ēku iku uku

    étūn itūn utun

    ēte ítē útē

  • 26

    12

    kaeku ēku

    ēku kaeku

    etu kaetu

    kaetu kaitu

    ntaetu ntaitu

    kaeku

    Un kaa ná Lētu kaeku na.

    Kūnaá uun kanika na.

    Uun kanika ntée.

    Ōo éku na.

    Ēté na kanika na.

  • 27

    īnu ínūu

    kunu kúnūu

    kanu kanuu

    kanta kantaa

    kate katee

    kūnee kúnūu kūnaa

    nee nuu naa

    ntee ntuu ntaa

    tee tuu taa

    teen tūun taan

    E nee tátá ko é kūkutu ña.

    —¿Nuu ntu nāna o?

    —E kunakáte ña. Á tē nee ñá nu nuu ka.

    —¿Ñā ntu ní kanteka ña tá Skuîntu?

    —Nuu tɨ. Ikān nuu

    tɨ ini etun kan, ini

    etun núni.

  • 28

    ¿Kaitu ntu tāta o? ¿Kaita ntu nāna o? ¿Kaika ntu tína o? ¿Kaeku ntu ení o?

    Kaitu tātá ko. Kaita nāná ko. Kaika tínā ko. Kaeku ení ko.

    ¿Óo ntu īó ita? ¿Óo ntu īó kuka? ¿Óo ntu īó ntika? ¿Óo ntu īó kanika?

    Ōó īó ita. Ōó īó kuka. Ōó īó ntika. Ōó īó kanika.

    Ōó ntio kó ita. Ōó ntio ña kuka. Ōó ntio tɨ ntika. Ōó ntio na kanika.

    Ñá ntīo tɨ ita. Ñá ntīo ko kuka. Ñá ntīo na ntika. Ñá ntīo ña kanika.

  • 29

    13

    ñáñā áñā

    áñā ñáñā

    āa ñāa

    uu ñuu

    ñāa kāa

    ñuu nuu

    ñáñā

    Īní tātá ko ñaña, uun ñaña teku.

    Ata úku kan kaīka tɨ.

    Inu tātá ko. Kūnteku ña nta útun.

    Uun ñúu kāntéku ña ikān né, kūtíi ña

    nakáku ña kúñu ña.

  • 30

    ñáñā nāna

    ñúñū nunu

    ñāa ntaa

    ñuu ntuu

    kaña kanta

    ñukutū ntukutū

    kūñu kunu

    íñū īnu

    niñu nínū

    neñu nenu

    naña nāna

    íña ñūñu

    Un ito ne, kantēká u tá Skuîntú ko,

    intukū ú neñu. Īní u iña ñúñu.

    Ntīí ñuñú san iña tɨ. Íñu ñūñu tɨńteē tɨ ́ata

    tá Skuîntú ko. Ña ni ntío tɨ ntintēé tɨ.

    Kañiña o tá Skuîntú ko, īnu tɨ.

  • 31

    Ōo tií kaa tá Skuîntu. Ōo tií ntaa kanika.

    Ōo tií kaa tɨ. Ōo tií ntaa tɨ.

    Ōo tií ika tá Skuîntu. Ōo tií ikan tɨ ntika.

    Ōo tií ika tɨ.̄ Ōo tií ikan tɨ.

    Ōo tií ékū ná Lētu. Ña ni éku nā iku.

    Ōo tií éku nā. Ña ni éku nā.

    ¿Ntio ntu nto kúñū? ¿Ntio ntu tɨ ́ñuñu? ¿Ntio ntu ña ñaña? ¿Ntio ntu na neñu?

    Ñá ntīo kó kúñū. Ñá ntīo tɨ ñuñu. Ñá ntīo ña ñaña. Ñá ntīo na neñu.

  • 32

    14

    kuēñu ēñu

    ēñu kuēñu

    ítē kuítē

    kuítē kaite

    kuetu kaetu

    kueku kaeku

    kuēñu

    Un ntáa kueñu. Ikān nuu tɨ uun tɨ ini

    útun kān. Īní u taka tɨ.

    Uun a kuéñū san ne, kainu tɨ, kanakunúu

    tɨ ini útun kan tē íni tɨ ko. Ikan nukutu tɨ īní

    taka tɨ.

  • 33

    kuāa kāa

    kuāan káān

    kuatā kata

    akuā aka

    ntakua ntaka

    É kuntaa nāná ko nínu kān. Kukuíin ña nūni.

    Nuni kuáān, núni ntāku. Tee ña ita nu núu ka tē

    naínu ña.

    Ña kuí kuntētu ná Lētu. Ōó ntio na ita núni

    kuaan. Kueku na te kūkuií ña.

    akuā aka āku

    ntakua ntaka ntāku

    kueka kuikā kúkā

    kuēñu kuiñu kūñu

    kuāa kuíā kuā

  • 34

    15

    ngūtu tutu

    ngūtu kutū

    ngāntii kantii

    nguii kuii

    tun ngueko ngueko

    ngūtu

    Ngūtú kanakuekū ná Lētu. Ōo tií ekū.

    Ōo tií kaa ngútu nā. Kuii teku i. Ōó ntio

    ná Lētu ngútu nā. Ōó ntii kanakuēku na.

    Nāná ko ne, ñá ntīo ña tekú ña. Ōó ntii

    kaeku, kuiní ña.

  • 35

    ntika tīna kuēñu ñúñū

    tun ntika étūn tínā táka kuēñu íña ñūñu

    úni ntīka uun tínā úna kuēñu íñu ñūñu

    núnī ngūtu kanika ñáñā

    étun nūni uun ngútū úna kānika uun ñaña

    étun nūní kuaan uun ngútu kuīi úna kānika ntée uun ñaña teku

    ¿Iō ntú nuni kuaān? ¿Iō ntú ngutu kuii? ¿Iō ntú kanika ntée? ¿Iō ntú ñaña teku?

    Īó nuni kuaān. Īó ngutu kuii. Īó kanika ntée. Īó ñaña teku.

    ¿Ntīka ntú ikan tɨ? ¿Ntākú ntu ñíi ña? ¿Tāka ntú ínin? ¿Kānika ntú kúnaa?

    Ntika ikan tɨ. Ntākú ñíi ña. Tákā íni u. Kaniká kúnaa.

  • 36

    16

    xakuin akuin

    akuin xakuin

    uku xuku

    ika xika

    xuku tuku

    xika ntika

    xakuin

    Uun kuáa kaika ú nī tá Skuîntu. Īní u

    xakuin. Nú xūu ntéku tɨ, á xakuin san. Ñá te

    kaīka tɨ.

    Kuninteé u tɨ, kuíní ko. Ntá tsi ña ni ntío tɨ.̄

    Un ito tsi kanakunúu tɨ iní tsaa tɨ.̄

  • 37

    xnūnu nūnu

    nūnu xnūnu

    kāa xkāa

    ntaka xntaka

    xtuku tuku

    xnteku nteku

    xéē tee

    xáā ñāa

    xúū ntuū

    ixū iñū

    kuxū kūñu

    xuxu xunu

    Xéē ú xuxuté kān. Ikān íni ú uun a xnúnū.

    Ōo tí kaa tɨ kaentíta tɨ nú ité kān.

    Ínantukū ú xuxu é kunūú tɨ, uun xuxu íxū.

    Naxnūu ú tɨ iní xuxú ne, xnūu ú ntute kuīi.

    Ntekú teni a xnúnu san nú ntute kān.

    xnūnu

  • 38

    17

    xoo oo

    oo xoo

    īo xíō

    xíō xoo

    xoo xéē

    kóō kāa

    xoo

    Un kaá xoo. Xoó nāná ko. Iku

    ñíi ña xoó ña. Xoó ntee. Ñá tē nté

    kaa tií kaa xoó ña é kunūu ntute.

    Karkani ntaa xóó ña.

  • 39

    ítō ítā

    ntiko ntika

    ókō aka

    koko kaka

    ixo ixū

    xoxo xuxu

    xóō xáā xúū

    kóō kāa kuu

    ntoo ntaa ntuu

    koto kata kutu

    xoko xaka xuku

    ntoko ntaka ntuku

    Kantiko nāná ko. Katee ña ita. Íta nūni

    xée katee ña. Úni īta xntéku ña nú xīo kan.

    Xíxi tsí xntéku ña. Tē ña koto o íta san ne,

    koko. Ōo ixó ko te kōko, tsí ōó ntio ko ita

    nuni xee. Kakutíī ú te ōko.

  • 40

    18

    Ixnakáte nāná ko xuxūté kān. Da nénī ña íni ña koo íkān. ¿Xoó iní i te koo ñú kuaan? Dií sa nī xkanuu ña tɨ ne, un ito tsi nakóxonuu ña xoó ña ini ntute kān. Ikān kúnaá xoó ña, uun xoó xee.

    Nāná ko ne, un ito tsi ínu ña. Kaxkainu tsi ña ntíkokoo ña. Dā náxee ñá ne, koó da kāxéni ña.

    Ōo ixó nāná ko koo. Xú nē, ñá īxó ko tɨ. Ōo tií ito tɨ, kuiní ko.

    kakanuu īkanuu xkānuu

    kotonuu ītonuu xtōnuu

    kotontee ītontee xtōntee

    xtōntee xkāntee xkūntée

    des:

  • 41

    ixo ōo ixó ña ñá īxó ko

    ōo ixó ña koo ñá īxó ko tɨ

    ixū ixu xūxu ixu tūtu ixu ētun

    xuxu íxū tutú ixū etun íxū

    ito úni īto óko īto

    un ito tsi íñu īto ka

    ítā úni īta óko īta

    íta nūni xee íta nūni kuaan

    kóō koo xáā koo ntéē

    koo ñú kuaan koo tɨ ntika

    xoo xíō xúū

    xoó ntee xió xee xuu xáā

    kóxōnuú xoo ntekú nú xio ntekú nú xuu

  • 42

    19

    dóō óō

    óō dóō

    îto dîto

    dóō kóō

    daka xāka

    dūkun tukun

    doko xoko

    dóō

    Kanakate nāná ko doó ko. Ōó dentu dōó

    ko. ¿Ne iñá ntu nakunúu ú ne, te ña nakáte ña

    doó ko?

    Xú ne, ñá ini nakaté u doo, tsí xú ne, na

    kudií u.

  • 43

    ida ita

    idu inu

    didi dini

    kuido kuikō

    kudii kutíi

    kudiin kutíin

    dóō xóō too

    ntóō

    daka xāka taka

    ntaka

    duku xuku tuku

    ntukū

    dūkun xūkun tukun

    ntukūn

    dute xute tute

    ntute

    E nainu xtúku ditó ko é ixkuído ña ida. Idú

    ña ntekú ña. Ñá te da kūdii ídú ña. Ōó dukun

    ntekú ña.

    Ixkoto dîtó u dá naxee ña, te nuu é ntaa i é

    odo ña ida. Á te odo ña te ūni díko. Dōo diní ko.

  • 44

    20

    xuu xúū

    xee xéē

    xoo xoo

    kóō kóō

    káān káān

    ntaa ntáā

    xuu

    Á te ñá ini nto xoo é xuu. É īni nto

    nte nani tátá ko ni nāná ko. É īni ntó nte

    nani ná ení ko, ni a tínā ko. Ntá tsi ñá ini

    nto nte naní u. Xuú ne, Xtīnu naní u. Ōó

    ntuu u.

  • 45

    nūu núū

    úūn uun

    tūun tuun

    ia ia

    kaū kau

    nteu ntéū

    Xuú ne, xuu ko dóo kaexnúu. Nūú ko

    kade i. Ñá tē nté kaa kaexnúu. Ntē ña kui

    káxūú u. Ōó kantoo ko. Ñá kūtií kueén u,

    kuiní ko.

    Nene núū ko, kaan tátá ko. Ñáā, kaán u.

    Ōó ixó ko. Te dií dií ka kaxnúu té tūun ña.

    exnúu kaxnúu

    kaexnúu

    exnii kaxnii

    kaexnii

    exuu kaxuu

    kaexuu

    entíta kantíta

    kaentíta

  • 46

    kata tun kata na kata ō kata u

    koto tun koto na koto ō koto u

    koo tun koo na koo ō koo u

    káān tun káan nā káan ō káān u

    xéē tun xée nā xée ō xéē u

    núū tun núu nā núu ō núū u

    Káan ntō nte nani tátá ko.

    Káan ntō nte nani náná ko.

    Káan ntō nte nani tínā ko.

    Káan ntō nte nani éní ko.

    Káan ntō nte naní u.

  • 47

    21

    tsīdo īdo

    īdo tsīdo

    iñu tsiñu

    āta tsāta

    tsāta tāta

    tsóō xóō

    tsīdo

    Ñéē tá Skuîntú intúku tɨ ̄tsídō. Ñá te da

    dīi tɨ níi tɨ. Á te iō tɨ ́te uxuni tɨ, uxúni ā tsídō.

    Ñá tē nté kaa diní ko níi tá Skuîntú ko a tsídō

    san. Ñá tē nté kaa tií ntaa tɨ, a tsído kuetsī san.

    Ntaéntita tɨ nú ité kān.

    Uun tɨ ne, katsitsí nuu tɨ xuú taan tɨ.

  • 48

    tsóō ntoo

    tsóō ntōo

    tsii ntii

    tsāka ntāka

    tsūku ntukū

    tsitsi ntitsi

    Kuentu iñá a tsído ni ā tsoo

    Ia ntaa u kuentu iña a tsído ni ā tsoo.

    A tsídō sán nē, kuéen tɨ kaika tɨ ni ā tsoo.

    Etsin nú ntute ñuu kān kaika tɨ.

    A tsoó san ne, dōó kuií kaika tɨ. A tsídō

    sán ne, ñá ni kūtií tɨ kuntētu tɨ.

  • 49

    ―Xuú ne, ia kunūu ú itsi saa ―kaan tɨ.

    A tsoó san ne, katsixee tɨ:̄

    ―¿Nté kui? ¿Nté kui itsi tsikan kúnūun?

    ¿Ñā ntu te itsi saa é ntion?

    ―Ñáā ―kaan a tsídō san―, itsi sāá

    kunūu u. Nanitaan ko nú ntute ñuu kān. E

    kuéēn ú a.

    ―Āán, Róo ―kaán a tsoó san.

    Un kaentíta ntaa tɨ ́kueen tɨ, a tsídō san.

  • 50

    tsóō tsóō

    tsiō tsíō

    tsúūn tsūun

    tsūku tsūkun

    tsii tsiin

    kutsi kutsin

    A tsoó san ne, kuéen tɨ ̄dɨ. Dōó kuiī

    kueen tɨ. Ntá tsi, kuān te kukuíi tɨ ne, kutíi tɨ

    xee tɨ nú ntute ñuu kān. Ikan tsī kanúu tɨ

    kadute tɨ. Ōo diní tɨ.

    A tsídō sán ne, ñá ni xēe tɨ. Un ito tsi

    kúnaá tɨ itsi kān. Tsí xio itsi kueen tɨ. Dōó

    dutsī kuiní tɨ. Dōo éku tɨ, a tsído ditsīn.

  • 51

    tsixeē xeē

    xeē tsixeē

    taan tsitaan

    diu tsidiu

    kutsin tsikutsin

    kuétsi tsikuétsi

    Katsikuétsi ña ko.

    Katsixee ña ntō.

    kaîtsi kaîtsi kaitsi núu

    katsitsi katsitsi katsitsí nuu

    katsitū katsitū katsitu nūu

    kadetsiñu kadetsiñu kadetsiñu nii

  • 52

    ntsōo tsóō

    tsóō ntsōo

    tsóō ntsoō

    ntsoō ntsuū

    Ia ne, katsixeē ú nto:

    ¿Nté kuī kúnaa a tsídō san?

    ¿Nté kuī kúkuií a tsoó san?

    ¿Xoó ntu kui ide i?

    ¿Xoó ntū e dóo ditsin ī?

  • 53

    22

    vii ii

    ii vii

    ite vite

    átā vátā

    vátā kátā

    vii dii

    vii

    Vii kaxntītsí tātá ko: vi xēe, vi vāa.

    Ñá te vī xóō, ñá te vi ntōo, tsí vi xuu

    kaxntitsí ña.

    Xée vaā ñá é xntii ña ñā é xntitsī ñá

    vii ña.

  • 54

    xávī dávī

    kuvi kúdī

    tuvi tuni

    uxúvī uxúnī

    ntava ntada

    ntuvin ntūdin

    É kūvi xntítsī ñá vii. Kuviko vii ña, tsi e

    kúvi ve. Vii ña do díni iñá vii ña vevíi. Ñá tē

    nté kaa ñaa xee ñá vii a ve.

    Dōó iō tsíñū vií nāná ko. Íta tee ñā ne,

    kadaváa ña nteu é kāxnii ña íta. Kudāka

    kúñū tsúūn.

    Ōo vaá ko kuvi viko vevíi nu víi kó kān.

  • 55

    viko vii ko

    koko kóō ko

    xoko xoo ko

    vite vi ite

    viko viko tsuun viko tantaa viko navidaa

    vii vi xuu vi viko vi utun

    dávī davi xáā davi xúū davi núū

    kóō kó vāa ko ntûve kó tseēn

    ntute ntute kuii ntute ñuu ntute vîdin

    kuii kui dau kui déntū kui ñú tatsin

  • 56

    Ñá īni nto nté ō kúvi da xii úva ko. É kūvi

    uvi kuia é xíi ña. Kuií xii ña. Tsīi ña davi da

    kúvi. Davi xúū. Tsi ntáva ña itsi kān. Odo ña

    tūtun.

    Dá ntē ntáva davi ne dā náxee ña nu vii kó

    kān. Kui daú doo kúvi ña. Dōo káu ña ne, ñá ni

    ntūváa ña, tsí xii ña. Dōo kanákaan kó ña.

    Tātá ko kuvi ña uva kó vevii.

  • 57

    23

    xɨxɨ xuxu

    xɨɨ xuu

    ɨ ́ ɨn̄ uun

    tsɨ ̄ ɨn tsúūn

    tsɨɨn tsūun

    ntɨɨ ntuu

    xɨxɨ

    Xɨxɨ ́san ne, dōó kade tɨ ma itu tātá ko

    kān. Dōó kanantɨɨ tɨ ntɨdi ña. Un ito tsi ntɨ́ɨ ̄

    itú ña ve e kuán o kade tɨ. Dōó dutsī kuiní ña.

  • 58

    xɨxɨ xixi

    xɨɨ xii

    xɨku xuku

    tɨv́ī tuvi

    itɨ itu

    etɨ étū

    nteɨ nteu

    Ñéē ú nī tá Skuîntú ixkoto ntódo u itú

    tātá ko. Tsí xɨxɨ ́san doo káde tɨ ma itú ña kān.

    Da xéē ú kān ne, koó da kākui dɨɨ dɨɨ xɨxɨ

    san ma itú ña. Koó da vāntiñɨ tɨ ntánaā tɨ.

    Dā ñiñá tá Skuîntú ne, inu ntɨɨ ́ntɨɨ ̄tɨ,́ a

    xɨxɨ ́san. Ntá tsi inuú mii ūvi a xɨxɨ kuétsi vā va

    ntaá kudii tɨ. Ɨk̄ɨń ka tɨ.

  • 59

    T ɨɨ̄n ú ntuví a xɨxɨ kuétsi san, nātsuun váā

    ú tɨ iní tɨn ntaá ko. Nāxee nií u tɨ nu víi kó kan

    dā nátsuun ú tɨ xoo.

    Ōo tíi de a xɨxɨ ́san. Kañuū ná ení ko tɨ.

    Ntá tsi diin tɨ ́dɨ. Uun tɨ ne, ēxi tɨ ́e dɨx́ɨ na.

    ñɨɨ́ ̄ñuu ñāa ñii

    ñɨɨ ñuu ñaa ñii

    ntɨɨ ntuu ntaa ntii

    ntɨɨ ntuu ntaa ntii

    dɨɨ ̄duu daa dii

    xɨɨ ̄xuu xaa xii

  • 60

    nú vii kān nú uku kān nú itsi kān

    ma víi kān ma ûkún kān ma itú kān

    kakui ñɨɨ ñɨɨ̄ kakui ñaa ñaa

    kakui dɨɨ dɨɨ kakui duun duun

    ¿Nee iñá ntū é kakui ñaa ñaa?

    ¿Nee iñá ntū é kakui ñɨɨ ñɨɨ̄?

    ¿Nee iñá ntū e kakui dɨɨ dɨɨ?

    ¿Nee iñá ntū é kakui duun duun?

  • 61

    24

    kiñúū iñúū

    ini kini

    eni keni

    eden keden

    ɨɨn kɨɨn

    Kanakueku tātá ko kiñúū. Ōo vá nakuēku ña.

    Un ntuvi dá xoxo ña ne, kii ú kiñúu ñā

    nchonakueku sa u. Kantakutu kuēén u uun xoo

    i ne, kɨtúūn.

    Ñeníi tātá ko kiñúu ñā é nakuēku ña vi viko

    kan ne, ¿míi ntu vāá kaeku ka? Dōó dutsī

    kuiní ña.

    kiñúū

  • 62

    kêni kini

    kidi didi

    kidīn vídīn

    kɨ́ɨn̄ tsɨɨn

    kɨḱū ntɨku

    Kanakɨḱu nāná ko doó ko ne, xɨkɨ ña

    kúnaa. ¿Nté ntu koo vií ña nakɨku ña? Kɨ́ɨn̄ ú

    kɨnantúkū ú xɨkɨ ña.

    Dá kuētsi nánií ko. Da nêní ko itíntii u

    xɨkɨ san. Idō etɨ ́ko. ¡Ñá te dā kaexnúu do dɨḱɨ!

    xāka xuku xɨkɨ

    daka duku dɨkɨ

    tsāka tsūku tsɨkɨ

    ntāka ntukū ntɨkɨ

    ntākan ntukūn ntɨkɨn

  • 63

    kanuu kúnūu kinuu

    kakii kukíī kɨkii

    kanantuku tɨ ̄kunantúku ntō kɨn̄antúkū ntɨ

    Kueēn ntó kunantúku ntō. Kɨ́ɨn̄ ntɨ ́kɨńāntúkū ntɨ.

    da nêni nêni neei

    neei kūneei kūnêni

    naai kūnaai kūnâni

    Da nêní ko itíntii ú xɨkɨ. Kūnâní ko kɨkii ú tsɨkɨ.

    nchonakuēku nakuēku

    kueku ēku

    ēku kueku

    nakuēku nchonakuēku

    nchonakuēku nchokueku nchokuvi nchovii

    Kanakueku tātá ko kiñúū. Kanakɨḱu nāná ko doo. Kɨn̄antúkū ú xɨkɨ.

  • 64

    25

    Ntuvi xoo sétiembre é ūna xoó san ne,

    kaeni ntuu tātá ko katsoo ña ntɨkɨn san ma

    itú ña.

    Dina kanatsoo vitā ñá nteu san. Da kidáa

    kani ntuu ña nāketé xaa ñā á ntɨkɨn san, ni

    ntɨk̄ɨn xkú ntudu, ni ntɨk̄ɨn ve ntɨkɨn, ni ntɨk̄ɨn

    xaa, ni ntɨk̄ɨn té ngɨmī.

  • 65

    Kidáa tē kúvi xeun ntúvi ne, kene á ntɨkɨn

    san kidáa ne, kene ve ntɨkɨn, ve úkū, xkú ntutsi,

    itu. Dā kéne nē, un ntɨɨ ́ntɨɨ̄ ́īó iña ñá dɨ: ntóō,

    naña dɨ, ntītsí kuee, ntītsí vītá, ntītsí doo,

    ntutsuun, ntutsutūn, xɨkɨn, xkɨn ntuxu, itú,

    nɨñɨ. É un ntɨɨ ̄ne, kakene ma itú san.

    ¿Vá kāñii ntu ña?

    xuku tsūku ntukū

    xɨkɨ tsɨkɨ ntɨkɨ

    xūkun tsūkun ntukūn

    xɨkɨn tsɨkɨn ntɨkɨn

  • 66

    Xāví kakuvi Tsi Kanu. Ñéē ú ni tātá ko

    ixkuíīn ú dunú ko.

    É un ntɨɨ kadiko ña kān: xíkā, ni xīdo, xíō

    dɨ,́ ni kɨd̄ɨ, kóō, kutsiu, xuvi, ngatsī, xuve,

    kuka, tsíntī; kūñú dɨ, nī tañúū, ntɨv́ī, ntutsi, da

    nēé ka nuu i; xaa dɨ, ni ntute vetɨ. É un ntɨɨ īó

    é kuiin o.

    Ntá tsi diuun kantío.

    26

    xāvi xavi

    tavī tavi

    tɨvī tɨv́ī

    ntɨ̄vi ntɨv́ī

    úvī úvī

    náūvi nauvi

    xāvi

  • 67

    íxī ixi

    xɨxɨ xɨxɨ

    dentu dentū

    ñéñū ñeñu

    tsíñū tsiñu

    eni ēni

    ini inī

    kini kini

    kani kani

    kanu kanu

    dana dana

    1 uun 11 úxiɨɨ̄n

    2 úvī 12 uxúvī

    3 únī 13 uxúnī

    4 kɨḿī 14 uxkɨḿī

    5 úūn 15 xéūn

    6 íñū 16 xéun ūun

    7 úxē 17 xéun uvī

    8 únā 18 xéun unī

    9 ɨɨ́n̄ 19 xeun kɨḿī

    10 úxī 20 ókō

    Kavi ō

  • 68

    ―¿Nté ntu kaa avi ntɨví san?

    ―Úni dīko é uun.

    ―Tāxi nto uní ni. ¿Nté ntu kaa ávi

    tāñúu san?

    ―Uun kúve é uun. Úūn é uun kúve.

    ―Aan, te kuán ni.

  • 69

    diúūn úūn

    úūn diúūn

    ōko diōko

    ávī īdiávī

    īdiávī kaīdiávī

    ―¿Nté ntu kaa ávi dunú san? Dunu

    kuîxín san.

    ―Oko úun kūve.

    ―¿Dóo ntū aví i, kuan?

    ―Ntá tsi dóo vaa. Dōo íka vēxi. Un tsi

    nte Ñu Koxo véxi.

    ―¿Vá ntaa? ¿Ña taxi nto é oko?

    ―Ña kúvī. Kii ntó é oko uvi.

    ―Aan, te kuán ni. Ūun ntó diuun nto.

    ―Váā ó ni. Ūun nto diún kuetsi nto.

    ―Aan, te kuán ni. Dá tevāá dan.

  • 70

    lɨ̄xɨ

    lɨ̄xɨ xɨxɨ

    lāa kāa

    laka taka

    lee xee

    loō ntōo

    loxo ntōxo

    27 Ñīí tātá ko lɨ́xɨ ̄

    dá ñēé ntɨ Tsi Kanu.

    Ñá te da kūdii tɨ.

    Da náxeé ntɨ ne, un váa tsi kuitá ntɨ. Kídī

    nánee ntɨ da kúvi éxi ntɨ ́ita.

    Kaeku uni teváa kakana lɨ́xɨ san. Koó da

    vāntiñɨ tɨ ́kakana tɨ: ―¡Kɨkɨrɨx́ɨɨ́!

    Ntoto dana tātá ko. Dōó dutsī kuiní ñā é

    kanantōto tɨ ña.

    ―Nta víi a ve ne, kaxi ú o ―kaan ñá nī

    ntavi a lɨ́xɨ san.

  • 71

    lākuin xakuin

    luku tuku

    lūun tūun

    lentū dentū

    lentu dentu

    kuli kudi

    Lētu Lītu

    Līku Tsīku

    lulu xtūlu

    tsilu tsiñu

    tsilantu tsidantu

    Ná Lētú ne, dōo ení nuu na láa āna na.

    Ñā xkúntení nāná ko e kuan koo víi na. Ntá tsi

    dóo loo na. Ñá te kākuintixe na é kakaan ña.

    Kuān te tuun ña lóxo na. Dōo diín na ne, dōó

    duxen de na.

  • 72

    28

    meku eku

    eku meku

    iku miku

    miku meku

    meku nteku

    mītsin ditsīn

    meku

    Un váa tsi meku ná

    Lētu. Kanadɨkɨ ̄ná máa i

    kan ni na kuetsī. Kanangotūví

    lúntsi na kúñu na nú ité kān.

    ―¡Lá laá ko, lɨ ́lɨɨ ́ko! ¡Ōó tíi dē u! ―kaan na.

    Ntá tsi dóo xee dúnu na. Un ito tsi tavi ná xen

    nteu.

    ―¡Kamán san! Nadaman doo o ne dá kūtsin ve

    ―kaan náná ko ni nā―. Ōó ntexén kaan.

    ¿Míi ntu vāá ka dunu xee o? ―kaan ña.

  • 73

    mixtun

    mau kau

    míī níī

    kama kana

    dāma dama

    tsumē tsume

    kami kavī

    Kɨḿi ā mixtun

    ntóo tɨ nu víi ntɨ ́kān.

    Xoó māu kan káku tɨ.

    Ōo tíi de tɨ ̄ntánadɨkɨ ̄tɨ. Dúme tɨ katɨɨ̄n tɨ.

    ―¡Vítsin, vítsin, vítsin! ―kaan náná ko,

    kakana ña tɨ é kixkoo tɨ dɨḱui.

    Véxi tɨ ̄ngɨmi tɨ, véxkōto ntodó tɨ nee iña

    é īó te kaxí kudii tɨ. Kanauvi nuu tɨ koo tɨ ne,

    kade tóō tɨ ́dɨ. Kaido núu kuaan kuaan iní

    dukun tɨ.

    ―¡Meú! ―kaan tɨ.

    ngɨmi kɨḿī

    ngɨñūu kiñúū

    ngexēn kexēn

  • 74

    29

    tun tsi lɨ́xɨ ̄

    Ia ntaa ntɨ ́kuentu iñá tun tsi lɨ́xɨ.̄

    Uun ntuvi ne, kūvi viko é uun xoo máū ne,

    xntitsī ñá tun tsi lɨ́xɨ ̄san nú ūkún kān.

  • 75

    Kidáā ne, natakánuu un ntɨɨ ́ntɨɨ̄ ́ña Má

    Ñūú san. Kidáā ne, uun ñatīi kuxée ña utun san

    ntaa déen āta i. Ntɨvī kueen, kuíní ko. Ntá

    tsi rkaa ntute vetɨ dɨḱɨ i kan ne, nī doo dúkūn,

    ni ñɨɨ̄, ni lɨ́xɨ san dɨ, ni ā diuun kúdii dɨ.

    Te kūtíi ña é kāa útun sán ne, níī ntɨ́ɨ ñā

    é ōdo dɨḱɨ i kan. Ntá tsi kutíi ña xée ña ne,

    níi ña. Dukuan kaitō dîtó ñaa san ña dá

    kūnúu ña ne, koó da kaīnu ntii ña.

    Dā xee ñá dɨkɨ i kán ne, nákōxó ñā é ōdo

    dɨḱɨ i kan. Tɨtɨń ñaā ntáñɨ ̄ña, kade ña kuenta

    é natɨɨn ña ña tē koxó ña nteku dɨḱɨ i kan. Tē

    koxó ña dɨ ne, natɨɨn ña ña.

    Kidáā ne, un ntɨɨ ́ntɨɨ̄ ́ñaa kátunuu ntaa

    ña, tsi kúvi idē ña.

    Ia tsi ntɨ́ɨ kuentu iña tun tsi lɨ́xɨ.̄

  • 76

    tdūvi ūvi

    ūvi tdūvi

    ūun tdūun

    uxi tduxi

    ume tdume

    tdūvi

    Tdūvi kade váa nāná ko. Ntekú kɨd́ɨ ̄tdúvī

    nchúun kān. Kanāntii náná ko uxen i. Xnuu

    taán ña xɨdɨ ́dɨ ni xen ntutsī ne, dá katsuun

    taán ña xku ntítsutē.

    Dōo vá exí tdúvi san, kuiní ko.

    30

  • 77

    tdume dume

    tduu duu

    tdɨ́ɨn̄ dɨ́ɨn̄

    tdiko diko

    kɨtdɨ̄ɨ dɨɨ ̄

    tdūvi tsuvi

    tdūun tsúūn

    tduu tsūu

    tdɨ́ɨn̄ tsɨɨn

    tdume tsume

    tdume

    Ntío nāná ko é kɨkuidó u tutun ne. Ñéē ú

    un tsi nte Té Tdenu kān ixkuidó u tutun san.

    Ikān ne, da nêní ko kuxeé tdume dɨ́ɨn̄ ko.

    Tdume diin. Nini tɨ má tdɨɨn ko.

    Dá kaēnté u tutun san ne, xée tɨ ̄dɨ́ɨn ko.

    Un váa tsī xóo xee tɨ.̄ Ñá tē dó dɨḱɨ dó dɨḱɨ nī

    exnúu. Dií sa ni ēkú u.

  • 78

    naxnuu taan natsuun taan

    xnuu taan tsuun taan

    kunuu taan kuun taan

    kade váa kade

    kade kade váa

    kade váa kade tsiñu

    Kade váa nāná ko tdúvī. Kade tsiñu tātá ko. Kade duxen ná ení ko. Kade diín a xɨxɨ ́san.

    dōo váa ñee dōo váa exi dōo váa ekū

    dōo xoó ñee dōo xoó exi dōo xoó ekū

    dōo tií ñee dōo tií exi dōo tií ekū

    Dōo váa exi tdúvī. Dōo xoó ñee kúñu tēu. Dōo xoó xee tdúme. Ñéē ntɨ ́un tsi nte Té Tdenu kān. Ñéē ntɨ ́un tsi nte Ñú Koxo. Ñéē ntɨ ́un tsi nte Nu Ntuve.

  • 79

    31

    rūntu untū

    ava rava

    rava tsava

    rūntu tsuntu

    untū rūntu

    Tá Skuîntú ko ne, runtu dūme tɨ. Tsí teu

    dá ku ɨḱɨn tɨ. Exí taan tɨ dume tɨ da teú ne,

    kóxō kueen. Vevíi ne, runtu kuēen tɨ.

    Dōtó ntio tɨ é nakuiko tɨ nē, da kanɨɨ étɨ tɨ

    kaikō. Da dínī kueen ko é kade tɨ. Da miī á idi

    dume tɨ ́kakanta. Ná Lētú nē, da rko tsíñu na

    nadɨkɨ nii na tɨ e dóo luku de tá rūntú ko.

    rūntu

  • 80

    Kuentu iñá tríta, kɨtɨ

    kaika ntee útun san.

    Kuēé dɨkɨ tɨ ne, ntee tɨ ̄dɨ. Un tsi vantiñɨ tɨ ́

    ntántau tɨ te íni tɨ ñaa san. Ntá tsī dóo ini ntava

    tɨ te íni tɨ ñaa san dɨ.

    Ini éxi tɨ ntɨdi dɨ, ntītsí dɨ. Kaito tɨ te ntaka

    tóo ī é kɨɨn tɨ kɨkáxi tɨ. Ōó ini éxi tɨ ̄tɨ ntáku dɨ.

    Vata dá kaitantixin ñaa itsi kān né, dōo

    ntantáva tɨ kanakodo tɨ dɨkɨ utun kan. Kakui rɨɨ

    rɨɨ kantáva tɨ.

    trīta rīta

    rīta trīta

    lāna trāna

    letra litru

    tɨ ́rāu tsi rútē

    trīta

  • 81

    32

    rkaka kaka

    kuu rkuu

    kunū rkunū

    kadun rkadun

    katsi rkatsi

    kaka rkaka

    rkaka

    Ñá tē nté kaa kade rkaká Tū Káka kān mí

    kaa itú tātá ko. E dóko sā ntɨ́ɨ ̄ntɨdi itú ña

    kaexi tɨ. Xkaa ña laká vata koo e úvī tɨ. Ntá

    tsī ¿míi ntū idiávī? Tsí kuan tsi ō éxi tɨ.

    Un ntuvi ñee ñá ixnakuíte ntée ña tɨ.

    Kúnūu nii ña tɨ nu víi ña kān ne:

    ―¿Nté kui éni nto ntaví a kɨtɨ san? Tsi

    dóo tií kaa tɨ ―kaan náná ko.

    ―¿Óo ntu tií kaa tɨ, kuiní o? Tsí xuú ne,

    dōó dutsī kuiní ko ni tɨ ̄e ntɨ́ɨ itú ko éxi ti.

  • 82

    rkuitɨ kuitɨ

    rkueɨ kueɨ

    rkuaan kuāan

    rkii kii

    rkīdin kidīn

    rká kāni

    Odo rkuitɨ iní viī kó kān. Odo vāa nú

    rkunu kān.

    Un ntuvi ne, ixkíī ú rkueɨ ne, kúxeē ú iní

    vii kān é nakuidó u rkuitɨ. Kúxeē ú ne, ntá tsī

    da kuétsi xetáan ntaa ko.

    Rkuitɨ ́san katɨɨn ntaā ú ne, da kúduvā kó

    tsí uun tɨ ne, dōó idi tɨntaa tɨ.̄

    ¿Vá rkuitɨ ntu? Tsí rká kāni katɨɨn ntaa u.

    Dií dií sa ni kōxó u ñúu kān da kútuní ko tsí

    rká kāni.

  • 83

    íxnakuīte ntée nákuīte ntée

    kuíte ntēe íte ntēe

    ntee

    ntee íte ntēe

    kuíte ntēe nákuīte ntée

    íxnakuīte ntée

    Íxnakuīte ntée tātá ko rkaka.

    kakui rɨɨ rɨɨ kakui dɨɨ dɨɨ

    Kakui dɨɨ dɨɨ xɨx́ɨ.

    Kakui rɨɨ rɨɨ trítā.

    Kakui roo roo íxi ko.

    Kakui ruun ruun ntūtsi.

    Kakui duun duun mákīn.

    kakui ruun ruun kakui duun duun

  • 84

    33

    cháā áā

    ūun chūun

    cháā ntaa

    chūun tsūun

    áā cháā

    cháā

    Ia ntaa ú kuentu iñá chaa tátá ko.

    Tsí rkuú san dóo kaéxi tɨ ne, ntio ña é tɨɨn

    ñā rkuú san.

  • 85

    chīi xii tii kii

    chōo xoo too kóō

    chaa xaa taa kāa

    cháā xaa taa kaa

    chóō xoo tōo kóō

    Xkaa ña deɨ ̄xoo diñɨ chaa ña ma cháa kān.

    Da rko ntúvī ñeé ntɨ ni ña ma chaa ña ne,

    ikan ntītsí rkuú san tɨɨ́n nuu tɨ deɨ ̄xoó san.

    Nii tātá ko chii é kanī ñá tɨ. Ntá tsi xuú

    ne, xee ú dina ne nakākú u tɨ.

    ¡Dii dii dii dií sa ni xée ña ko chīi san!

    Ia ntɨɨ kuentu iñá rkuu, kɨtɨ kaexi chaa

    tátá ko.

  • 86

    34

    nchuve uve

    uve nchuve

    ūun nchūun

    okō nchokō

    nchuve

    nchūun

    Rkaa nchuvé diñɨ nchúun kān. Ikān nuu

    ná Lētu kakídi na, tsí nchokuvi na. Kani dóo

    kaxée na.

  • 87

    nchaā cháā

    nchokō xoko

    nchavī xavi

    nchuve xuve

    nchūun chūun

    Xkini ñeé u ixkakán u choo nú vii medíku

    kān:

    ―Vií nto da xee kukada choo nto ná ení ko.

    ―¿Míi na kade i?

    ―Ixí na kanguntii ne, kantuxen na ne,

    kani dóo kaxée na. Kueēn ntó, kukuee nto xɨkɨ

    tá chētɨ ́na.

    ―Ña túvi choo iña kuii saa. Mii tsi ncha

    katɨ kōo na ne, kuēníi nto ná o nte Kucháña o

    nte Té Nchoō, tsí nchokuví kueen na.

  • 88

    katɨɨn ntaā tɨɨn ntaā

    ntaa

    ntaa tɨɨn ntaā

    katɨɨn ntaā

    katɨɨn ntaā katɨɨń ntee katɨɨń nuu

    Tɨɨ̄n nuú rkuu deɨ xóo.

    Tɨɨn ntaā ú rká kāni.

    Tɨɨ̄n nteé tɨ ntaa ko.

    Ña ni ntío tɨ ntii ntēé tɨ.

    da rko ntûvi da rko tsíñū

    da rko tsíñū tsūn rkó tsiñu

    Da rko ntûvi ñeé ntɨ má chaa kan.

    Da rko tsíñu ná Lētu narkɨnii na a xɨxɨ ́san.

    Tsūn rkó tsiñu tɨ éxi tɨ e dɨxɨ na.

  • 89

    máa i kān núu i kān iní i kān

    ata i kān etɨ ́i kān

    xée i kān

    diñɨ i kān dɨkɨ i kān

    méñu i kān

    ma víi kān ta víi kān

    nu víi kān

    iní vii kān nínu vii kān diñɨ vii kān

    Xkāa ña deɨ xóo diñɨ chaa kan.

    Kídī ná Lētu diñɨ nchúun kān.

    ma chaa kan ma cháa kān

    diñɨ chaa kan diñɨ cháa kān

  • 90

    35

    smīi mīi

    mīi smīi

    ia sia

    kuii skuii

    kuve skūve

    kuīntu skuîntu

    smīi

    Kaeku kaá skuela. Kaeku ɨɨn teváa kaeku ne,

    kaeku uni kuáa. Xuú ne, kañee ú skuela. Utén

    utén kañee ú kanakuaa u. Tsí ntio tātá ko é

    kūtúve ko.

    Ntá tsi na kuetsi duxēn sán ne, ñá te kāde

    ntaa ná vi skuela kan. Da mi kuēen tsí smíi katɨɨn

    na, nī skúvē. Odo na kuādernu ná ne, dotō tsí

    katsoo na ñuu kān.

    ¿Neé ntu ntuvi kutúve na?

  • 91

    siin diin

    asu āku

    lūsun lukun

    ntēsku nteku

    skuilu skuîntu

    sáā xaa

    Vata dá kañee ú skuelá ne, kañee tá

    Skuîntú dɨ, kantīkɨn tɨ ́ko. Ōo tíi dē tá lūsún ko.

    Dá kanakuaā ú ne, ikan tsī tuví tɨ má mēsá ko.

    Diin diin diin diin tsi tuví tɨ. Ñá tē neé kade tɨ.

    Kaito xtɨ xtá mastrú dá kanākuaa xtá ntɨ.

    Ntá tsī ¿míi ntu kakūtúve tá Skuîntu?

    Nté uun letra ña kaínī tá lūsún ko.

  • 92

    ¿Nté ntu ó de nto? Diin diin tuví u.

    ¿Neé ntu kade nto? Ñá tē nee.

    ¿Míi ntu kɨɨn nto? Ñá tē míī.

    ¿Amá ntu naxee nto? ¿Amá ve?

    ¿Xoó ntu kɨnii nto? ¿Xoó ni?

    ¿Nté kui kɨɨn nto? ¿Nté o ni?

    ¿Neé ntu ura vevíi? Kaeku ɨɨn teváa.

    ¿Neé ntu ura kɨ́ɨn o? Kaeku uxi nɨɨ̄ ́nɨɨ̄.

    Tsixee ō

    vévii tévāa kuaa niñú a

    kuaá ve kuaá ūten kuaá īda kuaá iku

    niñú ve niñú ūten niñú īda niñú iku

    kaeku ɨɨn teváa kaeku uun teváa

    kaeku ɨɨn teváa kaeku ɨɨn kuáa

  • 93

    36

    Kuentu iña étun núni

    Ia ntaa ú kuentu iña étun núní san.

    Nāná ko ne, nātsuun váa ña nuni ña ini

    etún san. É tɨt̄ɨń ntuvi ña káde ña kuentá ne, da

    kíi ña nuni é kadāváa ñā é kunūu ntáku ñā. Da

    kúduva ña é kōo da mii xtɨñ́ɨ ñuu tɨ iní i kān.

    ―¿Nté ntu o kukɨ́vi tɨ? ―kaan náná ko―.

    Tsí katāvi núu xuu etún san ―kaan ña.

  • 94

    Ntá tsi da íni ña ne, da kudúva ñā é ikan

    ñūu tɨ etɨ étún san mí tūví ñuu kān. Ne tē íni

    tɨ tsí kukií ña nuní san ne, koó da kaīnu tɨ

    kantɨ́vi tɨ xavi tɨ má ñuu kān mí ñuū ixá tɨ.

    Odo tɨ nūní san, kueníi tɨ.

    Kakaan náná ko:

    ―¿Míi ntu kāñee núní ko é utén utén ne

    dōó kuee kantii ntee? ―kaan ña.

    ¿Míi ntū? Tsí lísēn sán kañenii tɨ, kaexí

    a lisen ɨkɨń san.

    ―¡Tsiin tsiin! ―kaan tɨ.

    Ia ntɨ́ɨ kuentu iñá kɨtɨ ñuu iní etun núni.

  • 95

    pātu 37

    pātu ātu

    ātu pātu

    iña piña

    pañu dañu

    pāa laa

    pusu musu

    pātu katu

    Únī pátu īó iña náná ko. Ñá te vāá kade tɨ.

    Uun a pátū ne, kañee tɨ útē pusu kan, kaixkutu

    núu tɨ ntute san. Kaduté tɨ dɨ. Niñú a ne,

    kaixduté tɨ dɨ.

    Ikan tsī énintuu tɨ ̄táxi tɨ. Ikan tsī xtúvi tɨ

    ntɨvi tɨ.

    Da ñée nāná ko úte kan nē, da kuduva ñā

    é ikan tuví xaa ntɨvi tɨ. Nākii ña ne, dá kūntínii

    ña nu víi ntɨ ́kān. Kakaan ña:

    ―Uun a pátū kó ne, ikan dōtó tuví ntɨvi tɨ

    úte kan ne, nākii u ―kaan ña.

  • 96

    Pedro Pēlu

    Pīna Līna

    Līpa Līta

    Lūpe Lūle

    Pēlu Mēlu

    Xó prēferu kuíā ntɨ́ɨ ko kān ne, ñéē ntɨ ́

    pasia ni tátá ko Pedro. Un tsi nte Ñu Koxó ñéē

    ntɨ ́ni ñā.

    Ñéē ntɨ ́ixkotō dîtó ntɨ méñu i kān mí ntitsi

    Palacio Nacional. Ikan tūví Predente Ñu Koxo

    kade tsiñu ña. Dōó vá o.

    Ñéē ntɨ ́pasia ini Métru dɨ, dɨvi vii é kaika

    má ñuu kān. Un kantɨ́ɨ tsi kaika, ntá tsī ¿míi

    ntu kákañuu? Diin diin tsi kaika.

    Táxi tātá ko itsi é kɨ̄ɨń ntɨ parke kán dɨ.

    Dōó īo ána kadiko ña ikān, nī un ntɨɨ ́ntɨɨ̄ ́nuu i é

    kaxi o: paletá dɨ, ni vīdin; skūvé nuní dɨ. Dōo

    diní ko ñéē ú pasia Ñu Koxo.

  • 97

    38

    sīrku īrku

    īne sīne

    sine nine

    sinta kadinta

    īrku sīrku

    sīrku

    Sīrkú kakuvi Té Nchoō da itantíxīn ntɨ ́ni

    tātá ko. Ñá te da ūún sientu ñáa xee ña é kotō

    díto ña. Tsi dóo vá o kúvi.

    Ntá tsī dóo nchokō má vī doo kan é kuān

    nte ntoó ñaa san.

    Dōo éxī ú skúvē nuni. Óko sēntavu é un

    pakete i. Dōo éxī ú tɨr̄áū dɨ. Úvi dīko séntavu é

    un pakete i. Ntaika na kuetsi ntadíko nā.

  • 98

    sientu dentū

    sientu kuentu

    siudaa Kulaa

    sentavu kantadu

    Sirilu Sirenia

    Ñúū ntɨɨ ́ntɨɨ̄ ́kɨtɨ san dɨ; ñáñā dɨ, ni ósō.

    Tɨtɨń idú dɨ.

    Ntitsí ntōdó ñaa san ata idú ne, ñá te

    kairkāa ña tɨ. Kuan te kaikō tínuu tɨ ne, ñá te

    kākóxo ña.

    Ñáñā sán dɨ ne, dōo toó tɨ. Ntekú tɨ nú

    sīá dɨ.

    Uun ósō sán ne, kaitee tɨ.̄ Ōó luku kaa tɨ.

    Ñīi ú tɨr̄áū é kaxi tɨ. Dōo diní tɨ.

  • 99

    39 elefante

    Kɨḿi elēfanté san ñuu tɨ dɨ. Ñá te da kūdii

    dɨ́ɨn tɨ.̄ Dōó tsɨɨn̄ kúñu tɨ ̄dɨ. Ōo do nchuví

    ntáa tɨ te xeē étsin o nūú tɨ kān.

    Dítsin tɨ ntárkāa tɨ dume taan tɨ, ntáikō

    tínuu tɨ.

    Ntánchɨtɨ tɨ ̄dɨ te kakaan tóo tɨ.̄ Dií dií ka

    ntio kó elefanté san.

    Dā ntíī ntɨ ́ne, ixkotō dîtó ntɨ tɨ. Odō ntɨ ́

    tɨr̄áū é kaxi tɨ. Ntá tsi da nêní ko daví tɨ ko

    ntute é ñuū ditsin tɨ. Ōo tsíi u.

  • 100

    payasu

    Ōó luku de á payasú san. Uun á payasú san

    ne, ōó ntsɨkɨ ña. Uun ña ne, va va kaa lusun ña.

    Dōó xtɨ́ntɨ ̄ña. Dōó tsampa ña dɨ.

    Kanarkɨn̄ii ña pílota ne, dōo ntáva ña, tsí

    nanu kueen sápatu ña. Dōo xkuntée ñaa.

  • 101

    NOTAS PARA EL MAESTRO

    Las lecciones presentadas en este libro de lectoescritura podrán ser adaptadas tanto para la enseñanza de grupos de alumnos en la escuela como para la de una persona en su hogar, pero siempre se necesitará la ayuda de una persona ya alfabetizada que domine el idioma mixteco.

    Cada lección consta de cuatro partes fundamentales:

    1. Palabras claves

    2. Lectura

    3. Ejercicios

    4. Escritura

    Las lecciones tienen de dos a tres páginas cada una. Se sugiere que los alumnos principiantes estudien sólo una página por clase. Los que ya sepan leer en español podrán seguir más rápido, según el juicio del maestro.

    La primera lección introduce tres letras: n, t, y a, y dos tonos, el bajo ¯ y el alto ́. La introducción de las nuevas letras se hace de la siguiente manera: En la primera página de la lección se usa la nueva letra en la sílaba tónica o primera sílaba de la copla. En la segunda página de la lección se usa la nueva letra en la segunda sílaba de la copla. La letra mayúscula también se introduce en la segunda página. Después de cada dos o tres lecciones hay una página de ejercicios de repaso para afirmar lo que el alumno ha aprendido y saber si está listo para seguir con la próxima lección.

    Para principiar, cada alumno deberá tener a la mano su propio libro de lectoescritura, un lápiz y un cuaderno rayado.

    El procedimiento para cada clase es el siguiente:

    El maestro señalará la ilustración y la palabra clave al alumno para que él las identifique. Después de repetir tal asociación varias veces, el alumno buscará por sí solo la palabra en otras partes de la misma página.

    Después el maestro leerá la primera lectura, oración por oración, haciendo que el alumno repita después de cada oración lo que él acaba de leer. Si se encuentran palabras o frases desconocidas, el maestro ayudará al

  • 102

    alumno a reconocerlas. Luego el alumno tratará de leer la lectura por sí solo y deberá seguir practicando hasta que pueda leerla con facilidad.

    Los ejercicios que se encuentran en los cuadros son de tres clases: analíticos (quitando una letra), sintéticos (agregando una letra) y sustitutivos (cambiando una letra por otra). Las palabras o coplas en cada cuadro se leen de arriba a abajo, notando la diferencia entre ellas. No tiene mucho caso poner atención en los significados de ellas sino que en los sonidos que las distinguen, pues no todas tendrán significado por separado.

    La segunda lectura la lee el alumno, después de haberla estudiado en silencio por unos momentos. El maestro deberá estar atento para ayudar con palabras o frases desconocidas que el alumno encuentre, pero debe dejar que el alumno trate de leer solo. El maestro deberá asegurarse siempre de que el alumno ha entendido lo que ha leído, haciéndole preguntas sobre el contenido de la lectura.

    Al terminar cada lección el maestro enseñará al alumno a escribir la nueva letra, señalando con la mano la dirección en que se escribe. Luego el alumno escribirá palabras y oraciones cortas que empleen la nueva letra. También se le dará oportunidad de escribir palabras y oraciones de su elección. Se espera que para antes de terminar de estudiar toda la cartilla, el alumno se anime a escribir algo de su propia experiencia.

  • 103

    NOTAS SOBRE LAS LECCIONES

    Lección 1 Enseñar: n, t, a; tono bajo ¯ y tono alto ́. Hacer notar la diferencia entre átā ‘espalda’ y atā ‘viejo’. Escribir: n, t, a; nāna, tāta, átā, atā.

    Lección 2 Enseñar: i, I; uso de la letra mayúscula y del punto en la oración. Hacer notar la diferencia entre ítā ko ‘mi tortilla’ y íta kō ‘nuestra tortilla’. Escribir: i, I; ítā, ini, ia, ita íā, ita átā. Iní tātá ko ita.

    Lección 3 Enseñar: A; uso de la letra mayúscula en nombres propios. Hacer notar: el significado diferente a lo esperado de las dos últimas oraciones por el cambio de tono: Ata tātá ko. ‘Mi tío es viejo’. Ita nāná ko. ‘Mi tía cantó’. Escribir: A; Anita. Anita nani náná ko.

    Lección 4 Enseñar: k, K. Escribir: k, K; kāa, kāá kani, kanika. Kanatāká nāná ko kanika.

    Lección 5 Enseñar: ti, T; tono alto-bajo ˆ . Hacer notar: Las mujeres pronuncian la sílaba ti como chi. Escribir: T; tīna, a tínā, kakatā. Kakata āta i.

    Lección 6 Enseñar: ai. Escribir: kaika. Kaika a tínā kó ni tātá ko. Áta tātá ko kaika.

    Lección 7 Enseñar: u, U, N; la n final; uso de la coma. Hacer notar: La n al final de la palabra indica que la palabra se pronuncia

    a travez de la nariz. Escribir: u, U, N; utun, āku, ini akú kān, ikān. Úni ūtun kaa ini akú kān. Kūnaá káa tātá ko. Ini akú kān nuu.

  • 104

    Lección 8 Enseñar: tu. Hacer notar: La sílaba tu se pronuncia tyu cuando no termina con –n. Escribir: tuni, tuku, itu, tutun. Nainu túku na nu nuu ka.

    Lección 9 Enseñar: nt. Hacer notar: La nt se pronuncia como la nd de ‘mandar’; las mujeres

    pronuncian la sílaba nti como nchi. Escribir: ntika, ntaku. Un ntáa ntika. Ntio kó ntika.

    Lección 10 Enseñar: ntu; los signos de interrogación. Hacer notar: La sílaba ntu se pronuncia ndyu. Escribir: ¿ ?; ntukū, ntuni, tuntu. Kanantukū ú ntika.

    Lección 11 Enseñar: e, te. Hacer notar: Las mujeres pronuncian la sílaba te como che. Escribir: e, eni, ēku, étūn. Lētu nani ná ení ko. Ōo tií nani nā.

    Lección 12 Enseñar: ae, E; uso del guión mayor. Hacer notar: La a de kaeku casi no se oye; se fusiona con la e. Escribir: kaeku, kaetu. Kaeku ná Lētu. Ēté na kanika na.

    ¿Kaeku ntu ná ení o?

    Lección 13 Enseñar: ñ, Ñ. Hacer notar: La i de un ito ‘una vez’ no se oye. Se pronuncia como una sola palabra. Escribir: ñ, Ñ; ñáñā, kūñu, íña ñūñu. Īní tātá ko ñaña. Kūtíi ña

    nakáku ña kúñu ña. Īní u iña ñúñū. Ñá ntīo na kúñū. Ñá ntīo ña neñu.

    Lección 14 Enseñar: ku. Escribir: kuēñu, kueku, kuāan. Kainu a kuéñū. Kukuíin nāná

    ko nuni kuāan. Kueku na te kūkuií ña.

  • 105

    Lección 15 Enseñar: ng, ngu. Escribir: ngūtu, ngāntii, ña nguii, tun ngueko. Ngūtú

    kanakueku nā. ¿Iō ntú ngutu kuii?

    Lección 16 Enseñar: x, X. Escribir: x, X; xakuin, xúū, xnūnu, xuxu íxū. Nú xūu ntéku á

    xakuin. Ntekú teni a xnúnu nú ntute kān.

    Lección 17 Enseñar: o, O. Escribir: o, O; xoo, xíō, kóō, ókō. Iku ñíi nāná ko xoó ña. Ōó

    ntio ko ita nuni xee. Ōo ixó ko te kōko.

    Lección 18 Repaso. Hacer notar: La i a veces no se pronuncia en frases como xuxu íxū,

    tutú ixū, etun íxū, íñu īto, y un ito. Escribir: xkānuu, xkūntée. Ixnakáte nāná ko xuxūté kān.

    Kaxkainu ña ntíkokoo ña. Ōo ixó nana ko koo.

    Lección 19 Enseñar: d, D. Escribir: d, D; dóō, dito, ida, didi. Ōó dentu dōó ko. Ñá te da

    kūdii ídú ditó ko. Dōó dukun ntekú ña.

    Lección 20 Enseñar: . Escribir: ; xuu, kóō, káān, tūun, kau ō. Xuú ne, Xtīnu

    naní u. Dōó ntuu u. Xuú ne, xuu ko dóo kaexnúu. Nūú ko kade i. Káan ntō nte naní u.

    Lección 21 Enseñar: ts, nts. Escribir: ts; tsīdo, tsóō, tsōo, tsāka, tsitsi. Dōo tíi de a tsído

    kuetsī. Kuéen a tsído ni ā tsoo. Dōó dutsī kuiní a tsído ditsīn.

  • 106

    Lección 22 Enseñar: v, V. Hacer notar: Hay palabras que se pronuncian casi igual como frases, por ejemplo: viko ‘fiesta’ y vii ko ‘mi casa’. Escribir: v, V; vii, viko, xávī, vevii, ko ntûve, ntute vîdin. Vii

    kaxntītsí tātá ko. Kuviko vii ña, tsi e kúvi ve. Tātá ko kuvi ña uva kó vevii.

    Lección 23 Enseñar: ɨ, Ɨ. Escribir: ɨ, Ɨ; xɨxɨ, tsɨɨn, ntɨɨ, xɨku, itɨ, ntɨɨ. Xɨxɨ dóo kanantɨɨ

    tɨ ntɨdi ña. Koó da kākui dɨɨ dɨɨ tɨ. Īnu ntɨɨ ́ntɨɨ ̄tɨ. Tɨɨn ú ntuví a xɨxɨ kuétsi.

    Lección 24 Enseñar: k, K; los signos de interjección. Escribir: k, K; ¡ !; kiñúū, keden, kɨɨn, kidīn, kɨ́ɨn̄, kɨḱū.

    Kanakueku tātá ko kiñúū. Kanakɨḱu nāná ko doó ko. Xɨkɨ ña kúnaa. Kɨ́ɨn̄ ú, kɨnantuku ú xɨkɨ ña. ¡Ñá te dā kaexnúu do dɨḱɨ!

    Lección 25 Repaso. Escribir: tsɨkɨ, tsɨkɨn, ntɨkɨ, ntɨkɨn. Kanāketé xaa ñā ntɨkɨn.

    Kidáa kene un ntɨɨ ́ntɨ ̄ ɨ.

    Lección 26 Enseñar: v, n, nt, ñ, x; di. Escribir: xāvi, dúnū, kani, ixi, xɨxɨ; diúūn, diōko. Xāví

    kakuvi Tsi Kanu. ¿Nté ntu kaa ávi dunu kuîxin? Un tsi nte Ñu Koxo véxi. Ūun nto diuun nto.

    Lección 27 Enseñar: l, L. Escribir: l, L; lɨ̄xɨ, lāa, lee, loxo, lūun, lentu, lulu; Lētu,

    Līku. Kaeku uni teváa kakana lɨ́xɨ. ―¡Kɨkɨrɨx́ɨɨ́! Dōó loo ná Lētu. Katuun ña lóxo na.

  • 107

    Lección 28 Enseñar: m, M. Escribir: m, M; meku, mītsin, mau, tsume, mixtun, ngɨmi. Kɨḿi

    ā mixtun ntóo tɨ nú vii ntɨ ́kān. ―¡Meu! ―kaan tɨ.

    Lección 29 Repaso. Escribir: tun tsi lɨ́xɨ.̄ Ntɨvī kueen tun tsi lɨ́xɨ.̄ Natakánuu un

    ntɨɨ ́ntɨɨ̄ ́ña Má Ñūú é kotō dîtó ña.

    Lección 30 Enseñar: td. Escribir: tdūvi, tdume, tduu, tdɨ́ɨn̄, kɨtdɨ̄ɨ. Tdūví kadeváa

    nāná ko. Nini tdume má tdɨɨn ko. Ñéē ú un tsi nte Té Tdenu kān, ixkuidó u tutun.

    Lessión 31 Enseñar: r, tr. Escribir: r; rūntu, rava, trīta, trāna, letra, tɨŕāu. Dōó luku de

    tá rūntú ko. Kakui rɨɨ rɨɨ tríta kantáva tɨ.

    Lección 32 Enseñar: rk, R. Escribir: R; rkaka, rkuu, rkadun, rká kāni, rkuitɨ, rkueɨ. Ñá tē

    nté kaa kade rkaká Tū Káka kān. Odo vāa rkuitɨ nú rkunu kān. Rká kāni katɨntaa u.

    Lección 33 Enseñar: ch. Escribir: cháā, chūun, chīi, chóō. Rkuu dóo kaéxi tɨ chaa

    tátá ko. Xkaa ña deɨ ̄xoo diñɨ chaa ña ma cháa kān.

    Lección 34 Enseñar: nch. Escribir: nchuve, nchūun, nchokō, nchaā, nchavī. Rkaa

    nchuvé diñɨ nchúun kān. Kuēníi nto na Té Nchoō, tsí nchokuví kueen na.

  • 108

    Lección 35 Enseñar: s, S. Escribir: s, S; smīi, skūve, lūsun, skuilu, tá Skuîntu. Da mi

    kuēen tsí smíi katɨɨn na, nī skúvē. Dōo tíi dē tá Skuîntú ko kañee tɨ skuela.

    Lección 36 Repaso. Escribir: ―¿Míi ntu kāñee núní ko é utén utén ne, dōó

    kuee kantii ntee? ―kaan ña.

    Lección 37 Enseñar: p, P. Escribir: p, P; pātu, pāa, pusu, Pedro, Pēlu, Lūpe. Uun a

    pátū ne, kañee tɨ útē pusu kan. Xó prēferu ñéē ntɨ ́pasia ni tátá ko Pedro. Ñéē ntɨ ́mí tuví Predente Ñu Koxo.

    Lección 38 Enseñar: si, se. Escribir: sīrku, sīne, sinta, un sientu, Sirilu, Sirenia. Sīrkú

    kakuvi Té Nchoō. Óko sēntavu é un pakete skúvē nuni. Uun ósō sán ne, kaitee tɨ.̄

    Lección 39 Enseñar: f, y. Escribir: f, y; elefante, payasu. Dií dií ka ntio kó elefanté

    san. Ntánchɨtɨ tɨ ̄te kakaan tóo tɨ.̄ Ntánarkɨn̄ii á payasú san pilota. Dōó tsampa ña.