Curso náhuatl

148

description

Texto original: mexica.ohui.net

Transcript of Curso náhuatl

Page 1: Curso náhuatl
Page 2: Curso náhuatl
Page 3: Curso náhuatl

Curso sencillo de Náhuatl

mexica.ohui.net

Page 4: Curso náhuatl

Reeditado, impreso y encuadernado por el CCEH, para uso exclusivo de tal congregación o para fines no comerciales.

Ometeotl - CCEH

Círculo Colimote de Estudios Hispanoamericanos

http://www.c-c-e-h.blogspot.comÍndice

Lección I 9Lección II 13Lección III 19Lección IV 27Lección V 37Lección VI 41Lección VII 47Lección VIII 53Lección IX 57Lección X 65Lección XI 75Lección XII 85Lección XIII 91Lección XIV 97Lección XV 103Lección XVI 109Lección XVII 117Lección XVIII 125Lección XIX 133Lección XX 137

Page 5: Curso náhuatl
Page 6: Curso náhuatl
Page 7: Curso náhuatl

Bienvenido a Mexica, un sitio sobre el idioma náhuatl. Incluye un curso sencillo (que incluye cuestionarios) y algunas prácticas de traducción. Además, de herramientas (descargables u online) como un resumen de gramática y un diccionario náhuatl-español, español-náhuatl. También hay una pequeña colección de textos, que incluyen poesía y

prosa.

mexica.ohui.net

Page 8: Curso náhuatl
Page 9: Curso náhuatl

9

Lección I

1. IntroduccIón

El náhuatl en que están redactados estos apuntes no es del siglo XVI ni se apega estríctamente a ninguno de las variantes modernas, que varían de región en región y frecuentemente de pueblo en pueblo. Se ha seguido un sistema parecido al que utilizó R.H. Barlow en sus cursos de náhuatl mo-derno en la Escuela Nacional de Antropología y en su pequeño periódico Mexihkatl Itonalama que era distribuido, leído y comprendido con facilidad en el Distrito Federal, Estado de México, Morelos, Puebla y Tlaxcala.

Se espera que una vez familiarizado con los principios que aquí se ex-ponen, al estudiante le sea allanado el camino para iniciar el estudio del náhuatl clásico en alguna de las gramáticas más detalladas. Por otra parte, el etnólogo que va a trabajar en el campo también adquirirá los elementos básicos para comenzar el estudio de alguna variante local.

Además de los libros que se señalan en la lista que sigue, existen mu-chos textos con traducción adjunta en varias publicaciones modernas. Entre ellas se pueden citar Estudios de Cultura Náhuatl (Instituto de Investigacio-nes Históricas, UNAM) y Tlalocan (Casa de Tláloc y UNAM, México).

Horacio Carochi, compendIo del arte de la lengua mexicana ... dispuesto por el padre Ignacio Paredes, El Escritorio, Puebla, 1910. (Una de las mejores gramáticas de la lengua clásica).

Alonso de Molina, Vocabulario en lengua castellana y mexicana ..., edi-ción facsimilar de la Editorial Porrúa, México, 1970. (El diccionario más consultado para el náhuatl de la época colonial).

Francisco Xavier Clavijero, Reglas para la lengua mexicana, Instituto de Investigaciones Históricas, UNAM, México, 1974. (Gramática útil y accesible al estudiante).

Ángel María Garibay, Llave del náhuatl, Editorial Porrúa, México, 1961. (La gramática moderna más conocida para el estudio de la lengua clásica. El apéndice consiste de una serie de textos antiguos y modernos

Page 10: Curso náhuatl

10

Curso sencillo de Náhuatl

con traducción al español, de gran valor como ejercicios para el estudiante).

Andrés de Olmos, Arte para aprender la lengua mexicana, editada por Rémi Siméon en 1875; ed. facsimilar de Edmundo Aviña Levy, Guadala-jara, 1972. (Una de las gramáticas más antiguas de la lengua clásica).

Rémi Siméon, dIctIonnaIre de la langue nahuatl ou mexicaine, Paris, 1885; facsimilar, Akademische Druck - U. Verlagsanstalt, Graz, 1963. (El Vocabulario de Molina y este diccionario náhuatl-francés son los más útiles para la lengua clásica).

Thelma Sullivan, compendIo de la gramática náhuatl, Instituto de In-vestigaciones Históricas, UNAM, México, 1976. (Una gramática nueva muy útil para el que desee proseguir sus estudios en el náhuatl).

Algunos de los textos que aparecen al final de estos ejercicios fueron adaptados de los Apuntes de clase de R. H. Barlow, Mexico City College, 1949. Están basados en la variante de Hueyapan, Morelos.

2. ortografía y pronuncIacIón

En los últimos 450 años se han elaborado varios sistemas para la trans-cripción de la lengua mexicana o náhuatl por medio del alfabeto europeo. El primero fue el de los misioneros franciscanos que llegaron a México en la primera mitad del siglo XVI, y es conocido como “ortografía clásica”. Hoy día en México y Centroamérica los topónimos, nombres de personajes y elementos culturales se escriben en una ortografía basada en la tradicional: Chapultepec, Cuauhtemoc, Quetzalcoatl, cacahuate, teponaztli, etc.

El sistema ortográfico utilizado para estas lecciones es el ideado por la SEP para la alfabetización de las variantes modernas del náhuatl, y que también es posible utilizar con la variante clásica.

Para estos apuntes se utilizarán los 18 sonidos usados comúnmente en la mayoría de los dialectos del Altipiano.

Page 11: Curso náhuatl

11

Lección I

El acento aparece en la penúltima sílaba. Los siguientes ejemplos y las palabras que aparecen en la lección que sigue llevarán acento escrito, aunque de ahí en adelante no se utilizará.

Las siguientes comparaciones con el español son aproximadas:

1. La A se pronuncia como la ‘a’ en padre: ámatl, átl, káli.

2. La E es como el mismo fonema en hemos: mékatl, tétl, mémej.

3. La I se pronuncia como en niño: píli, tiankístli. En algunos dialectos existe un sonido parecido a la ‘i’ en el inglés wish.

4. La O es la misma que se encuentra en hombre: kóli, óme, tekólotl. En algunas variantes hay la tendencia de pronunciarla como la ‘u’, o existe la ‘u’ como sonido aparte, lo cual a veces ha creado dos ortografías para ciertas palabras como Teskoko / Teskuko.

5. La CH se pronuncia como en tachamos: míchin, tóchtli, chiquíhuitl.

6. La J se utilizará en estas lecciones para indicar un sonido parecido a la ‘ j’ en paja: tájtli, síjtli, amámej. Varía algo de variante en variante, siendo un simple saltillo en algunos casos. En otros se utilizan tanto la ‘ j’ como el saltillo.

7. El sonido de la K no se escribe con la ortografía tradicional: ca, que, qui, co, cu. Sólo se utiliza K: káli, okuílin, tiankístli, kéman.

8. La L se pronuncian como en esañol: káli, élotl.

9. La M se pronuncia como en español: ámo, ómpa.

10. La N se pronuncia como en español: nántli.

11. La P se pronuncia como en español: ípan.

12. La S se pronuncia como en español: síjtli, tiankístli, másatl.

13. La T se pronuncia como en español: káteh.

Page 12: Curso náhuatl

12

Curso sencillo de Náhuatl

14. La TL es un sonido independiente, parecido pero no idéntico a la ‘tl’ en Atlántico: tlákatl, pétlatl.

15. La TS es un sonido independiente y se escribe con ts: itskuíntli, atsíntli.

16. La U se pronuncia como la U del español en diptongo: ua, ue, ui, uo, como en: uálau, uéjka, uél, síuatl.

17. La X se pronuncia como la SH inglesa: xáli, amóxtli.

18. La Y se pronuncia como la ‘y’ de yeso: yéyi.

3. pronuncIacIón

Pronunciar los ejemplos que se han dado y las palabras nuevas que aparecen en la Lección II.

Page 13: Curso náhuatl

13

4. el sustantIvo

puede tener una de las siguientes terminaciones: -tl, -tli, -li o -in. Se usarán los siguientes sustantivos en las primeras lecciones. Memorizar:

Lección II

átl: agua amóxtli: libro káli: casa síjtli: abuela síuatl: mujer kóatl: serpiente kóli: abuelo komáli: cenicero itskuíntli: perro másatl: venado

mékatl: cordón míchin: pescado nántli: madre okuílin: gusano pétlatl: petate píli: niño tájtli: padre tétl: piedra tóchtli: conejo tekólotl: buho

teopántli: iglesia tepálkatl: loza tiankístli: mercado tlákatl: hombre tláli: tierra tlaxkáli: tortilla xáli: arena yétl: frijol

5.

En las primeras lecciones también se utilizarán las palabras que siguen:

ámo: no ín: él, la ínin: este, esta ípan: en, sobre ítik: dentro de íuan: y

óme: dos ká: está kátej: están ¿kámpa?: ¿dónde? kéma: sí náui: cuatro

níkan: aquí ompa: allá sé: un, uno, una yéyi: tres

6.

Obsérvense los siguientes ejemplos. El artículo in puede ser omitido. Tampoco es necesario usar los verbos ca o cateh en el tiempo presente. No es obligatorio pluralizar los sustantivos.

Page 14: Curso náhuatl

14

Curso sencillo de Náhuatl

1. ¿Kámpa átl?: (¿Dónde está el agua?)

2. ¿Kámpa ka átl?: (¿Dónde está el agua?)

3. ¿Kámpa in átl?: (¿Dónde está el agua?)

4. ¿Atl níkan ka?: (¿El agua está aquí?)

5. In átl níkan ka: (El agua está aquí.)

6. Atl níkan: (El agua está aquí.)

7. In átl níkan: (El agua está aquí.)

8. Níkan kátej óme káli: (Aquí están dos casas.)

9. Ome káli níkan: (Aquí están dos casas.)

10. ¿Kámpa ka ín píli?: (¿Dónde está el niño?)

11. ¿In tlákatl ítik teopántli?: (¿Está el hombre dentro de la iglesia?)

12. Kema, tlakatl itik teopantli: (Sí, el hombre está dentro de la iglesia.)

13. Amo, in okuilin amo ipan xali: (No, el gusano no está sobre la arena.)

14. Ome tetl ipan petlatl: (Están dos piedras sobre el petate.)

15. In kali amo ipan xali: (La casa no está sobre la arena.)

16. Naui mekatl ipan tlali: (Están cuatro cordones en la tierra.)

17. Se nantli ipan tiankistli: (Una madre está en el mercado.)

18. In masatl amo ipan tlali: (El venado no está en la tierra.)

19. ¿Kampa ka in tekolotl?: (¿Dónde está el buho?)

20. In tekolotl ompa ka: (El buho está allá.)

Page 15: Curso náhuatl

15

Lección II

7. traducIr

1. ¿Kampa ka in tajtli?

2. Tajtli amo nikan ka. Ompa ka.

3. ¿Kampa katej yeyi mekatl?

4. Yeyi mekatl nikan.

5. ¿Kampa ka in sijtli?

6. In sijtli ipan tlali.

7. ¿Kampa ka itskuintli?

8. Itskuintli ompa ipan tetl.

9. Itskuintli amo nikan.

10. Kema, atl iuan tetl nikan.

8. traducIr

1. ¿Dónde está el niño?

2. Está allá.

3. Sí, el abuelo está aquí.

4. La arena está dentro de la casa.

5. El buho está sobre la iglesia.

6. No, la casa no está aquí.

7. La mujer está en el mercado.

Page 16: Curso náhuatl

16

Curso sencillo de Náhuatl

8. ¿Está aquí el perro?

9. ¿Dónde está el venado?

10. ¿Están aquí cuatro petates?

11. No. Están dentro de la casa.

12. El pescado está dentro del agua.

13. No, la abuela no está aquí.

14. Sí, la abuela está allá.

15. ¿Está el gusano dentro de la tierra?

16. ¿Dónde están los tres niños?

17. El venado y la serpiente están aquí.

18. Está el libro sobre la casa.

19. El hombre está dentro de la arena.

20. ¿La madre está en el mercado?

9. traducIr

1. ¿Kampa ka in koli?

2. ¿Kampa ka koli?

3. In koli kampa ka.

4. In michin itik atl.

5. In atl amo nikan

Page 17: Curso náhuatl

17

Lección II

6. Kema, in sijtli ipan kali.

7. ¿Kampa katej tetl iuan atl?

8. In sijtli ompa itik teopantli.

9. Tekolotl amo itik atl.

10. ¿In okuilin ipan kali?

11. In pili amo nikan ka.

12. ¿In itskuintli nikan? Amo.

13. In pili nikan.

14. In pili nikan ka.

15. Pili nikan ka.

16. Se masatl ompa.

17. Se tetl itik atl.

18. ¿Se tekolotl itik teopantli?

19. ¿Kampa katej mekatl iuan petlatl?

20. Kema, itskuintli nikan ka.

Page 18: Curso náhuatl

18

Curso sencillo de Náhuatl

Page 19: Curso náhuatl

19

10. los reverencIales o dImInutIvos

Al agregar el postfijo -tsintli, el sustantivo pierde su terminación (-tl, -tli, -li o -in). Tsintli se podría traducir como -ito en español y su signifi-cado indica más bien reverencia que pequeñez. Su sentido se aproxima al del diminutivo en el español de México: “un cafecito”, “una tortillita”, “dos pesitos”, etc. Obsérvense los siguientes ejemplos:

Lección III

atl

amoxtli

kali

masatl

okuilin

tetl

pili

atsintli

amoxtsintli

kaltsintli

masatsintli

okuiltsintli

tetsintli

piltsintli

agüita

librito

casita

venadito

gusanito

piedrita

niñito

11. traducIr

1. xaltsintli

2. tochtsintli

3. tlaltsintli

4. tlakatsintli

5. tiankistsintli

6. teopantsintli

7. tekolotsintli

8. tajtsintli

9. petlatsintli

10. nantsintli

11. michtsintli

12. mekatsintli

13. itskuintsintli

14. koltsintli

15. koatsintli

16. siuatsintli

17. atsintli

18. amoxtsintli

Page 20: Curso náhuatl

20

Curso sencillo de Náhuatl

12. traducIr

1. librito

2. gusanito

3. agüita

4. mujercita

5. serpientita

6. abuelito

7. perrito

8. cordoncito

9. pescadito

10. padrecito

11. iglesita

12. casita

13. abuelita

14. venadito

15. niñito

16. petatito

17. piedrita

18. mercadito

13. palabras nuevas

kichíua: él hace, hace

kipía: él tiene, tiene

istac: blanco

¿kexki?: ¿cuántos?

Xuan: Juan

Malintzin: María

14. traducIr

1. In siuatsintli nikan ka.

2. In koatsintli ompa ka.

3. ¿Kampa ka in michin?

19. sijtsintli 20. okuiltsintli

Page 21: Curso náhuatl

21

Lección III

4. Masatsintli amo nikan; ompa ka.

5. In koltsintli kichiua se kali.

6. In piltsintli ipan xaltsintli.

7. Nantli kipia se kali.

8. In tochtsintli ipan tlali istak.

9. Xuantsin kipia se mekatsintli.

10. In tlakatl kichiua se istak teopantsintli.

11. Malintsin kichiua se kali.

12. Kema, in sijtsintli itik kaltsintli.

13. Amo, Xuantsin amo kipia in amoxtsintli.

14. ¿In koatsintli ompa itik kaltsintli?

15. ¿Kampa ka in istak masatsintli?

16. Ome mekatl ipan petlatsintli.

17. Kema, Malintsin kichiua se kaltsintli.

18. Tajtsintli ompa ka ipan teopantli.

19. In koatsintli iuan tekolotsintli katej ipan tetl.

20. ¿In michtsintli itik atsintli?

15. traducIr

1. ¿Dónde está el librito?

Page 22: Curso náhuatl

22

Curso sencillo de Náhuatl

2. La casita no está aquí; está allá.

3. ¿Está la abuelita aquí?

4. No, la abuelita está allá.

5. El abuelito tiene una casita blanca.

6. El venadito está en el mercado.

7. María hace un cordoncito.

8. La piedrita blanca está dentro de la tierra.

9. La mujer no hace el petatito.

10. ¿Dónde está el cordoncito?

11. ¿Juan tiene una iglesita?

12. La madrecita hace un petatito.

13. ¿Dónde está la piedrita?

14. Está aquí en el mercadito.

15. El hombrecito y la mujercita están aquí.

16. ¿Dónde está la piedrita? ¿Sobre la tierra?

17. Juan tiene una casita.

18. El niño está en la iglesita.

19. El buho y el gusano no están aquí.

20. ¿Dónde está el padrecito?

Page 23: Curso náhuatl

23

Lección III

17. traducIr

1. ¿Dónde están los cordoncitos?

2. Los abuelitos están allá.

3. ¿Cuántos conejitos están en la tierra?

4. El hombrecito tiene su tierrita.

5. Los perritos están en la tierra.

6. Sí, los libritos están en la iglesia blanca.

7. Los perritos y los venaditos no están aquí.

8. ¿Cúantos petatitos están en las casitas?

9. Las abuelitas están en el mercado.

10. ¿Cúantos gusanitos están allá?

16.

El plural del diminutivo es -tsitsin. Ejemplos:

kaltsitsin atsitsin

tlakatsitsin

casitas agüitas hombrecitos

Traducir:

1. okuiltsitsin 2. petlatsitsin 3. piltsitsin 4. tajtsitsin

5. tekolotsitsin 6. michtsitsin 7. tiankitsitsin 8. teopantsitsin

9. atsitsin 10. tetsitsin

Page 24: Curso náhuatl

24

Curso sencillo de Náhuatl

18. el dImInutIvo -tontlI

no indica reverencia. Se puede traducir como -illo o -ucho, a veces con cierto sentido despectivo. Ejemplos: tetontli: piedrilla, teopantontli: iglesucha. El plural es -toton. En estas lecciones se traducirá como -illo, -illos.

19. traducIr

1. amoxtontli

2. atoton

3. kaltontli

4. sijtoton

5. koatontli

6. nantontli

7. tlakatoton

8. mekatontli

9. tiankistoton

10. petlatoton

20. traducIr

1. La mujercita

2. Las mujercitas

3. La mujercilla

4. Las mujercillas

5. La piedrita

6. Las piedritas

7. La piedrilla

8. Las piedrillas

9. Las casitas

10. La casita

11. La arenilla

12. Las arenillas

13. El conejito

14. El conejillo

15. Los conejitos

16. Los conejillos

17. Los perrillos

18. Los padrecitos

19. Los padrecillos

20. El hombrecillo

Page 25: Curso náhuatl

25

Lección III

21. traducIr

1. In siuatsintli kipia se tiankistli.

2. Kema, Xuantsin kichiua se petlatontli.

3. Amo, in tlakatl iuan in pili ami nikan katej.

4. Okuiltoton amo ipan petlatoton.

5. Malintsin kichiua se mekatsintli.

6. Ome itskuintoton, yeyi tochtoton, naui tekolototon.

7. ¿Siuatl iuan tlakatl itik ome kaltoton?

8. In piltontli ipan petlatontli.

9. Tlakatsintli amo kichiua se kaltontli.

10. In siuatsintli kipia se mekatontli.

11. Teopantsitsin ompa katej.

12. Tochtoton ipan tetoton.

13. Tlakatontli kipia se sijtsintli.

14. Siuatontli kipia in kaltontli.

15. Atoton itik kaltoton.

16. ¿Kexki mekatoton ipan tlaltoton?

17. Tekolotontli itik teopantli.

18. ¿Kexki okuiltoton nikan?

19. Tajtsintli kichiua se teopantontli.

Page 26: Curso náhuatl

26

Curso sencillo de Náhuatl

20. ¿Kexki kaltsitsin ompa?

Page 27: Curso náhuatl

27

22. el posesIvo

El prefijo posesivo en nahuatl es el siguiente:

Lección IV

no- mo-

i- to-

amo- in-,i-

mi ~ tu ~ su ~ (de él, de ella) nuestro ~ su ~ (de uds.), vuestro ~ su ~ (de ellos)

Al anteponerse a un sustantivo, éste pierde su terminación. Ejemplos:

nokalmokal

ikaltokal

amokalinkal

mi casa tu casa su casa nuestra casa la casa (de ustedes) su casa (de ellos)

En los siguientes ejemplos, nótese cómo cambia la terminación de los sustantivos en -tl.

nocihuauhmotecolouh

iteuhtotlacauh

amomecauhinmazauh

mi mujer tu buho su piedra de él nuestro hombre vuestro cordón su venado de ellos

Page 28: Curso náhuatl

28

Curso sencillo de Náhuatl

Nótense los siguientes casos de la contracción de dos vocales:

namoxmamox

iamoxtamox

amamoxinamox

mi libro tu libro su libro (de él o ella) nuestro libro su libro(de ustedes) su libro de ellos

Otros ejemplos de contracción son:

nauh notzcuin

nocuil

mi agua mi perro mi gusano

23. traducIr

1. notlal

2. amotlal

3. intlal

4. mosij

5. itlal

6. nomekau

7. totekolou

8. inan

9. innan

10. namox

11. amokol

12. noxal

13. mau

14. itoch

15. itekolou

16. totskuin

17. mokoau

18. topil

19. itlakau

20. tosij

Page 29: Curso náhuatl

29

Lección IV

24. traducIr

1. su casa (de él)

2. mi casa

3. tu arena

4. su conejo (de ella)

5. nuestra tierra

6. su piedra (de Uds.)

7. su mercado (de ellos)

8. mi agua

9. nuestro buho

10. su mercado (de él)

11. su iglesia (de él)

12. su agua (de Uds.)

13. mi iglesia

14. tu abuela

15. mi niño

16. nuestro petate

17. nuestra arena

18. tu perro

19. nuestra madre

20. mi padre

25. los prefIjos posesIvos con dImInutIvos

Es común utilizar el diminutivo o reverencial -tsin (sin la terminación -tsintli) al hablar de cosas que pertenecen a segundas o terceras personas. Ejemplos: mocaltsin: tu casita, inantsin: su madrecita. Sin embargo, no se acostumbra utilizarlo para la primera persona (nocaltsin: mi casita) a menos que el objeto poseído sea digno de reverencia por sí (notajtsin: mi padrecito). Traducir:

1. namox 2. nau 3. iamoxtsin 4. nosijtsin 5. tomekau 6. momekatsin 7. amomekatsin

8. ikoau 9. ikoatsin 10. nonantsin 11. notajtsin 12. nokoltsin 13. nokal 14. inkaltsin

Page 30: Curso náhuatl

30

Curso sencillo de Náhuatl

15. ikaltsin 16. noteopan 17. noteopantsin 18. totskuin 19. mosijtsin 20. ikol

21. ikoltsin 22. tosij 23. amokal 24. nomich 25. tonantsin 26. itlakatsin

26. traducIr

1. mi abuelita

2. tu abuelita

3. su abuelita (de él)

4. nuestra abuelita

5. su abuelita (de Uds.)

6. su abuelita

7. mi casa

8. su casita

9. tu casita

10. nuestra casa

11. su casita (de Uds.)

12. su casita (de ellos)

13. tu venadito

14. su niñito (de él)

15. mi niñito

16. nuestra iglesita

17. su madrecita (de ellos)

18. mi abuelito

19. tu piedrita

20. su tierrita (de él)

27. traducIr

1. kaltontli

2. kaltoton

3. ikaltoton

4. ikaltoton

Page 31: Curso náhuatl

31

Lección IV

5. toteopanton

6. teopantontli

7. tetontli

8. tetl

9. noteu

10. motetsin

11. iteton

12. tetontli

13. tetsintli

14. itetsin

15. tetsitsin

16. motetsitsin

17. tiankistoton

18. itiankistoton

19. amotiankistoton

20. tiankistsintli

28. traducIr

1. mi venado

2. tu venadito

3. mi venadillo

4. mis abuelitos

5. mis venadillos

6. los venaditos

7. los venadillos

8. el venadito

9. el venadillo

10. nuestra iglesita

11. nuestra iglesilla

12. nuestras iglesitas

13. nuestras iglesillas

14. su piedrita (de Uds.)

15. su piedrilla (de Uds.)

16. el pescadito

17. el abuelito

18. mis abuelitos

19. la agüilla

20. la agüita

Page 32: Curso náhuatl

32

Curso sencillo de Náhuatl

29. traducIr

1. Itajtsin iuan inantsin nikan katej.

2. ¿Kampa katej tlaltoton?

3. Amokaltsin amo ipan tetoton.

4. Malintsin kipia ipetlatsin.

5. ¿Kampa ka ipetlatsin?

6. Tlakatsintli kichiua iteopantoton.

7. Mekatoton iuan amoxtoton amo nikan katej.

8. ¿Kampa tochtoton iuan tekolototon?

9. Ipiltsin amo itik tokal.

10. Piltsintli kichiua topetlau.

11. In tetontli amo itik ipetlatsin.

12. Nikan katej atsintli iuan tlaltsintli.

13. ¿Kampa katej amopetlatsitsin?

14. In masatsintli iuan in itskuintsintli ipan tokal.

15. Kema, ikoltsin kichiua mokaltsin.

16. Amo, inantsin amo kipia se itskuintontli.

17. Mokol amo kipia ikal nikan.

18. Mokoltsin amo kipia ikaltsin ompa.

19. ¿Kampa kipia monantsin itlaltsin?

Page 33: Curso náhuatl

33

Lección IV

20. ¿Matsin iuan moxaltsin nikan?

30. traducIr y contestar

1. ¿Mi petate está en tu casita?

2. ¿Dónde están sus venadillos?

3. ¿Tiene un librillo tu madrecita?

4. ¿El pescadillo está dentro de nuestra agua?

5. ¿Dónde están sus iglesitas (de Uds.)?

6. ¿Juan hace su petatito?

7. ¿Dónde están tu venadito y tu perrito?

8. ¿Dónde están sus venaditos y sus perritos (de él)?

9. ¿Su abuelito (de él) está en nuestro mercado?

10. ¿Tiene mi abuelita una casa blanca?

31. otras formas posesIvas

La posesión se expresa de la siguiente manera. Se pone primero el objeto poseído precedido de un prefijo posesivo y luego el poseedor, frecuentemen-te precedido de la particula in. Ejemplos:

Ikal in tlakatl: la casa del hombre (literalmente su casa del hombre)

Itaj in Malintsin: el padre de María (literalmente su padre de María)

Page 34: Curso náhuatl

34

Curso sencillo de Náhuatl

Obsérvense:

ixal in koli ixal koli

ipetlauh in siuatl Iteopantsin in sijtli

inkal in Xuan iuan Malintsin

la arena del abuelola arena del abueloel petate de la mujerla iglesia de la abuelala casa de Juan y de María

32. traducIr

1. itoch in tlakatl

2. itoch nokoltsin

3. itoch in nonan

4. inkal in siuatl iuan ipil

5. isij in nosiuatsin

6. isijtsin in nosiuau

7. itiankis nopil

8. itlal in Malintsin

9. ikoltsin in tonantsin

10. ipiltsin in siuatl

33. traducIr

1. la (su) iglesita del hombre

2. el agua de mi perro

3. el mercado de nuestra abuelita

4. la piedra de su padrecito (de Uds.)

5. la casa de su padre (de ellos)

6. el niñito de su mujercita (de él)

Page 35: Curso náhuatl

35

Lección IV

7. el venado de tu padre

8. el buho de mi hijito

9. el petate del hombrecito

10. los petatitos de tu abuelo

34. traducIr

1. ¿Kampa katej iamoxtoton in mopiltsin?

2. ¿Iteu iuan isal in Xuantsin nikan katej?

3. Tlakatsintli kichiua ikaltsin.

4. Kema, isiuatsin kichiua topetlatoton.

5. Ipil in siuatl ompa ka ipan totlal.

6. Atl amo itik xaltontli; atl itik itlal.

7. Inkal in tlakatsitsin nikan ipan totiankis.

8. Nosijtsin amo nikan ipan tiankitsintli.

9. Nikan katej mekatoton ipan itlal in Xuantsin.

10. Nomich amo itik iau.

Page 36: Curso náhuatl

36

Curso sencillo de Náhuatl

Page 37: Curso náhuatl

37

35. el presente del verbo

Ya que no existe el infinitivo en nahuatl, el verbo se expresa en los dic-cionarios con la tercera persona singular. Para llorar se encontrará choca (él llora), para vivir, nemi (él vive) y para bajar, temo (él baja). En este capítulo se usarán estos tres verbos intransitivos como ejemplos.

Según las gramáticas antiguas las formas plurales del verbo llevaban un saltillo al final. En muchos de los dialectos modernos este sonido ha desaparecido como indicador del plural. Sin embargo, en estas lecciones los plurales aparecerán escritos con una j final para evitar confusión entre la se-gunda persona singular y la primera plural, y entre las dos terceras personas.

Lección V

ni-choka ti-choka

choka ti-choka-j

an-choka-j choka-j

ni-nemi ti-nemi

nemi ti-nemi-j

an-nemi-j nemi-j

ni-temo ti-temo

temo ti-temo-j

an-temo-j temo-j

yo lloro tú lloras él llora lloramos uds. lloran ellos lloran

yo vivo tú vives él vive vivimos uds. viven ellos viven

yo bajo tú bajas él baja bajamos uds. bajan ellos bajan

Page 38: Curso náhuatl

38

Curso sencillo de Náhuatl

36. traducIr

1. choka

2. nemi

3. temo

4. nitemo

5. ninemi

6. nichoka

7. anchokaj

8. tinemij

9. nemij

10. titemoj

11. tichoka

12. tichokaj

13. chokaj

14. titemo

15. antemoj

16. temoj

17. tinemi

18. nemij

19. nichoka

20. titemoj

37. traducIr

1. ¿Dónde vives tú? 11. ¿Lloras?

2. Yo vivo aquí. 12. Bajamos.

3. Ustedes viven. 13. Ustedes bajan.

4. El vive. 14. Ellos lloran.

5. Vivimos allá. 15. No bajo.

6. Juan no vive aquí. 16. ¿Lloran ustedes?

7. Ellos viven. 17. No lloramos.

8. ¿Vive el padre? 18. ¿No bajas?

9. ¿Dónde viven ellos? 19. ¿Dónde bajamos?

10. Vivo en México. 20. Ella llora.

Page 39: Curso náhuatl

39

Lección V

38. contestar

1. ¿Kampa choka ipil in siuatsintli?

2. ¿Nemij itaj iuan inan ipan Mexijko?

3. ¿Intajtsin Malintsin iuan Xuan kipia ipetlau?

4. ¿Kexki tlakatl nemij ipan maltepetsin?

5. ¿Motekoloton temo ipan tiankistli?

6. ¿Tinemij ipan totlal?

7. ¿Kampa antemoj?

8. ¿Choka tonantsin itik iteopan?

9. ¿Titemo nikan ipan notlal?

10. ¿Ikol amo choka?

11. ¿Ipiltsitsin in tlakatl nemij ipan totiankistoton?

12. ¿ Itoch in pili temo itik tlali?

13. ¿Kampa nemij motskuintoton iuan motochtoton?

14. ¿Amotaj nemi ipan ikal in isij?

15. ¿Tichokaj?

16. ¿Titemoj?

17. ¿Kampa antemoj?

18. ¿Itajtsin in siuatl choka ompa?

19. ¿Kampa temoj pili iuan inan?

Page 40: Curso náhuatl

40

Curso sencillo de Náhuatl

20. ¿Kexki koatoton temoj itik tlali?

Page 41: Curso náhuatl

41

39. los pronombres personales

son:

Lección VI

nejuatl: yotejuatl: tú

yejuatl: él, ella

tejuantin: nosotrosamejuantin: ustedesyejuantin: ellos, ellas

Estos pueden ser abreviados a: nejua, tejua, yejua, tejuan, amejuan, ye-juan.

También existen las formas: nej, tej, yej, tejuan, amejuan, yejuan.

Pueden usarse u omitirse antes del verbo: nichoka (lloro), nejuatl nichoka (yo lloro). Ejemplos:

nejuatl nichoka: yo lloro tejuatl titemo: tú bajas yejuatl nemi: él vive

tejuantin tinemij: nosotros vivimos amejuantin anchokaj: ustedes viven

yejuantin temoj: ellos bajan

40. traducIr

1. Tejuantin tichokaj

2. Yejuantin nemij

3. Nejuatl temo

4. Tejuatl amo tichoka

5. ¿Choka yejuatl?

6. ¿Chokaj yejuantin?

7. ¿Anchokaj amejuantin?

8. Annemij nikan

9. Nejuatl amo nichoka

10. Tejuantin titemoj nikan

Page 42: Curso náhuatl

42

Curso sencillo de Náhuatl

11. Amejuantin antemoj

12. ¿Kampa ka yejuatl?

13. ¿Kampa titemoj tejuantin?

14. Tejuantin tinemij nikan

15. Nejuatl amo ninemi nikan

16. ¿Kampa antemoj amejuantin?

17. ¿Yejuatl temo?

18. Yejuantin temoj

19. Nejuatl amo nitemo

20. ¿Tichokaj tejuantin?

41. traducIr

1. ¿Lloramos nosotros?

2. Yo no bajo.

3. Ellos bajan.

4. ¿Vive él en su casa?

5. ¿Dónde bajan ustedes?

6. Yo no vivo aquí.

7. Vivimos en México.

8. ¿Dónde bajamos?

9. ¿Lloran ustedes?

10. ¿Ella llora?

11. Nosotros bajamos aquí.

12. Yo lloro.

13. Ustedes no viven aquí.

14. Lloran ellas.

15. ¿Ellos lloran?

16. ¿Llora él?

17. Ellos viven.

18. Yo vivo.

19. Nosotros lloramos.

20. ¿Viven en tu casa?

Page 43: Curso náhuatl

43

Lección VI

42. traducIr

Nótense los pronombres en forma reverencial. Tejuatsin se puede tra-ducir como “usted” y amejuantsin como “ustedes”.

1. Nejuatl

2. Tejuatl

3. Yejuatsin

4. Yejuatl

5. Amejuantsitsin

6. Tejuantin

7. Yejuantsitsin

8. Yejuantin

9. Amejuantin

10. Tejuatsin

43. traducIr

1. Ustedes bajan

2. Ustedes (rev.)

3. Ellos

4. Ellos lloran

5. Ellos (rev.)

6. Ustedes lloran

7. Yo vivo

8. Tú vives

9. Yo bajo

10. El

11. El (rev.)

12. El vive

13. Ellas

14. Ellas (rev.)

15. Ellas bajan

16. Nosotros

17. Nosotros vivimos

18. Yo no lloro

Page 44: Curso náhuatl

44

Curso sencillo de Náhuatl

44. traducIr y contestar

1. ¿Tekolotsintli choka?

2. ¿Kampa nemij yejuantin?

3. ¿Tinemi nikan tejuatl?

4. ¿Tinemij nikan tejuantin?

5. ¿Malintsin iuan ipil chokaj?

6. ¿Yejuatl temo ompa?

7. ¿Isij in piltsintli nemi?

8. ¿Kexki tlakatl temoj?

9. ¿Kampa annemij amejuantin?

10. ¿Nejuatl nichoka?

11. ¿Tichokaj tejuatl iuan nejuatl?

12. ¿Nemi mosiuatsin?

13. ¿Tinemi tejuatl?

14. ¿Temo ikaltsin in tlakatl?

15. ¿Kexki siuatl chokaj?

16. ¿Nemij ipiltoton?

17. ¿Nemi?

18. ¿Nemij?

19. ¿Annemij?

Page 45: Curso náhuatl

45

Lección VI

20. ¿Ninemi?

Page 46: Curso náhuatl

46

Curso sencillo de Náhuatl

Page 47: Curso náhuatl

47

45. verbos transItIvos

Hasta ahora se han visto tres verbos que no pueden tener objeto: cho-ca, nemi y temo. Los siguientes verbos son transitivos.

Lección VII

kua: comer chiua: hacer neki: querer

paka: lavar pia: tener

poua: contar

Es necesario anticipar el objeto del verbo con un indicador: k o ki. Ejemplos:

Ni-k-paka in petlatl Ti-k-paka in petlatl

Ki-paka in petlatl Ti-k-pakah in petlatl

An-ki-pakah in petlatl Ki-pakah in petlatl

Lavo el petate (“Lo” lavo el petate)Lavas el petate El lava el petateNosotros lavamos el petateUstedes lavan el petateEllos lavan el petate

Si el objeto es plural, se puede anticipar por medio de quin o quim (los).

Ni-kin-chiua ome calli Ti-kin-chiua ome calli

Kin-chiua ome calli Ti-kin-chiuaj ome calli

An-kin-chiuaj ome calli Kin-chiuaj ome calli

Hago dos casas Haces dos casas Hace dos casas Hacemos dos casas Ustedes hacen dos casasHacen dos casas

Page 48: Curso náhuatl

48

Curso sencillo de Náhuatl

Ni-kim-pia naui tetl Ti-kim-pia naui tetl

Kim-pia naui tetl Ti-kim-piaj naui tetl

An-kim-piaj naui tetl Kim-piaj naui tetl

Tengo cuatro piedras Tienes cuatro piedras Tiene cuatro piedras Tenemos cuatro piedras Ustedes tienes cuatro piedrasTienen cuatro piedras

En las variantes modernas es frecuente la transformación de kin en k, ki. Así es que escucharemos el singular para anticipar objetos plurales. Ejemplos: ni-k-pia naui tetl: tengo cuatro piedras; yejuatl kipaka ome petlatl: él lava dos petates.

46. traducIr

1. Nosiuau kineki se tochtsintli.

2. Tosijtsin kimpaka ome tetl.

3. Nejuatl nikpia nokal nikan Mexijko.

4. Yejuatl amo kimpaka ipetlatoton.

5. Nejuatl nikkua in tochtli.

6. Yejuantin amo kikuaj intoch.

7. ¿Tikimpoua tejuatl yeyi mekatoton?

8. ¿Tikimpouaj tejuantin naui teopantsitsin?

9. In tlakatl iuan siuatl kikuaj michin.

10. Nosiuatsin amo kineki se istak itskuintli.

11. In itskuintontli kikua tochtli.

Page 49: Curso náhuatl

49

Lección VII

12. Nokoltsin kipaka iteopan.

13. Nejuatl amo nikchiua ikal in Xuantsin.

14. ¿In masatl iuan tochtli kipiaj intlal ompa?

15. ¿Tejuatl tikneki in atsintli?

47. traducIr

1. Lavo la arena blanca.

2. Yo lavo la arenita.

3. Lavo dos casas.

4. Yo lavo cuatro casitas.

5. ¿Quieres un perro?

6. ¿Tú quieres una serpiente?

7. El lava las casas.

8. Queremos la casa de tu abuelo.

9. ¿Cuentan ustedes cuatro buhos?

10. Ellos tienen una iglesia.

11. Ellos tienen tres iglesias.

12. ¿Cuántos petates tienes?

13. Yo tengo cuatro petates.

14. La mujer de Juan hace dos cordones.

Page 50: Curso náhuatl

50

Curso sencillo de Náhuatl

15. ¿Cuentas las piedras?

16. No queremos la tierra de la abuela.

17. El padre del hombre cuenta los venaditos.

18. La madre de la mujer no come dos conejos.

19. No lavamos nuestra casa.

20. Ustedes no quieren un mercado.

21. Sí, queremos un mercado.

22. ¿Tienen un mercado ustedes en México?

23. ¿Tienes un mercadito en tu tierra?

24. No, en mi tierra no tenemos un mercadillo.

25. En la tierra de mi abuelo comen pescados.

26. No, en mi tierra no comemos pescaditos.

27. ¿No quieres un gusano?

28. No como venado, como conejo.

29. Como conejos y venados.

30. Ellas lavan las piedras del mercado.

48. contestar

1. ¿Tikneki tejuatl nokal?

2. ¿Yejuatl kimpia ome tetoton?

Page 51: Curso náhuatl

51

Lección VII

3. ¿Malintsin kipaka ikal in koltsintli?

4. ¿Xuantsin kimpaka ome teopantsitsin?

5. ¿Kexki kali tikimpia ompa Mexijko?

6. ¿Kexki tochtli kinkua yejuatl?

7. ¿Amejuantin ankichiuaj amokal nikan?

8. ¿Tejuantin tikpiaj tokal ipan itlal?

9. ¿Yejuantin kikuaj se tochtontli?

10. ¿Mopil kinchiua naui amoxtli?

11. ¿Tejuatl amo tikneki inin tekolotl?

12. ¿Xuantsin kipaka totiankis?

13. ¿Nikimpoua ome tetl?

14. ¿Tikimpouaj tejuantin se, ome, yeyi iuan naui?

15. ¿Amo tikneki ikaltsin in nokoltsin?

Page 52: Curso náhuatl

52

Curso sencillo de Náhuatl

Page 53: Curso náhuatl

53

49. las partículas “te” y “tla”

Cuando el verbo transitivo no lleva objeto expresado (por ejemplo: yo lavo) es necesario incluir la pertícula te (gente) o tla (cosas, algo) o el mismo objeto de la acción. Si alguien pregunta “¿Qué cuentas?” habrá que contes-tar “Nitepoua” (Cuento gente) o “Nitlapoua” (Cuento algo o cuento cosas). El mismo objeto del verbo se puede incluir, si tiene sentido general, como en “Nikalpoua” (Cuento casas). Nunca se incluirán k, ki, kin o kim. Como se ha visto en la Lección VII, éstos se utilizan cuando el objeto viene expresa-do después del verbo. Ejemplos:

Lección VIII

Titepoua Titlapoua Nitlapaka Nitlakua Titekuaj

Antlachihuah Nikalpohua

Niteopanpaka Timichkua

Xuan masapoua

Cuentas gente Cuentas cosas Lavo cosas Como cosas Comemos gente Ustedes hacen cosas Cuento casas Lavo iglesias Comes pescados Juan cuenta venados

50. traducIr

1. Tejuantin titepouaj.

2. ¿Antepouaj amejuantin?

3. Yejuatl tlakua.

4. In tlakatl amo tekua; yejuatl tlakua.

5. In siuatl tlapaka.

Page 54: Curso náhuatl

54

Curso sencillo de Náhuatl

6. In siuatl kipaka in petlatl.

7. In siuatl amo kimpaka ome petlatl.

8. In siuatl petlapaka.

9. Nejuatl nitlapoua.

10. Nejuatl nitepoua.

11. Nejuatl nikimpoua naui siuatl.

12. Nejuatl nikimpoua yeyi tlali.

13. Nejuatl nitlalpoua.

14. Nejuatl nisiuapoua.

15. Nejuatl nimasakua.

51. traducIr

1. ¿Comes algo, cosas?

2. ¿Comes gente?

3. Contamos gente.

4. No contamos cosas.

5. Yo cuento tres mujeres.

6. Yo cuento mujeres (en general).

7. Tú lavas cosas.

8. Tú lavas la casa.

Page 55: Curso náhuatl

55

Lección VIII

9. Tú lavas casas (en general).

10. Tú lavas tres casas.

11. Como un venado.

12. Ustedes cuentan gente.

13. Ustedes lavan (cosas en general).

14. Sí, yo cuento (gente).

15. No, no contamos petates (en general).

16. Contamos cuatro petates.

17. La abuela de Juan no lava (cosas).

18. ¿Quieres un petate?

19. ¿Ustedes lavan la casa?

20. ¿Ustedes lavan casas (en general)?

Page 56: Curso náhuatl

56

Curso sencillo de Náhuatl

Page 57: Curso náhuatl

57

52. el agente en los verbos

Existen varias terminaciones para indicar el agente en los verbos. Algunos tienen más de una. Ejemplos: tekuani: comedor de gente; teopixki: (de teotl y pia) sacerdote; tlakeuali: (de tlakeua, alquilar) trabajador alquila-do, peón; tlapouke: (de poua) contador. Aquí sólo se utilizará el postfijo -ni. Ejemplos:

Lección IX

tla-mati-ni kuika-ni

tla-chiua-ni choka-ni

siuachokani petlachiuani

kalchiuani teopanchiuani

tlatokani tetokani

tlajtouani tekitini

petlapakani tlaxkalchiuani

xochikualkouani tlaolmakani tlanamakani tlakouakani

istakteposnamakani tekuani

el que sabe algo, sabedor el que canta, cantor hacedor el que llora, llorador la que llora, la llorona hacedor de petates hacedor de casas, arquitecto hacedor de iglesias enterrador de cosas enterrador de gente el que habla cosas, gobernante trabajador lavador de petates hacedor de tortillas comprador de fruta dador de maíz vendedor comprador vendedor de metal blanco comedor de gente, caníbal, jaguar

53. traducIr

1. Comprador de tierras 2. Vendedor de casas

Page 58: Curso náhuatl

58

Curso sencillo de Náhuatl

3. Hacedor de cosas

4. Hacedor de gente

5. Conocedor de gente

6. Hacedor de sillas

7. Ayudador de gente

8. Perdonador de gente

9. Lavador de chocolate

10. Comedor de chile

11. Vendedor de masa

12. Trabajador

13. Durmiente

14. Comedor de maíz

15. Enterrador de gente

16. Hacedor de libros

17. Comprador de libros

18. Comprador de libros nuevos

19. Vendedor de gis blanco

20. Hacedor de caminos

54. traducIr

Inemilis Xuan ipan itlal.

Xuan itoka inin maseualtekiti-ni chantia nikan ipan altepetontli itoka S. Fransisko Xalostok, amo uelka Tepostlan. Nikan kimpia ye-juatl ichan iuan imil. Ikal kinpia se tlakualchiualoyan iuan se tepankali iuan xochimili. Ichan inauak se ato-yatl itoka Xalatoyak. Inin amo kipia miak atl.

Xuantsin kipia isiuatsin. Inin siuatl itoka Malintsin. Xuan iuan Malintsin kimpiaj yeyi inpiltsitsin: Petolotsin, Mikel iuan Xuana. Noij-ki nemi itaj, se ueue tlakatl, inkol in

Page 59: Curso náhuatl

59

Lección IX

ipiltoton Xuan. Xuan tlajtoua ma-seualkopa iuan kaxtilankopa. Ueue koli san tlajtoua maseualkopa. Amo kimati kaxtilan. Yeyi pili kimpiaj sekintin amoxtli ipampa yaue tema-chtiloyan ompa Tepostlan altepetl.

Xuan tlakatl chikauak. Kipia miak tekitl ompa imil. Momostla meua naui horapan iuan kisa ipan imil. Ompa kintlaltoka tlaoli , yetl iuan metl. Petolotsin, in ipiltsin, ki-paleuia itaj sekintin tonali ipan mili iuan xochimili. Inin xochimili kim-pia miakej xochitl.

Isiuatsin, Malintsin, tekiti itik tlakualchiualoyan iuan ipan tepankali. Itik tlakualchiualoyan kimpia se metlatl, se molkaxitl, yeyi ikpali, miakej petlatl iuan kaxitl. Inin siuatsintli kichiua tlakuali. Tlakualchiua. Ipan molkaxitl ki-chiua moli ika chili iuan chokolatl. Ika metlatl kichiua textli. Kitlalia inin textli ipan tletl iuan kinchiua miakej tlaxkali. Tlaxkalchiua. Ipan tepankali kimpaka miakej kaxitl ipampa kineki nochi achi chipauak.

Xuan kinkua kilitl ipan imil. Ichantsinko, ika isiuatsin iuan yeyi pili, kinkua nakatl ika moli, tlaxka-li iuan yetl. Amo kikuaj yejuantin moli nochtin tonali.

Iluitl inin altepetontli kisa ipan naui tonali oktubre metstli.

Page 60: Curso náhuatl

60

Curso sencillo de Náhuatl

Xuan kinteki miakej xochitl ika teopantli ipan inin tonali.

Domingotika nochtin yaue altepetiankisko iuan teopantsinko. Ipan tiankistli Xuan kinamaka xochitl, yetl iuan tlaoli. Malintsin kikoua in tlen moneki ichantsinko: nakatl, chili, auakatl, iuan xitomatl.

55. contestar en nahuatl

1. ¿Akin Xuan?

2. ¿Kampa chantia inin tlakatl?

3. ¿Tlen itoka ialtepeu?

4. ¿Inin altepetontli uejka Tepostlan?

5. ¿Tepostlan kipia se temachtiloyan?

6. ¿Kampa ka in Xalatoyak?

7. ¿Inin atoyatl kipia miak atl?

8. ¿Ikal in Xuantsin kipia tepankali?

9. ¿Akin kipia se xochimili?

10. ¿Akin tekiti ipan xochimili?

11. ¿Inin siuatl kimpia ipiltoton?

12. ¿Kexki pili kimpia isiuau in Xuan?

13. ¿Kampa yaue yeyi pili momostla?

Page 61: Curso náhuatl

61

Lección IX

14. ¿Tlen intoka in yeyi pili?

15. ¿Kampa chantia itaj in Xuan?

16. ¿Tlen kijtouaj inin ueue tlakatl?

17. ¿Inin ueue tlakatl ikoltsin in Xuana?

18. ¿Kampa ka itekiu in Xuan?

19. ¿Xuan chikauak?

20. ¿Xuan tekiti itik kali?

21. ¿Akin tekiti itik kali?

22. ¿Kampa kochij Xuan iuan Malintsin?

23. ¿Akin kipaleuia itaj ipan imil?

24. ¿Tlen kipia inin maseuali ipan imil?

25. ¿Kitlaltoka yetl ipan tetl?

26. ¿Kampa kitlaltoka yetl?

27. ¿Xuan kisa ipan imil domingotika?

28. ¿Xuan kipia itlaol ipan xochimili?

29. ¿Tlen kichiua Malintsin itik kali?

30. ¿Kichiua amoxtli ika metlatl?

31. ¿Tlen kichiua ika tletl?

32. ¿Tlen kichiua itik molkaxitl?

33. ¿Kitlalia xochitl itik moli?

Page 62: Curso náhuatl

62

Curso sencillo de Náhuatl

34. ¿Tlen kitlalia Malintsin itik moli ?

35. ¿Akin kikua moli?

36. ¿Akin molchiua?

37. ¿Akin kichiua moli?

38. ¿Xuan tlaxkalchiua?

39. ¿Malintsin chipauak siuatl?

40. ¿Tlen kichiua Malintsin ipan tepankali?

41. ¿Akin kimpaka kaxitl?

42. ¿Akin tlakualchiua?

43. ¿Akin kikua tlakuali?

44. ¿Tlen kikua siuatl ipan kali?

45. ¿Tlen kikua Xuan iàn imil?

46. ¿Keman kisa in iluitl inin altepetl?

47. ¿Kampa yaue Petolotsin, Mikel iuan Xuana?

48. ¿Tleka kinteki Xuan xochitl?

49. ¿Kampa kitlaliaj yejuantin xochitl?

50. ¿Tlen kikoua Malintsin ipan itiankis?

51. ¿Tlen kinamaka Xuan ipan tiankistli Xalostok?

52. ¿Tlen moneki Malintsin ipan ikal?

53. ¿Kampa kikoua yejuatl nakatl?

Page 63: Curso náhuatl

63

Lección IX

54. ¿Tleka kikoua Malintsin chili?

55. ¿Altepetl Xalostok kipia teopantsintli?

56. ¿Kampa ka teopantli?

57. ¿Temachtiloyan ompa Xalostok?

58. ¿Malintsin kikoua tlaxkali ipan temachtiloyan?

59. ¿Kinkoua inin siuat1 auakatl ipan teopantli?

60. ¿Kexki tlaxkali kinkua Xuantsin?

56. traducIr y contestar

1. ¿Dónde vive Juan?

2. ¿Quién es Juan?

3. ¿Qué es el nombre de su pueblo?

4. ¿Qué es el nombre del río?

5. ¿Quién vive con Juan?

6. ¿Dónde vive su padre?

7. ¿Dónde trabaja Juan?

8. ¿Quién trabaja en la sementera?

9. ¿Quién lava los platos?

10. ¿Dónde hace María la masa?

11. ¿Dónde pone ella el metate?

Page 64: Curso náhuatl

64

Curso sencillo de Náhuatl

12. ¿Hace tortillas?

13. ¿Quién trabaja dentro de la casa?

14. ¿Quién come las tortillas?

15. ¿Adónde van los niños todos los días?

16. ¿Dónde está el jardín?

17. ¿Quién trabaja en el jardín?

18. ¿Qué siembra el hombre en la sementera?

19. ¿Qué habla el padre de Juan?

20. ¿Qué habla Pedrito?

21. ¿Qué vende el hombre en el mercado?

22. ¿Qué compra la mujer en el mercado?

23. ¿Quién compra carne?

24. ¿Cuándo es (sale) la fiesta del pueblito?

25. ¿Todos van a la fiesta del pueblo?

Page 65: Curso náhuatl

65

57. el futuro

Para formar este tiempo se agrega el postfijo -s a las personas singu-lares y -skej a las plurales. Ejemplo:

Lección X

Nejuatl ni-choka-s Tejuatl ti-nemi-s

Yejuatl miki-s Tejuantin ti-tleko-skej

Amejuantin an-kochi-skej Yejuantin temo-skej

yo lloraré vivirás morirá (él) subiremos dormirán ustedes bajarán ellos

Los verbos que terminan en -oa o en -ia pierden la -a final en el futu-ro. Ejemplos: “tlajtoua” -> “nitlajtos” (hablaré); “paleuia” -> “kipaleuis itaj” (ayudará a su padre).

58. traducIr

1. Nejuatl nikochis mostla.

2. Tejuatl tikochis nikan.

3. Yejuatl nemis.

4. Tejuantin tikkuaskej se michin.

5. Amejuantin anchokaskej.

6. Yejuantin tlakuaskej.

7. ¿Akin nemis?

8. ¿Akin kichiuas nokal?

Page 66: Curso náhuatl

66

Curso sencillo de Náhuatl

9. ¿Malintsin tlapakas?

10. ¿Tlen kichiuas notaj?

11. ¿Tlen tikchiuaskej?

12. ¿Tleka titlaxkalchiuas?

13. ¿Keman titlakuaskej?

14. ¿Tlapakaskej axkan?

15. ¿Akin chokas?

16. ¿Keman kitekis yejuatl se xochitl?

17. ¿Akin tekitis momostla?

18. ¿Tiknekis okse itskuintli?

19. ¿Amo ankuikaskej?

20. Nikuikas mostla.

21. ¿Akin kuiskas mostla?

22. Xuan kikuas chili.

23. Yejuatl kikauas se kaxitl.

24. ¿Tikpakas mopetlau?

25. ¿Kampa kuikaskej yejuantin?

26. Tochtli nemis itik ostotl?

27. ¿Keman tikochiskej?

28. ¿Keman titlakuas?

Page 67: Curso náhuatl

67

Lección X

29. ¿Keman tekitis mokoltsin?

30. ¿Akin kipakas in teopantli?

59. traducIr

1. Lavaré mi casa.

2. ¿Cuándo comerás?

3. ¿Quién subirá?

4. ¿Qué hará ella?

5. ¿Quién llorará?

6. ¿Llorarán ustedes?

7. Ellos lavarán.

8. ¿Sabremos (algo)?

9. ¿Querrás el libro?

10. ¿Qué comeremos?

11. ¿Por qué saldrás?

12. ¿Lavarás mi casa?

13. ¿Cuándo dormiremos?

14. ¿Quién vivirá?

15. Yo viviré.

16. No saldré mañana.

17. ¿Qué harás?

18. Haré lo que quiero.

19. ¿Cortarás la flor?

20. ¿Cómo harás el petate?

21. ¿Cómo cantarán Uds.?

22. Cantaré diario.

23. ¿Comerás la carne?

24. ¿Comerás?

25. Juan trabajará allá.

26. ¿Qué querrá el niño?

27. Lavaré los platos.

28. ¿Cómo cantaré?

29. María comerá la salsa.

30. Moriremos.

Page 68: Curso náhuatl

68

Curso sencillo de Náhuatl

60. traducIr

Itekiu Xuan

Xuan tekitis mostla. Tekitis ipan imil. Kintekis yetl iuan xo-chitl. Kinnamakas yetl ipan tiank-istli. Niman tlakuas iuan tlajtos ika itajtsin. Niman kochis.

Noijki Malintsin tekitis. Tlaxkalchiuas iuan molchiuas ipampa altepeiluitl. Kimpakas kax-itl. Niman kochis.

Nochtin tokitiskej. Tlakual-chiuaskej, tlakouaskej iuan tlana-makaskej.

61. traducIr y contestar

1. ¿Tekitis Xuan mostla?

2. ¿Tleka tekitis?

3. ¿Kampa tekitis?

4. ¿Tlen kichiuas?

5. ¿Kintekis yetl?

6. ¿Kinnamakas yetl?

7. ¿Kampa tlanamakas?

8. ¿Akin kinkouas yetl?

Page 69: Curso náhuatl

69

Lección X

9. ¿Kampa tlakuas?

10. ¿Tlajtos ika itaj?

11. ¿Malintsin tekitis?

12. ¿Tlen kichiuas?

13. ¿Kampa tekitis?

14. ¿Kintekis in xochitl?

15. ¿Akin kimpakas kaxitl?

16. ¿Kenin tlapakas?

17. ¿Kampa kochis Malintsin?

18. ¿Kochis ipan tiankistli?

19. ¿Akin kikuas moli?

20. ¿Kampa tlakuaskej yejuantin?

62. el futuro como objeto subordInado

Para complementar la acción de un verbo se utilizará el futuro. “Quie-ro comer” será literalmente “Quiero yo comeré”. “Quiero que tú comas” será literalmente “Quiero tú comerás”. Ejemplos:

Nikneki nitlakuas ¿Tikneki titlapakas? Tiknekij tikuikaskej

Yejuantin kinekij chokaskej ¿Ankinekij annemiskej?

¿Tlen tikneki tikkuas?

quiero comer ¿quieres lavar? queremos cantar ellos quieren llorar ¿quieren ustedes vivir? ¿qué quieres comer?

Page 70: Curso náhuatl

70

Curso sencillo de Náhuatl

63. traducIr

1. Nikneki nitlakuas.

2. Yejuatl kineki kuikas.

3. ¿Tikneki tikuikas?

4. Tiknekij tejuantin tikochiskej.

5. ¿Tikneki titlaxkalchiuas?

6. Nejuatl nikneki ninemis.

7. Amo tiknekij timikiskej.

8. Ankinekij amejuantin anchokaskej.

9. Kinekij tlanamakaskej.

10. Amo nikneki nichokas.

64. traducIr

1. Xuantsin kineki nejuatl nitekitis ipan imil.

2. ¿Tejuatl tikneki Xuan kikuas motoch?

3. ¿Akin kineki tejuantin titlapakaskej?

4. Yejuantin kinekij tiksiuas inkal.

5. Tejuantin amo tiknekij Malintsin molchiuas.

6. Nejuatl amo nikneki tiktekis nomekau.

7. Amo nikneki timikis; nikneki tinemis.

Page 71: Curso náhuatl

71

Lección X

8. Amo nikneki Xuan iuan isiuau chokaskej.

9. In ueue koli amo kineki ipil tekitis.

10. Amo tiknekij ankichiuaskej tokal.

65. traducIr

1. Yo quiero llorar.

2. ¿Quieres vivir?

3. ¿Quieres que durmamos?

4. Quiero que cante María.

5. ¿Quién quiere que cortemos la tortilla?

6. ¿Quién quiere ayudar a mi padre?

7. ¿Quién quiere que mi padre ayude a Juan?

8. Queremos que viva; no queremos que muera.

9. ¿Quiere él que yo trabaje en su casa?

10. ¿Quieren ustedes que él compre?

11. No quiero que mi hijo trabaje en el mercado.

12. Juan quiere que comamos aquí.

13. El padre de María quiere que salgas.

14. Ellos no quieren que llores.

15. Quiero que cuentes (gente).

Page 72: Curso náhuatl

72

Curso sencillo de Náhuatl

16. Quiere él que laves casas (en general).

17. Quiero que hagas tortillas (en general).

18. Quiero que hagas tres tortillas.

19. ¿Quieres que entremos?

20. Yo quiero que él salga.

66. traducIr y contestar

1. ¿Quién llorará?

2. ¿Adónde comerá mañana?

3. ¿Qué comerá en el camino?

4. ¿Quién quiere que trabajemos en el corral?

5. ¿Qué quieres comer?

6. ¿Dónde quieres que trabajen?

7. ¿Dónde quieres trabajar?

8. ¿Quieres que corten flores los niños?

9. ¿Quieren ellos que viva yo allá?

10. ¿Tu hijo quiere que yo hable en nahuatl?

11. ¿Entrarán ustedes a la escuela mañana?

12. ¿Quieres que Juan corte los cordones?

13. ¿Quieres que él ponga la comida sobre el fuego?

Page 73: Curso náhuatl

73

Lección X

14. ¿Quién quiere que yo salga?

15. ¿María hara mole con chile y chocolate?

16. ¿Cómo hará tortillas ella?

17. ¿Quieren ellos que hagamos comida diario?

18. ¿Quién dormirá sobre nuestro petate?

19. ¿Quién ayudará a mi madre a trabajar?

20. ¿Qué comerás mañana?

Page 74: Curso náhuatl

74

Curso sencillo de Náhuatl

Page 75: Curso náhuatl

75

67. algunos sufIjos

Se han visto las formas ipan calli (en la casa, sobre la casa) e itic calli (dentro de la casa). En nahuatl es común que se pospongan ciertas partí-culas a la palabra, como calpan (en la casa), calitic (dentro de la casa). En seguida se presentan algunos de los sufijos más importantes. Pueden ser combinados con las formas reverenciales.

Lección XI

* -ko (en): tianquizco = en el mercado ichantzinko = en su hogar

* -ikpak (sobre): mokpak = encima de ti tepetikpak = encima del cerro

* -itik (dentro de): kalitik = dentro de la casa tlalitik = dentro de la tierra

* -ixko (frente a): xalixko = frente a la arena tlalixko = frente a la tierra

* -nauak (junto a): kuaunauak = junto a los árboles anauak = junto al agua monauak = junto a ti

* -nepantla (en medio de): tonepantla = en medio de nosotros

* -pa, -pan (en, sobre): tlalpan = en la tierra nopan = en mí, sobre mí

* -pal (por medio de, gracias a): ipaltsinko = gracias a él topal = por medio de nosotros

* -pampa (por, para):nopampa = por mí ipampa = por él, por ello, porque

* -tech (con, de, en): itech = con él notech = conmigo

* -tika (en, refiriéndose a tiempo): mostlatica = mañana tonaltika = en el día youaltika = en la noche

* -tlan (con, en): notlan = conmigo atlan = en el agua itlantsinko = con él, en él

Page 76: Curso náhuatl

76

Curso sencillo de Náhuatl

68. traducIr

1. Ninemi mopaltsinko, amo ipaltsinko.

2. Nichoka mopampa, amo nopampa.

3. Nichoka mopampatsin.

4. Nochan ompa atlixko, amo tepetlixko.

5. Itaj amo notech.

6. ¿Mokal tepenauak?

7. ¿Tinemij xalpan?

8. Xuan kipia ichan teopantsinko.

9. ¿Amokal tetikpak?

10. Nopil xochimilko ka.

11. Koatl xalitik.

12. Tejuatl tichantia nonauak.

13. Tekolotl chantia kaltikpak.

14. Tekitij itech Xuan.

15. Lunestika kalakiskej temachtiloyan.

16. Siuatl altepenauak.

17. Se tetl ostotikpak.

18. Yejuatl tekiti tiankisnepantla.

19. ¿Tichochi atoyatsinko?

Page 77: Curso náhuatl

77

Lección XI

20. Nichoka ipampatsin.

69. traducIr

1. ¿Quién está en medio de ustedes?

2. ¿Quién está en el mercado?

3. Nuestra casa está sobre el cerro.

4. ¿Lloras por mí?

5. ¿Quién está contigo?

6. Vivo junto a la tierra.

7. ¿El vive frente a la arena?

8. ¿Quieres comer dentro de la casa?

9. ¿Quién está junto a mí?

10. ¿Por qué trabajarás (en) el jueves?

11. El buho está encima de la cueva.

12. ¿Duerme en el mercado?

13. Vivo gracias a ti.

14. Subiremos sobre la piedra.

15. ¿Llorarás por mí cuando yo muera?

16. ¿Cuándo entrará la serpiente en la arena?

17. Bajaremos a (en) la tierra.

Page 78: Curso náhuatl

78

Curso sencillo de Náhuatl

18. Vive entre los conejos.

19. Vives junto a las sementeras.

20. Harán ellos su trabajo gracias a ti.

70. reduplIcacIón en los verbos

Si se duplica la primera sílaba del verbo se indica una acción repetitiva o continuada. Por tanto, yejuatl chochoka se puede traducir como “él llora y llora”, “llora continuamente”, “sigue llorando” o “se la pasa llorando”. Aquí se traducirá como “llora y llora”. Ejemplos:

Yejuatl kinteteki xochitl Nikokochi

Tichochokah Yejuantin tlapapakah

Amejuantin antlapopouaj

El corta y corta flores.Duermo y duermo. Lloramos y lloramos. Ellos lavan y lavan.Ustedes cuentan y cuentan.

71. traducIr

1. Xuan chochoka.

2. Malintsin tlapapaka.

3. Tikintetekij xochitl.

4. Yejuantin kokochij.

5. Titlakokouaskej.

6. Nitlananamakas.

7. Tejuatl tikalpapakas.

8. Yejuatl tlakuakua.

9. Nitepopouas.

10. ¿Yejuantin tetemosouej?

Page 79: Curso náhuatl

79

Lección XI

72. los números

En nahuatl la numeración es vigesimal, contando por veintenas divi-didas en unidades de cinco.

1 2 3 4 5 6 7 8 9

10 11

12

13

14

15 16

17

18

19

se ome yeyi naui makuili chikuasen 5 + 1chikome 5 + 2chikueyi 5 + 3chiknaui 5 + 4majtlaktli majtlaktli onse majtlaktli iuan semajtlaktli omome majtlaktli iuan omemajtlaktli omeyi majtlaktli iuan yeyimajtlaktli onnaui majtlaktli iuan nauikaxtoli kaxtoli onse kaxtoli iuan sekaxtoli omome kaxtoli iuan omekaxtoli omeyi kaxtoli iuan yeyikaxtoli onnaui kaxtoli iuan naui

Page 80: Curso náhuatl

80

Curso sencillo de Náhuatl

20

21 22 25 30 35 40

43

50 60

80

100

120

140

200

300

400 420

sempouali una kuenta = se poualisempouali onse sempouali omome sempouali ommakuili sempouali ommajtlaktli sempouali onkaxtoli ompouali dos kuentas = ome poualiompouali omeyi dos kuentas + 3ompouali ommajtlaktli yepouali tres cuentasnaupouali cuatro cuentasmakuilpouali cinco cuentaschikuasempouali seis cuentaschikompouali siete cuentasmajtlakpouali diez cuentaskaxtolpouali quince cuentassentsontli sentsontli onsempouali 400 + una cuenta

Hoy día es raro que se utilicen números en el sistema antiguo mayores de 100. Por lo general se escucha ce ciento (100), ome ciento (200), ce mil (1000), nahui mil (4000), etc.

El dinero por lo general es contado en unidades de tomines o reales (doce centavos y medio). Así es que 25 centavos será ome tomin, 50 cen-

Page 81: Curso náhuatl

81

Lección XI

tavos nahui tomin. Un peso puede ser chicueyi tomin o ce peso. Tomin también significa “dinero”.

Los números ordinales se expresan al colocar inic antes del número: inic ce: primero, inic ome: segundo, etc.

73. traducIr

1. chikome

2. ome

3. se

4. inik se

5. inik naui

6. chiknaui

7. inik chiknaui

8. kaxtoli

9. inik makuili

10. chikuasen

11. inik chikuasen

12. majtlaktli

13. kaxtoli omome

14. majtlaktli omome

15. sempouali

16. majtlaktli omeyi

17. sempouali ommakuili

18. kaxtoli omeyi

19. sempouali omome

20. sempouali ommajtlaktli

21. sentsontli

22. ik sentsontli

23. ompouali

24. inik ompouali

25. sempouali onkaxtoli onse

26. makuilpouali

27. inik makuilpouali

28. naupouali

29. naupouali ommajtlaktli

30. yepouali

Page 82: Curso náhuatl

82

Curso sencillo de Náhuatl

31. yepouali onkaxtoli

32. yepouali onkaxtoli onnaui

33. sempouali ommajtlaktli onse

34. chiknaupouali

35. kaxtoli onnaui

36. ompouali onkaxtoli

37. majtlakpouali

38. kaxtolpouali

39. inik kaxtoli

40. inik majtlaktli

74. traducIr

1. 6

2. 15

3. 20

4. 10

5. 5

6. 17

7. 2

8. 4

9. 19

10. 30

11. 50

12. 8

13. 14

14. 11

15. 18

16. 23

17. 13

18. 12

19. 26

20. 21

21. 30

22. 25

23. 35

24. 31

25. 100

26. 80

Page 83: Curso náhuatl

83

Lección XI

27. 55

28. 99

75. las formas plurales

Hoy día se acostumbra pluralizar no sólo los sustantivos sino otras for-mas como los adjetivos. Se advierte que el sistema de pluralizar es has-ta cierto punto irregular y que no es raro que un sustantivo tenga varias formas. “Casas” puede ser cacal, calmeh, caltin, cacalmeh, cacaltin. Las siguientes reglas pueden servir de guía:

1. Sustantivos en -tl llevan -meh. Ejemplos: petlameh, tlacameh, ci-huameh, xochimeh.

2. Sustantivos en -li, -tli o -in llevan -tin. Ejemplos: caltin, teopantin, tlaxcaltin, tahtin, michtin.

3. Los plurales también se pueden formar por medio de la duplicación de la primera sílaba. Ejemplos: tatah: padres, cacal: casas, pipil: niños.

4. Es común que tanto la primera como la última sílaba se pluralicen. Ejemplos: pipiltin, cocoyomeh, xoxochimeh.

29. 85

30. 400

76. traducIr

1. naui auakamej

2. ome metlamej

3. yeyi memetlamej

4. makuili kaxtin

5. majtlaktli chiltin

6. sempouali chichiltin

7. chiknaui teomej

8. chikome ojtin

Page 84: Curso náhuatl

84

Curso sencillo de Náhuatl

9. chikueyi koyomej

10. makuili kokoyomej

11. naui kaltin

12. yeyi kakaxtin

13. ome teopantin

14. chikuasen ostomej

15. ome maseualtin

16. naui mamaseualtin

17. makuili koamej

18. chikome tepemej

19. chikueyi tetepemej

20. chiknaui tonaltin

21. yeyi tetemej

22. makuili tepankaltin

23. ome teopantin

24. sempouali tlaxkaltin

25. kaxtoli xochimej

26. chikome pipiltin

27. chikuasen sisiuamej

28. makuili tlakamej

29. chiknaui kakaltin

30. ome koltin

Page 85: Curso náhuatl

85

77. el ImperatIvo

Para formar el imperativo se antepone xi- al verbo en el singular (xi-kiza: sal) y en el plural xi- más el postfijo -kan (xi-kiza-kan: salgan ustedes). Cuando el verbo termina en -ia u -oua por lo general se elimina la última vocal. Por ejemplo, “Busca la piedra” (de temoua) es xiktemo in tetl y “Pon la sal” (de tlalia) es xiktlali in istatl. Ejemplos:

Lección XII

Xichoka Amo xichoka

Xinemikan Xiknamaka mokal

Xitlakuakan Xikteki in xochitl

Xiktekikan in petlatl Xitlaxkalchiua

Xikchiuakan se kali Xikpaka in kaxitl

Llora No llores Vivan ustedes Vende tu casa Coman ustedes Corta la flor Corten el petate Haz tortillas Hagan una casa Lava el plato

78. traducIr

1. Xikimpoua kakaltin.

2. Xikimpouakan tetemej.

3. Xikalpoua.

4. Xikkua in tochtli.

5. Amo xikkua in itskuintli.

6. Amo xiktokakan in tlakatl.

7. Amo xikisakan.

8. Amo xichoka.

9. Xichochi nikan.

10. Xikalchiuakan.

11. Xitlanamaka tiankisko.

12. Xikitta noteopan.

Page 86: Curso náhuatl

86

Curso sencillo de Náhuatl

13. Xinemikan nikan.

14. Xikittakan ipetlau.

15. Xikpaka in kaxitl.

16. Xitekiti ompa.

17. Xipetlachiuakan.

18. Xitlaxkalchiuakan.

19. Xitlakua.

20. Xikteki in mekatl.

21. Xikisa.

22. Xitlapoua.

23. Xikpakakan amokaltsin.

24. Amo xikisa.

25. Amo xochochi axkan.

26. Amo xichochikan.

27. Xiyau teopantsinko.

28. Amo xitekiti.

29. Amo xiknamaka motepankal.

30. Xikkoua in chokolatl.

79. traducIr

1. Salgan ustedes.

2. Compra la silla.

3. No comas la carne.

4. Vende el metate.

5. Mira mi comida.

6. Miren la cueva.

7. Haz un camino.

8. Haz casas.

9. Hagan el trabajo.

10. Lava la canasta.

11. Cuenta (cosas).

12. No cuentes (gente).

13. Vivan ustedes.

14. Corta la flor.

15. No cortes el cordón.

16. Miren el plato.

17. Cuenten (gente).

18. No duermas ahora.

Page 87: Curso náhuatl

87

Lección XII

19. Vende (cosas). 20. Vendan (cosas).

80. ma y makamo

Es común utilizar las formas ma (que) y macamo (que no) antes de las formas imperativas y a veces antes de las indicativas. Suavizan lo abrupto del imperativo y se pueden traducir como “ojalá” y “ojalá no”. Ejemplos:

Ma xitlakua.

Ma xikochikan.

Makamo xitleko.

Makamo xikisakan.

Que comas. Ojalá comas. Que coman ustedes. Ojalá coman ustedes. Que no subas. Ojalá no subas. Que no suban ustedes. Ojalá no suban.

81.

El postfijo -kan se puede utilizar en las tres personas plurales. Ejem-plos:

Ma tikisakan.

Ma xikisakan.

Ma kisakan.

Ojalá salgamos. Salgan ustedes. Ojalá salgan. Que salgan ellos. Ojalá salgan.

Page 88: Curso náhuatl

88

Curso sencillo de Náhuatl

82.

ma y makamo, además de utilizarse con el imperativo, se pueden prepo-ner a las otras personas del verbo. Ejemplos:

Ma tlapoua.

Makamo choka.

Ma nikpeua.

Ma tikalakikan.

Ojalá él cuente. Ojalá no llore él. Que yo comience. Ojalá yo comience. Que entremos. Ojalá entremos.

83. traducIr

1. Makamo xichoka.

2. Ma xikuika.

3. Ma xikkuakan in istatl.

4. Makamo xikpaukan in tisatl.

5. Xikkoua tejuatl in amatl.

6. Ma niknamaka notlal.

7. Makamo nichoka mostla.

8. Ma kinotsa yejuatl in konetl.

9. Xiknotsakan amosiuatsitsin.

Page 89: Curso náhuatl

89

Lección XII

10. Makamo uala ikol in pili.

11. Ma tikpaleuikan sisiuamej.

12. Xikpaleui in tlakatl.

13. Xikpaleuikan nopil.

14. Ma kipaleuikan yejuantin in sijtsintli.

15. Makamo titlachichinakan.

16. Xikpopoluikan in piltsintli in Xuan.

17. Ma xikpopolui in Malintsin.

18. Ma amo timikikan.

19. Makamo nimiki mostla.

20. Xitekitikan.

84. traducIr

1. Trabaja mañana.

2. Ojalá venga él mañana.

3. Ojalá salga yo.

4. Ojalá no salgamos diario.

5. Ojalá perdonen ellos al sacerdote.

6. Ojalá no entren ellos.

7. Ojalá los niños no coman el gis.

Page 90: Curso náhuatl

90

Curso sencillo de Náhuatl

8. Ojalá que no entres.

9. Ojalá que entren ustedes.

10. Ojalá que yo haga el trabajo.

11. No compres la fruta.

12. Ojalá que vendamos nuestra casa.

13. Ojalá coma él.

14. Come.

15. Ojalá no lloremos.

16. No lloren ustedes.

17. Ojalá no muramos.

18. Ojalá traiga él la masa.

19. Perdona al abuelo.

20. Ojalá laves el metate.

Page 91: Curso náhuatl

91

85. los pronombres personales

Los pronombres personales como objetos del verbo son los siguientes:

Lección XIII

nech mits k, ki tech

amech kin

me, a mí te, a ti lo, le (a él)nos, a nosotros los, les (a ustedes)los, les (a ellos)

Ejemplos:

NimitstokaTinechtoka

NiktokaXuan techtoka

Yejuatl amechtokaTikintoca

Yo te entierro Tú me entierras Yo lo entierro Juan nos entierra El los entierra a ustedesTú los entierras a ellos

86. traducIr

1. Nejuatl nimitsmaka naui tomin.

2. Xinechmaka ome tomin.

3. Yejuatl kimaka tomin.

4. Yejuantin nechnamakaj se kaxitl.

5. ¿Tinechpopoluis?

Page 92: Curso náhuatl

92

Curso sencillo de Náhuatl

6. ¿Amejuantin ankimpaleuiskej?

7. Malintsin techpoua.

8. Xinechtoka.

9. Nimitspaleuis.

10. Nikintoka.

11. Yejuantin kitokaj.

12. Amejuantin annechtokaj.

13. Nikneki techmakas se amoxtli.

14. Yejuatl nikimpoua.

15. In tlakatl amechitta.

87. traducIr

1. Ellos lo entierran.

2. Yo los entierro.

3. Quiero que lo laves.

4. El los lava.

5. Yo te perdono.

6. Quiero que me des dinero.

7. ¿Tú me hablarás?

8. Dime la palabra.

9. Juan nos cuenta.

10. El me vende un plato.

11. Lo dejaremos mañana.

12. No te ayudaré.

13. No te ayudaremos.

14. ¿Por qué me dejas?

15. ¿Por qué me dejarás?

16. ¿No me perdonas?

Page 93: Curso náhuatl

93

Lección XIII

17. Perdónale.

18. Dame 50 centavos.

19. Entiérrame aquí.

20. Véndeme tu corral.

88. traducIr y analizar los siguientes versos

Nonantsin ijkuak nimikis motlekuilpan xinechtoka. Ijkuak tias titlaxkalchiuas ompa nopampa xichoka. Intla akin mistlatlanis “Nonantsin ¿tleka tichoka?” Xikilui “Ka xoxoktik in kuauitl iuan nechchochoktia ika sesenka popoka”

NOTA: Las seis personas del verbo yau: ir en el presente son: niau - tiau - yau - tiui - anui - ui. En el futuro son: nias - tias - yas - tiaskej - anyaske - yaskeh.

89. contestar

1. ¿Kampa tinechtokas?

2. ¿Kampa ka motlekuil?

3. ¿Tlen itik motlekuil?

4. ¿Tlen tikchiuas motlekuilpan?

5. ¿Akin tlaxkalchiuas?

6. ¿Akin mitslatlanis?

7. ¿Tlen tikiluis?

8. ¿Tlen xoxoktik?

9. ¿Akin chokas?

10. ¿Tlaka tichokas?

Page 94: Curso náhuatl

94

Curso sencillo de Náhuatl

90. el gerundIo

Para formar el gerundio (-ando, -iendo) se utilizan -tika para el singu-lar y -tikatej para el plural. Ejemplos:

Yeuatl chokatika Kichiuatika ikal

Nechmakatika tomin ¿Titepouatika?

¿Tixochtekitikatej? Siuatl petlachiuatika

¿Antlakuatikatej? Nitlanamakatika

¿Akin tlakouatika? ¿Yeuatl tekititika?

El está llorando Está haciendo su casaMe está dando dinero¿Estás contando gente? ¿Estamos contando flores? La mujer está haciendo petates¿Están comiendo ustedes? Estoy vendiendo ¿Quién está comprando? ¿El está trabajando?

91. traducIr

1. Tiknotsatikatej pili.

2. Timitsnotsatikatej axkan.

3. Motaj amo kintekitika tsatsapomej.

4. Tiktekitikatej in tsapotl.

5. Tichokatika.

6. Yejuatl nechpalouatika.

7. ¿Anxochmanatikatej?

8. Nimitsnamakatika xikaltin.

9. Kinotsatikatej itskuintli.

Page 95: Curso náhuatl

95

Lección XIII

10. Yejuantin mitsnotsakatikatej.

11. Tejuantin timitsnotsatikatej.

12. ¿Tlen tikkouatika?

13. ¿Tlen kikouatika?

14. Isiuau in tlakatl tlanamakatika.

15. Nitlapakatika.

92. traducIr

1. ¿Me estás llamando?

2. Te estoy llamando.

3. Estamos cantando.

4. ¿Están pasando ustedes?

5. Te estamos llamando.

6. Estoy haciendo petates.

7. Estamos haciendo cordones.

8. ¿Quién me está dando dinero?

9. ¿Por qué te están vendiendo (cosas)?

10. ¿Por qué estamos lavando?

11. Estoy comenzando mi trabajo.

12. ¿Quién lo está comenzando?

Page 96: Curso náhuatl

96

Curso sencillo de Náhuatl

13. ¿Dónde está comiendo él?

14. Ellos están durmiendo.

15. Ustedes están llorando.

Page 97: Curso náhuatl

97

93. el pretérIto Imperfecto

Para formar este tiempo se agrega -a a los verbos que terminan en -i, -ya a los verbos que terminan en -a y -aya a los que terminan en -o. Para el plural las terminaciones son -ah, -yah y -ayah. Ejemplos:

Lección XIV

Nikochia Nichokaya Nitlekoaya Tipanoaya

Titlapakayah Antemoyah

Nemia Ni kittaya Tlakuaya Niktekia

Yo dormía Yo lloraba Yo subía Tú pasabas Lavábamos Ustedes bajaban El vivía Yo lo veía Ellos comían Yo lo cortaba

Nota: Debe advertirse que en los dialectos modernos es común an-teponer una o- a estas formas. Ejemplos: onichokaya: yo lloraba, otlakuaya: ellos comían. También es frecuente que todos los verbos (tanto los que ter-minan en -i como en -a y -o) lleven la terminación -aya.

94. traducIr

1. Tejuantin tinemiaj.

2. Tejuatl iuan Xuan annemiaj.

3. Nejuatl niknekia tlakuali.

4. ¿Tiknekia tejuatl se amoxtli?

Page 98: Curso náhuatl

98

Curso sencillo de Náhuatl

5. ¿Kampa titemoayaj tejuantin?

6. ¿Yejuantin kampa panoayaj?

7. Nikinpouaya miakej tetepemej.

8. Yejuatl tlapouaya.

9. In tlanamakani amo tenamakaya.

10. In tlakouani amo tekouaya.

11. ¿Antlaxkalchiuayaj?

12. ¿Kenin antlanamakayaj amejuantin?

13. ¿Tleka tipetlakouaya tejuatl?

14. ¿Tleka titlapapakaya?

15. ¿Tleka tichochokaya?

16. Inamik in siuatsintli amo kisaya.

17. Nejuatl nikisaya momostla.

18. ¿Yejuantin tlakuayaj nikan?

19. ¿Amejuantin antlaxkalkuayaj?

20. Nitekitia ompa imil in notaj.

95. traducIr

1. Yo comía dentro de la casa.

2. Tú comías tortillas.

Page 99: Curso náhuatl

99

Lección XIV

3. El lloraba por nosotros.

4. Salíamos temprano.

5. ¿Dónde vivían ustedes?

6. ¿Por qué lavaban y lavaban ellos?

7. Hacíamos un corral.

8. ¿Por qué entrabas temprano?

9. ¿Quién lo hacía?

10. ¿Dónde trabajabas?

11. ¿Vendías comida?

12. ¿Qué dábamos?

13. ¿Enterrabas el dinero?

14. ¿Te daban ellos fruta?

15. Nos daban un papel blanco.

16. ¿Cómo vendías papel?

17. ¿Cómo vendían ustedes?

18. ¿Quién contaba gente?

19. Yo no trabajaba contigo.

20. ¿Cuándo trabajaban ellos?

21. ¿Por qué vivías aquí?

22. ¿Ustedes hacían comida?

Page 100: Curso náhuatl

100

Curso sencillo de Náhuatl

23. ¿Quién cortaba flores?

24. ¿Quién cortaba y cortaba (cosas)?

25. Yo lloraba y lloraba.

96. traducIr

Xuana se siuatl chantiaya ipan altepetl itoka Istakpetlakalko. Kimpiaya inamik iuan yeyi pipil-toton. Inamik, itoka Mikeltsin, te-kitia ipanitlaltin teopantli. Ompa tatokaya. Xuana tekitia tiankisko. Ompa tlanamakaya. Kinnamakaya pepetlamej iuan tilmajtin. Kisaya kualkan nochtin in tonaltin iuan oyeya altepetl. Miakej tlakamej iuan sisiuamej kinkouayaj ipepetla-mej iuan itilmajtin in Xuana.

97. contestar

1. ¿Kampa chantiaya Xuana?

2. ¿Tlen itoka ialtepetsin?

3. ¿Kipiaya inon siuatsintli inamik?

4. ¿Tlen itoka inon tlakatsintli?

5. ¿Akin Mikeltsin?

6. Kexki pipiltoton kimpiayaj yejuantin?

Page 101: Curso náhuatl

101

Lección XIV

7. ¿Tekitiaj Xuana iuan Mikeltsin?

8. ¿Kampa tekitia inamik in Xuana?

9. ¿Tlen kichiuaya inon tlakatl ompa?

10. ¿Iuan Xuana kampa tekitia?

11. ¿Tlakouaya noso tlanamakaya isiuau in Mikeltsin?

12. ¿Tlen kinamakaya tiankisko?

13. ¿Ipiltoton tlanamakayaj tiankisko noijki?

14. ¿Akin kinkouaya ipepetlamej in Xuana?

15. ¿Kampa kinuikayaj yejuantin pepetlamej iuan tilmajtin?

98. el futuro

También se utilizará como complemento de las formas pretéritas. Ejemplos:

Yo quería comer Le decía que comiera

Niknekia nitlakuas Nikiluia tlakuas

99. traducIr

1. Yejuatl kinekia nitlakuas.

2. Niknekia titlakuas.

3. Tejuantin tiknekiaj titlapakas.

Page 102: Curso náhuatl

102

Curso sencillo de Náhuatl

4. Yejuantin kinekiaj titlanamakaskej.

5. Yejuatl kinekia nejuatl nikochis.

6. Niknekia tejuatl tinemis.

7. ¿Akin kinekia amejuantin ankisaskej?

8. Kinekia yejuatl tikalakiskej.

9. Amo niknekia tejuatl tichokas.

10. Tejuantin tinekiaj Malintsin nemis.

100. traducIr

1. Nejuatl nikimpouaya ompouali ommajtlaktli tekolomej.

2. Amo nikneki chilmamakan; nikneki yejuatl auakanamakas.

3. Tikimpiayaj makuilpouali iuan kaxtoli peso.

4. Amo tichantiayaj kalixko; tichantiayaj kalnapantla.

5. Yejuantin chochoka topampa; choka ipampa amo tikpiaj tomin.

6. ¿Akin chantiaya ompa itlantsinko Xuan?

7. Ijkuak tikochiskej, yejuatl tekitis imiltsinko.

8. Tokal amo uejka ka. ¡Xikitta!

Page 103: Curso náhuatl

103

101. el pretérIto perfecto

Para formar el pretérito perfecto se deben seguir las reglas que se dan en seguida. Debe advertirse que existen irregularidades y que algunos ver-bos tienen dos formas, tanto en la lengua clásica como en los dialectos modernos. En el Vocabulario de Molina y en el diccionario de Siméon se da el pretérito de cada uno de los verbos. Las siguientes reglas pueden seguir de guía al principiante.

1. Verbos en -ka. choka: chokak; paka: pakak; kuika: kuikak; maka: makak; toka: tokak.

2. Verbos en consonante (que no sea -k) seguida de -i o -a. nemi: nen; neki: nek; kochi: koch; mati: mat; miki: mik; kisa: kis; teki: tek; tekiti: tekit.

3. Verbos en -aua, -eua, -iua, -oua. kaua: kau; peua: peu; poua: pou; koua: kou; chiua: chiu.

4. Verbos en -ia. chantia: chanti; iluia: ilui; paleuia: paleui; tlalia: tlali.

5. Otros pretéritos. pia: pix; asi: asik; itta: ittak; kua: kua.

6. Además, a todas estas formas habrá que anteponer la partícula o-. Para el plural se agregará -kej.

Ejemplos:

Lección XV

o-ni-chokak: lloré o-ti-chokak: lloraste o-chokak: lloró o-ti-chokak-kej: lloramos o-an-chokak-kej: lloraron ustedes o-chokak-kej: lloraron

o-ni-nen: viví o-ti-nen: viviste o-nen: vivió o-ti-nen-kej: vivimos o-an-nen-kej: vivieron ustedes o-nen-kej: vivieron

Page 104: Curso náhuatl

104

Curso sencillo de Náhuatl

Onikoch. Otinen.

Otikkau mokal. Ochokak ipampa onimik.

Onikochiu nokal. Otikkoukej chili.

Otitepoukej. Oantlapakakkej. Onechpaleuikej.

Oniktek se xochitl.

Dormí. Viviste. Dejaste tu casa. Lloró porque morí. Hice mi casa. Compramos chile. Contamos gente. Lavaron ustedes. Me ayudaron. Corté una flor.

102. traducIr

1. Oniknek chokolatl.

2. Otiknek tomin.

3. Pili okinek tomin.

4. Otiknekkej tlali.

5. Oankinekkej tetl.

6. Okinekkej petlatl.

7. Xuan onechilui “kema”.

8. Onichanti ompa.

9. Oanchokakkej.

10. Yejuatl omik.

#103. TRADUCIR:

1. Juan comió.

2. ¿Trabajaste aquí?

3. ¿Comiste la tortilla?

4. ¿Me diste el dinero?

5. ¿Quién lo supo?

6. Salieron ellos?

7. Me ayudaste.

8. Cortamos el papel.

9. No comimos el conejo.

10. ¿Cuándo saliste?

Page 105: Curso náhuatl

105

Lección XV

11. Lloraste.

12. Dormiste.

13. No murió él.

14. ¿Hiciste tu casa?

15. ¿Quién hizo el plato?

104. traducIr al español y cambIar a pretérIto

1. Xuan kochi nikan.

2. Niktoka in tetl.

3. Titlakuaj.

4. Titlakua tejuatl.

5. ¿Kineki tlapakas?

6. Nikneki nitlapakas.

7. Ankisaj amejuantin.

8. ¿Titlanamaka?

9. Pili kineki chokas.

10. Yejuantin tlapouaj.

105. traducIr

Si hay algún verbo que indique acción no realizada se pondrá en el futuro.

1. Ella lloró porque murió su abuelo.

2. Yo salí porque quise.

3. Lavamos y lavamos la piedra.

4. ¿Supiste que él llegó?

5. Ustedes quisieron comprar un libro.

6. Ellos entraron y trabajaron.

Page 106: Curso náhuatl

106

Curso sencillo de Náhuatl

7. ¿Por qué le dijiste “no”?

8. ¿Quién quiso dejar a su niño aquí?

9. Yo quise salir y trabajar.

10. ¿Cuándo quisiste cantar?

11. ¿Vendiste en el mercado?

12. Nuestro niño quiso llorar.

13. ¿Quién te lo dijo?

14. Me ayudó y me dejó.

15. ¿Te ayudaron ellos?

106. traducIr

Itekiu siuatsintli

1. Siuatsintli ka ichan. 2. Tekiti nochi in tonali. 3. San ika seua tla-posonia tlen kintlaitiskej ipiluan. 4. Tla ye ueueyitoton yaue temachti-loyan. 5. Ijkuak yoyajkej kokonej temachtiloyan, nantli yau tiankisko tlakouas. 6. Ijkuak ualaskej ipiluan, tlakuaskej.

(De un texto de la zona de Necaxa, Puebla).

Page 107: Curso náhuatl

107

Lección XV

107. contestar

1. ¿Kampa ka siuatsintli?

2. ¿Tlen kichiua nochi in tonali?

3. ¿Tlaka tlaposonia?

4. ¿Akin tlaitis?

5. Ipiluan ye ueueyitoton?

6. ¿Kampa yaue kokonej?

7. ¿Kampa ka temachtiloyan?

8. ¿Kampa yau nantli?

9. ¿Tlen kichiua tiankisko?

10. ¿Tlen kikuaskej kokonej?

Page 108: Curso náhuatl

108

Curso sencillo de Náhuatl

Page 109: Curso náhuatl

109

108. las formas expresIvas

Las formas expresivas son las siguientes:

Lección XVI

no to

mo

me nos te se os

Ejemplos:

Ninotlalia Timotoka

Meua Titopakaj

Anmopouaj Moseuiaj

me siento te entierras se levanta nos lavamos se cuentan ustedes se descansan

Debe advertirse que el reflexivo se usa en muchos casos en nahuatl cuando no se usaría en español, y que se utiliza en formas verbales como reverencial. También hay que notar que en muchos dialectos no existen las dos primeras personas no- y to-, utilizándose solamente mo- para las seis personas.

109. traducIr

1. Ninotoka

2. Timeua

3. Motlalia

4. Ninotlalia

Page 110: Curso náhuatl

110

Curso sencillo de Náhuatl

5. Titonamakaj

6. Anmopakaj

7. Motlaliaj

8. Nineua

9. Monamaka

10. Mokokoua

11. Ninonanaka

12. Timokokoua

13. Motlalia

14. Motlaliaj

15. Titoseuiaj

16. Mokokouaj

17. Nineua

18. Ninokokoua

19. Moseuia

20. Ninoseuia

110. la forma causativa

Un verbo se vuelve causativo al agregarle las terminaciones -tia o -ltia. Ejemplos:

paka: lavar choka: llorar miki: morir

pakaltia: hacer lavar, mandar lavarchoktia: hacer llorar

miktia: hacer morir, matar

111. la forma aplIcatIva

Se agregan las partículas -ilia o -lilia a la raíz del verbo para indicar qué o quién es el objeto de la acción. El sentido es reverencial.

Nikpakilia ipetlatsin in nochijtsinNikchiuilia ikaltsin in notajtsin

Le lavo su petate a mi abuelaLe hago su casa a mi padre

Page 111: Curso náhuatl

111

Lección XVI

112. el reverencIal compuesto de formas causatIvas y aplIcatIvas

Hoy día se utilizan estas formas, combinadas con el reflexi-vo, casi exclusivamente con un sentido reverencial. En el pretérito y en el imperativo es frecuente que aparezca -tsino como terminación. Para el fin de estas lecciones, el estudiante debe conformarse con recono-cerlas. Encontrará las reglas completas en las gramáticas que se citaron en la sección #1. Obsérvense los siguientes ejemplos:

Xinechmoluili: díme o dígame usted xi- imperativo, -nech- a mí, -mo- reflexivo-reve-

rencial, -ilhuia- decir, -ili reverencial

¿Tlen timonekiltia?: ¿qué quieres? ti- tú, -mo- reflexivo-reverencial, -nequi- querer, -ltia reverencial

Anmotlajtoltiskej: hablarán ustedes an- ustedes ,

-mo- reflexivo-reverencial, -tlajtoua- hablar, -lti- reverencial, -skej futuro

113.

ANALIZAR. Las siguientes expresiones se encuentran en los textos que aparecen en las últimas lecciones.

1. Otimopanolti (pano): pasaste

2. Otimopanoltitzino (pano): pasaste

3. Xinechmoluili (iluia): díme

4. Timomachitia (mati): sabes

Page 112: Curso náhuatl

112

Curso sencillo de Náhuatl

5. Timotlahtoltis (tlajtoua): hablarás

6. Timotlahtoltia (tlajtoua): hablas

7. Timonekiltia (neki): quieres

8. Timixmachitia (ixmati): conoces

9. Timokochitia (kochi): duermes

10. Ximotlalitsino (tlalia): siéntate

11. Nimitsixmachitia (mati): te conozco

12. Xinechmotlapopoluili (popoluia): perdóname

13. Xinechmotlapopoluilitsino (popoluia): perdóname

14. Nechmoluilia (iluia): me dice

15. Onechmotlatlaneujtili (tlatlaneujtia): me prestó

16. Mitsmolhuilis (iluia): te dirá

17. Ximokalakilitsino (kalaki): ¡entra!

18. Timitis (i): beberás

19. Ximoseuitsino (seuia): ¡descansa!

20. Anmokochitiskej (kochi): ustedes descansarán

114. conversacIón

1. Petolo yau tiankistli ipan se al-tepetl iuan tlajtoua ika siuatsintli kinamaka xochikuali.

Pedro va al mercado en un pueblo y habla con una señora que vende fruta.

Page 113: Curso náhuatl

113

Lección XVI

2. Petolo: ¿Kenin otimopanol-titsino, nonantsin? Xinechmol- uili ¿kexki inin tsapotl?

3. Siuatl: Kuali, tlasojkamati. Yeyi tsapotl ika naui tomin. Kuali timo-machitia timotlajtoltis maseualko-pa.

4. Petolo: Kemakatsin, tepitsin niknati. San yolik xinechmoluili. Nikan katej naui tomin.

5. Siuatl: Tlasojkamati, notajtsin.

6. Petolo: Xinechmoluili ¿kampa ka in Tekolotlan ojtli? ¿Ok uejka ka?

7. Siuatl: Amo uejka. ¿Timonekiltia timixmachitia inon altepetontli?

8. Petolo: Axkan amo. San nikan oniuala ipampa mostla kisa iluitl. ¿Kampa nikochis?

9. Siuatl: Nikan chantia nonantsin. ¿Timonekiltia timokochitis ichant-sinko?

10. Petolo: Kemakatsin, tlasojka-mati uel miak.

11. Siuatl: Axkan ompa niau noijki.

12. Yeuantin asij ompa iuan kalaki siuatl.

13. Siuatl: Nonantsin, notlan uala se koyotl Mexijko chantia.

¿Cómo la ha pasado usted, señora? Dígame ¿cuánto (cuesta) este sapo-te?

Bien, gracias. Tres zapotes por cin-cuenta centavos. Sabe usted hablar bien el mexicano.

Sí, un poco. Nomás dígame despa-cio. Aquí están los cincuenta centa-vos.

Gracias, señor.

Dígame, ¿dónde estáel camino de Tecolotlan? ¿Todavía está lejos?

No está lejos. ¿Quiere usted conocer ese pueblito?

Ahora no. Sólo vine aquí porque mañana es (sale) la fiesta. ¿Dónde dormiré?

Aquí vive mi madre. ¿Quiere usted dormir en su casa?

Sí, muchas gracias.

Ahora voy allá también.

Llegan allá y entra la mujer.

Mamá, conmigo viene un citadino que vive en México.

Page 114: Curso náhuatl

114

Curso sencillo de Náhuatl

14. Nantli: ¿Kampa ka? Kitta. Xi-mopanoltitsino, ximotlalitsino.

15. Petolo: Tlasojkamati uel miak, nonantsin. Senka paki noyolou ni-mitsmixmachitia.

16. Siuatl: Yeuatl kineki kittas iluitl mostla iuan amo kimati kampa ko-chis.

17. Nantli: Nikan katej kali iuan tlakuali.

18. Petolo: Tlasojkamati uel miak.

19. Nantli: Nikan kochi okse koyotl noijki. Kimpia naui tonali nikan.

20. Petolo: ¿Amo chantia nikan?

21. Nantli: Amotsin. San teki-ti nikan ipampa iluitl. Kinamaka neuktli tiankisko. San tepitsin ki-mati tlajtos maseualkopa.

22. Siuatl: Xinechmotlapopoluilit-sino. Niau tlakualchiualoyan.

23. Nantli: Tlaxkalchiuas. ¿Timo-nekiltia se kaxitl moli ika tlaxkali?

¿Dónde está? Lo ve. Pase usted, siéntese.

Muchas gracias, señora. Me da mu-cho gusto conocerla.

Quiere ver la fiesta mañana y no sabe dónde dormir.

Aquí hay casa y comida.

Muchas gracias.

Aquí duerme otro citadino tam-bién. Tiene cuatro días aquí.

¿No vive aquí?

No. Sólo trabaja aquí por la fiesta. Vende pulque en el mercado. Sólo habla poco de mexicano.

Perdóneme. Voy a la cocina.

Hará tortillas. ¿Quiere usted un plato de mole con tortillas?

(De los apuntes del curso de R.H. Barlow)

Page 115: Curso náhuatl

115

Lección XVI

115. contestar

1. ¿Kampa yau Petolo?

2. ¿Tlajtoua ika tlakatl tiankisko?

3. ¿Tlen kinamaka siuatsintli?

4. ¿Tlen kiluia Petolo?

5. ¿Kineki kikouas itla?

6. ¿Tlen kitlatlania Petolo?

7. ¿Tlen kinankilia siuatl?

8. ¿Petolo kimati mexijkatlajtoli?

9. ¿Tleka kineki Petolo in siuatl tlajtos yolik?

10. ¿Akin kineki kittas iluitl?

11. ¿Tlen kiluia inan in siuatl?

12. ¿Okse koyotl kochi ipan altepetl?

13. ¿Kexki tonali kimpia ompa?

14. ¿Akin kinamaka neuktli?

15. ¿In neuknamakani tlajtoua maseualkopa?

Page 116: Curso náhuatl

116

Curso sencillo de Náhuatl

Page 117: Curso náhuatl

117

116.

Los ADJETIVOS, que pueden colocarse antes o después del objeto, se derivan en gran parte de sustentivos y verbos. Ejemplos:

Lección XVII

chili chichiltik

istatl istak

tlili tliltik

chipaua chipauak

kokoua kokoxki

chile rojo

sal blanco

tinta negro

limpiar limpio

enfermar enfermo

117. traducIr

1. in yankuik tlali

2. ome istak tepemej

3. se tliltik kali

4. se kali ueue

5. chikauak tlakatl

6. in xoxoktik kuauitl

7. molkaxitl ueue

8. ueue teopantsintli

Page 118: Curso náhuatl

118

Curso sencillo de Náhuatl

9. in kuali teotl

10. in kuali tlaxkali

11. in siuatl kokoxki

12. motlaol yankuik

13. miak tlaoli

14. kuakualtsin xochimili

15. itleu chichiltik

16. in uey tonali

17. in kuali tlakuali

18. in tekitl amo kuali

19. in kilitl xoxoktik

20. in koyotl tomauak

118. traducIr

1. el hombre flaco

2. su petate viejo

3. la carne mala

4. todo el día

5. todas las mujeres

6. la iglesia bonita

7. la casa blanca

8. el niño negro

9. el corral limpio

10. la tierra nueva

11. el chocolate viejo

12. el viento frío

Page 119: Curso náhuatl

119

Lección XVII

13. la salsa verde

14. la carne roja

15. mi fuego nuevo

16. nuestro camino viejo

17. la mujer fuerte

18. la abuela enferma

19. la gran silla

20. la dulce vida.

119. traducIr

1. ¿Akin kipia in yankuik tlaxkali?

2. In ueue moli amo kuali. Amo nikneki.

3. ¿Tleka titlajtoua tejuatl ika tlakatl kokoxki?

4. Nochtin sisiuamej tekitij ipan yankuik tepankali.

5. ¿Kenin tikchiuaskej in uey ojtli?

6. In ueue sijtli onechkau miak tomin.

7. ¿Akin okitokak in ueue koli? Omik yalua.

8. Yejuatl amo chantiaya ipan kuakualtsin xochimili.

Page 120: Curso náhuatl

120

Curso sencillo de Náhuatl

9. Ualas in uey tonali ijkuak nitlajtos maseualkopa.

10. Axkan amo meua in itstik ejekatl.

120. traducIr y contestar

1. ¿Cuando vendrá el buen día?

2. ¿Dónde trabaja la mujer bonita?

3. ¿También quieres tú la salsa dulce?

4. ¿Por qué cantarán ellos la vieja canción?

5. ¿Qué comía el hombre fuerte?

6. ¿Todo el maíz está negro?

7. ¿Sabía el niño la canción bonita?

8. ¿Querrán ustedes ver la iglesia roja?

9. ¿La mujer buena hace mole negro?

10. ¿Mañana irás al cerro gordo?

Page 121: Curso náhuatl

121

Lección XVII

11. ¿Quién tiene el aguacate viejo?

12. ¿Viven ellos en la cueva negra?

13. ¿Duerme él en la casa nueva?

14. ¿Quieres que comamos el guajolote flaco?

15. ¿Cómo harás todo el trabajo nuevo?

16. ¿Es fuerte y bueno el atole?

17. ¿Iremos mañana al mercado viejo?

18. ¿Quieres que la buena mujer haga tortillas?

19. ¿Cuándo sabremos la canción bonita?

20. ¿Vendrán ustedes al corral blanco?

121. traducIr

1. Neuktli mochiua noso kisa itech metl.

2. Mokixtia nekuatl itech metl.

3. Kikixtia tlakatl nekuatl itik metl.

Page 122: Curso náhuatl

122

Curso sencillo de Náhuatl

4. Nekuatl tsopelik.

5. Kichiki metl.

6. Iuan kikixtia ika se akokotli.

7. Kitlalia nekuatl itik se kuetlaxtli.

8. Tla yotlachik, tlakatl yau ichan iuan kitlalia itik se xoktli chipauak.

9. Tla moneki uelik kisas neuktli, mopapakas xoktli ika tepitsin jere-stontli.

(De un texto de la zona de Necaxa, Puebla)

122. contestar

1. ¿Kampa katej memej, ixtlauapa noso itik chachantin?

2. ¿Tlen mokixtia itech metl?

3. ¿Akin kikixtia mekuatl?

4. ¿Nekuatl tsopelik?

5. ¿Akin tlachiki?

6. ¿Tlen kichiki in tlachikini?

7. ¿Kampa kitlalia nekuatl?

Page 123: Curso náhuatl

123

Lección XVII

8. ¿Kampa yau tlakatl ika nekuatl?

9. ¿Kampa kitlalia nekuatl ichantsinko?

10. ¿Tla kineki uelik neuktli, tlen kipapakas?

123. traducIr

Inemilis in maseualkonetl

1. In maseualkonetl, ijkuak kimpia majtlaktli xiuitl, ye kititlanij itajuan ipan mimiltin ma tlapaleui.

2. Inin konetl kinmakaj itlaxkal ik tlakuas tlakotonali.

3. San kualkan yau, ijkuak tonali kisa.

4. Asi tlakotonali.

5. Motlalia iuan tlakua.

6. Satepa tlami in tonali iuan chikuasen jora mokuepa ichan.

7. Asi iuan kimakaj itlakual iuan niman moteka.

8. Sesepa inin konetl amo tekiti isel.

9. Itekoj mimiltin kinuika ome noso yeyi okachi tekitinimej.

10. Sesepa yau ika itaj noso iikniuan.

(De un texto de la zona de Necaxa, Puebla)

Page 124: Curso náhuatl

124

Curso sencillo de Náhuatl

124. contestar

1. ¿Kexki xiuitl kimpia konetl ijkuak tekiti?

2. ¿Akin kititlani konetl ipan mimiltin?

3. ¿Tlen kiuika konetl ik tlakuas?

4. ¿Yau ijkuak tonali kisa?

5. ¿Tlen kichiua ipan mimiltin?

6. ¿Tlen kichiua tlakotonali?

7. ¿Tlen kikua?

8. ¿Mokuepa ichan tlakotonali?

9. ¿Keman mokuepa ichan?

10. ¿Ijkuak amo tekiti isel, akin tekiti itlan?

Page 125: Curso náhuatl

125

125. toponImIa

Algunos de los sufijos más comunes para formar los toponímicos na-huas son los siguientes:

1. -ko: lugar de. Ejemplos: Tlekuilko: lugar del hogar; Istakalko: lugar de la casa de la sal; Istakkalko: lugar de la casa blanca; Teopantsinko: lugar de la iglesita; Kaltonko: lugar de la casucha.

2. -tlan: lugar de. Cuando hay una l final en la raíz del sustantivo, -tlan pierde la t. Ejemplos: Tlaxkalan: lugar de las tortillas; Auakatlan: lugar de los aguacates; Siutlan: lugar de las mujeres; Kuikatlan: lugar de los cantos; Itskuintlan: lugar de los perros; Sempoualan: lugar de los veinte.

3. -tepek: lugar del cerro de. Koatepek: lugar del cerro de las serpientes; Chiltepek: lugar del cerro de los chiles; Masatepek: lugar del cerro de los venados.

4. -titlan: lugar de o junto al lugar de. Amatitlan: lugar de o junto a los papeles; Atoyatitlan: lugar de o junto al río; Michtitlan: lugar de o junto a los pescados.

5. -pan: lugar en o sobre. Apan: lugar en el agua; Xalpan: lugar en la arena; Kalpan: lugar en las casas.

6. -apan: lugar del río de. Uexoloapan: lugar del río de los guajolotes; Amaapan: lugar del río del papel; Xalapan: lugar del río de la arena.

7. -kan: lugar de. Frecuentemente se utiliza con la partícula hua que indica posesión. Koluakan: lugar de los que tienen abuelos; Akaluakan: lugar de los que tienen canoas; Koyouakan: lugar de los que tienen coyotes.

8. -k: lugar de. Tekoak: lugar de la serpiente de piedra; Atoyak: lugar del río.

9. -nauak: junto a. Kuaunauak: lugar junto a los árboles; Tochnauak:

Lección XVIII

Page 126: Curso náhuatl

126

Curso sencillo de Náhuatl

lugar junto a los conejos.

10. -ixko: frente a. Xalixko: frente a la arena; Tlalixko: lugar frente a la tierra; Tepetlixko: lugar frente al cerro.

11. -tikpak: encima de. Tepetikpak: lugar encima del cerro; Yopal-tikpak: lugar encima de las sillas; Ostotikpak: lugar encima de la cueva.

12. -tanko: lugar a la orilla de. Atenko: lugar a la orilla del agua; Tian-kistenko: lugar a la orilla del mercado; Tlaltenko: lugar a la orilla de la tierra.

126. traducIr

1. Xochimilko

2. Kochikalko

3. Xochitlan

4. Akaltsinko

5. Tochtlan

6. Tekoyotitlan

7. Tochtepek

8. Chilpan

9. Papaloapan

10. Papalotlan

11. Ostotikpak

12. Atikpak

13. Michapan

14. Mekakalko

15. Akaltonko

16. Papalotikpak

17. Metlaostok

18. Teokalko

19. Teokaltsinko

20. Tetlan

21. Xochikaltepek

22. Ystakmichuakan

23. Tekololkapan

24. Tekolotlan

Page 127: Curso náhuatl

127

Lección XVIII

25. Okuilan

26. Okuiltepek

27. Tonantsintla

28. Tonauak

29. Tlanauak

30. Chilan

127. traducIr. algunos de los sIguIentes toponímIcos tIenen más de una forma.

1. Lugar del cerro del mercado.

2. Lugar de la casita de madera.

3. Lugar de los que tienen petates negros.

4. Lugar junto a los petates viejos.

5. Lugar de la casa de fuego.

6. Lugar de la casa de madera.

7. Lugar del cerro de los quelites.

8. Lugar de las canoas nuevas.

9. Lugar junto al maíz.

10. Lugar del río de las mariposas blancas.

11. Lugar del cerro del maíz.

12. Lugar del cerro del comedor de gente.

13. Lugar de los que tienen papel.

14. Lugar de los cuatro.

Page 128: Curso náhuatl

128

Curso sencillo de Náhuatl

15. Lugar del cerro de los zapotes.

16. Lugar del cerro de los venados blancos.

17. Lugar de la fruta.

18. Lugar del niño de las flores.

19. Lugar a la orilla de la arena.

20. Lugar del niño negro.

21. Lugar del río de los corazones.

22. Lugar de los coyotes.

23. Lugar del cerro de los magueyes.

24. Lugar de la luna.

25. Lugar de la iglesilla.

26. Lugar junto a la comida.

27. Lugar de la cuevita.

28. Lugar a la orilla de la cueva.

29. Lugar de los árboles.

30. Lugar de las siete serpientes.

128. conversacIón

Tajtli, nantli iuan Malintsin yaue Masatepek

1. Tajtli: Nechmoluilia tlakatsintli mostla kuakualtsin tiankistli mot-

Page 129: Curso náhuatl

129

Lección XVIII

lalis Masatepek.

2. Nantli: ¿Mitsmoluilia kuakualtsin? ¿Monamaka xikaltin?

3. Tajtli: Ompa kuale se kiechuas tlen kinekis.

4. Nantli: ¿Akin mitstlatlaneutis kauayo? Amo tikpian tlen ika tiaskej.

5. Tajtli: Nias ika motajtsin. Uilis ajso kinekis techtlatlaneutis kauayo.

6. Nantli: Nechpaktia tiaskej; noijki Malintsin. Tejuantin tikixtiskej kimiltin.

7. Tajtli: San achi tepitsin niualas. Yau.

8. Malintsin: ¿Kampa ka kuaukali?

9. Nantli: Ompa, kampa kochi motajtsin.

10. Malintsin: ¿Tlen tlakuli niktlalis? Tikpiaj tlaxkali iuan tamali? Ua-lau in tajtli.

11. Tajtli: Onechmotlatlaneutili kauayo ika ipejpech.

12. Nantli: Ximokauayotlali, Malintsin. ouale tias intsalan kuaukal-tin.

13. Malintsin: ¿Ipan ojtli titopapatlaskej?

14. Nantli: Kema. Yejuantin kuisaj itik altepetl.

15. Malintsin: ¿Tlen ojtli ipan tlaskej? ¿Ika Yejkantli?

16. Tajtli: Amo, ika opochtli. ¡Xikouepa yolkatl!

17. Malintsin: Auoli nikkuepa. Kineki kikas sakatl.

18. Nantli: Nikan ka se tlakotl ika tikmakas. Asij ipan altepetl. Kite-mouaj kali.

Page 130: Curso náhuatl

130

Curso sencillo de Náhuatl

19. Malintsin: ¿Kampa tikochiskej?

20. Tajtli: Niau niktemos kali.

21. Malintsin: Nonantsin, nikneki nikauayotemos ipan tetl. Temo Malintsin. ¿Kampa nikilpia in yolkatl?

22. Nantli: Ompa ipan inon kuauitl. Uilits inon siuatsintli ompa uala momatis kampa nikkouas nakatl.

23. Tajtli: Uilis ajso mitsmoluilis kampa kuale tikochiskej.

(de los apuntes del curso de R.H. Harlow)

129. contestar

1. ¿Akin kiluia kuakualtsin tiankistli motlalis Masatepek?

2. ¿Akin kineki kimatis tla monamakas xixikaltin?

3. ¿Kuale se kikouas tlen kinekis Masatepetiankisko?

4. ¿Itajtsin Malintsin kipia ikauayo?

5. ¿Akin kipia kauayo ika pejpechtli?

6. ¿Tlen tlakuali kipiaj Malintsin iuan inan?

7. ¿Akin mokauayotlalia ipan ojtli?

Page 131: Curso náhuatl

131

Lección XVIII

8. ¿Tajtli yau intsalan kuaukaltin?

9. ¿In ojtli Masatepek ika yejkantli noso opochtli?

10. ¿Kampa kauayotemo Malintsin?

11. ¿Kampa kilpia Malintsin in kauayo?

12. ¿Kampa kinekij kochiskej Malintsin iuan inan?

13. ¿Tlen kineki kikouas inan in Malintsin?

14. ¿Tlen itoka altepetl kampa motlalis tiankistli?

15. ¿Siuatsintli ompa ualau kimatis kampa mokouas nakatl?

130. conversacIón

Sr. Pérez: ¿Kenin [TEXTO ORIGINALMENTE INCOMPLETO]

Page 132: Curso náhuatl

132

Curso sencillo de Náhuatl

Page 133: Curso náhuatl

133

131. posfIjos de dirección

Para indicar si la acción se realiza hacia el que habla (“hacia acá”) o en una dirección contraria (“hacia allá”) existen las siguientes partículas que se pueden agregar a las seis personas del verbo.

Hacia acá. Para el presente y pretérito se agrega -ko. Para el futuro -kiu. Ni-kochi-ko: vengo a dormir. O-ni-kochi-ko: vine a dormir. Ni-ko-chi-kiu: vendré a dormir.

Hacia allá. Para el presente y pretérito se agrega -to. Para el futuro -tiu. Ni-kochi-to: voy a dormir. O-ni-kochi-to: fui a dormir. Ni-kochi-tiuh: iré a dormir.

Lección XIX

Ejemplos:

Yeuatl okuikako In tlakatl omikiko

¿Kampa titekititiu? ¿Titekititiu ompa?

¿Titekitikiu nikan? Nitlanamakako

Onitlakouako Onitlakouato

¿Akin kinotsatiu? Tikmakatiu in tomin

El vino a cantarEl hombre vino a morir¿Adónde irás a trabajar?¿Irás a trabajar allá?¿Vendrás a trabajar acá?Vengo a vender Vine a comprar Fui a comprar ¿Quién irá a llamarlo?Irás a dar el dinero

132. traducIr

1. Tejuatl tiknamakako mokal.

2. Yejuatl kuikatiu.

Page 134: Curso náhuatl

134

Curso sencillo de Náhuatl

3. ¿Yejuatl onechmakako ome tsatsapomej?

4. Nejuatl onikkouako se xitomatl.

5. ¿Keman tiknotsakiu motaj?

6. ¿Keman titlaxkalchiuako?

7. ¿Keman otitlaxkalchiuako?

8. ¿Keman titlaxkalchiuakiu?

9. Nejuatl nitlapouato.

10. Nejuatl onitlapouato.

133. traducIr

Sasanili tochtli iuan koatl

134. contestar

1. ¿Akin okis itik itlakoyok?

2. ¿Tlen kinekia kikuas tochtli?

3. ¿Tlen kichiuaya tochtsintli ixtlauapa?

4. ¿Tlen okittak ijkuak nemia ixtlauapa?

5. ¿Kampa kinekia motlatis tochtli ijkuak chuala kiautli?

6. ¿Kimatia totochtli akin itik ostotl?

7. ¿Tlen mochiua tla se kipia kuali uapaualistli?

Page 135: Curso náhuatl

135

Lección XIX

8. ¿Ijkuak kasik ostotesko, tlen okichiu tochtli?

9. ¿Tlen okilui in tochtli?

10. ¿Akin okinankili?

11. ¿Tlen okinankili in amokuali koatl?

12. ¿Akin opapatlak?

13. ¿Okalak tochtli itik ostotl?

14. ¿Tleka amo okinek kalakis tochtli itik ostotl?

15. ¿Akin okilui “¡Ye nias!”?

16. ¿Koatl okalak ostotl?

17. ¿Axkan kampa ka koatl?

18. ¿Axkan kampa nenemi tochtli?

19. ¿Axkan tlen kichiua tochtli ixtlauapa?

20. ¿Tlajtouaj ostomej?

Page 136: Curso náhuatl

136

Curso sencillo de Náhuatl

Page 137: Curso náhuatl

137

135. traducIr

Jose ihuan Petolo acih Mazatepec

1. Jose: Ompa ka kali kampa ka kauayo.

2. Petolo: ¿Ompa ika opochtli chantia motajtsin?

3. Jose: Kema, ximopanolti. Kitta itaj. ¿Kenin otimopanolti, notajtsin? Nikan tikatej.

4. Tajtli: Nejuatl kua11i. ¿Iuan amejuantin?

5. Jose: Kuali tikatej, tlasojkamati. Nomaikniu kineki kittas iluitl iuan san noìjki kixmatis tokal.

6. Jose (ika Petolo): Nikneki nikinteixmachtili notajtsin iuan nonantsin. Ika itaj iuan inan. Inin koyot1 itoka Petolo. Ompa Mexijko notla tekiti.

7. Petolo: Senka nipaki nimitsmomachtia, notajtsin.

8. Tajtli: Uel paki noyolou san noijki.

9. Jose: Iuan nikan nonantsin.

10. Petolo: Nipaki niualau monauatsinko.

11. Jose: ¿Iuan nosijtsin kampa ka?

12. Nantli: Tokiti tlakualchiualoyan.

13. Tajtli: Amo kineki kixmatis tlakatl. Pinaua ipampa [amo] kimati tla-jtos kaxtilankopa.

14. Jose (kinotsa isij): ¿Timonekiltia totlan tiualmouikas, nosijtsin?

15. Sijtli: Nejuatl amo nikneki ipampa nipinaua.

Lección XX

Page 138: Curso náhuatl

138

Curso sencillo de Náhuatl

16: Jose: Kuali ka; nomaikniu guimati san tepitsin totlajtol.

17. Tajtli: Nikan tikpiaj se xalo neuktli. ¿Timonekiltia timitis?

18. Petolo. Tlasojkamati, nikis san tepitsin. ¡Mixpantsinko!

19. Tajtli: Ximoseuitsino. ¿Ok tepitsin?

20. Petolo: Amo tlasojkamati. Nejuatl amo niki ipampa nechkokoua.

(Basado en un texto de Hueyapan, Morelos, de los apuntes del curso de R. H. Barlow)

136. contestar

1. ¿Akin chantia ika opochtli kampa ka kauayo?

2. ¿Akin Petolo?

3. ¿Petolo tlajtoua mexijkakopa?

4. ¿Kampa tekitij Jose iuan Petolo?

5. ¿Kampa chantia Petolo?

6. ¿Tajtli pinaua tlajtos maseualkopa?

7. ¿Akin amo kimati kaxtilan tlajtoli?

8. ¿Kampa ka isij Jose?

9. ¿Tlen kichiua yejuatl tlakualchiualoyan?

10. ¿Aqutn kipia se xalo neuktli?

Page 139: Curso náhuatl

139

Lección XX

137 traducIr

Se youali ipan Masatepek.

1. Nantli: ¿Ayamo anmonekiltiej anmokochitiskej?

2. Jose: Kema. ¿Kampa kuale mokochitis Petolo?

3. Nantli: Ameuantsisin anmopi-liaj amopetlatsitsin ompa tlakual-chiualoyan.

4. Jose: Moneki tiktlatla-neutiskej se tilmatli Petolo.

5. Nantli: Nikixtis se ipan itlape-chtsin motajtsin.

6. Petolo: Tikochiskej uejkatika, nochi youali yuan nochi uatsintika.

7. Nantli: Aueli. Niktlakuiltis tletl kualkan. Man se kuali youali ximopanoltika.

Sekin kinotsa ipan kalakouayan.

8. Nantli: ¿Akin? ¿Akin ompa ka? Nias nitlatlapos.

9. Sr. Péres (kaltenko): ¿Amo an-molnamikiltiaj akikin tejuantin?

10. Nantli: Kema, nikilnamiki.

Page 140: Curso náhuatl

140

Curso sencillo de Náhuatl

Ximopanoltikan.

11. Petolo (ika Jose): ¿Akikin ye-juantin?

12. Jose: Yeuantsitsin tomaik-niuan. Ompa Amilko mochantiliaj.

13. Nantli: Ompa mopiliaj inka1.

14. Sr. Pérez (kalaki): ¿Amo an-mopiliaj kampa tikochiskej san se youali?

15. Jose: Kema, notajtsin Pelex. Nikan timopilia mokaltsin.

16. Sr. Perez: Notlan ualuij no-siuatsin iun nochpoch.

Makuili jorapan.

17. Nantli: ¿Kenin anmouetstika-tej? Niuala nitlakualchiuas.

18. Petolo: ¿Aueli tikochiskej ok tepitsin? Ok kualkan iuan achi seua.

19. Jose: Yotlanes. ¿Tlen tlakuali timochiuilis, nonantsin?

20. Nantli: ¿Anmonekiltiaj to-toltemej? ¿Tikneki se tlatsoyolnili, Jose?

21. Jose: Ximotsoyonili totoltetl nopampa. ¿Tlen kipia xoktli?

Page 141: Curso náhuatl

141

Lección XX

22. Nantli: Atl posontika.

(Basado en un texto de Hueya-pan, Morelos. De los apuntes del curso de R. H. Barlow)

138. contestar

1. ¿Kampa kochiskej Petolo iuan Jose?

2. ¿Kipiaj itilmaj Petolo?

3. ¿Kampa ka se tilmajtli?

4. ¿Petolo kineki kochis san tepitsin?

5. ¿Tlen kichiua nantli kualkan?

6. ¿Kampa ka tlekuili?

7. ¿Akin ualas youalpan?

8. ¿Tlen kinekij tlakatl iuan isiuau?

9. ¿Amo kochis ok tepitsin Petolo? ¿Tleka?

10. ¿Tlen kikuaskej kualkan Petolo iuan Jose?

139. traducIr

Itaj in Jose ipan Ejekatsinko.

1. Petolo: ¿Akin ouala yalua? Amo nikilnamiki.

Page 142: Curso náhuatl

142

Curso sencillo de Náhuatl

2. Jose: Se tlakatl ika isiuatsin iuan ikpoch.

3. Petolo: ¿Tlen itoka?

4. Jose: Itoka señor Pelex.

5. Petolo: ¿Kampa ka axkan? Amo otlakuaj totlan.

6. Nantli: Oyajkej siuatsintli iuan ichpochtli teopan.

7. Jose: Oyajkej xochimanaskes san kualkan.

8. Nantli: Onikittak teopixki ompa kiauak teopantsinko.

9. Jose: ¿Otimoittili? Noijki mayordomotin okitlalikej kasti-yokuauitl.

10. Petolo: ¿Yopeukej mijtotiskej? Nikan chantiaj mijtotianimej?

11. Jose: Amo, chantiaj ompa Atenko.

12. Petolo: ¿Kampa otipanokej ojpan yalua?

13. Jose: Kema, kampa otimopa-nolti. Onimitsilui.

14. Nantli: Ompa Atenko kin-chiua tepalkamej. Kinnamakaj xoxoktin iuan xalotin.

Page 143: Curso náhuatl

143

Lección XX

15. Jose: ¿Oasiko notajtsin?

16. Petolo: ¿Kampa ka?

17. Jose: Omotlanamakilito.

18. Petolo: ¿Tlen monamakilia? ¿Ajso tilmajtin noso xoxoktin?

19. Jose. Omonamakilito kaxtin.

20. Petolo: ¿Achi uejka?

21. Nantli: Ompa Ejekatsinko intsalan tepemej.

Asi tajtli.

22. Tajtli: Yoniuala.

23. Nantli: ¿Yotiualmouikak? ¿Nochtin kaxtin otimonakili?

24. Tajtli: Amitla oniknamakak ipampa kiauitl nochi in tonali.

25. Nantli: ¿Amo okinekkej siua-mej kaxkouaskej?

26. Tajtli: Amo. San nenka no-pan. otlayouak. Onoseuiko.

27. Nantli: Ximotlalitsino ompa tlekuilnauak. San achi tepitsin tit-lakuaskej.

28. Tajtli: Mostla namechmolui-

Page 144: Curso náhuatl

144

Curso sencillo de Náhuatl

lis tlen onikittak tiankisko.

29. Nantli: Axkan amo kikixtis-kej xanto ipampa kiauitl.

(Basado en un texto de Hueya-pan, Morelos. De los apuntes del curso de R. H. Barlow)

140. contestar

1. ¿Kampa oyajkej kualkan siuatsintli iuan ichpoch?

2. ¿Tlen okichiukej teopantsinko?

3. ¿Tlen okitlalikej mayordomotin kiauak?

4. ¿Akin mijtotia ipan ini uey tonali?

5. ¿Chantiaj nikmn mijtotianimej?

6. ¿Kampa oya itajtsin in Jose?

7. ¿Tlen kinamaka yeuat1 ipan altepetl Ejekatsinko?

8. ¿Ejekatsinko uejka ka?

9. ¿Kampa ka Ejekatsinko?

10. ¿San nenka oya tajtli ompa Ejekatsinko?

11. ¿Sisiuamej Ejekatsinko okaxkoukej?

12. ¿Tleka?

13. ¿Kineki tajtsintli seuis?

Page 145: Curso náhuatl

145

Lección XX

14. ¿Kampa moseuia tajtli ichantsinko?

15. ¿Tlen okittak tiankisko Ejekatsinko? ¿San kiauitl?

Page 146: Curso náhuatl
Page 147: Curso náhuatl
Page 148: Curso náhuatl

Datos del diseño

Diseño elaborado en Adobe InDesign CS4. La composición tipográfica se hizo en tipo Adobe Calson Pro. Para los estilos principales: 18 pun-tos en versalitas para títulos, 14 pts. en versalitas y cursivas para los números de ejercicios, 11 pts. para el cuerpo del texto (con un estilo anidado de negritas y versalitas para las tres primeras pa-labras de cada párrafo). La dimensión del libro

es media carta.

Texto originalmexica.ohui.net

Presente reediciónwww.c-c-e-h.blogspot.com