06 Trat Diver Balear

Aniztasunaren tratamendua Derrigorrezko Bigarren Hezkuntza bi printzipio hauek aintzat hartuta dago antolatuta: ikasleak askotarikoak direla eta horientzako denentzako hezkuntza eskaini behar dela. Aniztasun horri erreparatuz, geure proiek-tuan zehaztu ditugun neurriak ikasle bakoitzaren beha-rrizanetara egokituta daude, ikasturteko oinarrizko gaita-sunak eta helburua lortze aldera.Aniztasun horri heltzeko eta emaitza akademikoak hobetzeko, gainera, zenbait neurri hartu beharko dira batzuetan: esaterako, talde malguak eratzea, kasuan-kasuan behar den laguntzarako ekimen zehatzak, ikas-gelan banaketak egitea, curriculuma bera egokitzea eta abar.Horri guztiari aurre egiteko, prebentziorako neurriak eta neurri osagarriak dakarzkizuegu proiektu honetan; une baten edo bestean, edozein ikaslek behar izango ditu eta.Hain zuzen ere, ondoko orrialde hauetan ikaslearen li-buruko unitateei dagozkien lan-fitxak datoz. Fitxa bakoi-tzean, pare bat orritan edo, landutako edukiei buruzko ariketak jaso dira. Proposamen didaktikoan, eta fitxa hauen soluzioetan, zehaztu egiten da ariketa hauetako zeintzuk erabil dai-tezkeen edukiak indartzeko, eta zeintzuk edukiak sakontzeko. Hala eta guztiz ere, irakasleak berak iku-siko du gero zein ariketa erabili zein ikaslerekin, bakoi-tzaren beharrizanaren arabera.

© A

NA

YA

/HA

RIT

ZA

. B

iolo

gia

eta

Geo

logi

a D

BH

3.

Bai

men

a em

aten

da

mat

eria

l hau

fot

okop

iatz

eko.

116

Izen-abizenak: ...............................................................................................................................................

Maila: ...................................................................... Data: .......................................................................

GIZA ZELULA

A Idatzi irudian adierazitako hiru atalen izenak.

B Esan honako esaldi hauek egia ala gezurra diren, eta, gezurra izatekotan, idatzi itzazu zuzenduta.

1. Nukleoaren mintzak substantziak zelularen barrutik kanpora

pasatzea, eta alderantziz, kontrolatzen du.

2. Zitoplasmak zelularen funtzioak kontrolatzen ditu

barruan duen ADNri esker.

3. Mintz plasmatikoa zelula ingurunetik bereizten duen bilgarria da.

4. Nukleoak zelularen material genetikoa dauka, bai

eta herentzian jaso daitezkeen organuluak ere.

5. Zitoplasman dago ADN.

......................................................................................................................................

......................................................................................................................................

......................................................................................................................................

......................................................................................................................................

......................................................................................................................................

......................................................................................................................................

111. lan-fitxa

1.

2.

3.

© A

NA

YA

/HA

RIT

ZA

. B

iolo

gia

eta

Geo

logi

a D

BH

3.

Bai

men

a em

aten

da

mat

eria

l hau

fot

okop

iatz

eko.

117

Izen-abizenak: ...............................................................................................................................................

Maila: ...................................................................... Data: .......................................................................

DEFINIZIOA ORGANULUA FUNTZIOA

1. Bi azpiunitate dituzte. Zelularen organulu txikienak dira.

A. Kromosomak bereiztea zuzentzen dute zelulak ugaltzean. Zelula-mugimenduak, flageloak esaterako, eragiten dituzten egiturak eratzen hartzen dute parte.

2. Harizpiz osaturiko bi zilindro huts dira.

B. Zelularen proteinak fabrikatzen dituzte.

3. Bi mintz dituzte: kanpokoa lisoa da, eta barrukoa gandorrak osatuz tolesten da.

C. Bertan gertatzen da zelula-arnasketa; elikagaiak oxigenoaren aurrean erretzen dira energia lortzeko, eta CO2 askatzen da.

4. Digestio-substantziaz beteriko besikulak dira.

D. Proteinak fabrikatzen ditu, bere mintzari lotuta dauden erribosomen bidez, eta Golgiren aparatura eramaten ditu.

5. Mintz-zaku lau eta pilatuek osatzen dituzte; besikulak sortzen dira horietatik.

E. Zelula-digestioa egiten dute, hau da, substantziak deskonposatu eta, horietatik, zelularen nutriziorako substantziak lortzen dituzte.

6. Elkarren artean komunikatuta dauden zakuek eta kanalek osatzen dituzte. Horietako batzuek mintzari lotutako erribosomak dituzte.

F. Hondakinak, zelulara erantsitako substantziak deskonposatu eta, horietatik, zelularen nutriziorako substantziak lortzen dituzte.

GIZA ZELULEN ORGANULUEN FUNTZIOAK

A Jarri izena organuluei, eta lotu itzazu egitura batekin eta funtzio batekin.

2. lan-fitxa1

......................................

......................................

......................................

......................................

......................................

......................................

118

Izen-abizenak: ...............................................................................................................................................

Maila: ...................................................................... Data: .......................................................................

1

A Esan zein ehuni dagokion definizio bakoitza.

1. Koipea biltzen du: .....................................................................................................

2. Neuronek osatzen dute: ....................................................................................

3. Uzkurtu eta mugimenduak eragiten ditu: ..................................................................

4. Larruazala osatzen du: .............................................................................................

B Lotu irudi bakoitza eta dagokion ehun mota.

Hezur-ehuna

Odol-ehuna

Muskularra

Nerbio-ehuna

C Idatzi ehun konektibo mota guztien izenak eta zer funtzio duen bakoitzak.

………………………………………........……………………………………………………

………………………………………........……………………………………………………

………………………………………........……………………………………………………

………………………………………........……………………………………………………

………………………………………........……………………………………………………

D Idatzi esaldi bat hurrengo terminoak erabiliz: zelula-bereizketa, espezializatzea, ehu-nak.

………………………………………........……………………………………………………

………………………………………........……………………………………………………

GIZA EHUNAK

3. lan-fitxa

1 3

2 4

1

© A

NA

YA

/HA

RIT

ZA

. B

iolo

gia

eta

Geo

logi

a D

BH

3.

Bai

men

a em

aten

da

mat

eria

l hau

fot

okop

iatz

eko.

119

Izen-abizenak: ...............................................................................................................................................

Maila: ...................................................................... Data: .......................................................................

4. lan-fitxa

A Markatu X urdin batez ugaltze-funtzioa egiten duten aparatuen eta sistemen irudiak; X berde batez nutrizio-funtzioa egiten dutenak, eta X gorri batez, harreman-funtzioa egiten dutenak.

B Idatzi adierazitako aparatu eta sistema hauen izenak.

ORGANOAK, APARATUAK ETA SISTEMAK

1. ............................ 2. ........................... 3. ...........................

4. .............................

8. .............................

5. .............................

9. .............................

6. .............................

10. ...........................

7. .............................

11. ...........................

1 ©

AN

AY

A/H

AR

ITZ

A.

Bio

logi

a et

a G

eolo

gia

DB

H 3

. B

aim

ena

emat

en d

a m

ater

ial h

au f

otok

opia

tzek

o.

120

Izen-abizenak: ...............................................................................................................................................

Maila: ...................................................................... Data: .......................................................................

1

EL UNIVERSO Y LOS MODELOS PLANETARIOS

5. lan-fitxa

A Kontsultatu www.anayadigital.com orrian «Organoak emateko eta transplantatzeko prozesua » izeneko aurkezpena, eta eskema batean laburtu zein urrats dituen proze-su horrek.

EL UNIVERSO Y LOS MODELOS PLANETARIOSNOLA EGITEN DEN ORGANOEN EMATEA ETA TRANSPLANTEA

1

© A

NA

YA

/HA

RIT

ZA

. B

iolo

gia

eta

Geo

logi

a D

BH

3.

Bai

men

a em

aten

da

mat

eria

l hau

fot

okop

iatz

eko.

121

Izen-abizenak: ...............................................................................................................................................

Maila: ...................................................................... Data: .......................................................................

Mitokondrioa eta Golgiren aparatua geure zelulen organuluak dira, eta oso funtzio garran-tzitsuak dituzte. Mitokondrioetan gertatzen da zelula-arnasketa, prozesu horren bidez hartzen baitu zelulak energia guztia; Golgiren aparatua zelulan zehar substantziak erama-ten dituen sistema nagusia da.

A Kontsultatu www.anayadigital.com orrian «Zelula-arnasketa» aurkezpena, eta eran-tzun galdera hauei.

a) Zein substantzia hartzen dituzte mitokondrioek zelula-arnasketa egiteko?

…………………………………………….....................................................................

b) Zer produktu ateratzen da prozesu horretatik?

…………………………………………….....................................................................

c) Nondik hartzen du oxigenoa mitokondrioak?

…………………………………………….....................................................................

…………………………………………….....................................................................

…………………………………………….....................................................................

d) Organismoak kanpora bota behar du mitokondrioetako zelula-arnasketaren honda-kina den karbono dioxidoa, hondakin toxikoa baita. Azaldu nola egiten duen orga-nismoak substantzia hori kanporatzeko.

…………………………………………….....................................................................

…………………………………………….....................................................................

…………………………………………….....................................................................

e) Marraztu zelula-arnasketa prozesuaren eskema bakun bat.

MITOKONDRIOAREN ETA GOLGIREN APARATUAREN FUNTZIOAK

6. lan-fitxa1

© A

NA

YA

/HA

RIT

ZA

. B

iolo

gia

eta

Geo

logi

a D

BH

3.

Bai

men

a em

aten

da

mat

eria

l hau

fot

okop

iatz

eko.

122

Izen-abizenak: ...............................................................................................................................................

B Ondoko eskema honetan Golgiren aparatuaren funtzio nagusietako batzuk datoz azalduta. Aztertu ezazu eta erantzun galderei.

a) Izendatu eta azal itzazu irudi honetan ageri diren Golgiren aparatuaren bi funtzioak.

1. funtzioa: ................................................................................................................

..................................................................................................................................

2. funtzioa: ................................................................................................................

..................................................................................................................................

..................................................................................................................................

b) Golgiren aparatutik datozen besikula batzuek beste zelula-organulu batzuk sortzen dituzte. Zeintzuk?

..................................................................................................................................

..................................................................................................................................

21. unitatea. 6. lan-fitxa

1. Substantziak garraiatu eta biltzea besikula bidez

2. Zelulen arteko digestioa egiteko lisosomak sotzea

Garraio-edo jariatze- besikula

Substantziak jariatzeaBiltegiratze-besikula

Hondakinak kanporatzea

Erretikulu endoplasmatikoa

Golgiren aparatua

Digestio-substantziadunlisosoma

Fagosoma

Zelulak atzemandako elikadura-partikula

Digestio-besikula

© A

NA

YA

/HA

RIT

ZA

. B

iolo

gia

eta

Geo

logi

a D

BH

3.

Bai

men

a em

aten

da

mat

eria

l hau

fot

okop

iatz

eko.

123

Izen-abizenak: ...............................................................................................................................................

Maila: ...................................................................... Data: .......................................................................

1. lan-fitxa1. lan-fitxa

A Esan zer den hauetariko bakoitza: janaria (J) ala elikagaia (E).

Esnea ………..................…….......

Sakarosa ……................……........

Glukosa …….....................…….....

Amuarraina ……....................…....

Bitaminak ……..................…….....

Arrautza ……....................…….....

Madaria ………..................……....

Kaltzioa .……....................……....

Proteinak ……..................……......

Makarroiak …...............……..........

Pizza …….…..................…….......

Fosforoa ……....................…….....

Almidoia ……..................…….......

Txahalki xerra ……...............….....

B Azaldu zer funtzio dituzten hurrengo elikagai hauek. Horretarako, lotu gezi bidez lehen zutabeko eta bigarren zutabeko terminoak.

A. Gatz mineralak

1. Funtzio energetikoa

B. Gluzidoak

C. Lipidoak

2. Funtzio erregulatzailea

D. Proteinak 3. Funtzio plastiko edo egitura-

funtzioa

E. Bitaminak

JANARIAK ETA ELIKAGAIAK

2 ©

AN

AY

A/H

AR

ITZ

A.

Bio

logi

a et

a G

eolo

gia

DB

H 3

. B

aim

ena

emat

en d

a m

ater

ial h

au f

otok

opia

tzek

o.

124

Izen-abizenak: ...............................................................................................................................................

Maila: ...................................................................... Data: .......................................................................

A Osatu janarien gurpil berria.

B Aztertu janarien gurpila, eta osatu esaldi hauek.

a) Taldeen koloreek talde horietako janariek organismoan duten ………….. adierazten

dute.

b) Talde gorriko janariek organismoari eragiten diote funtzio …………; talde berde-

koek, funtzio ……….; eta talde horikoek funtzio ………. .

c) Talde bakoitza tamaina desberdinez adierazten da; dietan duen ………… kontuan

hartuta. ………….. hartu behar diren janariak sarri hartu behar direnak baino

………….adierazten dira.

2

JANARIEN SAILKAPENA

2. lan-fitxa2

II. taldea

Elikagaiak:....................

Funtzioa:....................

III. taldea

Elikagaiak:....................

Funtzioa:....................

I. taldea

Elikagaiak:....................

Funtzioa:....................

V. taldea

Elikagaiak:....................

Funtzioa:....................

IV. taldea

Elikagaiak:....................

Funtzioa:....................

VI. taldea

Elikagaiak:....................

Funtzioa:....................

© A

NA

YA

/HA

RIT

ZA

. B

iolo

gia

eta

Geo

logi

a D

BH

3.

Bai

men

a em

aten

da

mat

eria

l hau

fot

okop

iatz

eko.

125

Izen-abizenak: ...............................................................................................................................................

Maila: ...................................................................... Data: .......................................................................

23. lan-fitxa

DIETA OREKATUA

A Bereizi esaldi hauek eta esan zein den egia (E) eta zein gezurra (G).

1 . Dieta orekatuak elikagai bakoitzetik behar dugun beste ematen digu.

2 . Dieta guztiak dira osasungarriak.

3. Dieta mediterraneoan, proteinak arrainetik

datoz batez ere.

4. Dieta mediterraneoan, gurina da koipe iturri nagusia.

5 . Dieta begetariano hutsa ez da osasungarria.

6 . Dieta orekatu batek proteinatan % 40tik gora izan behar ditu.

7 . Dieta orekatu batek landare-zuntza izan behar du.

B Adierazi X baten bidez, ondoko ezaugarri hauetatik zeintzuk dira dieta orekatu baten parte.

EZAUGARRIAK

Dieta mistoa izan behar du.

Geure jardunerako behar ditugun energia eta elikagaiak ematen dizkigu.

Osasungarria da.

Erregimena egiteko dieta da.

Koiperik gehiena landareek eta arrain urdinak emanekoa izan behar da.

Energiaren % 55-60 gluzidoetatik atera behar da.

Proteinek ez dute energiaren % 40 baino gehiago eman behar.

© A

NA

YA

/HA

RIT

ZA

. B

iolo

gia

eta

Geo

logi

a D

BH

3.

Bai

men

a em

aten

da

mat

eria

l hau

fot

okop

iatz

eko.

126

Izen-abizenak: ...............................................................................................................................................

Maila: ...................................................................... Data: .......................................................................

A Esan nutrizioari lotutako zein gaitzaren definizio den hauetariko bakoitza.

a) Gaitz honen ezaugarria da gorputzean gantz gehiegi izatea.

b) Gaitz hau bitaminaren baten faltaren edo eska-siaren ondorioz sortzen da.

c) Gaitz hau patogeno batek edo gai kimiko batek kutsatutako janariak hartzerakoan sortzen da.

d) Gaitz honen eraginez, gaixoak itzelezko janari kantitatea hartzen du, eta ondoren bota egiten du.

e) Nahaste psikologiko honen ondorioz, gaixoak bere gorputzaren irudi faltsua hartzen du.

f) Gaitz honek hezurretako itxura-gabetasunak eta hazkunde urria sortzen ditu.

B Berezi esaldi hauetan zein den egia (E) eta zein gezurra (G).

1 . Abitaminosia osatzeko, gantz gutxiago kontsumitu behar da dietan.

2 . Botulismoa Salmonella generoko bakterioz kutsatutako janariak hartzetik sortzen den intoxikazioa da.

3. Loditasunari aurre egiteko, dieta hiperkalorikoa egin behar da.

4. Anorexia osatzeko, frutak eta barazkiak jan behar dira.

5 . Malnutrizioa dieta desegokia egiteak eragiten du.

6 . Botulismoa egoera txarrean dauden kontserbak jatearren kutsatzen da.

7 . Errakitismoa kaltziorik eta fosfororik ezak eragiten du.

JANARIETATIK DATOZEN GAITZAK

24. lan-fitxa

2

................................................

....................................................

....................................................

....................................................

....................................................

....................................................

© A

NA

YA

/HA

RIT

ZA

. B

iolo

gia

eta

Geo

logi

a D

BH

3.

Bai

men

a em

aten

da

mat

eria

l hau

fot

okop

iatz

eko.

127

Izen-abizenak: ...............................................................................................................................................

Maila: ...................................................................... Data: .......................................................................

A Aztertu argazkiak, eta esan kontserbatzeko zein metodo erabili duten bakoitzean.

B Lotu zutabe bietako elementuak.

A. Hoztea

1. 100 °C-tik gorako tenperaturetan jartzen dira janariak.

B. Izoztea

2. 0 eta 4 °C-tik gorako tenperaturetan jartzen dira janariak.

C. Esterilizazioa

3. –18 °C-tik beherako tenperaturetan jartzen dira janariak.

D. Deshidratazioa

4. Janariek duten ura kentzen da.

JANARIAK KONTSERBATZEKO METODOAK

5. lan-fitxa2

1. .............................. 2. .............................. 3. ..............................

4. .............................. 5. .............................. 6. ..............................

© A

NA

YA

/HA

RIT

ZA

. B

iolo

gia

eta

Geo

logi

a D

BH

3.

Bai

men

a em

aten

da

mat

eria

l hau

fot

okop

iatz

eko.

128

Izen-abizenak: ...............................................................................................................................................

Maila: ...................................................................... Data: .......................................................................

A Ordenatu ezazu janarien katearen etapak: merkaturatzea, ontziratzea, garraiatzea, ekoiztea, biltegiratzea.

1. ..................................... 2. ..................................... 3. .....................................

4. ..................................... 5. .....................................

B Janariek etiketa bana eramatea agintzen du legeak. Esan zein lau elementu adierazi beharko ditu, garrantzitsuenak baitira.

1. ............................................................ 2. ...............................................................

3. ............................................................ 4. ...............................................................

C Esan esaldi hauek egia ala gezurra diren; gezurra direnak aldatu eta bihurtu itzazu egia.

a) Izoztutako janariak berriz izoztu daitezke, luzaroan egon badira desizoztuta.

..................................................................................................................................

..................................................................................................................................

b) Frutak azal eta guzti jan daitezke, aurretik garbituz gero.

..................................................................................................................................

c) Janariak 4 °C-tik behera hoztu daitezke.

..................................................................................................................................

d) Kontserba-lata sabelduak ez dira kontsumitu behar.

..................................................................................................................................

e) Janariak –10 °C-ko tenperaturan izoztu behar dira.

..................................................................................................................................

JANARIAK MERKATURATZEA ETA ESKUZTATZEA

26. lan-fitxa

2

© A

NA

YA

/HA

RIT

ZA

. B

iolo

gia

eta

Geo

logi

a D

BH

3.

Bai

men

a em

aten

da

mat

eria

l hau

fot

okop

iatz

eko.

129

Izen-abizenak: ...............................................................................................................................................

Maila: ...................................................................... Data: .......................................................................

Metabolismo basala (MB) egunero egonean gaudela, oinarrizko funtzioak egiteko (zirkulazioa, arnasketa, gorputzeko tenperatura, eta abar) behar dugun energia kanti-tatea da. Metabolismo basala ez da finkoa; tailaren, pisuaren, adinaren, sexuaren eta abarren arabera aldatzen da.

FAOren arabera (Nazio batuen Elikadura eta Nekazaritza Erakundea), metabolismo basala kalkulatzeko, beheko taula honetan ageri diren formulak erabiltzen dira.

10-18 urte 19-30 urte 31-60 urte

Gizonak MB = 12,2 x m (kg) + 746 MB = 14,7 x m (kg) + 496 MB = 8,7 x m (kg) + 829

Emakumeak MB = 17,5 x m (kg) + 651 MB = 15,3 x m (kg) + 679 MB = 11,6 x m (kg) + 879

Ekuazio hauen bitartez kalkulatzen da metabolismo basala sexua, adina eta pertso-naren masa kontuan hartuta. Adierazi, berriz, kcal/egun unitateetan adierazten da.

A Zertarako behar du organismoak energia, egonean, atsedenaldian, dagoenean?

......................................................................................................................................

......................................................................................................................................

B Kalkulatu ondoko hauen metabolismo basala:

a) 20 urte eta 65 kg-ko masa duen emakumezko batena.

MB =

b) 55 urte eta 75 kg-ko masa duen gizonezko batena.

MB =

c) Zalkulatu zure metabolismo basala.

MB =

METABOLISMO BASALA. ORGANISMOAREN BEHARRIZAN ENERGETIKOAK

7. lan-fitxa2

© A

NA

YA

/HA

RIT

ZA

. B

iolo

gia

eta

Geo

logi

a D

BH

3.

Bai

men

a em

aten

da

mat

eria

l hau

fot

okop

iatz

eko.

130

Izen-abizenak: ...............................................................................................................................................

2. unitatea. 7. lan-fitxa3

Metabolismo basala handitu egiten da eguneroko jardunean; esaterako, ibiltzerakoan, sukaldean aritzerakoan edo telebista ikusterakoan. Jarduera horiek guztiek energia kontsumitzen dute (kcal). Energia hau metabolismo basalari gehitzen zaionean, orga-nismoaren eguneroko beharrizan energetikoak lortzen dira. Horri eguneko kaloria beharra (EKB) deritzo.

Praktikan, organismoaren eguneroko beharrizan energetikoak (kcal/egun unitatetan adierazita) kalkulatzeko, metabolismo basala eta faktore baten arteko biderketa egiten da; sexua eta jarduera fisikoa aintzat hartzen dituen faktorea, hain zuzen. Hona he-men taula batean adierazita:

EGONEAN(telebista ikusi,

irakurri...)

JARDUERA ARINA(zerbitzariak,

tailerretako lana...)

NEURRIZ(tenisa, golfa…)

HANDIA(futbola,

atletismoa...)

GIZONAK EKB = MB x 1,2 EKB = MB x 1,56 EKB = MB x 1,78 EKB = MB x 2,1

EMAKUMEAK EKB = MB x 1,2 EKB = MB x 1,55 EKB = MB x 1,64 EKB = MB x 1,82

C Kalkulatu zer beharrizan energetiko izango duen ariketa fisiko handia egiten duen eta 80 kiloko masa duen 45 urteko gizonezko batek.

MB =

EKB =

D Kalkulatu zure beharrizan energetikoak, pentsatuz ariketa fisikoa neurriz egiten duten horietakoa zarela.

MB = EKB =

E Pertsona batek guztira behar duen energia zehaztu ondoren, gogoratu beharra dago energia horren % 60 gluzidoek eman behar dutela; % 30, lipidoek, % 10, proteinek. Zenbat energia eman behar dute gluzidoek, lipidoek eta proteinek C ataleko pertsonaren kasuan?

BEHARRIZAN ENERGETIKOAK (kcal/egun)

Gluzidoak

Lipidoak

Proteinak

© A

NA

YA

/HA

RIT

ZA

. B

iolo

gia

eta

Geo

logi

a D

BH

3.

Bai

men

a em

aten

da

mat

eria

l hau

fot

okop

iatz

eko.

131

Izen-abizenak: ...............................................................................................................................................

Maila: ...................................................................... Data: .......................................................................


A Azaldu, marrazki erraz bat eginda, nola egi-ten duten organismo zelulabakarrek substan-tzien trukea ingurunearekin.

B Izendatu itzazu ondoko eskemak adierazitako atalak.

C Azaldu labur-labur zer alde dagoen organismo zelulabakarrek eta organismo plurize-lularrek substantzien trukea egiteko moduan.

......................................................................................................................................

......................................................................................................................................

......................................................................................................................................

SUBSTANTZIEN TRUKEA

3

1

2

3

3

5 6

7

5 4

4

............................

........................................................

............................

............................

............................

............................

............................

............................ ............................

© A

NA

YA

/HA

RIT

ZA

. B

iolo

gia

eta

Geo

logi

a D

BH

3.

Bai

men

a em

aten

da

mat

eria

l hau

fot

okop

iatz

eko.

132

Izen-abizenak: ...............................................................................................................................................

Maila: ...................................................................... Data: .......................................................................

DIGESTIO-APARATUAREN ANATOMIA ETA FUNTZIOA

2. lan-fitxa3

1.

2.

4.

3.

6.

5.

7.

A Azaldu, zure hitzak erabiliz, zer den digestio-hodia.

......................................................................................................................................

......................................................................................................................................

B Izendatu guruin erantsiak, eta idatzi zer substantzia jariatzen dituzten.

......................................................................................................................................

......................................................................................................................................

C Esan zer izen duten eskemak adierazitako atalek.

© A

NA

YA

/HA

RIT

ZA

. B

iolo

gia

eta

Geo

logi

a D

BH

3.

Bai

men

a em

aten

da

mat

eria

l hau

fot

okop

iatz

eko.

133

Izen-abizenak: ...............................................................................................................................................

D Esan digestio-aparatuko zein organotan gertatzen diren ondoko prozesu hauek.

ORGANOA PROZESUA

Janariak listuarekin nahasten dira.

Elikagai-boloa kilo bihurtzen da.

Urdailaren paretek urin gastrikoak jariatzen dituzte.

Gorozkiak bertan sortzen dira.

Elikagai-boloa bertatik doa urdaileraino, pareten kontrakzio-mugimenduei esker.

E Ordenatu proteinen digestioaren etapak, eta esan digestio-aparatuko zein ataletan gertatzen den bakoitza.

a) b) c) d)

1. etapa .........................................................................................................................

2. etapa .........................................................................................................................

3. etapa .........................................................................................................................

4. etapa .........................................................................................................................

3. unitatea. 2. lan-fitxa ©

AN

AY

A/H

AR

ITZ

A.

Bio

logi

a et

a G

eolo

gia

DB

H 3

. B

aim

ena

emat

en d

a m

ater

ial h

au f

otok

opia

tzek

o.

134

Izen-abizenak: ...............................................................................................................................................

Maila: ...................................................................... Data: .......................................................................

CO2O2

CO2 asko duen odola

O2 ugari duen odola

OdolaAlbeoloa

A Ondoko irudi honetan, inguratu biribil batez arnasbideak diren atalak.

B Aztertu eskema hau, eta azaldu zelan gertatzen den gas-trukea.

.....................................................................

.....................................................................

.....................................................................

.....................................................................

.....................................................................

.....................................................................

.....................................................................

ARNAS APARATUA

33. lan-fitxa

3

2.

3

5.

6.

4.

1.

© A

NA

YA

/HA

RIT

ZA

. B

iolo

gia

eta

Geo

logi

a D

BH

3.

Bai

men

a em

aten

da

mat

eria

l hau

fot

okop

iatz

eko.

135

Izen-abizenak: ...............................................................................................................................................

Maila: ...................................................................... Data: .......................................................................

A Bereizi esaldi hauek, eta esan egia (E) ala gezurra (G) diren.

1. Globulu gorriek organismoa babesten dute infekzioen aurka.

2. Plaketek odol-koagulazioan hartzen dute parte.

3. Odolak ez dio gorputzaren tenperaturari eusten.

4. Zainak kapilarrak baino pareta meheago eta elastikoagoak

dituzten odol-hodiak dira.

5. Arteriak adarkatu egiten dira eta arteriolak sortzen dituzte.

B Hurrengo irudiek bihotzaren zikloaren etapak irudikatzen dituzte.

a) Esan zein den ordena zuzena.

..................................................................................................................................

b) Lotu aurreko irudiak bakoitzari dagokion esaldiarekin.

1. Odola aurikula dilatatuetan sartzen da, eta aurikulak erabat betetzen dira.

2. Odola arterietatik irteten da eta aurikulak dilatatu egiten dira.

3. Aurikulak uzkurtu egiten dira eta odola bentrikuluetara pasatzen da.

4. Bentrikuluak, bete eta gero, uzkurtu egiten dira.

..................................................................................................................................

ZIRKULAZIO APARATUA

4. lan-fitxa3

A B DC

© A

NA

YA

/HA

RIT

ZA

. B

iolo

gia

eta

Geo

logi

a D

BH

3.

Bai

men

a em

aten

da

mat

eria

l hau

fot

okop

iatz

eko.

136

Izen-abizenak: ...............................................................................................................................................3


C Bihurtu itzazu egia honako esaldi hauek.

a) Oxigeno ugari duen odola eskuineko bentrikulutik irteten da.

......................................................................................................................................

b) Oxigenodun odola birika-arterietatik irteten da biriketarantz.

......................................................................................................................................

c) Arteriak kapilarretan adarkatzen dira. Kapilarrek oxigenoz urri dagoen odola eta hondakin-gaiak banatzen dituzte organo guztietan zehar.

......................................................................................................................................

......................................................................................................................................

D Ondoko zirkuitu nagusia begien aurrean duzula, azaldu zer ibilbide egiten duen oxige-no ugari duen odolak ezkerreko bentrikulutik irteten denetik bihotzera berriz bueltatzen den arte.

.....................................................................

.....................................................................

.....................................................................

.....................................................................

.....................................................................

.....................................................................

.....................................................................

.....................................................................

.....................................................................

.....................................................................

.....................................................................

.....................................................................

..................................................................... © A

NA

YA

/HA

RIT

ZA

. B

iolo

gia

eta

Geo

logi

a D

BH

3.

Bai

men

a em

aten

da

mat

eria

l hau

fot

okop

iatz

eko.

137

Izen-abizenak: ...............................................................................................................................................

Maila: ...................................................................... Data: .......................................................................

A Osatu esaldi hauek.

a) Hauek dira barne-ingurunea osatzen duten likidoak:…......…….…, …....…...…… eta

…....…...…… .

b) Sistema …....…...…… linfa garraiatzen du. Linfa kolore …....…...…… likidoa da eta

…....…...……oinarri hartuta eratzen da.

c) Sistema linfatikoak hiru funtzio ditu: ……………………….........……......................,

………………………............ eta ………………………...…… .

B Ipini irudian, dagokien lekuan, ondoko esaldi hauek.

a) Odol-plasma kapilarretik kanpora iragazten da.

b) Plasma interstiziala hodi linfatikoan sartzen da.

c) Plasma interstiziala kapilarrean sartzen da.

SISTEMA LINFATIKOA

5. lan-fitxa3

Hodi linfatikoa

Kapilarra

Arteriatik Zainera

Zelulak

1. ...

2. ...

Elikagaiak O2 CO2

Plasma interztiziala

3. ...

© A

NA

YA

/HA

RIT

ZA

. B

iolo

gia

eta

Geo

logi

a D

BH

3.

Bai

men

a em

aten

da

mat

eria

l hau

fot

okop

iatz

eko.

138

Izen-abizenak: ...............................................................................................................................................

Maila: ...................................................................... Data: .......................................................................

36. lan-fitxa

3

A Ipini izena eskeman adierazitako atalei.

B Azaldu testu batean zelan sortzen den gernua.

.......................................................................................................................................

.......................................................................................................................................

.......................................................................................................................................

.......................................................................................................................................

.......................................................................................................................................

.......................................................................................................................................

IRAITZ-APARATUA

5.

2.

3.

1.

4.

6.

© A

NA

YA

/HA

RIT

ZA

. B

iolo

gia

eta

Geo

logi

a D

BH

3.

Bai

men

a em

aten

da

mat

eria

l hau

fot

okop

iatz

eko.

139

Izen-abizenak: ...............................................................................................................................................

Maila: ...................................................................... Data: .......................................................................


a) Iraitz-aparatuak ez ezik, beste organo batzuek ere hartzen dute parte hondakin-

substantziak iraizten. ……. , …………….eta ……………. dira.

b) …………… globulu gorriak degradatzetik sortzen diren substantziak kentzen ditu;

substantzia horiek …………… bildu eta …………. bidez kanporatzen dira.

c) Birikek iraitz-funtzioa ere badute, zelulen jardueran sortutako …………. kanpora

ateratzen dutenez gero.

d) ……………. izerdia eratzen dute; izerdiak ………….. antzeko konposizioa du.

B Adierazi zer den zenbaki bakoitza.

IRAIZTEAREKIN ZERIKUSIA DUTEN BESTE ORGANO BATZUK

7. lan-fitxa3

1.

2.

3.

© A

NA

YA

/HA

RIT

ZA

. B

iolo

gia

eta

Geo

logi

a D

BH

3.

Bai

men

a em

aten

da

mat

eria

l hau

fot

okop

iatz

eko.

140

Izen-abizenak: ...............................................................................................................................................

Maila: ...................................................................... Data: .......................................................................

A Lotu itzazu honako gaixotasun hauek eta bakoitzari dagokion nutrizio-aparatua.

B Idatzi zer ohitura osasungarri gomendatuko zeniekeen hauei:

a) Hortzetako kariesa duen bati.

..................................................................................................................................

..................................................................................................................................

..................................................................................................................................

..................................................................................................................................

b) Gehiegizko pisua duen bati.

..................................................................................................................................

..................................................................................................................................

..................................................................................................................................

..................................................................................................................................

c) Egun guztia lanean jesarrita diharduenari.

..................................................................................................................................

..................................................................................................................................

..................................................................................................................................

..................................................................................................................................

OSASUNA ETA NUTRIZIO-FUNTZIOA

38. lan-fitxa

3

A. Garuneko infartua

C. Gastroenteritisa

E. Giltzurruneko kolikoa

B. Zistitisa

D. Arterioesklerosia

F. Hortzetako kariesa

1. Digestio-aparatua

3. Zirkulazio-aparatua

2. Arnas aparatua

4. Iraitz-aparatua

© A

NA

YA

/HA

RIT

ZA

. B

iolo

gia

eta

Geo

logi

a D

BH

3.

Bai

men

a em

aten

da

mat

eria

l hau

fot

okop

iatz

eko.

141

Izen-abizenak: ...............................................................................................................................................

Maila: ...................................................................... Data: .......................................................................

Geure organismoan gertatzen diren prozesu batzuk neurtzea garrantzitsua da jakiteko osasuntsu gauden eta gure sistemek egoki diharduten. Gernua produzitzeko prozesua edo bihotz-taupadak neurtzerakoan balio «anormalak» emanez gero, esaterako, osasun arazoak daudela eman dezake aditzera.

Orain, aipatutako prozesu batzuk neurtuko ditugu.

A Jakinda egunero gutxi gorabehera 1,5 litro gernu botatzen dugula:

a) Zenbat gernu sortzen da minutuko?

..................................................................................................................................

b) Puxikak gehienez gorde dezakeen gernu kantitatea 700 cm3 dela jakinik, puxikan 300 cm3 dauzkagunean txizalarri izaten garela jakinik, zenbat bider joan beharko dugu egunean txiza egitera?

..................................................................................................................................

B Pultsua bihotz-taupadek zehazten dute, hau da, bihotzak arterieetan zehar bidaltzen duen odolaren erritmoak. Azaleko arteria bat topatu eta berori leunki sakatuta neurtu dezakegu, hiru atzamar gainean jarrita: erakuslea, erdikoa eta eraztun-hatza.

Minutuko diren pultsazioak ez dira berberak gizaki guztietan:

• Urtebetetik beherako haurrek 130-140 pultsazio izaten dituzte minutuko.

• Umeek, 80-100.

• Helduek, 70-80.

• Edadekoek, 60 edo gutxiago.

a) Neurtu pultsua bi ikaskideri, hainbat egoeratan (egonean, minutu bat oinez ibili ostean, minutu bat saltoka ibili ostean, berriz ere egonean). Gero, adierazi grafiko batean zer datu lortu dituzun.

BIZI-PROZESU BATZUEN KALKULUAK EGITEN DITUGU

9. lan-fitxa3

PULTSUA

Egonean

1 minutu oinez ibili ostean

1 minutu saltoka ibili ostean

Egonean berriro

© A

NA

YA

/HA

RIT

ZA

. B

iolo

gia

eta

Geo

logi

a D

BH

3.

Bai

men

a em

aten

da

mat

eria

l hau

fot

okop

iatz

eko.

142

Izen-abizenak: ...............................................................................................................................................

Maila: ...................................................................... Data: .......................................................................

1. lan-fitxa1. lan-fitxa4

A Osatu koordinazioaren eskema, hurrengo terminoak dagokien lekuan ipinita: endokri-noa, efektorea, hartzailea, nerbio-sistema.

HARREMAN-FUNTZIOA

4

B Osatu esaldi hauek, eta adierazi zer alde dagoen nerbio-sistemaren eta sistema endokrinoaren artean.

Nerbio-sistemak ….…......……. bidez bidaltzen du informazioa, ……......……. deritzen

zelulen bitartez.

Sistema endokrinoak ….…......……. bidez bidaltzen du informazioa, ….…......…….

zehar doazela.

Estimulua

1

Koordinazio zentroa

Erantzuna betearazten

4

2 3

Erantzuna ematen dute

© A

NA

YA

/HA

RIT

ZA

. B

iolo

gia

eta

Geo

logi

a D

BH

3.

Bai

men

a em

aten

da

mat

eria

l hau

fot

okop

iatz

eko.

143

Izen-abizenak: ...............................................................................................................................................

Maila: ...................................................................... Data: .......................................................................


A Osatu taula honetan ageri diren laukiak:

ZENTZUMEN-

ORGANOAHARTZAILEA

ESTIMULU MOTA

JASOTZEN DUENESTIMULUA

Usaimena

KimiorrezeptoreaListuak disolbatutako gai kimikoak

Hainbat motatako zelulak

B Osatu irudiok, zenbakiarekin adierazitako egiturak zehaztuta.

USAIMENA, DASTAMENA ETA UKIMENA

4

1.

2.

3.

4.

6.

7.

8.

9.

10.

5.

© A

NA

YA

/HA

RIT

ZA

. B

iolo

gia

eta

Geo

logi

a D

BH

3.

Bai

men

a em

aten

da

mat

eria

l hau

fot

okop

iatz

eko.

144

Izen-abizenak: ...............................................................................................................................................

Maila: ...................................................................... Data: .......................................................................


A Kokatu egitura hauek belarrian dagokien tokian: Cortiren organoa, entzumen-pabi-lioia, koklea, hezurtxo-kateak, hodi erdizirkularrak, tinpanoa, entzumen-hodia.

KANPO-BELARRIA ERDIKO BELARRIA BARNE-BELARRIA

B Non daude kokatuta orekaren sentipen-zelulak?

.......................................................................................................................................

.......................................................................................................................................

C Nolakoak dira ikusmenaren hartzaileak?

.......................................................................................................................................

.......................................................................................................................................

D Azaldu, labur-labur, nolakoa den ikusmenaren mekanismoa.

.......................................................................................................................................

.......................................................................................................................................

.......................................................................................................................................

.......................................................................................................................................

.......................................................................................................................................

.......................................................................................................................................

.......................................................................................................................................

.......................................................................................................................................

.......................................................................................................................................

.......................................................................................................................................

ENTZUMENA ETA IKUSMENA

4

© A

NA

YA

/HA

RIT

ZA

. B

iolo

gia

eta

Geo

logi

a D

BH

3.

Bai

men

a em

aten

da

mat

eria

l hau

fot

okop

iatz

eko.

145

Izen-abizenak: ...............................................................................................................................................

Maila: ...................................................................... Data: .......................................................................


A Izendatu zenbakia duten zatiak.

NERBIO-BULKADAK ETA NEURONAK

4

1.

2.

3.

4.

B Azaldu zer diren nerbio-zuntzak eta nerbioak.

.......................................................................................................................................

.......................................................................................................................................

.......................................................................................................................................

C Erantzun, labur-labur, honako galdera hauei.

a) Norantz doa nerbio-bulkada neuronan zehar? ...............................…….......……….

..................................................................................................................................

b) Zer dira neurotransmisoreak? ..................................................................................

..................................................................................................................................

c) Nola transmititzen da nerbio-bulkada sinapsiaren bidez? ........................................

..................................................................................................................................

..................................................................................................................................

..................................................................................................................................

.................................................................................................................................. © A

NA

YA

/HA

RIT

ZA

. B

iolo

gia

eta

Geo

logi

a D

BH

3.

Bai

men

a em

aten

da

mat

eria

l hau

fot

okop

iatz

eko.

4 5

3

146

Izen-abizenak: ...............................................................................................................................................

Maila: ...................................................................... Data: .......................................................................


A Osatu nerbio-sistemaren eskema hau.

NERBIO-SISTEMA

4

Periferikoa1

Sistema

Entzefaloa 2

Zerebeloa Sinpatikoa 6

Autonomoa

B Osatu taula hau nerbio-sistemaren osagaiek zein funtzio duten zehaztuta.

OSAGAIAK FUNTZIOAK

Garuna

Zerebeloa

Enbor entzefalikoa

Bizkarrezur-muina

Nerbio-sistema somatikoa

Autonomoa

Sinpatikoa

Parasinpatikoa

© A

NA

YA

/HA

RIT

ZA

. B

iolo

gia

eta

Geo

logi

a D

BH

3.

Bai

men

a em

aten

da

mat

eria

l hau

fot

okop

iatz

eko.

147

Izen-abizenak: ...............................................................................................................................................

Maila: ...................................................................... Data: .......................................................................


A Bereizi esaldiak, eta esan zein den egia (E) eta zein gezurra (G).

1. Egintza erreflexuak entzefaloak kontrolatutako erantzun bizkorrak dira.

2. Borondatezko egintzak enbor entzefalikoak kontrolatutako erantzun oharkabeak dira.

3. Egintza erreflexu batean, garun-azalak sentipen ohartu bihurtzendu informazioa.

4. Borondatezko egintza batean, sentipen-nerbio batek nerbio-bulkada transmititzen du bizkarrezur-muineraino, eta handik entzefaloraino.

B Azaldu egintza erreflexu baten eskema hau.

BORONDATEZKO EGINTZAK ETA EGINTZA ERREFLEXUAK

4

1

23

4

5

1. .................................................................................................................................

.................................................................................................................................

2. .................................................................................................................................

.................................................................................................................................

3. .................................................................................................................................

.................................................................................................................................

4. .................................................................................................................................

.................................................................................................................................

5. .................................................................................................................................

................................................................................................................................. © A

NA

YA

/HA

RIT

ZA

. B

iolo

gia

eta

Geo

logi

a D

BH

3.

Bai

men

a em

aten

da

mat

eria

l hau

fot

okop

iatz

eko.

148

Izen-abizenak: ...............................................................................................................................................

Maila: ...................................................................... Data: .......................................................................


A Osatu nerbio-sistemaren eskema hau.

SISTEMA ENDOKRINOA

4

1.

3.

6.

4.

5.

2.

B Osatu taula, zehaztuta zein guruinek sortzen duen hormona hauetariko bakoitza, eta zein funtzio duen.

HORMONA GURUIN ENDOKRINOA FUNTZIOA

Testosterona

Intsulina

Hazkundearen hormona

Adrenalina

Oxitozina

© A

NA

YA

/HA

RIT

ZA

. B

iolo

gia

eta

Geo

logi

a D

BH

3.

Bai

men

a em

aten

da

mat

eria

l hau

fot

okop

iatz

eko.

149

Izen-abizenak: ...............................................................................................................................................

Maila: ...................................................................... Data: .......................................................................


A Erantzun galdera hauei.

a) Zer da artikulazio bat? .............................................................................................

.................................................................................................................................

b) Zenbat artikulazio ezagutzen dituzu? ......................................................................

.................................................................................................................................

c) Eman adibide bana ..................................................................................................

.................................................................................................................................

B Kokatu irudian honako hezur hauek: erradioa, kubitua, humeroa, bularrezurra, izter-rezurra, berna-hezurra, peronea, lepauztaia, omoplatoa, metakarpoak, metatartsoak, bizkarrezurra, garezurra, iliona, iskiona, koxisa, belaunezurra, pubisa, saihetsak.

ESKELETO-SISTEMA

4 ©

AN

AY

A/H

AR

ITZ

A.

Bio

logi

a et

a G

eolo

gia

DB

H 3

. B

aim

ena

emat

en d

a m

ater

ial h

au f

otok

opia

tzek

o.

150

Izen-abizenak: ...............................................................................................................................................

Maila: ...................................................................... Data: .......................................................................


A Zein da zurden funtzioa?

.....................................................................................................................................

.....................................................................................................................................

.....................................................................................................................................

B Osatu taula hau.

GIHAR-SISTEMA

4

GIHAR NAGUSIAK

Burua

Enborra

Besoak

Hankak

© A

NA

YA

/HA

RIT

ZA

. B

iolo

gia

eta

Geo

logi

a D

BH

3.

Bai

men

a em

aten

da

mat

eria

l hau

fot

okop

iatz

eko.

151

Izen-abizenak: ...............................................................................................................................................

Maila: ...................................................................... Data: .......................................................................


A Lotu bi zutabeotako elementuak.

B Erantzun galdera hauei.

a) Zer da traumatismoa? .............................................................................................

.................................................................................................................................

b) Zer da mendetasuna? .............................................................................................

.................................................................................................................................

c) Zer substantziak eragiten dute? ..............................................................................

.................................................................................................................................

C Idatzi zer neurri har daitekeen begi eta belarriekin zerikusia duten gaitzak eragozteko.

.....................................................................................................................................

.....................................................................................................................................

.....................................................................................................................................

.....................................................................................................................................

.....................................................................................................................................

.....................................................................................................................................

.....................................................................................................................................

.....................................................................................................................................

.....................................................................................................................................

OSASUNA ETA ERLAZIO-FUNTZIOA

4

A. Depresioa

C. Istripua, patinatzen kaskoa jantzi gabe

B. Alkohola kontsumitzea

D. Oroimena galtzea, Alzheimerren eraginez

1. Traumatismoa

3. Menpekotasuna

2. Gaitz degeneratiboa

4. Nahaste psikologikoa

© A

NA

YA

/HA

RIT

ZA

. B

iolo

gia

eta

Geo

logi

a D

BH

3.

Bai

men

a em

aten

da

mat

eria

l hau

fot

okop

iatz

eko.

152

Izen-abizenak: ...............................................................................................................................................

Maila: ...................................................................... Data: .......................................................................


Begi normal batean, argi-izpi guztiek erretinaren gaineko puntu batean egiten dute bat, eta kristalinoak fokatu egiten ditu. Erretinan eratzen diren irudiak iraulita ageri dira. Bur-muinak berak interpretatu behar ditu zuzen gero.

Hala eta guztiz ere, ikusmenean izaten diren arazo nagusi bietako bat, miopia edo hipermetropia izanez gero, esaterako, ez da horrelakorik gertatzen.

Begi miope batek begi-globo luzexka dauka, eta erre-tinaren aurreko puntu batean fokatzen ditu objektuak; hortaz, irudia lausoa da.

Hipermetropiaren kasuan, berriz, kontrara gertatzen da: begia laburregia da eta argi-izpiek erretinaren atzean egiten dute bat.

A Aztertu irudi hauek, eta esan zein irudi ikusiko duen begi miope batek, eta zein irudi begi hipermetrope batek.

.....................................................................................................................................

.....................................................................................................................................

.....................................................................................................................................

.....................................................................................................................................

.....................................................................................................................................

.....................................................................................................................................

.....................................................................................................................................

.....................................................................................................................................

.....................................................................................................................................

.....................................................................................................................................

.....................................................................................................................................

IKUSMEN-ARAZOAK ETA ZUZENKETA

Ojo miope CorrecciónOjo hipermétrope Corrección1 2

© A

NA

YA

/HA

RIT

ZA

. B

iolo

gia

eta

Geo

logi

a D

BH

3.

Bai

men

a em

aten

da

mat

eria

l hau

fot

okop

iatz

eko.

153

Izen-abizenak: ...............................................................................................................................................

B Bi akats horiek zuzentzeko, lenteak daude. Lente konkabo edo dibergenteak, argi-izpiak banandu eta atzerago batzea eragiten dutenak; eta lente konbexu edo kon-bergenteak, argi-izpiak bildu eta aurrerako batzea eragiten dutenak.


Ojo miope CorrecciónOjo hipermétrope Corrección

3 4

Fokua

FokuaLente konbergentea

Lente dibergentea

Aztertu irudi hauek, eta esan zein lente erabili den miopia zuzentzeko, eta zein lente hipermetropia zuzentzeko.

.....................................................................................................................................

.....................................................................................................................................

.....................................................................................................................................

.....................................................................................................................................

.....................................................................................................................................

.....................................................................................................................................

.....................................................................................................................................

.....................................................................................................................................

.....................................................................................................................................

..................................................................................................................................... © A

NA

YA

/HA

RIT

ZA

. B

iolo

gia

eta

Geo

logi

a D

BH

3.

Bai

men

a em

aten

da

mat

eria

l hau

fot

okop

iatz

eko.

154

Izen-abizenak: ...............................................................................................................................................

Maila: ...................................................................... Data: .......................................................................


A Zer esan nahi du giza ugalketa sexuala dela esateak?

.....................................................................................................................................

.....................................................................................................................................

.....................................................................................................................................

.....................................................................................................................................

B Bizitzako zein etapa da nerabezaroa?

.....................................................................................................................................

.....................................................................................................................................

C Zer aldaketa dituzte sexu-karaktere primarioek nerabezaroan?

.....................................................................................................................................

.....................................................................................................................................

.....................................................................................................................................

.....................................................................................................................................

D Pubertaroan emakumeak eta gizonak bereizten dituzten sexu-karaktere sekundarioak azaltzen dira. Zeintzuk dira karaktere horiek?

SEXU-KARAKTERE SEKUNDARIOAK

MUTILETANSEXU-KARAKTERE SEKUNDARIOAK

NESKETAN

UGALKETA ETA SEXUALITATEA

5

© A

NA

YA

/HA

RIT

ZA

. B

iolo

gia

eta

Geo

logi

a D

BH

3.

Bai

men

a em

aten

da

mat

eria

l hau

fot

okop

iatz

eko.

155

Izen-abizenak: ...............................................................................................................................................

Maila: ...................................................................... Data: .......................................................................


A Aztertu gizonezkoen eta emakumezkoen ugal-aparatuen irudi hauek, eta osatu taula hau.

GURE UGAL-APARATUAK

5

A

B

CD

E

F

G

HI

J

K

L

FUNTZIOA LETRA IZENA

Jariakinak fabrikatzen dituzte; horiek, espermatozoideekin batera, semen edo hazia eratzen dute.

A

Gernua eta semena kanporatzea.

E

Honen barruan garatzen da enbrioia

Eskrotoa

Espermatozoideak biltzen ditu heltzen diren artean.

F

Falopioren tronpak

Bagina

Espermatozoideak emakumezkoaren ugal-aparatuan uzten ditu.

L

© A

NA

YA

/HA

RIT

ZA

. B

iolo

gia

eta

Geo

logi

a D

BH

3.

Bai

men

a em

aten

da

mat

eria

l hau

fot

okop

iatz

eko.

156

Izen-abizenak: ...............................................................................................................................................

Maila: ...................................................................... Data: .......................................................................


A Antzeman ondoko testuan diren errakuntzei, eta idatzi ezazu berriz ere zuzenduta:

«Espermatozoide edo gameto arrak zelula handi eta mugikorrak dira. Horietan be-reizten dira: burua, mitokondrio ugarirekin; bitarteko pieza, zelula-nukleoarekin; eta isatsa, flageloarekin».

.....................................................................................................................................

.....................................................................................................................................

.....................................................................................................................................

.....................................................................................................................................

.....................................................................................................................................

.....................................................................................................................................

.....................................................................................................................................

.....................................................................................................................................

.....................................................................................................................................

.....................................................................................................................................

B Osatu esaldi hauek:

a) ………..…...........……. edo gameto emeek nukleo bat dute eta zitoplasma, hiru

mintzek inguratua: ………..…...........…., ………..…...........……. eta ………..……….

izenekoek………..…...........……. .

b) Espermatozoideak eratzeari ………..…...........……. deritzo eta ...............................

………........ gertatzen da, bertan baitaude ………..…...........……. .

c) Obuluak eratzeari ………..….........……. deritzo, eta bi ……….…..........…. gertatzen

da obulutegietan.

d) Heldu gabeko obuluen inguruan beste zelula batzuk bildu eta …........................….

deritzon egitura sortzen dute.

ESPERMATOZOIDEAK ETA OBULUAK

5

© A

NA

YA

/HA

RIT

ZA

. B

iolo

gia

eta

Geo

logi

a D

BH

3.

Bai

men

a em

aten

da

mat

eria

l hau

fot

okop

iatz

eko.

157

Izen-abizenak: ...............................................................................................................................................

Maila: ...................................................................... Data: .......................................................................


A Grafiko honetan obulutegiko hormonak nola garatzen diren dator azalduta.

OBULUTEGIKO ETA UMETOKIKO ZIKLOAK HORMONA BIDEZ ERREGULATZEA

5

0 5 10 15 20 25 28 5Eguna

Endometrioaren lodiera

Umetokikozikloa

Ugaltze-fasea

Jariatze-fasea

Obario-zikloa

LH

FSH

Hipo�si-hormonak

0

15

510

01020304050

EstrogenoakProgesterona

Gorputz horia eratzea

Folikulua haztea

Hileko

Obario-hormonak

Hor

mon

en k

ontz

entra

zioa

Obulazioa

a) Zer hormona sortzen da nagusiki, folikulua eta gorputz luteo edo horia hazten diren bitartean?

.................................................................................................................................

.................................................................................................................................

b) Hipofisiko zein hormona sortzen dira gehien obulazioan?

.................................................................................................................................

.................................................................................................................................

c) Obulazioaren ostean, ernalketarik ez badago, zer gertatzen da?

.................................................................................................................................

................................................................................................................................. © A

NA

YA

/HA

RIT

ZA

. B

iolo

gia

eta

Geo

logi

a D

BH

3.

Bai

men

a em

aten

da

mat

eria

l hau

fot

okop

iatz

eko.

158

Izen-abizenak: ...............................................................................................................................................

Maila: ...................................................................... Data: .......................................................................


A Erreparatu irudiari, eta erantzun hurrengo galderei.

B Fetuak, birikak dira azkena heltzen diren organoak. Azaldu nola egin dezakeen, zure ustez, fetuak arnasa birikak garatu bitartean.

.....................................................................................................................................

.....................................................................................................................................

.....................................................................................................................................

.....................................................................................................................................

.....................................................................................................................................

.....................................................................................................................................

C Esan zeri buruz ari garen esaldi hauetako bakoitzean.

a) Enbrioia amarekin zilborreste bidez lotzen duen organoa da.

.................................................................................................................................

b) Likidoz beteriko poltsa da; enbrioia poltsa horren barruan dago.

.................................................................................................................................

c) Ernaltzetik erditzera arteko epea.

.................................................................................................................................

d) Izaki berria amaren gorputzetik kanpora botatzeko prozesua da.

.................................................................................................................................

BESTE IZAKI BAT SORTZEA

5

a) Zer ari da gertatzen?

.........................................................................

b) Giza gorputzeko zein ataletan ari omen da ger-tatzen?

.........................................................................

c) Zer izen dute zelula hauek?

.........................................................................

.........................................................................

© A

NA

YA

/HA

RIT

ZA

. B

iolo

gia

eta

Geo

logi

a D

BH

3.

Bai

men

a em

aten

da

mat

eria

l hau

fot

okop

iatz

eko.

159

Izen-abizenak: ...............................................................................................................................................

Maila: ...................................................................... Data: .......................................................................


A Irudi honetan in vitro ernalketa nola egiten den dator azalduta. Azaldu zenbaki bidez adierazitako etapak.

LAGUNDURIKO UGALKETA TEKNIKAK

5

1

2

3

4

1. .................................................................................................................................

2. .................................................................................................................................

3. ..................................................................................................................................

4. .................................................................................................................................

B Azaldu zer alde dagoen intseminazio artifizialaren eta in vitro ernalketaren artean.

.....................................................................................................................................

.....................................................................................................................................

.....................................................................................................................................

.....................................................................................................................................

.....................................................................................................................................

.....................................................................................................................................

..................................................................................................................................... © A

NA

YA

/HA

RIT

ZA

. B

iolo

gia

eta

Geo

logi

a D

BH

3.

Bai

men

a em

aten

da

mat

eria

l hau

fot

okop

iatz

eko.

160

Izen-abizenak: ...............................................................................................................................................

Maila: ...................................................................... Data: .......................................................................


A Lotu gaixotasun bakoitza eta berori eragiten duen organismoa.

BESTE IZAKI BAT SORTZEA

5

A. Kandidiasia

C. Hiesa

E. Herpes genitala

B. Gonorrea

D. Sifilia

1. Bakterioak

3. Birusak

2. Honddoak

B Bereizi egia (E) ala gezurra (G) diren esaldi hauek.

1. GIB odolaren, amaren esnearen eta izerdiaren kutsatzen da.

2. Giza inmunoeskasiaren sindromea duten pertsonei seropositiboesaten zaie.

3. Sexu bidez kutsatzen diren gaitzak sexu-harremanen bidez kutsatzen dira,eta amak karenaren bidez edo erditzean kutsatzen du haurra.

4. Gaur egun hiesa sendatzen duten tratamenduak daude.

5. Ekografien bidez fetuari hasierako hilabeetan eragin diezaioketengaitz batzuk atzeman daitezke.

C Esan zer ohitura osasungarri har ditzakeen emakume haurdun batek, bai berak bai fetuak haurdunaldi egokia izan dezaten.

.....................................................................................................................................

.....................................................................................................................................

.....................................................................................................................................

.....................................................................................................................................

.....................................................................................................................................

.....................................................................................................................................

..................................................................................................................................... © A

NA

YA

/HA

RIT

ZA

. B

iolo

gia

eta

Geo

logi

a D

BH

3.

Bai

men

a em

aten

da

mat

eria

l hau

fot

okop

iatz

eko.

161

Izen-abizenak: ...............................................................................................................................................

Maila: ...................................................................... Data: .......................................................................


A Irakurri testu hau, eta erantzun galderei.

«Normalean, giza-espeziean, haurdunaldiak bakunak, enbrioi bakarrekoak, izaten dira. Batzuetan, baina, haurdunaldi multipleak ere gertatzen dira, eta enbrioi bat baino gehiago garatzen dira; enbrioi bi garatzea da ohikoena, eta horrelakoetan, jakina, bi-kiak jaiotzen dira. Bi eratakoak izan daitezke bikiak:

• Biki dizigotikoak: espermatozoide desberdin bik ernaldutako bi obulutatik sortzen dira. Beraz, amaren umetokian batera garatu arren, ez dute ADN bera eta izan dai-tezke sexu berekoak edo ez.

• Biki monozigotikoak: espermatozoide bakar batek ernaldutako obulu batetik sortzen dira. Hortik ateratzen den zigotoan, ernalketaren lehen egunetatik zelulak bereizi eta bi enbrioi independente eratzen dira. Horietako bakoitzetik sortuko da gizaki bat. Kasu honetan, izaki biak sexu berekoak izaten dira, eta, zigoto berberetik sortuak direnez, ADN bera daukate».

a) Bilatu hiztegian zer esan nahi duen unibitelino hitzak, eta esan loturarik duen az-tertutako kasu horietako baten batekin.

.................................................................................................................................

.................................................................................................................................

.................................................................................................................................

.................................................................................................................................

b) Zer alde dago biki dizigotiko eta monozigotikoen artean?

.................................................................................................................................

.................................................................................................................................

.................................................................................................................................

.................................................................................................................................

c) Nortzuek izango dute antzik handiena, biki dizigotikoek ala biki monozigotikoek? Azaldu zergatik.

.................................................................................................................................

.................................................................................................................................

.................................................................................................................................

.................................................................................................................................

BIKI MOTAK

5 ©

AN

AY

A/H

AR

ITZ

A.

Bio

logi

a et

a G

eolo

gia

DB

H 3

. B

aim

ena

emat

en d

a m

ater

ial h

au f

otok

opia

tzek

o.

162

Izen-abizenak: ...............................................................................................................................................

Maila: ...................................................................... Data: .......................................................................


A Esan egoera hauetako zeintzuk diren osasunerako onak.

1. Autoek, berogailuek eta abarrek kutsatutako airea duen hiri bat.

2. Tabakoa, alkohola eta abar kontsumitzen dituena.

3. Herrian osasun-zerbitzuak artatua bizi den pertsona bat.

4. Kirola sarri egiten duen pertsona heldu bat.

5. Diabetesa duten senideak dituen pertsona bat

B Idatzi bizimodu osasungarria egiteko oinarrizko higiene-neurri batzuk eman.

.....................................................................................................................................

.....................................................................................................................................

.....................................................................................................................................

.....................................................................................................................................

.....................................................................................................................................

.....................................................................................................................................

.....................................................................................................................................

C Osasun publikoaren neurriak gobernuetako administrazio erakundeek abian jartzen dituzten neurriak dira, herritarren osasuna zaintzeko. Idatzi neurri horietako batzuk.

.....................................................................................................................................

.....................................................................................................................................

.....................................................................................................................................

.....................................................................................................................................

.....................................................................................................................................

.....................................................................................................................................

.....................................................................................................................................

OSASUNAREN DETERMINANTEAK

6

© A

NA

YA

/HA

RIT

ZA

. B

iolo

gia

eta

Geo

logi

a D

BH

3.

Bai

men

a em

aten

da

mat

eria

l hau

fot

okop

iatz

eko.

163

Izen-abizenak: ...............................................................................................................................................

Maila: ...................................................................... Data: .......................................................................


A Osatu esaldiak.

a) Gaixotasun .............................. organismoan sartzen diren organismo patogenoek

eragindakoak dira; esaterako, .............................. , ..............................,

............................., ............................ eta ............................. batzuek eragindakoak.

Gaixotasun horiek .............................. dira.

b) .............................. gaixotasunen eragileak beste batzuk dira: zahartzea, jaiotzarik

harako ezaugarriak, eta abar. Gaixotasun horiek ............................. transmititzen.

B Lotu bi zutabeotako elementuak.

C Idatzi hurrengo taulan gaitz bakoitzaren kutsatze-bektoreak.

GAITZA BEKTOREAK

Kolera

Salmonelosia

Paludismoa

Malaria

GAIXOTASUNAK

6

1. Gaixotasun infekziosoa

2. Infekziosoa ez den gaixotasuna

A. Beso bat haustea

C. Miokardio infartua

E. Malaria

B. Hotzeria

D. Barizela

F. Alergia

© A

NA

YA

/HA

RIT

ZA

. B

iolo

gia

eta

Geo

logi

a D

BH

3.

Bai

men

a em

aten

da

mat

eria

l hau

fot

okop

iatz

eko.

164

Izen-abizenak: ...............................................................................................................................................

Maila: ...................................................................... Data: .......................................................................


A Antzeman ondoko testuan diren errakuntzei, eta idatzi ezazu berriz ere zuzenduta:

«Jaiotzarik harako immunitatea immunitate espezifikoa da eta organismoa inbaditzen duten patogeno guztien aurka jotzen du. Honako hauek osatzen dute: kanpoko babe-sek eta linfozitoek. Humore-erantzun primarioa, esaterako zauri bat egiten dugunean gertatzen da; horixe dugu immunitate erantzunaren adibide bat, jaiotzarik harako im-munitatearen eraginez».

......................................................................................................................................

......................................................................................................................................

......................................................................................................................................

......................................................................................................................................

......................................................................................................................................

B Azaldu ezazu, marrazki bat eginda, nolakoa izaten den humore-erantzun primarioa eta nolakoa humore-erantzun sekundarioa.

IMMUNITATEA

6

© A

NA

YA

/HA

RIT

ZA

. B

iolo

gia

eta

Geo

logi

a D

BH

3.

Bai

men

a em

aten

da

mat

eria

l hau

fot

okop

iatz

eko.

165

Izen-abizenak: ...............................................................................................................................................

Maila: ...................................................................... Data: .......................................................................


A Ondoko testu hau www.anayadigital.com atarian den beste testu honen zati bat da «antibiotikoak erantzukizunez erabiltzea». Irakurri eta erantzun galderei.

«Antibiotikoak ez dira eraginkorrak birus, onddo eta parasitoen kontra egiteko. Halako batean, konturatu ziren antibiotiko batzuek ez zituztela osatzen artean osatu izandako infekzio batzuk. Izan ere, nolabait esateko, bakterioek botika horiei aurre egiten ikasi zuten behar ez zenean erabiltzeagatik (hotzeria, gripe eta antzeko gaitz birikoei aurre egiteko erabiltzeagatik, esaterako) edo behar ez bezala neurtuta ez hartzeagatik (or-duak aintzat hartu gabe, tratamendua erabat bukatu gabe utzita...).

Txarto osatutako infekzio batetik bakterio batzuk bizirik geratuz gero, gerta daiteke antibiotiko horri aurre egiteko gai izatea eta, beraz, aurrerantzean tratamendua era-ginkorra ez izatea.

Antibiotikoa erantzukizunez erabiltzea da norberak bere kabuz ez hartzea: medikuak baino ez daki zehazten zenbateko dosia hartu behar den, zenbat bider eta zenbat e gunean».

a) Burutik beherakoa daukan pertsona batek antibiotikoa hartzea erabaki du, osatzeko. Ondo egingo du? Eman azalpenak.

.................................................................................................................................

.................................................................................................................................

.................................................................................................................................

.................................................................................................................................

.................................................................................................................................

.................................................................................................................................

b) Zer arazo dakar antibiotikoak norberak nahi bezala hartzeak? Irakurri «Antibio-tikoak erantzukizunez erabiltzea» testua, eta eman adibide bat.

.................................................................................................................................

.................................................................................................................................

.................................................................................................................................

.................................................................................................................................

.................................................................................................................................

.................................................................................................................................

BOTIKAK ERANTZUKIZUNEZ ERABILTZEA

6 ©

AN

AY

A/H

AR

ITZ

A.

Bio

logi

a et

a G

eolo

gia

DB

H 3

. B

aim

ena

emat

en d

a m

ater

ial h

au f

otok

opia

tzek

o.

166

Izen-abizenak: ...............................................................................................................................................

Maila: ...................................................................... Data: .......................................................................


A Jonen ama antibiotikoa hartzen ari da eztarriko infekzio bat kentzeko. Astebetegarre-nean, oraindik ez du hobekuntzarik igartzen. Medikuak esan dionez, hartzen ari den botika hori ez da beharbada egokiena infekzioa eragin dio bakterioari aurre egiteko. Ez erratzeko eta duen infekzio hori kentzeko egokiena den antibiotikoa errezetatzeko, medikuak antibiograma bat egingo dio. Jonen amak ikusmina du, zer ote den antibio-grama hori. Hortaz, web orri batean behean ageri den informazioa topatu du. Irakurri, eta erantzun galderei.

ANTIBIOGRAMAK

Ir

BurutzapenDeskripzio Materialak

Inhibizio-haloa Antibiotikoa duen diskoa

Bakterio koloniak

Periren plaka

ANTIBIOGRAMA

1) Bakterioa kultibatzen da Periren plaka batean.

2) Ondoren, kultibatze-plakan paperezko diskoak jartzen dira, disko bakoitzak antibiotikoetako bat duela kantitate zehatz batean.

3) Denbora bat egin eta gero, diskoetako bakoitzean, inguru zabal edo estuago batean, ez da bakteriorik agertuko. Inhibizio-halo deritzo inguru horri.

4) Antibiotikoa zenbat eta eragingarriagoa izan, orduan eta zabalagoa izango da inhibizio-haloa.

Antibiograma bat egiteko, urrats hauek bete behar dira:

MIKROBIOLOGIA Materia

Egile

Hasiera Aztergaiak Bideoak Argitalpenak

A

B

C

D

a) Zein da antibiotikorik eraginkorrena bakterio zehatz horiei aurre egiteko?

.................................................................................................................................

b) Eta eraginkortasun gutxienekoa, zein?

.................................................................................................................................

c) Zelan heldu zara ondorio horretara?

................................................................................................................................. © A

NA

YA

/HA

RIT

ZA

. B

iolo

gia

eta

Geo

logi

a D

BH

3.

Bai

men

a em

aten

da

mat

eria

l hau

fot

okop

iatz

eko.

167

Izen-abizenak: ...............................................................................................................................................

B Zeri deritzote inhibizio halo? Zelan atera duzu ondorio hori?

......................................................................................................................................

......................................................................................................................................

......................................................................................................................................

......................................................................................................................................

......................................................................................................................................

......................................................................................................................................

C Bilatu Internet eta entziklopedietan lehenengo antibiotikoari buruzko informazioa, eta idatzi txosten txiki bat.

......................................................................................................................................

......................................................................................................................................

......................................................................................................................................

......................................................................................................................................

......................................................................................................................................

......................................................................................................................................

......................................................................................................................................

......................................................................................................................................

......................................................................................................................................

......................................................................................................................................

......................................................................................................................................

......................................................................................................................................

......................................................................................................................................

......................................................................................................................................

......................................................................................................................................

......................................................................................................................................

......................................................................................................................................

......................................................................................................................................

6. unitatea. 5. lan-fitxa ©

AN

AY

A/H

AR

ITZ

A.

Bio

logi

a et

a G

eolo

gia

DB

H 3

. B

aim

ena

emat

en d

a m

ater

ial h

au f

otok

opia

tzek

o.

168

Izen-abizenak: ...............................................................................................................................................

Maila: ...................................................................... Data: .......................................................................



a) Lurreko aldaketak bultzatzen dituen energia .........................., .......................... eta

.......................... dator.

b) Lurra planeta dinamikoa da, ....................................................................................

izaten dituelako.

c) .............................. dagoenez, eguzki-izpiek angelu desberdinekin jotzen dute alde

bakoitzean ….…...................................................................................................… .

d) ………..….....................……., argi izpiak zeihar heltzen dira, eta gutxiago berotzen

dute.

B Bereizi itzazu esaldi hauetan zein den egia (E) eta zein gezurra (G); gezurra direnak, moldatu eta egia bihurtu.

a) Poloetan ekuatorean baino bertikalako iristen dira eguzki-izpiak.

b) Atmosferako aire-masak errotazioari esker eusten dio Lurrareninguruan.

c) Energia geotermikoaren eraginez, mantuko materialak geldo mugitzen dira.

d) Eguzki-izpiek neguan baino bertikalago jotzen dute lurrazalaudan.

e) Lurraren barruko energia da geologia-prozesu exogenoen eragilea.

.................................................................................................................................

.................................................................................................................................

.................................................................................................................................

.................................................................................................................................

.................................................................................................................................

LURRA ALDATZEN DUTEN ENERGIAK

7

© A

NA

YA

/HA

RIT

ZA

. B

iolo

gia

eta

Geo

logi

a D

BH

3.

Bai

men

a em

aten

da

mat

eria

l hau

fot

okop

iatz

eko.

169

Izen-abizenak: ...............................................................................................................................................

Maila: ...................................................................... Data: .......................................................................


A Lotu bi zutabeotako terminoak.

B Esan zeri dagokion ezaugarri hauetariko bakoitza; antizikloi bati ala depresio bati.

a) Presio atmosferiko handiko zonak: ………........…....……….....................................

b) Goi-geruzetako aire hotza jaisten den lekuak: ………....................................….......

c) Lurrazalean aire erdirantz mugitzen den zonak: ……....…...........................….........

d) Behe-presioko atmosferako zonak dira: …..…................................................……..

e) Eguraldi-mapetan A batez irudikatzen da: ………..….................................…..........

f) Dentsitate txikiagoko aire-masek gora egiten duten zonak. ..….........................…....

C Zergatik egiten du gorantz aire beroak? Ekuatorean, gorantz ala beherantz egingo du aireak? Eta poloetan?

......................................................................................................................................

......................................................................................................................................

......................................................................................................................................

......................................................................................................................................

ATMOSFERAKO DINAMIKA

7

1. Atmosferako aire gehiena bertan biltzen da, eta aire hori etengabe ari da zirkulatzen.

A. Milibar

C. Eguzki-energia

E. Depresioa

B. Antizikloia

D. Troposfera

2. Behe-presioko atmosferako zonak dira.

3. Atmosferako presioa neurtzeko unitatea.

4. Aire-masak berotzen ditu.

5. Goi-geruzetako aire hotzeko eta dentsoko masak jaisten diren lekuak.

© A

NA

YA

/HA

RIT

ZA

. B

iolo

gia

eta

Geo

logi

a D

BH

3.

Bai

men

a em

aten

da

mat

eria

l hau

fot

okop

iatz

eko.

170

Izen-abizenak: ...............................................................................................................................................

Maila: ...................................................................... Data: .......................................................................


A Erantzun hidrosferari buruzko galdera hauei.

a) Zerk osatzen du hidrosfera?

.................................................................................................................................

.................................................................................................................................

b) Zein egoeratan dago hidrosferako ura?

.................................................................................................................................

.................................................................................................................................

c) Zer energiak eragiten dute ziklo hidrologikoa?

.................................................................................................................................

.................................................................................................................................

d) Esan, ordenan jarrita, zein diren uraren zikloko etapak.

.................................................................................................................................

.................................................................................................................................

B Lotu bi zutabeetako terminoak.

HIDROSFERAKO DINAMIKA

7

A. Airearen hezetasuna

C. Kondentsazioa

E. Lurpeko urak

B. Hodeiak

D. Euria

1. Lurrazalaren barruan sartzen den pre zipitazioetako urarekin sortzen dira.

2. Aireak duen ur-lurrunaren kantitatea.

3. Hodeien barruan bildutako ur likidozko tantatxoak erori egiten dira grabitatea-ren eraginez.

4. Ur likidozko tantatxoen multzoak edo izotz-kristalenak sortzen dira eta atmos-feran suspentsioan geratzen dira.

5. Troposferako gorengo zonetara ur-lurruna heldu eta tanta txikitxoak bilakatzen dira.

© A

NA

YA

/HA

RIT

ZA

. B

iolo

gia

eta

Geo

logi

a D

BH

3.

Bai

men

a em

aten

da

mat

eria

l hau

fot

okop

iatz

eko.

171

Izen-abizenak: ...............................................................................................................................................

Maila: ...................................................................... Data: .......................................................................


A Aztertu mapa meteorologikoa, eta erantzun hurrengo galderei.

EGURALDI-MAPAK

7

a) Esan antizikloirik dagoen eta non. ……….........…....………......................................

...................................................................................................................................

b) Esan depresiorik dagoen eta non. ………........…....……….......................................

...................................................................................................................................

c) Zer izen dute mapa hauetan agiri diren lerroek? Zer adierazten dute lerrook osatzen

duten puntu hauek guztiek? Zer adierazten dute lerro horiei lotuta etortzen diren

zenbakiek?. ………........…....………..........................................................................

...................................................................................................................................

...................................................................................................................................

d) Zer eguraldi egingo du Britainia Handiko uharteetan? ………........….......................

………........................................................................................................................

...................................................................................................................................

e) Zer nolako frontea da Iberiar penintsula zeharkatzen duena? Zer eguraldi izango da

Iberiar penintsulan? Badago beste fronterik mapan? ………...........…................……

…...............................................................................................................................

1016

1031

1024

1024

1025

1019

1018

1024

1016

1016

1017

1024

1013

Isobarak

F. hotzaF. beroa

1024

© A

NA

YA

/HA

RIT

ZA

. B

iolo

gia

eta

Geo

logi

a D

BH

3.

Bai

men

a em

aten

da

mat

eria

l hau

fot

okop

iatz

eko.

172

Izen-abizenak: ...............................................................................................................................................

Maila: ...................................................................... Data: .......................................................................


A 1:50 000, eskalako mapa topografikoan, bi gune elkarrengandik 8 cm-ra daude. Kalku-latu zein distantzia dagoen benetan bien artean, kontuan hartuta lurra laua dela eta bertan errepide artez batek batzen dituela bi tokiak.

MAPA TOPOGRAFIKOAK

7

B Begiratu ondoko mapa topografikoari, eta erantzun galderei.

a) Zein izango da maparen distantziakidetasuna?

.................................................................................................................................

b) Zein altueratan daude C eta F puntuak?

.................................................................................................................................

c) Kontuan harturik maparen eskala 1:10 000, dela, zer distantzia dago benetan D eta E puntuen artean?

.................................................................................................................................

d) Gai zara bertan gailur bat, sakan bat eta zelai bat kokatzeko?

.................................................................................................................................

A B

C760

780

820

740

800

Eskala: 1:10 000

800

740

720

F

D

E

820

© A

NA

YA

/HA

RIT

ZA

. B

iolo

gia

eta

Geo

logi

a D

BH

3.

Bai

men

a em

aten

da

mat

eria

l hau

fot

okop

iatz

eko.

173

Izen-abizenak: ...............................................................................................................................................

Maila: ...................................................................... Data: .......................................................................


A Zer hiru ezaugarri izan behar dituzte substantziek mineraltzat hartzeko?

......................................................................................................................................

......................................................................................................................................

......................................................................................................................................

B Esan ondoko substantzia hauek mineralak diren ala ez. Mineral ez direnak zergatik ez diren azaldu, zer ezaugarri betetzen ez duten.

Kobrea .........................................................................................................................

......................................................................................................................................

Anbarra ........................................................................................................................

......................................................................................................................................

Beira ............................................................................................................................

......................................................................................................................................

Olibinoa ........................................................................................................................

......................................................................................................................................

C Mineralak diren zehazteko ezaugarrietako bat da dentsitatea. Hiru mineral laginen masa eta bolumena neurtu dira. Atera zer dentsitate duen bakoitzak, eta zehaztu zer den bakoitza, kontuan hartuta hauexek direla mineralen dentsitateak: magnetitarena, 5,2 g/cm3; kuartzoarena, 2,7 g/cm3, eta sufrearena, 2 g/cm3.

MINERALAK

7

LAGUNA MASA (g)BOLUMENA

(cm3)DENTSITATEA

(g/cm3) MINERALA

1 85 45,2

2 135,2 26

3 218,7 81

© A

NA

YA

/HA

RIT

ZA

. B

iolo

gia

eta

Geo

logi

a D

BH

3.

Bai

men

a em

aten

da

mat

eria

l hau

fot

okop

iatz

eko.

174

Izen-abizenak: ...............................................................................................................................................

Maila: ...................................................................... Data: .......................................................................


A Bi motatako harriak daude lurrazalean: exogenoak eta endogenoak. Azaldu zergatik deitzen diren horrela, eta zein harri dauden mota bakoitzaren barruan.

......................................................................................................................................

......................................................................................................................................

......................................................................................................................................

......................................................................................................................................

B Esan zein ezaugarri dagokien harri plutonikoei (P), eta zein harri bolkanikoei (B).

1. Azalaren kanpoan eratzen dira.

2. Mineralek kristal handi eta biribilduak sortzen dituzte.

3. Sienita da horietako bat.

4. Magma bizkor edo oso bizkor hoztu da.

5. Mineralek ez dute kristalik sortzen, edo kristal mikroskopikoak sortzen dituzte.

6. Basaltoa dugu nagusia.

7. Magma astiro hoztu da.

8. Azalaren barruan eratzen dira.

C Nola eraldatzen dira harri metamorfikoak?

......................................................................................................................................

......................................................................................................................................

D Eman metamorfismo bakoitzeko adibide bana. Zein da alde nagusia?

......................................................................................................................................

......................................................................................................................................

......................................................................................................................................

HARRI ENDOGENOAK

7

© A

NA

YA

/HA

RIT

ZA

. B

iolo

gia

eta

Geo

logi

a D

BH

3.

Bai

men

a em

aten

da

mat

eria

l hau

fot

okop

iatz

eko.

175

Izen-abizenak: ...............................................................................................................................................

Maila: ...................................................................... Data: .......................................................................


A Esan harri sedimentariroei buruzko esaldi hauek egia (E) ala gezurra (G) diren.

1. Harri sediementario guztiek fosilak dituzte.

2. Harri sedimentarioak estratutan azaltzen dira.

3. Harri sedimentarioak eratzeko prozesuari trinkotzea deritzo.

4. Sedimentu partikulen hutsuneak bete eta haien arteko lotura eragiten

dira zementuak.

5. Harri detritikoek eratzen dituzten sedimentuei klasto deritze.

6. Diagenesiak bi fase ditu: zementatzea eta fosilizatzea.

B Azaldu, marrazki bat ere baliatuz, zer den zementatzea eta trinkotzea.

HARRI EXOGENOAK

7

......................................................................................................................................

......................................................................................................................................

......................................................................................................................................

......................................................................................................................................

......................................................................................................................................

......................................................................................................................................

...................................................................................................................................... © A

NA

YA

/HA

RIT

ZA

. B

iolo

gia

eta

Geo

logi

a D

BH

3.

Bai

men

a em

aten

da

mat

eria

l hau

fot

okop

iatz

eko.

176

Izen-abizenak: ...............................................................................................................................................

Maila: ...................................................................... Data: .......................................................................


A Egin kontzeptu-mapa bat harri sedimentario motak azalduta.

HARRI SEDIMENTARIOAK ETA ERREGAI FOSILAK

7

B Adierazi taula batean zein alde dagoen eta zein antzekotasun ikatzaren eta petro-lioaren sorreran. Zure ustez, ondo dago erregai fosilak direla esatea?

ANTZEKOTASUNAK ALDEAK

......................................................................................................................................

......................................................................................................................................

......................................................................................................................................

...................................................................................................................................... © A

NA

YA

/HA

RIT

ZA

. B

iolo

gia

eta

Geo

logi

a D

BH

3.

Bai

men

a em

aten

da

mat

eria

l hau

fot

okop

iatz

eko.

177

Izen-abizenak: ...............................................................................................................................................

Maila: ...................................................................... Data: .......................................................................


A Aireko hezetasun absolutua (HA) da airean dagoen ur-lurrunaren kantitate osoa, g/m3 unitatean emanda.

Aireko hezetasun erlatiboa (HR) da airean dagoen ur-lurrunaren portzentajea, kon-tuan hartuta tenperatura zehatz batean egon litekeen ur-lurrunaren geihenezko kanti-tatea (HM).

HR = HA/HM · 100

Tenperatura zehatz baterako saturazio puntua da tenperatura horretan gehienez egon daitekeen lur-lurrun kantitatea. Tenperatura zenbat eta beherago, puntua ere jaitsi egiten da.

a) Zer esan nahi du airearen hezetasun erlatiboa % 50ekoa dela badiogu?

.................................................................................................................................

.................................................................................................................................

b) Jakinik 15 °C-ko tenperaturan, saturazio-puntua 13 g/m3 dela eta hezetasun erla-tiboa % 50ekoa dela, ur-lurruneko zenbateko masa egongo da 3 m3 airetan?

c) Troposferako goialdean, tenperatura gainazalean baino hotzagoa da. Zer alde izango da hango saturazio-puntuaren eta gainazalekoaren artean? Horren arabera, zer gertatuko da?

.................................................................................................................................

.................................................................................................................................

.................................................................................................................................

.................................................................................................................................

.................................................................................................................................

.................................................................................................................................

AIREKO HEZETASUNA

7 ©

AN

AY

A/H

AR

ITZ

A.

Bio

logi

a et

a G

eolo

gia

DB

H 3

. B

aim

ena

emat

en d

a m

ater

ial h

au f

otok

opia

tzek

o.

178

Izen-abizenak: ...............................................................................................................................................

Maila: ...................................................................... Data: .......................................................................



a) Erliebea modelatzea ….........…..……. deritzenek lurrazaleko ….........…..…….

eragiten dituzten aldaketen ….........………. esaten zaio.

b) Hauek dira modelatzearen eragileak: airearen tenperatuta eta ……........…, haizea,

….........………., grabitatea, ……........………., ……........………. mugimenduak,

….........………. eta abar.

c) Erliebearen modelatua faktore hauen arabera aldatzen da:

– ...............................................................................................................................

– ...............................................................................................................................

– ...............................................................................................................................

d) Hauek dira geologia-prozesu exogenoak:

– ...............................................................................................................................

– ...............................................................................................................................

– ...............................................................................................................................

B Zer faktorek eragin diote hurrengo irudietako paisaien modelatuari?

ERLIEBEA MODELATZEA ETA PROZESU EXOGENOAK

8

1 2

© A

NA

YA

/HA

RIT

ZA

. B

iolo

gia

eta

Geo

logi

a D

BH

3.

Bai

men

a em

aten

da

mat

eria

l hau

fot

okop

iatz

eko.

179

Izen-abizenak: ...............................................................................................................................................

Maila: ...................................................................... Data: .......................................................................


A Azaldu zergatik gertatzen den basamortuetan termoklastia.

......................................................................................................................................

......................................................................................................................................

......................................................................................................................................

METEORIZAZIOA

8

B Hurrengo argazkian meteorizazio mota bat dago irudikatuta. Esan zein den.

C Zelan deritzo irudian azaltzen den harri zatien metaketari? Nola gertatu da metaketa hori?

....................................................................

....................................................................

....................................................................

....................................................................

....................................................................

....................................................................

....................................................................

....................................................................

....................................................................

....................................................................

....................................................................

..............................................

..............................................

..............................................

..............................................

..............................................

.............................................. © A

NA

YA

/HA

RIT

ZA

. B

iolo

gia

eta

Geo

logi

a D

BH

3.

Bai

men

a em

aten

da

mat

eria

l hau

fot

okop

iatz

eko.

180

Izen-abizenak: ...............................................................................................................................................

Maila: ...................................................................... Data: .......................................................................


A Zein geologia-eragilek dakar modelatze mota hau? Azaldu nolakoa izan behar duen lu-rrak horrelakoa gertatzeko.

..............................................

..............................................

..............................................

..............................................

..............................................

..............................................

..............................................

..............................................

UR-LASTERREN GEOLOGIA-ERAGINA

8

C Aztertu hurrengo irudia, eta azaldu zein ibarretan gertatzen den higadura handiagoa eta zeinetan jalkitze handiagoa.

.......................................

.......................................

.......................................

.......................................

.......................................

B Azaldu zeintzuk diren ur-laster baten atalak, eta esan horietako bakoitzean zer gertatzen den: higadura, garraioa ala jalkitzea.

.........................................................

.........................................................

.........................................................

.........................................................

© A

NA

YA

/HA

RIT

ZA

. B

iolo

gia

eta

Geo

logi

a D

BH

3.

Bai

men

a em

aten

da

mat

eria

l hau

fot

okop

iatz

eko.

181

Izen-abizenak: ...............................................................................................................................................

Maila: ...................................................................... Data: .......................................................................


A a) Definitu akuifero terminoa.

.................................................................................................................................

.................................................................................................................................

b) Definitu maila freatikoa, eta azaldu zer gertatzen den maila hori erliebeak eteten duenean.

.................................................................................................................................

.................................................................................................................................

B Bereizi itzazu esaldi hauetan zein den egia (E) eta zein gezurra (G); gezurra direnak moldatu eta egia bihurtu.

a) Eremu baten azalaren azpira iragazten den ur kantitatea ez da harrien iragazkortasunaren araberakoa.

b) Lurpeko urak azaleko urak baino abiadura handiagoan mugitzen dira batetik bestera, azpian ez dutelako oztoporik aurkitzen.

c) Iragazitako urek harri iragazkorrak zeharkatzen dituzte, eta lurrazalaren barrualderantz doaz, harik eta jarraitzen uzten ez dien harri iragazgaitzeko geruzaraino heldu arte.

d) Estalaktitak sabaitik hazten diren forma puntazorrotzak dira.

e) Torkak onil itxurako sakonuneak dira.

C Idatzi zer izen duten ondoko irudi hauetan ageri diren forma karstikoek.

LURPEKO UREN GEOLOGIA-ERAGINA

8

2

4

3

1

© A

NA

YA

/HA

RIT

ZA

. B

iolo

gia

eta

Geo

logi

a D

BH

3.

Bai

men

a em

aten

da

mat

eria

l hau

fot

okop

iatz

eko.

182

Izen-abizenak: ...............................................................................................................................................

Maila: ...................................................................... Data: .......................................................................


A Azaldu zer eragin geologiko duten honako hauek:

Olatuek ........................................................................................................................

......................................................................................................................................

Itsasaldiek ....................................................................................................................

......................................................................................................................................

Korronteek ...................................................................................................................

......................................................................................................................................

B Kostako modelatzean sortzen diren formak ageri dira argazki hauetan. Esan zer izen duen bakoitzak, eta zer geologia-prozesuk eragiten duen.

ITSASOAREN GEOLOGIA-ERAGINA

8

...........................................

...........................................

...........................................

...........................................

...........................................

...........................................

...........................................

...........................................

...........................................

1

2 ...........................................

...........................................

...........................................

...........................................

...........................................

...........................................

...........................................

...........................................

........................................... © A

NA

YA

/HA

RIT

ZA

. B

iolo

gia

eta

Geo

logi

a D

BH

3.

Bai

men

a em

aten

da

mat

eria

l hau

fot

okop

iatz

eko.

183

Izen-abizenak: ...............................................................................................................................................

Maila: ...................................................................... Data: .......................................................................


A Esan zer izen duten glaziar honetan adierazitako atalek.

GLAZIARREN GEOLOGIA-ERAGINA

8

C Aldatu ondoko esaldi hauek, zuzenak izan daitezen:

a) Glaziarrak eskualde oso hotzetan eratzen diren izotz-masa erraldoiak dira. Esate-rako, poloetako zonetan eratzen dira; ez ordea mendialdeetan.

.................................................................................................................................

b) Morrenak zentralak, alboetakoak eta terminalak izan daitezke.

.................................................................................................................................

c) Glaziarretako haranek V forma dute.

.................................................................................................................................

A. Urradura

B. Metatze-zona

C. Harri urratuak

D. Materialak garraiatzea

E. Materialak jalkitzea

1. Morrenak

3. Zirkua

5. Higadura mota

2. Tillitak

4. Harri izurtuak

B Lotu itzazu bi zutabeotako elementuak:

1.

3.

4.5.

2.

© A

NA

YA

/HA

RIT

ZA

. B

iolo

gia

eta

Geo

logi

a D

BH

3.

Bai

men

a em

aten

da

mat

eria

l hau

fot

okop

iatz

eko.

184

Izen-abizenak: ...............................................................................................................................................

Maila: ...................................................................... Data: .......................................................................


A Azaldu zein faktoreren mende dagoen eragin eolikoa.

......................................................................................................................................

......................................................................................................................................

......................................................................................................................................

......................................................................................................................................

......................................................................................................................................

......................................................................................................................................

......................................................................................................................................

HAIZEAREN GEOLOGIA-ERAGINA

B Azaldu nola sortu diren modelatu eolikoaren forma hauek.

...........................................

...........................................

...........................................

...........................................

...........................................

...........................................

...........................................

...........................................

...........................................

1

2 ...........................................

...........................................

...........................................

...........................................

...........................................

...........................................

...........................................

...........................................

...........................................

9

© A

NA

YA

/HA

RIT

ZA

. B

iolo

gia

eta

Geo

logi

a D

BH

3.

Bai

men

a em

aten

da

mat

eria

l hau

fot

okop

iatz

eko.

185

Izen-abizenak: ...............................................................................................................................................

Maila: ...................................................................... Data: .......................................................................


A 1. mapak adierazten du zenbat eguzki-energia iristen den penintsulako lurralde gai-nera. Erabilitako neurria: kilowatt-ordu metro karratuko.

ENERGIA BERRIZTAGARRIAK

9

2. mapak adierazten du Espainiako hainbat lekutan haizeak harrapatutako abiadura (v) eta sorgailu batek urtean egin dezakeen ordu kopurua.

Energia eolikoa ustiatzeko gune onak

A gunea = v > 8 m/s, 3000h/urte-tik gora.B gunea = 7 < v < 8 m/s, 2250-3000h/urte.C gune = 6 < v < 7 m/s, 1750-2250h/urte.D gunea = 5 < v < 6 m/s,1250-1750h/urte.E gunea = v < 5 m/s, 1250h/urte-tik behera.

78

57

678

6

76 65 6

56

5

78

6

668

88

88

887

68

3,43,84,24,64,85,05,2Eguneko batez

bestekoa kWh/m2-tan

1

2

© A

NA

YA

/HA

RIT

ZA

. B

iolo

gia

eta

Geo

logi

a D

BH

3.

Bai

men

a em

aten

da

mat

eria

l hau

fot

okop

iatz

eko.

186

Izen-abizenak: ...............................................................................................................................................9

Bi mapetan jasotako datuak aintzat hartuta, egin ebaluzioa:

a) Zein erkidegok dituzte urtean haize-ordu gehien?

.................................................................................................................................

.................................................................................................................................

.................................................................................................................................

.................................................................................................................................

.................................................................................................................................

.................................................................................................................................

b) Zein erkidegotan dago probabilitate handiagoa eguzki-energia errentagarriago izateko?

.................................................................................................................................

.................................................................................................................................

.................................................................................................................................

.................................................................................................................................

.................................................................................................................................

.................................................................................................................................

c) Zein instalazio mota gomendatuko zenuke zure erkidegorako, eguzki-energiakoak, energia eolikokoak ala biak?

.................................................................................................................................

.................................................................................................................................

.................................................................................................................................

.................................................................................................................................

.................................................................................................................................

.................................................................................................................................

.................................................................................................................................

.................................................................................................................................

.................................................................................................................................

................................................................................................................................. © A

NA

YA

/HA

RIT

ZA

. B

iolo

gia

eta

Geo

logi

a D

BH

3.

Bai

men

a em

aten

da

mat

eria

l hau

fot

okop

iatz

eko.


187

Izen-abizenak: ...............................................................................................................................................

Maila: ...................................................................... Data: .......................................................................


A Biomasa erabiliz erregai likido batzuk lor daitezke, bioerregaiak deritzenak. Etanola eta biodiesela, besteak beste.

Ondoko diagrama hauetan konparatuta datoz zer emisio kutsagarri eragiten dituzten etanolak eta gasolinak batetik, eta biodieselak eta gasolioak bestetik. Aztertu itzazu grafikoak eta esan zein erregai gomendatuko zenukeen kutsadura atmosferikoa mu-rrizteko.

ENERGIAREN ERABILERA

9

Emisioen balantzea

Etanola % 5-7

Gasolina

% 70-85 % 93-98

% 104-110

CO Hidrokarburoak Nitrogeno konposatuak

Partikulak

Emisioen balantzea

Biodiesela % 100

Gasolioa

% 12-80 % 42-57

COHidrokarburoak Nitrogeno

konposatuak

Partikulak

......................................................................................................................................

......................................................................................................................................

......................................................................................................................................

......................................................................................................................................

......................................................................................................................................

......................................................................................................................................

......................................................................................................................................

......................................................................................................................................

......................................................................................................................................

......................................................................................................................................

......................................................................................................................................

......................................................................................................................................

...................................................................................................................................... © A

NA

YA

/HA

RIT

ZA

. B

iolo

gia

eta

Geo

logi

a D

BH

3.

Bai

men

a em

aten

da

mat

eria

l hau

fot

okop

iatz

eko.

Izen-abizenak: ...............................................................................................................................................

B Diagrama hauetan azalduta dator nola erabili diren energiak (1. diagrama) nola erabi-li diren elektrizitatea lortzeko (2. diagrama) XX. mendearen amaieran, eta zein erabile-ra izango duten ustez etorkizunean, hurrengo urteetan. Azaldu, testu labur bat idatzita, zer ondorio atera dituzun diagramen azterketatik (nola ari den aldatzen, zure ustez, energiaren erabilera, zer zerikusi izango duten garapen bidean diren herrialdeek pla-netako atmosferako kutsaduran …).

urte1985 2025 2050

10.000

20.000

30.000

40.000

0

Sortutako energia

Nuklearra Gasa

Biomasa Petrolioa Ikatza

Berriztagarriak(eguzki-energia +

eolikoa +geotermikoa)

Hidraulikoa

20.000

15.000

10.000

5.000

01990 Gaur egungo

politikak

Joeraekologikoko

politikak

Garapenbideandaudenherriak

2020

Energia kontsumo globala

Berriztagarria

Berriztaezina

%18

%82

%21

%79 %31

%69

%19

%81

......................................................................................................................................

......................................................................................................................................

......................................................................................................................................

......................................................................................................................................

......................................................................................................................................

......................................................................................................................................

......................................................................................................................................

......................................................................................................................................

......................................................................................................................................

......................................................................................................................................

......................................................................................................................................

......................................................................................................................................

......................................................................................................................................

9

© A

NA

YA

/HA

RIT

ZA

. B

iolo

gia

eta

Geo

logi

a D

BH

3.

Bai

men

a em

aten

da

mat

eria

l hau

fot

okop

iatz

eko.


188

189

Izen-abizenak: ...............................................................................................................................................

Maila: ...................................................................... Data: .......................................................................


URAREN ERABILERA PLANETAN

9

A Taula honetan hainbat herrialdetako ur kontsumoa per capita (m3/biztanlea/urtea) dator jasota.

a) Esan non kontsumitzen den ur gehiago; industria handiko aldeetan ala industria gutxikoetan.

.................................................................................................................................

b) Aldeak ordenan jarrita, kontsumo gutxienekotik gehienekora, non kokatuko zenuke Espainia?

.................................................................................................................................

B 2. grafikoak britainiar batek egunean kontsumitzen duen ur kopurua dakar adierazita (175 litro, ur saretik). 1. grafikoak Blangladesheko nekazari batek kontsumitzen duena (45 litro, putzu batetik).

a) Konparatu bi grafikoak eta esan zer alde ikusten dituzun bi herritarren kontsumo-ohituretan.

..................................................................

..................................................................

b) Eman Britainia Handian ura aurrezteko hiru neurri; hortaz, herrialde garatuetan ura aurrezteko hiru neurri.

..................................................................

..................................................................

Norbere higienea

Platerak garbitu

Arropak garbituJanari-edariak

Komunak

Alferrik galdu

Autoak garbitu

Lorategiak

Beste bat

KONTSUMOA PER CAPITA (m3/biztanlea/urtea)

Europa 726

Asia 526

Afrika 244

Hego Amerika 476

Ipar Amerika eta Erdialdeko Amerika 1 692

Ozeania 907

Sobiet Batasun ohia 1 330

Espainia 1 174

Batezbestekoa 660

1

2

© A

NA

YA

/HA

RIT

ZA

. B

iolo

gia

eta

Geo

logi

a D

BH

3.

Bai

men

a em

aten

da

mat

eria

l hau

fot

okop

iatz

eko.

190

Izen-abizenak: ...............................................................................................................................................

Maila: ...................................................................... Data: .......................................................................


A Osatu ura edateko bihurtzeko prozesuaren eskema.

URAREN KUTSADURA ETA EDATEKO UR BIHURTZEA

9

B Laburbildu taula honetan zer funtzio duten uraren tratamendurako estazioetan erabil-tzen diren tratamenduek.

TRATAMENDUA FUNTZIOA

1.

2.

3.

4.

1. Disolbatutako gatzak kentzea 2. Partikula solidoak

kentzea

3. Ura desinfektatzea

Edateko ura

Ur godina

Erreaktiboak

Ur tratatuarenbiltegia

Dekantagailua

Erreaktibo desinfektatzailea

Hareazko iragazkiak

1.2.

3.

© A

NA

YA

/HA

RIT

ZA

. B

iolo

gia

eta

Geo

logi

a D

BH

3.

Bai

men

a em

aten

da

mat

eria

l hau

fot

okop

iatz

eko.

191

Izen-abizenak: ...............................................................................................................................................

Maila: ...................................................................... Data: .......................................................................


MEATZARITZAREN ETA INDUSTRIAREN ERAGINA

9

A Aztertu ondoko irudiak, eta azaldu zer aldaketa jasan duen nekazaritza-eremu izatetik meatzaritza eta industriarako erabili den eremu izatera pasatu den paisaiak.

......................................................................................................................................

......................................................................................................................................

......................................................................................................................................

......................................................................................................................................

......................................................................................................................................

......................................................................................................................................

......................................................................................................................................

......................................................................................................................................

......................................................................................................................................

......................................................................................................................................

......................................................................................................................................

...................................................................................................................................... © A

NA

YA

/HA

RIT

ZA

. B

iolo

gia

eta

Geo

logi

a D

BH

3.

Bai

men

a em

aten

da

mat

eria

l hau

fot

okop

iatz

eko.

192

Izen-abizenak: ...............................................................................................................................................

Maila: ...................................................................... Data: .......................................................................


ESPAINIAKO BIOANIZTASUNA

A Irakurri testu hau, eta erantzun galderei.

WWF Espainiak emandako datuen arabera (aldizkaria: Panda,108. alea, 2009ko negua):

Espainia da, Europako estatuetan, bioaniztasun oparoenetakoa duena. Animalia eta landareetan, 85 000 espezie ditu –Europako guztien % 54– :8 000 landare, 15 000 onddo, 50 000 ornogabe eta 635 ornodun espezie. Aberastasun natural hori babeste-ko, eta espezieen trafikoa, gehiegizko arrantza eta neurrigabeko ehiza eta klima-al-daketa eragozteko, aurrerapen handiak egiten ari diren arren, oraindik ere bioanizta-suna arriskuan dago. Adibidez:

– Urtean 30 milioi animalia hiltzen dira ibilgailuek harrapatuta.

– Txarto jarritako argindar sareek 25 000 hegaztiren heriotza eragiten dute urtean.

– Azken hamabost urteetan, galtzeko zorian dauden bost espezietan, 20 000 hegazti harrapari hil dira pozoituta.

– Aurreko hamarkadan, hamar bat hartz arre hil dira pozoituta.

– Hainbat lekutan, txarto erregulatutako nekazaritzaren eraginez, hezeguneak sika-tzen ari dira.

Orain, Espainiaren erronka da Natura 2000 planaren barruko lekuak babestea. Eu-ropar Batasuneko babestutako guneen sarea da. Bertako baliabide naturalak babes-tea ezezik, gune horietako garapen ekonomiko eramangarria ere lortzea dute hel-buru.

Natura 2000 sareak Espainiako lurren % 25 hartzen ditu, eta, besteak beste, katamo-tz iberiarra, eguzki-arranoa, hartz arrea, basoilarra, atun gorria, egiazko kareta eta zenbait zetazeo eta marrazo babesten dituzte.

a) Zenbat espezie bizidun daude Europan?

.................................................................................................................................

.................................................................................................................................

.................................................................................................................................

b) Esan gizakiak eragindako zein hiru kausa larrirengatik hiltzen dira animaliak Espai-nian.

.................................................................................................................................

.................................................................................................................................

................................................................................................................................. © A

NA

YA

/HA

RIT

ZA

. B

iolo

gia

eta

Geo

logi

a D

BH

3.

Bai

men

a em

aten

da

mat

eria

l hau

fot

okop

iatz

eko.

Izen-abizenak: ...............................................................................................................................................

c) Azaldu zer den Natura 2000.

.................................................................................................................................

.................................................................................................................................

.................................................................................................................................

.................................................................................................................................

B Bilatu Interneten, Ingurumen Ministerioaren webgunean, Natura 2000 sareari buruzko informazioa, eta erantzun galdera hauei.

a) Esan zein hiru habitat mota dauden galtzeko arriskuan, eta saia zaitez Natura 2000 sarea babesteko moduak bilatzen.

.................................................................................................................................

.................................................................................................................................

.................................................................................................................................

.................................................................................................................................

.................................................................................................................................

.................................................................................................................................

b) Azaldu zergatik dauden kezkatuta nekazari eta basozainek, Natura 2000 sarearen sorrera dela eta.

.................................................................................................................................

.................................................................................................................................

.................................................................................................................................

.................................................................................................................................

.................................................................................................................................

.................................................................................................................................

.................................................................................................................................

.................................................................................................................................

.................................................................................................................................

.................................................................................................................................

193

© A

NA

YA

/HA

RIT

ZA

. B

iolo

gia

eta

Geo

logi

a D

BH

3.

Bai

men

a em

aten

da

mat

eria

l hau

fot

okop

iatz

eko.


194

Izen-abizenak: ...............................................................................................................................................

Maila: ...................................................................... Data: .......................................................................


ZELAN LORTU GARAPEN IRAUNKORRA

A Garapen iraunkorra lortzeko, beharrezko dira bai erakundeen ekintzak (ministerio, ingurumen sail, udal eta abarrenak) bai talde partikularrenak (fundazioak, gobernuz kanpoko taldeak eta talde ekologistak) zein bakarkakoak.

a) Bilatu informazioa zure erkidegoan ingurumena zaintzeko aurrera eramaten ari diren neurriren baten gainean, eta idatzi labur-labur zein diren ekimen horren hel-buru nagusiak.

.................................................................................................................................

.................................................................................................................................

.................................................................................................................................

.................................................................................................................................

.................................................................................................................................

.................................................................................................................................

b) Bilatu ingurumena babesten diharduen fundazio, GKE, edo antzekoren baten gai-neko informazioa, eta esan zein helburu dituzten.

.................................................................................................................................

.................................................................................................................................

.................................................................................................................................

.................................................................................................................................

.................................................................................................................................

.................................................................................................................................

c) Prestatu ingurumena zaindu eta babesteko gizabanakoen egintzen dekalogoa.

.................................................................................................................................

.................................................................................................................................

.................................................................................................................................

.................................................................................................................................

.................................................................................................................................

................................................................................................................................. © A

NA

YA

/HA

RIT

ZA

. B

iolo

gia

eta

Geo

logi

a D

BH

3.

Bai

men

a em

aten

da

mat

eria

l hau

fot

okop

iatz

eko.

© A

NA

YA

/HA

RIT

ZA

. B

iolo

gia

eta

Geo

logi

a D

BH

3.

Bai

men

a em

aten

da

mat

eria

l hau

fot

okop

iatz

eko.

195

1. UNITATEA

1. lan-fitxa (indartzeko)

A 1. Mintz plasmatikoa. 2. Nukleoa. 3. Zitoplas-ma.

B 1. Gezurra. Mintz plasmatikoak substantziak zelularen barrutik kanpora pasatzea, eta alde-rantziz, kontrolatzen du. 2. Gezurra. Nukleoak zelularen funtzioak kontrolatzen ditu barruan duen ADNri esker. 3. Egia 4. Gezurra. Nukleoak zelularen material genetikoa dauka, kromatina eran. 5. Gezurra. Zitoplasman daude zelula-organuluak.


A 2-Zentrioloa-A. 3-Mitokondrioa-C. 1-Erriboso-ma-B. 6-Erretikulu endoplasmatikoa-D. 4-Liso-somak-E. 5-Golgiren aparatua-F.


A 1. Ehun konektiboa. 2. Nerbio-ehuna. 3. Ehun muskularra. 4. Ehun epiteliala.

B 1. Nerbio-ehuna. 2. Muskularra. 3. Odol-ehu-na. 4. Hezur-ehuna.

C Egun konjuntiboak lotu eta erlazioan jartzen ditu bestelako ehunak. Ehun kartilaginosoa eskeletoaren parte da, eta gorputzaren atal bigunei eusten die. Ehun adiposoa organis-moaren energia-erreserba nagusia da, eta isolamendu termikoa ematen du. Hezur-ehu-na eskeletoaren osagai nagusia da; organis-moari eusten dio, eta bizi-organoak babesten ditu. Odol-ehunak plasma esaten zaion ma-trize likidoa du, eta plasman suspentsioan daude odol-zelulak.

D Zelula-bereizketaren prozesuaren bidez, ze-lulak espezializatu eta lana banatzen dute; espezializatu ondoren, bildu eta ehunak osatzen dituzte.


A Nutrizio-funtzioa: digestio-aparatua, arnas aparatua, zirkulazio-aparatua, sistema linfa-tikoa eta iraitz-aparatua.

Harreman-funtzioa: nerbio-sistema, sistema en-dokrinoa, gihar-sistema eta eskeleto-sistema.

Ugaltze-funtzioa: ugaltze-aparatu arra eta ugaltze-aparatu emea.

B 1. Ugaltze-aparatu arra. 2. Digestio-aparatua.3. Iraitz-aparatua. 4. Lokomozio-aparatua (mus-kulu-sistema). 5. Lokomozio-aparatua (eskele-to-sistema). 6. Sistema linfatikoa. 7. Sistema endokrinoa. 8. Arnas aparatua. 9. Ugaltze-apa-ratu emea. 10. Zirkulazio-aparatua. 11. Nerbio-sistema.

5. lan-fitxa (indartzeko) A Hainbat eratara erantzun dezake ikasleak,

betiere informazioa aurkezpen batetik atera eta eskema moduan antolatuta.

6. lan-fitxa (sakontzeko)A a) Oxigenoa eta nutrizio-substantziak hartzen

dituzte.

b) Energia, karbono dioxidoa eta ura.

c) Airetik hartzen du, arnas aparatuan sartzen da, odoletara doa birika-albeoloetan zehar, eta zeluletara, odol-kapilarren bitartez.

d) CO2 zelulatik irteten da eta odoletara doa kapilarretako hormak zeharkatuta; gero, odo-letik airea pasatzen da birika-albeoloetara, eta arnasbeheran kanporatzen da azkenik.

e) Eskema aurkezpenean azaltzen den iru-diaren antzekoa izan behar da.

B a) 1. funtzioa. Garraioa eta biltegiratzea: Gol-giren aparatuak erretikulu endoplasma-tikoak sortutako substantziak biltzen ditu eta, besikulen bidez, zitoplasmara bidal-tzen ditu. Besikula horietako batzuk subs-tantzia horien biltegi bihurtzen dira; beste batzuk (jariatze-besikulak) mintzeraino doaz eta bertatik substantzia horiek kanpo-ratzen dituzte.

2. funtzioa. Zelulen arteko digestioa: Gol-giren aparatuak erretikulu endoplasma-tikoak sortutako digestio-substantziak bil-tzen ditu eta besikuletan biltzen dituzte; horiek izango dira lisosomak. Lisosomak fagosoma izeneko besikulekin lotzen dira gero, fagosomak zelulak sortzen baititu

SOLUZIOAKSOLUZIOAK

© A

NA

YA

/HA

RIT

ZA

. B

iolo

gia

eta

Geo

logi

a D

BH

3.

Bai

men

a em

aten

da

mat

eria

l hau

fot

okop

iatz

eko.

196

zitoplasman elikagaiak hartzearekin bate-ra. Lisosomen substantziek janari partiku-larrak digeritzen dituzte: elikagaiak zito-plasmara pasatzen dira, eta hondakinak kanporatu egiten dira.

b) Lisosomak eta biltegiratze-besikulak.

2. UNITATEA


A Elikagaiak: glukosa, bitaminak, proteinak, al-midoia, sakarosa, kaltzioa eta fosforoa.

Janariak: esnea, madaria, pizza, amuarraina, arrautza, makarroiak eta txahalki xerra.

B A-2 eta 3; B-1; C-1 eta 2; D-2; E-3.


A I. taldea. Elikagaiak: gluzidoak. Funtzioa: energetikoa.

II. taldea. Elikagaiak: lipidoak. Funtzioa: ener-getikoa.

III. taldea. Elikagaiak: proteinak. Funtzioa: plastikoa.

IV. taldea. Elikagaiak: proteinak eta kaltzioa. Funtzioa: plastikoa.

V. taldea. Elikagaiak: bitaminak eta minera-lak. Funtzioa: erregulatzailea.

VI. taldea. Elikagaiak: bitaminak eta minera-lak. Funtzioa: erregulatzailea.

B a) Taldeen koloreek talde horietako janariek organismoan duten funtzioa adierazten dute.

b) Talde gorriko janariek organismoari eragi-ten diote funtzio plastikoa; talde berde-koek, funtzio erregulatzailea; eta talde horikoek funtzio energetikoa.

c) Talde bakoitza tamaina desberdinez adie-razten da; dietan duen garrantzia kontuan hartuta. Noizean behin hartu behar diren janariak sarri hartu behar direnak baino ta-maina txikiagoan adierazten dira.

3. lan-fitxa (indartzeko)A 1-E; 2-G; 3-E; 4-G; 5-E; 6-G; 7-E.

B

EZAUGARRIAK

Dieta mistoa izan behar du. x

Geure jardunerako behar ditugun energia eta elikagaiak ematen dizkigu.

x

Osasungarria da. x

Erregimena egiteko dieta da.

Koiperik gehiena landareek eta arrain urdinak emanekoa izan behar da.

x

Energiaren % 55-60 gluzidoetatik atera behar da.

x

Proteinek ez dute energiaren % 40 baino gehiago eman behar.

4. lan-fitxa (indartzeko)A a) Loditasuna b) Gabezia-gaixotasuna. c) Eli-

kadurazko intoxikazioa. d) Bulimia. e) Anore-xia nerbiosoa. f) Errakitismoa.

B 1:G; 2:G; 3:E; 4:G; 5:E; 6:E; 7:E.

5. lan-fitxa (indartzeko)A 1. Izoztea. 2. Deshidratazioa. 3. Ozpinetan

onduak. 4. Esterilizazioa. 5. Pasteurizazioa. 6. Hoztea.

B A-2; B-3; C-1; D-4.

6. lan-fitxa (indartzeko)A 1. Ekoiztea. 2. Ontziratzea. 3. Biltegiratzea.

4. Garraiatzea. 5. Merkaturatzea.

B 1. Produktuaren izena. 2. Fabrikatzailearen datuak. 3. Osagaiak eta elikagai-gehigarriak. 4. Iraungitze data.

C a) Gezurra. Izoztutako janariak ezin dira be-rriz izoztu.

b) Egia.

c) Gezurra. Janariak 0 °C eta 4 °C artean hoztu daitezke.

d) Egia.

e) Gezurra. Janariak –18 °C-ko tenperaturan izoztu behar dira.

SOLUZIOAKSOLUZIOAK

© A

NA

YA

/HA

RIT

ZA

. B

iolo

gia

eta

Geo

logi

a D

BH

3.

Bai

men

a em

aten

da

mat

eria

l hau

fot

okop

iatz

eko.

197

7. lan-fitxa (sakontzeko)

A Organismoak energia behar du, egonean, atsedenaldian dagoenean, oinarrizko funtzioak betetzeko.

B a) MB= 15,3 · 65 kg + 679 = 1 673,5 kcal/egun

b) MB = 8,7 · 75 kg + 829 = 1 481 kcal/egun

c) Ikasle bakoitzak berea.

C Lehenengo norbere metabolismo basala kalku-latzen da:

MB = 8,7 · 80 kg + 829 = 1 525 kcal/egun

EKB= 1252 · 2,1 = 3 202,5 kcal/egun

D Ikasleak bere masa eta adinari dagozkion kalkuluak egingo ditu.

E Gluzidoek eman beharreko energia: 3 202,5 · 60/100 = 1 921,5 kcal/egun

Lipidoek eman beharreko energia: 3 202,5 · 30/100 = 960,75 kcal/egun

Proteinek eman beharreko energia: 3 202,5 · 10/100 = 320,25 kcal/egun.

3. UNITATEA


A Marrazkian organismo zelulabakar bat agertu behar da, eta bertan adierazi, gezi bidez, substantzia nutritiboak eta oxigenoa nondik sartzen diren zelulan zuzenean, eta hondaki-nak zitoplasmara irteten direla, baita CO2 ere.

B 1. Janariak. 2. Gorozkiak. 3. Elikagaiak. 4. Oxi-genoa. 5. CO2. 6. Hondakinak. 7. Gernua.

C Azaldu labur-labur zer alde dagoen organismo zelulabakarrek eta organismo plurizelularrek substantzien trukea egiteko duten moduan.

Organismo zelulabakarrak inguruarekin zuze-nean egiten du trukea, zelula bakar horren gainazal osoa kanpoaldearekin kontaktuan baitago. Organismo plurizelularretan, zelularik gehienak ez daude kanpoaldearekin kontak-tuan. Horregatik, organismo hauek kanpoal-

dearekin trukea egiteko gainazalak eduki be-har dituzte, horietatik zehar irten eta sartu daitezen substantziak. Substantziok gorputz osoan zabaltzen dira garraio sistema bati es-ker (zirkulazio-aparatuari esker). Substantziak odoletik zeluletara pasatzen dira barne-ingu-runearen bitartez. Inguru hori osatzen baitute zelulak bustitzen dituzten likido guztiek.


A Erantzunak argi utzi behar du digestio-hodia janariak digeritu eta elikagai bihurtzen dituen hodi luze bat dela eta bertan egiten dela subs-tantzien truke, elikagaiak odolera pasatu dai-tezen.

B Listu-guruinak: listua jariatzen dute. Gibela: behazun-xixkuan gordetzen den behazuna jariatzen du. Pankrea: pankreako urina jaria-tzen du.

C 1. Listu-guruinak. 2. Esofagoa. 3. Gibela. 4. Ur-daila. 5. Pankrea. 6. Heste meharra. 7. Heste lodia.

ORGANOA PROZESUA

Ahoa Janariak listuarekin nahasten dira.

Heste meharra Elikagai-boloa kilo bihurtzen da.

Urdaila Urdailaren paretek urin gastrikoak jariatzen dituzte.

Heste lodia Gorozkiak bertan sortzen dira.

Esofagoa Elikagai-boloa bertatik doa urdaileraino, pareten kontrakzio-mugimenduei esker.

D

E 1. etapa. b irudia. Ahoan, listuak ez die protei-nei eragiten, eta bere horretan segitzen dute elikagai-boloan.

2. etapa. c irudia. Urdailean, urin gastrikoek proteinei eragiten diete eta zatikatu egiten di-tuzte.

3. etapa. a irudia. Heste meharrean, guruinek zati horiei eragin eta aminoazido sinple edo horien zati bihurtzen dituzte.

4. etapa. d irudia. Heste-biloetan, aminoazi-doak eta aminoazidoen zatiak xurgatu eta odoletara pasatzen dira.

SOLUZIOAKSOLUZIOAK

© A

NA

YA

/HA

RIT

ZA

. B

iolo

gia

eta

Geo

logi

a D

BH

3.

Bai

men

a em

aten

da

mat

eria

l hau

fot

okop

iatz

eko.

198


A Arnasbideak: 1, 2, 3 eta 5.

B Biriketako albeoloen barruan, odoleko CO2 airera pasatzen da, eta aireko oxigenoa odo-lera.


A Hauek gezurra dira: 1, 3 eta 4.

B a) Hau da ordena zuzena: D, B, A, C.

b) 1-D; 2-C; 3-B eta 4-A.

C a) Oxigeno ugari duen odola ezkerreko ben-trikulutik irteten da.

b) CO2 ugari duen odola birika-arterietatik ir-teten da biriketarantz.

c) Arteriak kapilarretan adarkatzen dira. Kapi-larrek oxigeno ugari duen odola banatzen dute organo guztietan zehar, eta hondakin-gaiak biltzen dituzte.

D Ezkerreko bentrikulua, arteria aorta eta karo-tida, gorputzeko organoak, kaba zainak eta eskuineko aurikula.


A a) Hauek dira barne-ingurunea osatzen duten likidoak: hesteetako plasma, linfa eta odola.

b) Sistema linfatikoak linfa garraiatzen du. Linfa kolore argiko likidoa da eta plasma interstiziala oinarri hartuta eratzen da.

c) Sistema linfatikoak hiru funtzio ditu: zelu-len artean geratzen den gehiegizko plas-ma biltzea, gantzak eramatea eta globu-lu zuriak fabrikatzea.

B 1-b; 2-c; 3-b.


A 1. Giltzurrun-pelbisa. 2. Giltzurrun-arteria. 3. Giltzurrun-zaina. 4. Ureterra. 5. Giltzu-rrun-muina. 6. Giltzurrun-azala.

B Ikasle bakoitzak bere testua idatzi behar du gernua nola sortzen den azaltzeko, liburuan azaltzen den antzeko erara.


A a) Iraitz-aparatuak ez ezik, beste organo ba-tzuek ere hartzen dute parte hondakin-substantziak iraizten. Gibela, birikak eta izerdi-guruinak dira.

b) Gibelak globulu gorriak degradatzetik sor-tzen diren substantziak kentzen ditu; subs-tantzia horiek bilisean bildu eta gorozkien bidez kanporatzen dira.

c) Birikek iraitz-funtzioa ere badute, zelulen jardueran sortutako CO2 kanpora ateratzen dutenez gero.

d) Izerdi-guruinek izerdia eratzen dute; izer-diak gernu diluituaren antzeko konposi-zioa du.

B 1. Poroa. 2. Izerdia. 3. Izerdi-guruina.


A A-3; B-4; C-1; D-3; E-4; F-1.

B a) Hortzak sarri garbitu eta aldian-aldian den-tistarengana joatea.

b) Dieta orekatua eta kirola egitea.

c) Modu egokian jartzea, noizean behin mu-gitzea, eta, ahal den guztietan, ariketa fi-sikoa egitea.

9. lan-fitxa (sakontzeko)

A a) 1,5 litro eguneko/1 440 minutu eguneko == 0,0015 litro minutuko.

b) Egunean 1,5 litro, hau da, 1 500 cm3, sor-tzen badira, eta puxikak txizalarria sentitze-ko behar den kantitatea, 300 cm3 bada, bost bat bider egin beharko dugu txiza egu-nean.

SOLUZIOAKSOLUZIOAK

© A

NA

YA

/HA

RIT

ZA

. B

iolo

gia

eta

Geo

logi

a D

BH

3.

Bai

men

a em

aten

da

mat

eria

l hau

fot

okop

iatz

eko.

199

B Ikasleek gai izan behar dute barradun grafiko batean pultsazioak irudikatzeko. Denbora kontuan hartuz gero, igarriko dute zenbat denbora beharko duen ikaskideak pultsua handitzeko edota egonean bihotzak dituen taupadetara itzultzeko.

4. UNITATEA


A 1. Hartzailea. 2. Nerbio-sistema. 3. Endokrinoa. 4. Efektorea.

B Nerbio-sistemak nerbio-bulkada bidez bidal-tzen du informazioa, neurona deritzen zelu-len bitartez.

Sistema endokrinoak hormonen bidez bidal-tzen du informazioa, odolean zehar doazela.


A ZENTZUMEN ORGANOA

HARTZAILEAESTIMULU

MOTA

JASOTZEN DUEN

ESTIMULUA

Usaimena Usaimen-zelulak

Kimiorrezeptororeak

Airean diren substantzia gaseoso edo hegazkorrak

Dastamena Dastamen-zelulak

Kimiorrezepto-reak

Listuak disolbatutako gaikimikoak

Ukimena Hainbat motatako zelulak

Kimiorrezepto-reak

Beroa eta hotza, kontaktua, presioa eta mina.

B 1. Usaimen-nerbioa. 2. Sudur-hobiak. 3. Neu-rona. 4. Usaimen-zelulak. 5. Ukimenaren me-kanorrezeptorea. 6. Beroaren termorrezepto-rea. 7. Hotzaren termorrezeptorea. 8. Presioaren mekanorrezeptorea. 9. Dastamen-papilak. 10. Dastamen-zelulak.


A KANPO-BELARRIA

ERDIKO BELARRIA

BARNE-BELARRIA

Entzumen-pabilioiaEntzumen-hodia

Cortiren organoaKoklea

Hezurtxo-kateaHodi erdizirkularrakTinpanoa

B Orekaren sentipen-zelulak utrikuluan, saku-luan eta kanal erdizirkularretan daude.

C Ikusmenaren hartzaileak begietan daude, eta argiaren intentsitateari buruzko fotorrezeptore sentikorrak etra ikustearen erantzuleak dira.

D Argia korneara heltzen da, eta horrek begi-ninira bideratzen du. Begi-ninia ireki edo itxi egiten da, argiaren intentsitatearen arabera. Argiak kristalinoa zeharkatu eta horrek erreti-nan fokatzen du. Erretinan, zelula fotorrezep-toreek garunera nerbio optikoaren bidez bi-daltzen dituzten nerbio-bulkadak sortzen dituzte; garunaren irudi bihurtzen dira.

4. lan fitxa (indartzeko)

A 1. Zelula-gorputza. 2. Dendrita. 3. Amaierako botoia. 4. Axoia.

B Hainbat neuronaren axoiak bildu eta nerbio-zuntzak eratzen dira. Era berean, zuntz ho-riek bildu eta nerbioak osatzen dituzte.

C a) Nerbio-bulkada neuronaren mintzaren bi-dez transmititzen da, dendrita edo zelula-gorputzetik axoiaren amaieraraino.

b) Neurotransmisore neuronek askatutako substantzia kimikoen bidez transmititzen da nerbio-bulkada sinapsiaren bidez.

c) Nerbio-bulkada neurona transmisorearen axoiaren muturreraino heltzeak, neuro-transmisoreak espazio sinaptikora isurtzea eragiten du. Neurotransmisoreak neurona hartzailearen zuntzarekin lotzen dira eta nerbio-bulkada sortzen dute horretan. Ner-bio-bulkada, neurona horren bidez, bere axoiraino transmititzen da; bertan, deskri-batutakoaren moduko prozesua sortzen da berriz.

SOLUZIOAKSOLUZIOAK

© A

NA

YA

/HA

RIT

ZA

. B

iolo

gia

eta

Geo

logi

a D

BH

3.

Bai

men

a em

aten

da

mat

eria

l hau

fot

okop

iatz

eko.

200


A 1. Zentrala. 2. Bizkarrezur-muina. 3. Somatikoa.4. Burmuina. 5. Enbor entzefalikoa. 6. Para-sinpatikoa.

B OSAGAIAK FUNTZIOAK

Garuna Sentimen-organoen informa-zioa jasotzen du, prozesatu eta erantzunak bidaltzen dizkie or-gano efektoreei. Garunean dau-de funtzio aurreratuak; esate-rako, oroimena, adimena eta borondatea. Garuneko azalean informazioa kontziente bihur-tzen da.

Zerebeloa Oreka eta borondatezko mugi-menduak kontrolatzen ditu; ibil-tzea, korrika egitea edo bizikle-ta gainean ibiltzea, adibidez.

Enbor entzefalikoa

Entzefaloa bizkarrezur-muina-rekin lotzen du. Atal nagusiak, bizkarrezur-erraboilak oharka-beko funtzioak kontrolatzen ditu; esaterako, arnasaren mu-gimenduak eta bihotz-taupaden erritmoa.

Bizkarrezur-muina

Bizkarrezur-muinean zehar doaz nerbio-bulkadak; hartzai-leetatik entzefalora, eta entze-falotik efektoreetara. Erantzun bakunak diren egintza erre-flexuak kontrolatzen ditu.

Nerbio-sistema somatikoa

Borondatezko mugimenduak kontrolatzen ditu.

Autonomoa Oharkabeko mugimenduak kontrolatzen ditu.

Sinpatikoa Organismoa erne jartzen du.

Parasinpatikoa Organismoa erlaxatzea eragi-ten du.


A 1:G; 2:G; 3:G; 4:E.

B 1. Hartzaileak estimulua hartzen du. 2. Senti-pen-nerbioak bulkada bidaltzen du bizkarrezur-muineraino. 3. Elkartze-neuronak berehalako erantzunerako agindua ematen du. 4. Nebio eragileak agindua darama organo efektorerai-no. 5. Organo efektoreak erantzuna ematen du.

7. lan-fitxa (indartzeko)A 1. Hipofisia. 2. Tiroidea. 3. Pankrea. 4. Giltzurrun

gaineko guruina. 5. Barrabilak. 6. Obulutegia.

B HORMONAGURUIN

ENDOKRINOAFUNTZIOA

Testosterona Barrabilak Sexu-karaktere mas-kulinoei eusten die, eta espermatozoi-deak sortzea eragi-ten du.

Intsulina Pankrea Odoleko glukosa kantitatea gutxitzea eragiten du.

Hazkundearen hormona

Hipofisia Hezurrak eta giharra haztea susper tzen du.

Adrenalina Giltzurrun gaineko guruinak

Organismoa ekintza-rako prestatzen du.

Oxitozina Hipofisia Erditzea abiarazten duten umetokiaren uzkurtzeak eragiten ditu.

8. lan-fitxa (indartzeko)A a) Artikulazioak hezurren arteko loturak dira.

b) Hiru eratakoak izan daitezke: mugikorrak, erdi-mugikorrak eta finkoak.

c) Mugikorrak: ukondoa, belauna, aldaka.Erdi-mugikorrak: ornoak.Finkoak: garuneko hezurrak.

B Ikasleek euren liburuarekin egiaztatuko dute ondo jarri dituzten hezurren izenak.

9. lan-fitxa (indartzeko)A Zurden bidez lotzen dira giharrak hezurrekin,

eta zurdek hezurretatik tiratzen dute, mugi-mendua sortzeko.

B

SOLUZIOAKSOLUZIOAK

GIHAR NAGUSIAK

Burua Orbikularra, maseteroa, tenporala

Enborra Esternokleidomastoideoa, bularrekoa, serratoa, abdominalak, saihetsetakoak, zeiharra, trapezioa, dortsala, gluteoa

Besoak Bizepsa, trizepsa, deltoidea

Hankak Kuadrizepsa, sartorioa, tibiako aurrekoa, erdi-zurdazkoa, abduktorea, bizeps femora-la, erdi-mintzezkoa, bikiak, Akilesen zurda

© A

NA

YA

/HA

RIT

ZA

. B

iolo

gia

eta

Geo

logi

a D

BH

3.

Bai

men

a em

aten

da

mat

eria

l hau

fot

okop

iatz

eko.

201


A A-4; B-2; C-1; D-2; E-4.

B a) Traumatismoak ezbeharrez sortzen diren gaitzak dira.

b) Mendetasuna sortzen da substantzia baten beharrizana oso handia denean; hain da handia, oso zaila da substantzia hori har-tzeari uztea.

c) Alkoholaren edo beste droga batzuen kon-tsumoa; esaterako, kokaina, cannabisa eta pilulak.

C Neurrien artean hauek aipa ditzakete: argi bi-ziegia eragoztea, substantzia sumingarririk ez hartzea, giro zaratatsutik aldentzea, eta abar.

11. lan-fitxa (sendotzeko)

A 1. irudian miopia duen begi bat ageri da, iru-dia erretinaren aurrean eratzen baita. 2. irudia hipermetropia duen begia ageri da, irudia erretinaren atzean eratzen baita.

B 3. irudian lente dibergentea ageri da; argi-iz-piak banantzen ditu eta, horren eraginez, iru-dia atzerago sortzen da. Miopia zuzentzeko erabiltzen da. 4. irudiko lentea, berriz, konber-gentea; argi-izpiak batzen ditu, irudia aurrera-go sor dadin. Hipermetropia zuzentzeko era-biltzen da.

5. UNITATEA


A Giza ugalketa sexuala dela esateak esan nahi du gizaki berri bat sortzeko, beharrezkoa dela bi sexuetako gizabanakoen bi ugaltze-zelula (ga-metoak) batzea.

B Nerabezaroa, gutxi gorabehera, 8tik 18 urtera arteko bizitzako aldia da.

C Nerabezaroan gorputza hazi egiten da, eta ugaltze-organoak (sexu-karaktere primarioak) garatu eta funtzionatzen hasten dira. Mutilek lehen eiakulazioa daukate, eta neskek lehen hilekoa.

D

2. lan-fitxa (indartzeko)A


A «Espermatozoide edo gameto arrak zelula txiki eta mugikorrak dira. Horietan bereizten dira: burua, zelula-nukleoarekin; bitarteko pieza, mi-tokondrio ugarirekin; eta isatsa, flageloarekin».

SOLUZIOAKSOLUZIOAK


MUTILETAN


NESKETAN

Zakila eta barrabilak hazten dira.Zabaldu egiten da gorputza eta gihar-masa.Ahotsa baxuago bihurtzen da.Biloa hazten da besapeetan, pubisean, bularrean eta aurpegian.

Sexu-organoak handitu egiten dira.Bularra hazten da.Aldakak zabaltzen dira.Gerria estutzen da.Biloa hazten da pubisean eta besapeetans.

FUNTZIOA LETRA IZENA

Jariakinak fabrikatzen dituzte; horiek, espermatozoideekin batera, semen edo hazia eratzen dute.

A Prostata

Gernua eta semena kanporatzea.

B Uretra

Testosterona eta espermatozoideak sortzen dituzte.

E Barrabilak

Honen barruan garatzen da enbrioia.

J Utero edo umetokia

Barrabilak estaltzen ditu. C Eskrotoa

Espermatozoideak biltzen ditu heltzen diren artean.

D Epididimoa

Epididimoa uretrarekin komunikatzen dute.

F Hodi deferenteak

Obulutegi bakoitza umetokiarekin lotzen dute.

H Falopioren tronpak

Umetokia kanpoaldearekin komunikatzen du.

K Bagina

Espermatozoideak emakumezkoaren ugal-aparatuan uzten ditu.

G Zakila

Umetokia baginarekin komunikatzen du.

L Umetokiko lepoa

© A

NA

YA

/HA

RIT

ZA

. B

iolo

gia

eta

Geo

logi

a D

BH

3.

Bai

men

a em

aten

da

mat

eria

l hau

fot

okop

iatz

eko.

202

B a) Obulu edo gameto emeek nukleo bat dute eta zitoplasma, hiru mintzek inguratua: bi-telino, peluzidoa eta koroa radiata izene-koek.

b) Espermatozoideak eratzeari espermato-genesia deritzo eta semen-hoditxoetan gertatzen da, bertan baitaude zelula ger-minalak.

c) Obuluak eratzeari obogenesia deritzo, eta bi etapatan gertatzen da obulutegietan.

d) Heldu gabeko obuluen inguruan beste ze-lula batzuk bildu eta folikulu deritzon egi-tura sorten dute.


A a) Folikulua hazten den bitartean, FSH hor-monak folikulua heltzea eragiten du eta estrogenoak eta LH hormonak jariatzen ditu. Gorputz luteoa hazten den bitartean, berriz, progesterona eta estrogenoak sor-tzen dira.

b) Obulazioan, hipofisiak LH hormona ugari jariatzen ditu.

c) Ernalketarik ez badago, gorputz luteoa en-dekatu eta hormonak jariatzeari uzten dio. Ondorioz, endometrioa desegin egiten da (menstruazioa gertatzen da) eta beste ziklo bat hazten da.


A a) Ernalketan gertatzen den prozesua.

b) Falopioren tronpetan gertatzen da.

c) Espermatozoideak eta obuluak.

B Fetuak arnasa hartzen du oxigenoa zilborres-te bidez hartzen baitu. Oxigeno hori amaren odoletik datorkio.

C a) Karena. b) Amniosa. c) Enbrioi-garapena. d) Erditzea.


A 1. Gizonezkoaren haziaren lagin bat. 2. Ema-kumezkoaren obulutegitik obuluak ateratzea. 3. Laborategian ernaltzea. 4. Enbrioia umeto-kian jartzea.

A Intseminazio artifizialean emaile baten es-permatozoideak sartzen dira emakume ba-ten umetokian. Ernaltzea modu naturalean, berez, gertatzen da. In vitro ernalketan, la-borategi batean egiten da ernalketa, hartu-tako obuluak eta esperma erabilita; hori lortu eta gero, enbrioia sartzen da amaren ume-tokian.


A A-2; B-1; C-3; D-1; E-3.

B 1:G; 2:G; 3:E; 4:G; 5:E.

C Ikasleek emandako erantzunen artean egon-go dira seguruenik dieta orekatua egitea, egu-nean zortzi ordu gutxienez lo egitea, alkohola eta drogak ez hartzea...


A a) Unibitelino hitzak esan nahi du obulu bakar bat ernaldu eta banatu egin dela; beraz, anaia edo ahizpak, sexu berekoak, izango dira eta berdin-berdinak. Biki monozigo-tikoak.

b) Biki dizigotikoak genetikoki desberdinak dira. Monozigotikoak berriz berdin-berdinak.

c) Biki monozigotikoak berdin-berdinak dira, beraz, zaila da gorputzez bereiztea. Bes-teek ez dute derrigorrean berdinak izan be-har, eta neba-arrebak izan daitezke.

6. UNITATEA


A Ikasleek 3. eta 4. erantzunak markatu beharko dituzte.

B Erantzunen artean, hauek egon daitezke: jan aurretik eskuak garbitzea, egunero dutxatzea, hortzak garbitzea...

C Ikasleek testu liburuan jasotako neurrietako ba-tzuk aipatuko dituzte seguruenik; adibidez, pre-bentziorako, osatzeko eta errehabilitaziorako osasun-sistema egokia edukitzea, eta elika-gaiak ondo kontrolatzea...

SOLUZIOAKSOLUZIOAK

© A

NA

YA

/HA

RIT

ZA

. B

iolo

gia

eta

Geo

logi

a D

BH

3.

Bai

men

a em

aten

da

mat

eria

l hau

fot

okop

iatz

eko.

203


A a) Gaixotasun infekziosoak organismoan sartzen diren organismo patogenoek era-gindakoak dira; esaterako, birus, bakterio, protozoo, onddo eta ornogabe ba tzuek eragindakoak. Gaixotasun horiek transmiti-tu egiten dira.

b) Infekzioso ez diren gaixotasunen eragi-leak beste batzuk dira: zahartzea, jaiotzarik harako ezaugarriak, eta abar. Gaixotasun horiek ez dira transmititzen.

B 1-B-D-E; 2-A-C-F.

C


A «Jaiotzarik harako immunitatea immunitate inespezifikoa da eta organismoa inbaditzen duten patogeno guztien aurka jotzen du. Ho-nako hauek osatzen dute: kanpoko babesek eta fagozitoek. Hanturazko erantzuna, esaterako zauri bat egiten dugunean gerta tzen da; horixe dugu immunitate erantzunaren adibide bat, jaio-tzarik harako immunitatearen eraginez».

B Ikasleek euren liburuan ageri den eskemaren antzekoa egin beharko dute. Aintzat hartuko da memoriadun antigorputzak eta linfozitoak sortzen direla azaltzea.


A a) Ez du ondo egingo, antibiotikoek ez dute-lako birusek eragindako gaitzik osatzen. Be-raz, ez dute burutik beherako edo hotzeria osatzen.

b) Hainbat erantzun aukeran. Asmoa da ikas-leek aurkezpena begiratzea eta penizilina-ren kasua aipatzea.


A a) A antibiotikoa.

b) C antibiotikoa.

c) Inhibizio haloaren eraginez; zenbat eta han-diagoa, eragingarriagoa izango da, eta al-derantziz.

B Antibiotikoz tratatuta, bakterio barik azaltzen den eremua da, handiagoa edo txikiagoa.

Antibiotikoz bustitako diskoak bakterioak za-baldu eta ugaltzea eragozten duelako.

C Hainbat erantzun aukeran. Penizilinari buruzko txostena.

7. UNITATEA


A a) Lurreko aldaketak bultzatzen dituen ener-gia barruko berotik, grabitatetik eta Eguzkitik dator.

b) Lurra planeta dinamikoa da, Lurreko hiru geruzei (atmosferari, hidrosferari eta geosferari) eragiten dieten etengabeko aldaketak izaten dituelako.

c) Lurrak esfera forma duenez eta errota-zio-ardatza inklinatuta dagoenez, eguz-ki-izpiek angelu desberdinekin jotzen dute alde bakoitzean.

d) Poloetan, argi izpiak zeihar heltzen dira, eta gutxiago berotzen dute.

B a) Gezurra. Poloetan ekuatorean baino zei-harrago iristen dira eguzki-izpiak.

b) Gezurra. Atmosferako aire-masak grabita-teari esker eusten dio Lurraren inguruan.

c) Egia.

d) Egia.

e) Gezurra. Lurraren barruko energia da geo-logia-prozesu endogenoen eragilea.


A a) A-3; B-5; C-4; D-1; E-2.

B a) Antizikloia. b) Antizikloia. c) Depresioa.d) Depresioa. e) Antizikloia. f) Depresioa.

SOLUZIOAKSOLUZIOAK

GAITZA BEKTOREAK

Kolera Ura

SalmonelosiaAlferrik galduta dauden

janariak

Paludismoa Intsektuak

Malaria Intsektuak

© A

NA

YA

/HA

RIT

ZA

. B

iolo

gia

eta

Geo

logi

a D

BH

3.

Bai

men

a em

aten

da

mat

eria

l hau

fot

okop

iatz

eko.

204

C Airea, berotzen denean, hedatu egiten da, hau da, bolumena handitzen du; beraz, masa berbera denez, dentsitatea gutxitzen da, eta dentsitate gutxiagokoa izanik, pisu gutxiago du eta gorantz doa.

Ekuatorean eguzkiak gehiago jotzen due-nez, gehiago berotuko da; beraz, ekuatore-ko gainazala ukitzen duen airea beroago egongo da, pisu gutxiago izango du eta go-rantz egingo du. Poloetan, aldiz, guztiz kon-trakoa gertatzen da; eguzkiak gutxiago be-rotzen du, airea hotzagoa da eta beherantz doa.


A a) Hidrosferako urak dira ozeanoak, glazia-rretako izotza, lurpeko urak, gainazaleko urak (ibai, laku,urmael, errekak, eta abar) eta hodeiak.

b) Likidoa (ozeano, ibai eta lurpeko uretan) eta solidoa (glaziarretako izotza).

c) Eguzki-energia eta grabitatea.

d) 1. Azaleko ura lurrundu egiten da. 2. Ur-lurrunak gora egiten du. 3. Ur-lurruna hoz-tu egiten da. 4. Hodeiak eratzen dira. 5. Prezipitazioak sortzen dira. 6. Ura lurraza-lean zehar dabil.

B A-2; B-4; C-5; D-3; E-1.


A a) Bai, badira antizikloiak; A letra bidez adie-razten dira. Antizikloia Atlantiko gainean dago.

b) Bai, badira depresioak; B letra bidez adie-razten dira. Depresio bat dago Britainia Handiko kosta aurrean.

c) Isobarak. Lerro hauek osatzen ditzten pun-tuek presio atmosferiko berbera daukate. Presio atmosferikoa, milibarretan neurtzen da normalean.

d) Britainia Handiko uharteetan eguraldi makurra izango dute, gainean dute-eta de-presio bat, eta depresioek eguraldi txarra dakarte.

e) Iberiar penintsula zeharkatutako frontea hotza da; triangeludun lerro urdinak iru-

dikatzen du. Fronte horren eraginez, pen-intsulan hotz egingo du eta zaparradak botako ditu. Fronte beroa Europa gainean dago.


A Benetako distantzia = 8 cm x 50 000 cm/1 cm = = 400 000 cm = 4 km

B a) Distantziakidetasuna 20 m da

b) C puntua 870 metroan dago, F puntua 690 metroan.

c) 2,8 cm x 10 000 = 28 000 cm = 280 m

d) Sakana F puntuan dago, gailurrak A, B eta C puntuetan, eta zelaia E puntuaren ipa-rrean.


A 1. Konposizio kimiko zehatzeko solidoak izan behar dute. 2. Jatorri naturala. 3. Kristal-egi-tura.

B Kobrea mineral natiboen taldekoak da. Anbarra ez da minerala, erretxina fosilizatua baizik; hau da, eratzerakoan izaki bizidun batek hartu du parte. Beira ez da minerala; ez du kristal-egitura eta, gainera, gizakiek sortua da. Olibinoa minerala da, silikatoen taldekoa.

C LAGINAMASA

(g)BOLUMENA

(cm3)DENTSITATEA

(g/cm3)MINERALA

1 80 40 2 Sufrea

2 135,2 26 5,2 Magnetita

3 218,7 81 2,7 Kuartzoa


A Zer geologia-prozesuk eraginda sortzen di-ren, batekoak edo bestekoak dira. Harri en-dogenoak, geologia-prozesu endogenoek sortzen dituzte. Harri exogenoak, geologia-prozesu exogenoek sortzen dituzte.

SOLUZIOAKSOLUZIOAK

© A

NA

YA

/HA

RIT

ZA

. B

iolo

gia

eta

Geo

logi

a D

BH

3.

Bai

men

a em

aten

da

mat

eria

l hau

fot

okop

iatz

eko.

205

B 1. Bolkanikoak. 2. Plutonikoak. 3. Plutonikoak.4. Bolkanikoak. 5. Bolkanikoak. 6. Bolka-nikoak. 7. Plutonikoak. 8. Plutonikoak.

C Harri bat metamorfizatzen denean, eraldake-ta birkristalizatzea da, tenperatura igoeraren eraginez. Horrela, mineraletako kristalak han-ditu egiten dira, bai eta mineralen orientazioa ere, presioaren eraginez.

D Marmola, metamorfismo termino batek sor-tua, eta gneisa, metamorfismo dinamotermiko batek sortua.

Metamorfismo dinamotermikoaren eraginez sortutako harriek foliazioa jasaten dute, pre-sioaren eraginez; hau da, mineralak lamina-tan atontzen dira.


A 1:G; 2:E; 3:G; 4:E; 5:E; 6:G.

B Ikasleek harrien edo legarren zatiak ondo be-reizita marraztu beharko dituzte, trinkotzea-ren kasuan, eta askoz ere hurbilago, zemen-tatzearen kasuan.


A

B ANTZEKOTASUNAK ALDEAK

Harri sedimentarioak eratzen diren giro berean izaki bizidunen hondakinak aldatzetik sortu dira. Lurperatutako geldikinak bakterioen eraginez eraldatzen dira.

Ikatza hondakin begetaletatik sortzen da. Petrolioa, ostera, itsas organismo nimiñoen (izaki planktonikoen) hondakinetatik sortzen da.Ikatza kontinenteko arroetan sortzen da: delta, padura, zingiretan eta abar; petrolioa sakonera gutxiko itsas arroetan.

Bai, ondo dago erregai fosilak esatea. Batetik, erre egin daitezke eta energia askatu. Eta bestetik, fosilak bezala, sedimentu-geruzen artean lurperatuta geratu diren izaki bizidunen hondakinak eraldatzean sortzen dira.


A a) Eduki dezakeen hezetasunaren erdia daukala esan nahi du.

b) HR = HA/HM · 100; HA = HM · HR/100; HA = = 13 g/m3 · 50/100 = 6,5 g/m3

Ur-lurrun kantitatea = 6,5 g/m3 · 3 m3 = 19,5 g

c) Tenperatura jaisterakoan, saturazio-pun-tua ere jaitsi egiten da eta, horren eragi-nez, ezin dio horrenbesteko ur-lurrun ko-puruari eutsi. Soberan dagoen ur-lurrun kantitatea hoztu egiten da atmosferako hauts partikulak ukitzerakoan, eta ur tan-tak eratzen dira. Tanta horiek atmosferan suspentsioan geratzen dira, eta hodeiak sortzen dira horretara.

8. UNITATEA


A Osatu esaldi hauek:

a) Erliebea modelatzea modelatzearen era-gile deritzenek lurrazaleko harrietan era-giten dituzten aldaketen multzoari esaten zaio.

SOLUZIOAKSOLUZIOAK

Detritikoak

Detri-tikoak ez direnak

Harri sedimentarioak

Karbonatatuak Gatz-harriak

Kareharria Igeltsua

Konglomeratua

Hareharria

Buztina

© A

NA

YA

/HA

RIT

ZA

. B

iolo

gia

eta

Geo

logi

a D

BH

3.

Bai

men

a em

aten

da

mat

eria

l hau

fot

okop

iatz

eko.

206

b) Hauek dira modelatzearen eragileak: ai-rearen tenperatuta eta hezetasuna, hai-zea, prezipitazioak, grabitatea, ur-laste-rrak, itsasoaren mugimenduak, izotza eta abar.

c) Erliebearen modelatua faktore hauen ara-bera aldatzen da:

– Eskualde bakoitzeko klima.

– Lurraldeko harrien klaseak eta antolatze-ko modua.

– Landaredia.

d) Hauek dira geologia-prozesu exogenoak:

– Higadura.

– Garraioa.

– Jalkitzea.

B 1. Batez ere, harri motak izan du eragina. 2. Batez ere, klimak eragin dio.


A Termoklastia basamortuetan gertatzen da, tenperatura aldaketa handiak izaten direlako bat-batean, egunetik gauera. Hori dela eta, intentsitate desberdinez dilatatzen dira ha-rriak kanpotik eta barrutik, eta tentsio horrek harriok apurtzea eragiten du.

B Landareen sustraiek eragindako meteroriza-zio fisikoa da. Sustraiek harrien arrakaletan egiten dute indarra, eta presio horren eragi-nez apurtu egiten dira.

C Hartxingadia. Meteorizazioaren eraginez apurtutako harrien zatiak jausi egiten dira gra-bitatearen eraginez eta oinarrian metatzen dira.


A Ur-lasterrek eragin egiten diete aldapa gu-txiko eta landaredia eskaseko lur bigunei ba-tik-bat.

B Hartze-arroa (higadura eta garraioa), hustubi-dea (higadura eta garraioa) eta deiekzio-ko-noa (jalkitzea).

C Meandroa. Barruko ibarrean jalkitzea, eta kanpokoan, higadura.


A a) Akuiferoak poroak eta arrakalak urez guz-tiz aseta dituzten lurrazalaren azpiko harri iragazkorrak dira; hau da, lurpeko uraren metatzeak dira.

b) Akuiferoan, urak harri iragazkorra ase egi-ten du maila jakin bateraino; maila freatiko esaten zaio horri. Erliebeak maila freatikoa mozten duenean, eta ibai askoren jatorri diren iturriak sortzen dira.

B a) Gezurra. Eremu baten azalaren azpira ira-gazten den ur kantitatea harrien iragazkor-tasunaren araberakoa da.

b) Gezurra. Lurpeko urak azaleko urak baino abiadura txikiagoan mugitzen dira batetik bestera, poro eta arrakaletatik zehar mu-gitzen dira eta.

c) Egia.

d) Egia.

e) Gezurra. Torkak pareta oso bertikaleko sakonune handiak dira.

C 1. Harroila. 2. Galeria. 3. Sima. 4. Leizea.


A Olatuek harri zatiak atera, herrestatu eta jaur-tigai eran kostaren kontra botatzen dituzte; horrela handiago bihurtzen du uraren higadu-ra-ahalmena.

Itsasaldiak gauza dira solteko material ugari herrestatzeko.

Lasterrek, itsasertzeko lasterrek batez ere, material kantitate handia garraiatzen dute, hareak eta lohiak batez ere.

Olatu, itsasaldi eta lasterrek mugitutatako materialak jalkitzen direnean, modelatu for-mak sortzen dira.

B 1. Arkudun itsaslabarra. Itsasoaren higadu-rak sortua.

SOLUZIOAKSOLUZIOAK

© A

NA

YA

/HA

RIT

ZA

. B

iolo

gia

eta

Geo

logi

a D

BH

3.

Bai

men

a em

aten

da

mat

eria

l hau

fot

okop

iatz

eko.

207

2. Hondartza, kosta lauetan, batez ere ola-tuetatik babestutako badietan sortzen di-ren harea- eta legar-pilaketak dira.

6. lan-fitxa (indartzeko)A 1. Zirkua. 2. Mihia. 3. Morrena alboetakoa.

4. Morrena zentrala. 5. Morrena terminala.

B Urradura-Higadura mota

Metatze-zona- Zirkua

Harri urratuak- Harri izurtuak

Materialak garraiatzea-Tillitak

Materialak jalkitzea-Morrenak

C a) Glaziarrak eskualde oso hotzetan eratzen diren izotz-masa erraldoiak dira: poloetako zona zabalak hartzen dituztenei kasko po-lar esaten zaie; medialdeetan daudenei, berriz, haran-glaziar.

b) Morrenal zentralak, alboetakoak edo ter-minalak izan daitezke.

c) Glaziarretako haranek U forma dute.

7. lan-fitxa (indartzeko)A Eragin eolikoa haizearen abiaduraren arabe-

rakoa da, solteko materialen kopuruaren ara-berakoa, eta landarediaren presentziaren araberakoa.

B 1. Dunak haizeak garraiatutako materialak metatuta sortzen dira.

2. Urradura eolikoaren eraginez, harriak hi-gatu eta irudikoa bezalako barrunbeak, arkuak eta egiturak, eratzen dira, onddo itxurakoak. Izan ere, harrietan zatirik bigu-nenak eta haizealdean daudenak gasta-tzen dira gehien, eta gogorrenak eta ba-bestuenak gutxien.

9. UNITATEA

1. lan-fitxa (indartzeko)A a) Kanariak, Andaluzia, Galizia…

b) Batez beste, egunean eguzki-ordu gehien dituzten horietan.

c) Hainbat erantzun aukeran. Ikasleak zein erkidegotakoak diren, halakoak izango dira erantzunak.


A Biodiesela, gasolioak baino hidrokarburo eta partikulen emisio guxtiago eragiten dituelako; etanola, gasolinak baino CO2 gutxiago isur-tzen duelako atmosferara, nahiz eta nitrogeno konposatu gehiago sortu.

B Hainbat erantzun aukeran, eta hainbat gaita-sun baloratu ahal izango dira: ikasten ikaste-ko gaitasuna (ikasteko teknika desberdinak erabiliz), mundu fisikoaren ezagutza eta inte-rakziorako gaitasuna (gaur egungo munduari buruzko informazioa bilduz), gaitasun mate-matikoa (diagrametan adierazitako zenbakiz-ko datuak interpretatuz), gaitasun linguistikoa (zuzen eta modu koherentean idatzitakoa azalduz)...


A a) Industria handiko aldeetan kontsumitzen da ur gehiago.

b) Seigarren postuan. munduko batezbeste-koa baino bi bider gehiago kontsumitzen da, eta Afrikan kongtsumitzen dena halako lau.

B a) eta b) Hainbat erantzun aukeran. Aintzat hartuko da Britainia Handian komunetan, lo-rategietan eta autoa garbitzen erabiltzen du-ten uraren datuei erreparatzen badiete.


A Osatu ura edateko bihurtzeko prozesuaren eskema.

1. Disolbatutako gatzak kentzea 2. Partikula solidoak

kentzea

3. Ura desinfektatzea

Edateko ura

Ur godina

Erreaktiboak

Ur tratatuarenbiltegia

Dekantagailua

Erreaktibo desinfektatzailea

Hareazko iragazkiak

SOLUZIOAKSOLUZIOAK

© A

NA

YA

/HA

RIT

ZA

. B

iolo

gia

eta

Geo

logi

a D

BH

3.

Bai

men

a em

aten

da

mat

eria

l hau

fot

okop

iatz

eko.

208

B Laburbildu taula honetan zer funtzio duten uraren tratamendurako estazioetan erabiltzen diren tratamenduek.

TRATAMENDUA FUNTZIOA

1. Tratamendu fisikoa

Hainbat etapatan, ordenan, solido handiak, hareak, koipea eta partikula txikiak ezabatzen dira.

2. Tratamendu biologikoa

Uraren materia organikoa ezabatzen da.

3. Tratamendu kimikoa

Gatzak eta metal astunak ezabatzen dira.

4. Lohientratamendua

Lohiak bildu eta biogasa, ongarriak eta abar tratatzeko erabiltzen dira.


A Hainbat erantzun aukeran. Aintzat hartuko da nola azaltzen duten gaia ikasleek idatziz, bai eta argin-dar sareari, eraikitako zubiei, autobideei, eta kea botatzen duten fabrikei erreparatzen dieten ere.


A a) Espainian espezieen % 54 daudenez, eta horiek 85 000 direnez, hiruko erregela egin-da, erraz aterako zaie, gutxi gorabehera, Europan 157 407 espezie daudela.

b) Ibilgailuek harrapatuta, argindar sareek hilda, pozoituta.

c) Natura Europar Batasunak babestutako guneen sarea da. Beronen bitartez, ba-liabide naturalak babestu eta, aldi berean, garapen ekonomiko eramangarria lortzea dute helburu.

A a) Kostaldea, hezeguneak eta basoak.

b) Hainbat erantzun aukeran. Aintzat har-tuko da ikasleek azaltzea Natura sareak baliabide naturalen erabileraren eta ingu-rua zaintzearen arteko oreka bilatu nahi duela. Hori dela eta, basoak nekazaritza-rako soiltzea eta nekazaritza-teknika okerrak erabiltzea debekatuta daude, lu-rrak ahortzen dituztelako. Nekazariek, dena den, ez ei dituzte neurriak ondo ulertzen.


A a) Hainbat erantzun aukeran.

b) Hainbat erantzun aukeran.

c) Hainbat erantzun aukeran.

SOLUZIOAKSOLUZIOAK

06 Trat Diver Balear

Documents

Transcript of 06 Trat Diver Balear