ՀՐԱՏԱՐԱԿՎՈՒՄ է 1960 ԹՎԱԿԱՆԻՑ

ԼՈՒՅԱ է ՏԵՍՆՈՒՄ ՏԱՐԻՆ ԵՐԿՈՒ ԱՆԳԱՄ

Գլխավոր խմբագիր' Ամատունի Վիրաբյան

Խմբագրական խորհուրդ

Արմեն Բադալյան (պատասխանատու քարտուղար) Ալբերտ Կիրիմյան, Ավագ Հարությունյան, էմմա Հովսեփյան, Աոնյա Միրզոյան, Աշոտ Մելքոնյան, Արամ Աիմոնյան

© Բանբեր Հայաստանի արխիվների, 2008թ.

Փ ա ս տ ա թ ղ թ ե ր ի հ ր ա պ ա ր ա կ ո ւմ

ԿՈՒՍԱՊԱՏԻ ԱԹԱԲԵԿՅԱՆՆԵՐԻ ԴԱՏԱՍՏԱՆԱԿԱՆ ԳՈՐԾԸ

Աթաբեկյանների գերդաստանը սկիզբ է առել Աթաբեկ յուզբաշուց (հարյուրա­պետ), որը XVII դարի վերջերին բնակվում էր Արցախի Ջրաբերդ գավառի Կուսա- պատ գյուղում: Նրա անունով էլ տոհմի անդամները սկսել են կոչվել Աթաբեկյան- ներ:

XIX դարի սկզբին առավել հայտնի էին այս տոհմի երկու ներկայացուցիչներ' Վանի (Հովհաննես) և Հակոբ Աթաբեկյան եղբայրները, որոնք աչքի են ընկել 1804-1813թթ. ռուս-պարսկական պատերազմի ժամանակ: Վանի յուզբաշին ռու­սական բանակին մատուցած բազմաթիվ ծառայությունների համար ցարական կառավարությունից ստացել է պրապորշչիկի աստիճան, ոսկե մեդալ ու տարե­կան 200 ռուբլի թոշակ: Վանի յուզբաշուն 1814թ. շնորհվեց նաև մելիքի տիտղոս, ու նա ստացավ Ջրաբերդի մելիքության կառավարչի պաշտոնը: «1814թ. նրանց տրված խանական թալաղից ի միջի այլոց հայտնի է դառնում, որ Վանին իր ջան- քերով Ջրաբերդի մահալում բնակեցնում է 7 հայկական գյուղեր, որտեղ պարս­կական արշավանքների ժամանակ բոլորովին ոչնչացվել էին երկրամասում եր­բեմնի եղած քաղաքակրթության բոլոր հետքերը»1: Մելիք-Վանին այդ գյուղերից մինչև 1823թ. մալոջահաթը գանձել է իր օգտին2:

Այնուհետև սկսվել է Մելիք-Վանի Աթաբեկյանին պատկանող գյուղերի աստի­ճանական պետականացումը: «Աթաբեկովների վերջին կալվածքը' Կուսապատ •յուղը իր վարելահողերով, անտառներով, խոտհարքներով ու արոտավայրերով մոտավորապես 10000 դեսյատին' 1866թ. դեկտեմբերի 6-ին Բարձրագույնի կար­գադրությամբ վերցված է պետական գանձարանի տնօրինության տակ, իսկ Աթա­բեկովների ողջ ընտանիքին նշանակված է 1368 ռուբլի թոշակ»3: Հետագայում Հակոբ յուզբաշու թոռը' Ներսես Ասլանի Աթաբեկյանը «ցարական իշխանության հետ երկար ժամանակ դատ վարելուց հետո, որպես հատուցում ցարական կա­ռավարության կողմից Ղարաբաղում բռնագրավված իր հողամասի (կալվածքի- Ա.Մ.), ստանում է Փարաքարի և Վարմազյարի (այժմ' Արևաշատ) մեջ ընկած ան­ջրդի և անմշակ քարքարոտ «ղռեր» կոչված պետական հողամասը» : Ստորև հր­ապարակվող Աթաբեկյանների գործի վավերագրերը ամենայն մանրամասնութ­յամբ ներկայացնում են այդ մելիքական տոհմին պատկանած կալվածքների պե­տականացման ողջ ընթացքը: Աթաբեկյանների գործը հայ մելիքական դասի ուն­եզրկման հստակ պատկերն է' արտահայտված չոր թվերի ու փաստերի լեզվով:

Առ այսօր մասնագետ-պատմաբաններին ծանոթ են եղել Վարանդայի Մելիք- Շահնազարյանների (Дело Ш ахназаровых) և Գյուլիստանի Մելիք-Բեգլարյան- ների (Дело Бегларовых) դատաստանական գործերը: Աթաբեկյանների գործը հրապարակվում է առաջին անգամ:

Սույն փաստաթղթերը պահվում են Երևանի Մեսրոպ Մաշտոցի անվան Մատե­նադարանում: Հրապարակվող վավերագրերից ինը կարված են «Գործ դիւանա- տան ծայրագոյն Կաթուղի ՜կոսի Ամենայն Հա յոց ըստ խնդրանաց պրապօրշչիկ Մելիք Վանի Աթաբեգեա ՜նց' յա ղա գս միջնորդելոյ առ բա րձրագոյն քաղաքական իշխանութիւնն, առ ի դարձուցանել նմա զխլեալ ի նմանէ սեպհական կալուածս նորին, որ ի Ղարաբաղու գաւառի» մակագրությամբ տետրում, իսկ մեկը (N 3) որ­պես առանձին միավոր գրանցված է Մատենադարանի Կաթողիկոսական դիվա­նում: Կովկասի փոխարքային ուղղված զեկուցագրի (N 7) մեկ այլ կրկնօրինակ

1 Պոտտո Վ., Ղարաբաղի առաջին կամավորները, Երևան, 1974, էջ 38:2 Մատենադարան, Կաթողիկոսական դիվան, թղթ. 166, վավ. 344:3 Պոտտո Վ., նշվ. աշխ., էջ 57:4 Եղիազարյան Ա., Հովսեփ Աթաբեկյան, «Պատմա-բանասիրական հանդես», 1959, N 2-3, էջ 207:

3

ևս հայտնաբերել ենք Կաթողիկոսական դիվանում (թղթ. 171, վավ. 300), սակայն հրապարակումը նախապատրաստելիս հիմք ենք ընդունել գործում կարված պատճենը:

Փաստաթղթերը, նրանց բովանդակային կապը պահպանելու նպատակով, հրապարակում ենք գործում եղած հերթականությամբ: Վավերագրերում կատար­վել են անհրաժեշտ ուղղագրական և կետադրական փոփոխություններ' զերծ պահելով տեքստերը իմաստային աղավաղումներից:

Արտակ Մաղալյանպատմական գիտությունների

թեկնածու

N 1ԿՈՎԿԱՍԻ ԿԱՌԱՎԱՐՉԱՊԵՏԻ ԳՐԱՍԵՆՅԱԿԻ Փ ՈԽ ՏՆ Օ ՐԵՆԻ

ԾԱՆՈՒՑԱԳԻՐԸ ՎԻՐԱՀԱՅՈՑ ԹԵԱԻ ԱՌԱՋՆՈՐԴԻՆ' ՄԵԼԻՔ-ՎԱՆԻ ԱԹԱԲԵԿՅԱՆԻՆ ՊԱՏԿԱՆԱՇ ԳՅՈՒՂԵՐՐ ՆՐԱՆ ՎԵՐԱԴԱՐՁՆԵԼՈՒ

Գ Ո Ր Շ Ի ՐՆԹԱՑՔԻ ՄԱՍԻՆ18 հունիսի 1852թ.

Թիֆլիս

В Грузино-Имеретинскую Епархиальную Армяно-Г ригорианскую

Консисторию

В следствие отношения Грузино-Имеретинс­кой Епархиальной Армяно-Григорианской К он ­систории от 12го июня N 1019, имею честь пре­проводить при сем копию с рапорта Директора Канцелярии Наместника к Г. Начальнику Граж­данского Управления от 19 минувшого мая, N 4731, по делу о возвращении прапорщ ику М елик Вани Атабекову, армянских деревень в Челяб- юртском магале Ш уш инского уезда.

Вице-ДиректорN 5770

Մատենադարան, Կաթողիկոսական դիվան, թղթ. 166, վավ. 344, թ. 1ա: Բնագիր: Ձեռագիր:

N 2ԿՈՎԿԱՍԻ ՓՈԽԱՐՔԱՅԻ ԳՐԱՍԵՆՅԱԿԻ ՏՆՕՐԵՆԻ ԳՐՈՒԹՅՈՒՆԸ

ՔԱՂԱՔԱՑԻԱԿԱՆ ՎԱՐՉՈՒԹՅԱՆ ԿԱՌԱՎԱՐՉԻՆ' ՄԵԼԻՔ-ՎԱՆԻ ԱԹԱԲԵԿՅԱՆԻ ԽՆԴՐԱԳԻՐԸ ՆՐԱՆ ՈՒՂԱՐԿԵԼՈՒ ՄԱՍԻՆ

19 մայիսի 1852թ.Թիֆլիս

Копия с рапорта Директора Канцелярии Наместника Кавказского к Г. Начальнику Гражданского Управления Закавказским Краем от 19 мая 1852 года N 4731.

Прапорщ ик Мелик-Вани Арутю нов Атабеков, в прошении поданном Католикосу Всех Армян Патриарху Нерсесу, объясняя права свои на при­

4

надлежность ему семи армянских деревень в Челябюртском магале в дре­вности разоренных и в последствии населенных им, просит:

1) О предоставлении ему Атабекову того права на означенное имение, коим он пользовался с 1806 по 1823 год, или же об утверждении за ним в потомственном владении, согласно Высочайшему рескрипту о поземель­ных правах меликов из армян, состоящего во владении его с 1806 года сел. Касапет с прилежащими к нему землями, и

2) О возвращении ему на основании того же рескрипта одного яйлаг- ного места Улубек-Паша-Айгир-булаг и двух зимовников принадлежавших ему и состоящих ныне в казенном ведомстве.

Его Святейшество передавая лично Князю Наместнику прошение Ата­бекова ходатайствует у Его Светлости об удовлетворении вышеозначен­ной просьбы Атабекова.

По поручению Князя Михаила Семеновича1, препровождая при сем к Вашему Сиятельству в подлиннике прошение Атабекова с следующими при нем документами, имею честь покорнейше просить Вас по собрании подлежащих по оному сведении, доставить Г. Наместнику мнение Ваше, о мере возможности удовлетворения просьбы Атабекова, возвратив и вклю­чаемые здесь бумаги.

Подлинный подписал коллежский асессор Лисовский.

Մատենադարան, Կաթողիկոսական դիվան, թղթ. 166, վավ. 344, թ. 2ա-բ: Պատճեն: Ձեռագիր:

N 3ՍՏԵՓԱՆՈՍ ՄԱՆԴԻՆՅԱՆԻ ՆԱՄԱԿԸ ՆԵՐԱԵԱ ԱՇՏԱՐԱԿԵՑՈՒՆ'

ԱԹԱԲԵԿՅԱՆՆԵՐԻ ՏՈՀՄԻՆ ՊԱՏԿԱՆՈՂ ԿՈՒՍԱՊԱՏ ԳՅՈՒՂԸ ՆՐԱՆՑԻՑ ՉՎԵՐՑՆԵԼՈՒ ԽՆԴՐԱՆՔՈՎ ԿՈՎԿԱՍԻ ՓՈԽԱՐՔԱՅԻՆ ՄԻՋՆՈՐԴԵԼՈՒ

ՄԱՍԻՆ9 օգոստոսի 1852թ.

ՇուշիՁերդ Վեհափառութիւն

Ոոորմածագոյն ՏէրԱտենադպիրն Կօնսիստօրիային Սարգիս բէկն Աթաբէկեանց ըստ ձախող դի-

պուածոյ բաղդին յօրէ գալստեան իւրոյ ի Շուշի քաղաք պաշարեալ կայ ի տա- րակուսանս. յամէն կուսէ ապաբախտութիւնն պատեալ է զնովաւ. կին նորա գտ- անի ի սաստիկ հիւանդութեան, եղբօր որդին մեռաւ, յեղբօրէ3 իւրմէ գտանեցելոյ ի Ռուսսիայ ի քաղաքն Բալթայ ի բազում ժամանակաց հետէ չունի զլուր, եւ զա- ռաքեալ ստրախօվօյ նամակն յանուն նորա դարձուցեալ են յետս, որոյ վասն գոյ կասկած թէ մեռեալ իցէ. եւ զգիւղն Կուսապատ, որում տիրեալ են ըստ վճռոյ Շա- մախւոյ պալատան, դարձուցին ի ներկայումս յարքունիս, եւ այսպէս ի վարան­ման գտանի. թէպէտ աշխատէ աստ վասն գիւղին, սակայն խնդրեաց յինէն յայտ- նել Վեհափառութեան Ձերում' օգնել ինքեան, միջնորդելով առ Նորին Լուսափայ- լութիւնն Տէր Փոխարքայն Կովկասու, զի մի՜ զրկեսցի ի գեղջէն, որ է վերջին ակն- կալութիւն ապրուստի նոցա և վարձ բազմամեայ հաւատարիմ ծառայութեան հօրն իւրեանց:

Զմանրամասն հանգամանս այսորիկ ունի ինքն գրել և ծանուցանել պօչտիւ Ձերում Սրբութեան. յուսալով ի պաշտպանութիւն և յօգնականութիւն Վեհափառ Տեառնդ:

Ստեփաննոս քահանայ Մանդինեանց

Մատենադարան, Կաթողիկոսական դիվան, թղթ. 167, վավ. 474, թ. 1: Բնագիր: Ձեռագիր:

5

N 4ՄԵԼԻՔ-ՎԱՆԻ ԱԹԱԲԵԿՅԱՆԻ ՆԱՄԱԿԸ ՆԵՐՍԵՍ ԱՇՏԱՐԱԿԵՑՈՒՆ'

ԿՈՒՍԱՊԱՏ ԳՅՈՒՂԸ ԻՐԵՆԻՑ ՉՎԵՐՑՆԵԼՈՒ ԽՆԴՐԱՆՔՈՎ ԿՈՎԿԱՍԻ ՓՈԽԱՐՔԱՅԻՆ ՄԻՋՆՈՐԴԵԼՈՒ ՄԱՍԻՆ

15 օգոստոսի 1853թ.Կուսապատ

Ձերդ Սրբազնակատար Վեհափառութիւն*

Ամենողորմած Տէր եւ Աստուածապատիւ Հայրապետ

Մեծ սփոփանս մխիթարութեան գտի լսել եւ ի վերջին շունչս ծերութեան իմոյ զամենափափագելի Աստուածապատիւ Հայրապետիդ եւ Ամենողորմած Հովա- նաւորի իմոյ զօրհնութիւն եւ զսուրբ պատուէր յԱստուածապաշտութեանց մասին ի Վեհափառ Կոնդակի սրբութեանդ ի 23 անցելոյ յունիսի, զոր համբուրեալ կա- րօտագին շրթամբք եւ յարտասուս հարեալ մխիթարութեան, հասի վերջին փա- փագանաց սրտիս: Լուայ ի նմին եւ զպաշտելի յուսադրութիւն Աստուածապատիւ Հօրդ ի պաշտպանութիւն իրաւանց իմոց եւ վիճակի բարձելոց յինէն յանդիման ծառայութեանց եւ արդար աշխատասիրութեանց, յոր նախանձեցան ի զուր ան­ձինք անբարեմիտք եւ զօրաւորք եւ չարաչար կորուսին ընդդէմ արդար խղճմտա- նաց զպտուղ բազմամեայ աշխատութեանց եւ քրտանց իմոց յանմխիթար տրտ- մութիւն վաստակաւորիս, զորոց չարեաց զառաջս ունիլ ի սկզբան անդ կամ կա­նգնել յապայն թշնամանեալ իրաւանց իմոց եղեն արգելք ինձ անհմտութիւն իմ կարգի եւ կանոնաց եւ զանազան տարաբախտութիւնք եւ թշնամանք' մի զկնի միոյ հասեալք ի վերայ իմ, որք տկարացուցին զիս իսպառ յառնել ինչ ի նորոգու- թիւն իմոյ վիճակի:

Լի եմ կատարեալ յուսով, զի սուրբ եւ արդար բարեխօսութիւն Ամենողորմած Հայրապետիդ' վասն առ ոտն հարեալ իրաւանց իմոց' չունի մնալ առաջի անա­չառ դատաւորաց առանց արժանապարտն յարգանաց եւ ունի կանգնել զայն ի շինութիւն անկեալ տան իմոյ եւ ի բարօրութիւն զաւակացս, որ եղիցի ոչ իմ վաս­տակ, այլ ձեր պարգեւ ի յաւիտենական երախտապարտութիւն զաւակաց իմոց առ օրհնաբանեալ Անուն Աստուածապատիւ Անձինդ: Գոհ եմ այժմ յամենայնի եւ ուրախ յանչափս, զի վայելեմ ի վերջին յուսահատութեանս զառատ շնորհս եւ զցանկալին հովանաւորութիւն Սրբազնակատար Օծութեան Ձերոյ: Բարեբախտ են եւ զաւակունքս, որք ունին յիւրեանց պաշտպան զբարձրեալ Աջ Աստուածա­պատիւ Հայրապետիդ:

Քաջայոյս եմ մեծապէս, թէ որդին իմ Սարգիսն, յոր դարձուցանէք զյոյս լինելոյ անօթ պիտանի եկեղեցւոյ, գտցի իբրեւ պատանդ Ձերոց անչափ բարերարութ- եանց եւ պաշտպանութեանց ամենահարազատ ծառայ Վեհափառ Տեառնդ, փոյթ կալեալ ամենայն ջանիւք վարել զանձն ըստ ամենայնի հաճոյ սուրբ կամաց եւ ակնածութեան Ամենողորմած Տեառնդ մերոյ, որում ծառայել ամենայն հաւա- տարմութեամբ, անարատութեամբ եւ ճշմարտութեամբ եւ այնու ուրախ առնել զԱմենագթած Տէրդ եւ զիս, եղիցի առաջին պարտք նորա եւ իմ հայրական կտակ:

Վեհափառ Տէր. խնդրեմ ներողամիտ լինիլ, զի հարկ աննահեջելի հարկաւո- րութեանն եւ կարօտութեան իմոյ պաշտպանական հովանաւորութեան Ամենո­ղորմած Տեառնդ իմոյ, ստիպեաց զիս երկրորդ անգամ ձանձրացուցանել զՎե- հանձնութիւն Ձեր ամենախոնարհ աղերսանօք վասն հասեալ ինձ յետ վերադար­ձի որդւոյ իմոյ Սարգսին ի Տփխիսոյ անյաջող դիպուածոյն, որ համարի վասն տան իմոյ վերջին դժբախտութիւն, այն է առումն յինէն յարքունիս եւ զգիւղն Կու-

* Վավերագրի սկզբում Ներսես Աշտարակեցին նշել է. «Մէլիք Վանի Աթաբէկեան, 26 օգոս­տոսի ընկալայ»:

6

սապատ, որ գտանիւր ի վայելս իմ ի 1806 ամէ հետէ եւ էր վերջին ապրուստ գեր­դաստանի իմոյ, առ որ վախճան ստիպեցայ առաքել առ սուրբ գարշապարս Սր- բազնակատար Օծութեան Ձերոյ զորդին իմ զՍարգիսն վասն անձամբ անձին յայտնելոյ զհանգամանսն աղերսանաց իմոց եւ անյաջող դիպուածոյն, հանդերձ աղերսագրով իմով յանուն Տեառն փոխարքային, եւ աղերսեմ զՀայրախնամ հո- վանաւորութիւն Ձեր, առանց որոյ անմարթ է ինձ յուսալ ի փութանակի վճիռ բա­նին վասն վերադարձուցանելոյ ինձ զգիւղն զայն, առ որ չիք ինչ օրինաւոր պատ­ճառ արգելանաց, մի' անտես առնել եւ յայս նուագ բարեհաճել միջնորդել ի Նոր­ին Լուսափայլութենէն վասն վերադարձուցանելոյ ինձ զգիւղն զայն ի տիրապե- տութիւն իմ ըստ առաջնոյն ի հայթայթել զվերջին դրութիւն կենցաղոյ իմոյ, մինչ ցվախճանական վճիռ գործոյն միջնորդելոյ ի Վեհափառ Տերութենէ Ձերմէ, որ որպէս երեւի' շարունակելոց է ընդ երկար:

Ակնկալութեամբ ընդունելութեան աղերսանացս առաջի Աստուածապատիւ Հայրապետիդ՝ պարծանս ինձ համարիմ մնալ միշտ ճշմարիտ յարգանօք եւ կա- տարեալ հպատակութեամբ

Սրբազնասուրբ Տերութեան Ձերում ամենանուաստ ծառայ պրապօրշչիկ

Մելիք-Վանի Աթաբեկեանց

Մատենադարան, Կաթողիկոսական դիվան, թղթ. 166, վավ. 344, թ. 3ա-4ա: Բնագիր: Ձեռագիր:

N 5ՆԵՐՍԵՍ ԱՇՏԱՐԱԿԵՑՈՒ Խ ՆԴՐԱԳԻՐԸ ԿՈՎԿԱՍԻ ՓՈԽ ԱՐՔԱ Մ.

ՎՈՐՈՆՑՈՎԻՆ' ԿՈՒՍԱՊԱՏ ԳՅՈՒՂԸ ՄԵԼԻՔ-ՎԱՆԻ ԱԹԱԲԵԿՅԱՆԻՆ ՎԵՐԱԴԱՐՁՆԵԼՈՒ ՄԱՍԻՆ

N 371 23 սեպտեմբերի 1853թ.Թիֆլիս

Ваша Светлость Милостивый Государь

Князь М ихаил Семенович

Вашей Светлости небезизвестны усерднейшие услуги прапорщика М е ­

лика Вани Атабекова , оказанные им неоднократно Великой Державе Все­российской еще в те времена, в которые величие и могущество оной не­многими были испытываеми, и именно:

1) Мелик-Вани спас в 1805 году отряд полковника Карягина4 с двумя орудиями от неизбежной гибели, предстоявшей от поражения многочис­ленным войском персиян под предводительством персидского принца Аб- бас-М ирзы5.

2) Для истощенного нестерпимым голодом русского отряда, осажден­ного неприятелем и неимевшего ни отком помощи и ни одного человека, знавшего о положении местности, Мелик-Вани был самозванною ж ерт­вою, доставляя неоднократно хлеб из своей собственности и без всякого возмездия.

3) П о случаю истребления неприятелем артиллерийских лошадей, он был запряжен с солдатами для возки и спасения орудий русских.

* Վավերագրի սկզբում Ներսես Աշտարակեցին մակագրել է. «Օրինակ գրութեան մերոյ առ Նորին Լուսափայլութիւնն տէր փոխարքայն վասն զրկանաց մէլիք Վանիին Աթաբէկեան»:

7

4) Когда же прекращено было всякое сообщение, Мелик-Вани отправ­лял пешком обязанность курьерскую, доставлением бумаг в разные пун­кты, как-то; в крепость Ш уш у и в Елисаветполь к князю Цицианову6.

5) Сопуствуя всюду отряду, он самоотличным образом укреплял его в разных пунктах неприятелю неприступных, соединив отряд етот с вой­ском князя Цицианова, и

За эти услуги был Мелик-Вани вознагражден Его Сиятельством 12ю се­мействами армян, жителей Елисаветпольского уезда селения Асканапат, подкреплением чего служит предписание Елисаветпольского капитана и с­правника на имя Мелика-Арушана от 6 апреля 1806 года, о вручении ему Мелику-Вани тех семейств, каковое предписание представлено Вашей Светлости при прошении его, 5 апреля прошлого 1852 года, и

6) За тем Мелик-Вани оказал отличные услуги и в разных других отря­дах и случаях, начиная с 1805 по 1813 год, быв в делах противу горцев, и наконец был вознагражден за эти заслуги, в 1812 году прапорщичьим чи­ном, с жалованием, в виде пенсии, в 200 руб. сереб. в год, и разными дру­гими наградами.

Словом, человек этот священно и превосходно исполнял долг вернопод­данного и истинного христианина, каковые подвиги его службы славятся как в данных ему разными военачальниками восьми аттестатах, представ­ленных также Вашей Светлости при вышеизясненном прошении его, а так и в русских газетах.

Мелик-Вани оказал еще одну деятельность, достойную также особен­ной похвалы: Челябюртский магал, один из владений бывших армянских владетельных меликов, совершенно опустошенных по смутным обстоятел­ьствам края, переобразовал единственно своими услугами, трудами и дея­тельностью, населив туда разных мест и провинций жителей, а также и пожалованных ему князем Цициановым 12™ и Ш екинским Исмаил ханом 5™ семейств, и таким образом населил семь разоренных армянских селе­ний того магала.

И наконец, человек этот деятельный, услугами своими и неутомими тр­удами, заслуживая особенное внимание русского правительства и местно­го владетельного хана приобрел хорошее состояние, чин, меликское дос­тоинство и право владения семи населенными им селениями и всеми ж и­телями оных, которыми и владел на правах карабагских беков во все вре­мя ханского правления до 1823 года, т.е. до побега хана за границу в П ер­сию, к чему может служить довольным доказательством то, что если Ме- лику-Вани небыло бы предоставлено право владения, то не мог бы он вла­деть населенным имением и подвластными, и то в столь долгое время.

Но ныне,- ныне человек этот без куска хлеба! к чему довели его сле­дующие неожиданные им несчастные случаи:

а) В 1823 году, после побега хана, и в начале образования в Карабаге гражданского правления, по злословию недоброжелательных лиц, завидо­вавших его преимуществам, были описаны в казну вышеизясненные се­ления и жители оных, в числе коих и пожалованные князем Цициановым семейства, оставляя у него из оных одно селение Касапет и 30 семейств подвластных, каковые и находились во владении его и пользовании до прошлого 1852 года. Лишение это, сколько мне известно, последовало для Мелика-Вани от неблаго к нему расположения тогдашняго местного на­чальства, нежелавшего оценить отличные его заслуги.

б) Табун его лошадей, около 150, в 1826 году был невозвратною добы­чею персиян.

в) Лишился он наконец в 1838 году и пенсии своей, которая по добро­детельному ходатайству Вашей Светлости Высочайше возобновлена ему с 1847 года, и

8

г) Потерпел он и разные другие несчастные случаи и притеснения, и наконец впал в совершенное отчаяние и оскорбительное положение.

Н о наступил час его возраждения: Мелик-Вани восторженно обрадо­вался, что Всевышнему провидению угодно было посылать в Закавказский край особу, которой правительство доверило свое провосудие и которой лично известны заслуги его, и потому в прошении своем 5 апреля прош ­лого 1852 года, переданном мною лично Вашей Светлости объяснив обсто­ятельство своих прав, прибегнул к правосудию и милосердной защите Ва­шей Светлости, прося убедительнейше о восстановлении ему своего пра­ва, дабы не лишился он справедливо заслуженной милости того правител­ьства, для которого не щадил он ни состояния, ни живота своего, каковою милостию пользуются все Карабагские беки, даже и те из них, которые одним служением местному Владетельному Хану, втрое и в четверо при­обрели населенные имения, каковыми владеют они неисключительно и ныне, на каковую просьбу его Ваша Светлость изволили обратить внима­ние, следствием чего есть то, что об удовлетворении его забираются уже по приказанию Вашему справки и сведения, которые еще не окончены.

Н о несчастный старик этот в приятном ожидании удостоения благоде­тельного результата дела своего, о возвращении ему тех имений, которых лишился он прежде,- старик этот к вящему несчастию своему вновь ли­шен в прошлом году владемою им селения Касапет, которое служило ему в дряхлых летах и семейству его единым содержанием. И как усмотрива- ется из прилагаемой при сем просьбы его на имя Вашей Светлости, право его на то селение разсмотрено уже бывшею Каспийскою Палатою Госуда­рственных Имущ еств и утверждено Г. Главноуправлявшим Грузиею, в 1844 году, на основании чего и представлено было ему право владения и пользования тем селением по прежнему, до определения прав всех вла­дельцев на имения, и как полагаю я, отобрание этого последняго селения должно быть без особого разсмотрения и разрешения Вашей Светлости.

Ваша Светлость! Заслуги прапорщика Мелика-Вани Атабекова, деятель­ные его труды, а также нанесенные ему обиды и лишения и настоящая крайность его положения в преклонных летах,- трогают всех и каждого его знающего, в особенности же сильно трогают меня, как очевидца дел его, а это поставляет меня в обязанность утруждать особу Вашей Светло­сти и потому почтительнейше препровождая при сем просьбу его на имя Вашей Светлости, которую подать лично препятствовали ему и лета и дру­гие обстоятельства свои, имею честь покорнейше просить Вас, М илости­вый Государь, не оставить заслуженного старца без утешения и милости­вою резолюциею велеть возвратить ему как землю обществу селения К а­сапет принадлежащую, во всех ея границах, так и следовавший ему с того селения за прошлый 1852 и сей 1853 годы доход, впредь до расмотрения Вашею Светлостию и окончательного определения права его на просымие им имения, о которых забираются уже, как и выше сказано, по приказа­нию Вашему справки и сведения.

М илость же, которую угодно будет Вашей Светлости оказать Мелику- Вани, заслуженному старцу, обратившемуся к единому Милосердию Ва­шей Светлости и просящему в том моего ходатайства, а также и обширно­му семейству и престарелой сотруднице - супруге его, не мало утешить и меня, ибо видеть заслуженного старца вознагражденным по своим заслу­гам и праву, действительно не мало бы доставило утешение как мне, так и армянской нации, в Карабаге обитающей, рвение которой к пользам слу­жбы Его Императорскому Величеству, беспредельно.

В совершенном ожидании удовлетворения просьбы моей, с глубочай­шим высокопочитанием и совершенною преданностию имею честь быть

Вашей Светлости

9

Милостивого Государя покорнейший слуга и богомолец

патриарх Католикос Всех Армян Нерсес

Մատենադարան, Կաթողիկոսական դիվան, թղթ. 166, վավ. 344, թ. 11ա-14բ: Պատճեն: Ձեռագիր:

N 6ՄԵԼԻՔ-ՎԱՆԻ ԱԹԱԲԵԿՅԱՆԻ ԽՆԴՐԱԳԻՐԸ ԿՈՎԿԱՍԻ ՓՈԽ ԱՐՔԱ

Մ.ՎՈՐՈՆՑՈՎԻՆ' ԿՈՒՍԱՊԱՏ ԳՅՈՒՂԸ ԻՐԵՆ ՎԵՐԱԴԱՐՁՆԵԼՈՒ ՄԱՍԻՆ

15 օգոստոսի 1853թ. Կուսապատ

Докладная записка прапорщика Мелика-Вани Атабекова Ж ительство имею Ш емахинской губернии

Ш уш инского уезда в селении Касапет

Ваша Светлость! О б услугах моих и трудах, поделенных мною по долгу верноподданного на пользу службы Великой Державе Всероссийской, а также и о правах моих на те разоренные селения в Челябюртском учас­тке, кои населены трудами моими и которыми владел я во все время с 1806 года Карабагского ханского правления, и наконец о неправильном лишении меня того права после побега хана Карабагского в Персию в 1823 году,- я имел уже честь подробно объяснять в прошении моем 5 ап­реля прощлого 1852 года, лично переданном Вашей Светлости Святейш им Патриархом Католикосом Всех Армян Нерсесом, на каковую просьбу мою обращено уже правительственное Вашей Светлости внимание, во следс­твие чего, об удовлетворении меня по мере Его Светлости Наместнику Кавказскому Господину Генерал Адъютанту и Кавалеру Князю Михаилу Семеновичу Воронцову возможности, забираются уже, по приказанию Ва­шему, Светлейший Князь, надлежащие справки и сведения, которые еще неокончены.

Н о между тем как я ожидал удостоится благодетельной милости Вашей Светлости и справедливого результата к восстановлению прежняго моего права, так между тем к несчастию моему я лишился и последняго средс­тва пропитания: ибо селение Касапет, находившеесь в постоянном еще с 1806 года владении и пользовании моем и служившее семейству моему и мне в дряхлых летах единым содержанием,- селение это после объявления в прошлом 1852 году в Ш уш инском уезде новой податной системы, вошло в числе некоторых бекских имений в казенное ведомство, и сколько мне известно, переход этот последовал по ошибке, а не с особого рассмотре­ния и разрешения правительства, коего благодетельные законы не ли­шают однакож верноподданного не только временем и заслугами приоб­ретенного права владения, но даже и того имения, которое, если только докажет хозяин находилось у него в четырехмесячном владении,- что нем- енее доказывается тем, что изъясненные имения беков, перешедшие в пр­ошлом году в казенное ведомство, без всякого даже законного исследова­ния, возвращены уже частию и возвращаются владельцам по их просьбам.

Хотя селение Касапет в 1842 году по возникшей переписке, заведенной недоброжелательными ко мне лицами, отобрано было в казну, но бывшая Каспийская Палата Государственных имуществ в следствие принесенной ей мною жалобы, собрав надлежащие сведения и убедившись в справед­ливости на то моего права, журналом на 19 день января 1844 года заклю­чила оставить оное в прежнем владении моем впредь до определения во­

10

обще прав здешних владельцев на имения, каковое заключение утверж ­дено Господином Главноуправлявшим Грузиею в том 1844 году, и приве­дено тогда же в надлежащее исполнение, с предоставлением мне того се­ления во владение по прежнему.

Считая себя правым и оправданным уже пред начальством, и будучи по дряхлости лет моих не в состоянии подавать вновь по начальству просьбы и вновь следить за ходом дела, к чему служит препятствием неменее и крайность положения моего, я приемлю смелость прибегнуть к единому покровительству особы Вашей Светлости, и всеуниженнейше прошу, ве­леть кому следует, на основании заключения Палаты Государственных им- ущ еств и разрешения предшественника Вашей Светлости, изъясненного в предложении Г. Начальника Гражданцкого Управления в 16 день декабря 1844 года за N 11315, к управлявшему Ш емахинскою областию Г. Генерал- майору Каханову, на основании коих возвращено было мне то селение Касапет, оставить и ныне землю оного во всех ее границах во владении моем на общем основании Высочайше утвержденного положения Кавказ­ского комитета, впредь до рассмотрения и окончательного определения Вашею Светлостию права моего на просымие мною имения, о которых за­бираются сведения и тем предоставить мне в дряхлых летах моих сред­ство к поддержанию скудного положения семейства моего, не оставив также милостивою резолюциею приказать возвратить мне и следовавший мне с того селения за прошлый 1852 и настоящий 1853 годы доход, ибо до решения дела моего не представлялось справедливости лишать меня пре­ждевременно последних средств моего с семейством существования.

Մատենադարան, Կաթողիկոսական դիվան, թղթ. 166, վավ. 344, թ. 15ա-16բ: Պատճեն: Ձեռագիր:

N 7ԶԵԿՈՒՑԱԳԻՐ ԿՈՎԿԱՍԻ ՓՈԽ ԱՐՔԱՅԻՆ'

ՄԵԼԻՔ-ՎԱՆԻ ԱԹԱԲԵԿՅԱՆԻ ՍԵՓԱԿԱՆՈՒԹՅԱՆ ԻՐԱՎՈՒՆՔԻ ՀԱՅՑԸ ՄԵՐԺԵԼՈՒ ՄԱՍԻՆ

N 1300. 14 հոկտեմբերի 1853թ.Թիֆլիս

Господину Наместнику Кавказскому Представление

С донесением, что домогательство прапорщика М елик Вани, об остав­лении в ведении его 7 армянских деревень в Челябюртском участке, не подлежит удовлетворению, с представлением документов его.

Прапорщ ик М елик Вани Арутинов Атабеков в прошении поданном Патриарху и Католикосу Всех Армян Нерсесу, объясняя права свои на принадлежность ему семи армянских деревень в Челябюртском магале, в древности разоренных и в последствии населенных им,- просил:

1е о предоставлении ему Атабекову того права, на означенное имение, коим он пользовался с 1806 по 1823 год, или же об утверждении за ним в потомственном владении, согласно Высочайшему рескрипту, о поземель­ных правах меликов из армян, состоящего во владении с 1806 года селе­ния Касапет, с принадлежащими к нему землями, и

2е о возвращении ему, на основании того же рескрипта яйлагного мес­та Улубек-Паша-Айгир-Булаг и двух зимовников, принадлежащих ему и состоящих ныне в казенном ведомстве.

Его Светейшество передавая лично Вашей Светлости прошение Атабе­кова ходатайствовал об удовлетворении оного. Прош ение это Экспедиция

11

Государственных Имущ еств по поручению Г. Начальника Гражданского Управления препровождая к Г. Управляющему Губерниею 31 мая 1852 года за N 731, с следующими при нем по особой описи документами,- про­сила, по собрании надлежащих по оному сведении, с возвращением при­ложений доставить князю Василию Осиповичу мнение по сему делу.

В следствие чего Г. Статский Советник Смиттен передовая прошение Атабекова с приложениями Ш уш инскому Уездному Начальнику предпи­сал доставить обстоятельные сведения, с присовокуплением и заключения его по этому предмету.

За отсутствием Ш уш инского Уездного Начальника помощник его Титу­лярный Советник Байков донося Г. Управляющему Губерниею, что дейст­вительно ли прапорщик М елик Вани Атабеков владел с 1806 по 1823 год семью армянскими деревнями в Челябюртском магале, и на каковом осно­вании, в делах Ш уш инского Уездного Управления и архива сведений ни ­каких нет, потому что все дела бывших Ш уш инских городового и провин­циальных судов за время по 1823 год находившиеся в канцелярии Управ­лявшего Мусульманскими Провинциами, поступили вовремя преобразова­ния Гражданского Управления в Закавказском крае в канцелярию Намест­ника бывшей Каспийской области. Неизвестно также владел ли Атабеков и по какому праву ейлагным местом Улубек-Паша-Айгир-Булаг и двумя зимовниками состоящими после в казенном ведомстве. Что касается до селения Касапет, то он получает с него поземельные доходы на основании разрешения Главноуправлявшего Закавказским краем,- последовавшего в 1844 году, затем хотя по неимению никаких сведений о степени основа­тельности домогательства Атабекова, он Байков неможет сделать положи­тельного заключения, но вовсяком случае, полагает, что просьба его неос­новательно уже потому, что она простирается на огромное казенное иму­щество, именно 7 деревень и эйлагные места состоящие как сам он го­ворит во владении казны около 30 лет.

И з архивного дела имеющагося в Губернском правлении бывшего Ш у­шинского городового суда видно; в августе 1823 года прапорщик Мелик Вани объяснял городовому суду, что из Челябюртского магала малджагат7 поступил в пользу его как прежде, так и во время владения М ехти-Кули хана Карабагского8, и в доказательство этого представил свидетельство та­мошних почетных беков.

Свидетельство то суд представляя на благоразсмотрение Военно-окру­жного Начальника Г. Генерал-майора князя Мадатова9, испрашивал разре­шения; следует ли после этого предоставить просителю пользование дохо­дами со всего магала. В дополнение к этому потребована была на право пользования ему малджагатом с Челябюртского магала ханская талага, по разсмотрении которой Г. Военно-окружной Начальник нашел документ этот совершенно не достаточным доказательством на получение просимо­го им малджагата из магала в управлении его находящагося, так как эта талага дана прапорщ ику М елику Вани Челябюртскому на меликское его достоинство бывшим в Карабаге владельцем М ехти-Кули ханом в 1815 году.

Н о как М елик Вани действительно при бывшем хане точно и без тала- ги со всего магала пользовался малджагатом, то принимая во уважение, что он будучи Магальным Наибом, обязан иметь особые немаловажные по состоянию своему издержки на содержание разсыльных эсаулов и угаще- ние приезжающих к нему по делам службы чиновников, Генерал-майор князь Мадатов разрешил предоставить М елику Ванию одну только дере­вню из несущ их малджагатную подать. На этом основании городовой суд предоставил ему Мелик-Ванию пользоваться малуджагатом с селения Ка-

12

сапет, коего поступило в казну пшеницы 68 четвертей 6 четвериков и еч- меня 86 чувалов, и об этом 14 ноября того 1823 года данес ему Мадатову.

П о ведомостам действительного статского советника Магилевского за 1823 год10 значится, что в Челябюртском участке состоит в управлении прапорщика Мелика Оганеса семь деревень,- именно 1. Касапет, 2. Гюль- ятаг, 3. Кичик-карабек, 4. Улукарабек, 5. Магауз, 6. Асан-риз и 7. Енгича. Ж ители сих деревень платят в казну денежную подать, хлебную подать под названием сальяна11 и кроме того 25 вьюков дров, прочие доходы со всего магала предоставлены М ехти-Кули ханом в пользу прапорщика М е ­лика Оганеса, во уважение того, что все сии деревни большею частию старанием его собраны и заселены. Н о М ехти-Кули хан предоставил поль- зоватся мелику малджагатом, на талаги же право принадлежности ему этого дохода в собственность.

И з дел бывшей Ш ирванской Палаты Государственных Имущ еств вид­но: в ноябре 1843 года прапорщик М елик Вани Атабеков принесил жалобу на отобрание от него малджагатного дохода с селения Касапет. Палата Государственных Имущ еств основываясь на вышеизложенном разреше­нии бывшего Военно-окружного Начальника Г. Генерал-майора Мадатова, и на основании повеления Г. Военного Министра, а том чтобы отношения беков к поселянам оставить до времени на прежнем положении, заключи­ла: право пользования прапорщиком Меликом Вани доходами с селения Касапет оставить в прежнем виде впредь до определения вообще прав здешних владельцев на имения. Заключение это утверждено Г. Главноуп- равлявшим Закавказским краем 16 декабря 1844 года N 11315, и предло­жено для приведения его в исполнение.

По последнему камеральному описанию и облагательному списку в се­лении Касапет показано казенных крестьян занимающих казенную землю и обложенных податью 95 дымов по 11 р. и 49 дымов по 3 р. с дыма, про- тиву последних сделана в камеральном описании отметка, что они под­властные Атабековым. П ри вверении новой податной системы Ш ушинс- ким Уездным Начальником подполковником Смирновым совместно и со­ветником Губернского Правления Г. Вольфрамом объявлено Касапетцам, что те из них, которые обложены податью по 11 р. с дыма, необязан уже давать никаких доходов в пользу Атабековых, те же, которые обложены по 3 р., должны оставаться в прежних отношениях к Атабековым по отби­ванию им доходов. И з дел комиссии о поземельных правах беков, оказы­вается, что на 49 семейств в селении Касапет уже распространено поло­жение Комитета с 1 генваря сего 1853 года.

Сообразив все вышеизложенные обстоятельства, я нахожу, домогатель­ство прапорщика М елик Вани, о предоставлении ему права пользоваться прописанными семью армянскими деревнями в Челябюртском участке,- не подлежит удовлетворению. Что касается до селения Касапет, то пользо­вание доходами с этого селения предоставлено ему в 1823 году бывшим Военно-окружным Начальником Г. Генерал-майором Мадатовым, а на 49 семейств распрострянено уже сначала нынешняго года положение Кав­казского Комитета, то эти собственно семейства оставить в зависимости его Мелик-Вани.

О б этом почтительнейше имею честь донести Вашей Светлости вследс­твие отношения Экспедиции Государственных Имущ еств за N 731, с пре­дставлением и документов его Мелик-Вани, и доложить, что владел ли Ме- лик-Вани с 1806 года упоминаемыми им семью деревнями, в архивних де­лах Губернского правления сведения неимеется.

Մատենադարան, Կաթողիկոսական դիվան, թղթ. 166, վավ. 344, թ. 17ա-20բ: Պատճեն: Ձեռագիր:

13

N 8ՄԵԼԻՔ-ՎԱՆԻ ԱԹԱԲԵԿՅԱՆԻ ՆԱՄԱԿԸ ՆԵՐՍԵՍ ԱՇՏԱՐԱԿԵՑՈՒՆ'

ԻՐ ԿԱԼՎԱԾՔՆԵՐԸ ՉՎԵՐՑՆԵԼՈՒ ԽՆԴՐԱՆՔՈՎ ԿՈՎԿԱՍԻ ՓՈԽԱՐՔԱՅԻՆ ՄԻՋՆՈՐԴԵԼՈՒ ՄԱՍԻՆ

17 հոկտեմբերի 1853թ.Կուսապատ

Ձերդ Սրբազնակատար Վեհափառութիւն*

Ամենողորմած Հայրապետ եւ Տէր

Որդին Ձեր հոգեւոր եւ իմ մարմնաւոր Սարգիսն Աթաբէկեանց վերադարձեալ ի Թիֆլիզոյ' պատմեաց ինձ զամենայն մարդասիրութիւնս Աստուածապատիւ Տէ- րութեան Ձերոյ, արարեալս նմա եւ առնելիս յայսմհետէ թէ' ինքեան, եւ թէ' ծերուն- ւոյս եւ տոհմին իմում ցյաւիտեանս ժամանակաց, ընդ նմին եւ եցոյց ինձ զպար- գեւատրութիւնս գերօրինակ գթոյ Հայրախնամ սիրոյդ: Առ որ չկայ ինձ այլ ինչ առնելի, բայց միայն ցվախճան կենացս գետնամած երկրպագութեամբ գոհու- թեան առաջի ամենաբարի արարչին հայցել Աստուածարեալ Անձին Ձերում, Վեհափառ Տէր, որ միակ մխիթարէք անկեալ ծերունւոյս եւ պաշտպան իրաւանց իմոց առ յաւիտենից երախտապարտութիւն մեր, զխաղաղութիւն յամենայնի եւ զբարօրութիւն երջանիկ ի փառս Աստուծոյ եւ ի բարելաւութիւն ըստ Աստուծոյ եկեղեցւոյս եւ ազգիս համօրէն:

Ամենողորմած Հայրապետ, ստացեալ եղեւ գրաւոր տեղեկութիւն ի Շամախւոյ, թէ զգործն կալուածոց իմոց, սկզբնաւորեալն պաշտելի միջնորդութեամբ Աստու­ածապատիւ Տեառնդ իմոյ, վճռեալ են անդանօր ի Շամախի այնպէս, զի դարձու- սցի ինձ գիւղն Կուսապատ, իսկ որ ինչ վերաբերի առ միւս կալուածսն, խլեալս յինէն յառաջին ժամանակս, որոց վասն միջնորդէ Սրբութիւն Ձեր, զվճռահատու- թիւն նոցին թողեալ են կամաց Նորին Լուսափայլութեան Տեառն Փոխարքային Կովկասու: Վճիռն այն' որպէս համարիմ' պարտի այժմ հասեալ գոլ ի Թիֆլիզ առ Նորին Լուսափայլութիւնն:

Փութացեալ յայտնեմ զայնմանէ Աստուածարեալ Տէրութեան Ձերում, եւ աղեր- սեմ զմարդասիրութիւն Սրբոյ Հայրապետիդ կարգադրել որպէս զիարդ եւ արժան դատիք վասն ի գլուխ հանելոյ զգործն համաձայն արդարացի միջնորդութեան Ձերում, եւ վստահանամ խնդրել ամենախոնարհաբար, զի Աստուածարեալ Տէ- րութիւն Ձեր կարգադրել տաջիք զբանն յանուն իմ, եւ այն' հաստատուն եւ մշտն- ջենաւոր վճռադատութեամբ, զի մի' եւ յետ մահուան իմոյ աշխատութիւնս եւ վիշ­տս ինչ կրեսցեն իմայինք յերեսաց եւ ի ներգործութեանց չարակամ գրչաց ի մասին նոյն կալուածոց, եւ զի մի' այլեւս օտարք մտցեն ի վաստակս իմ ի դառ- նութիւն գերեզմանի իմոյ եւ զաւակացս:

Ակնկալութեամբ այցելութեան Տեառն ըստ գթառատ Հայրախնամ միջնորդու­թեան Ձերոյ պարծանս իմ համարիմ մնալ միշտ եւ յարաժամ

Աստուածարեալ Տէրութեան Ձերում ամենանուաստ ծառայ

Մէլիք Յօհաննէս Աթաբէկեանց

Մատենադարան, Կաթողիկոսական դիվան, թղթ. 166, վավ. 344, թ. 5ա-6ա: Բնագիր: Ձեռագիր:

* Վավերագրի սկզբում Ներսես Աշտարակեցին նշել է. «Մէլիք Վանի Աթաբէկեան, 27 նոյեմբերի ընկալայ»:

14

N 9ՄԵԼԻՔ-ՎԱՆԻ ԱԹԱԲԵԿՅԱՆԻ ՆԱՄԱԿԸ ՆԵՐՍԵՍ ԱՇՏԱՐԱԿԵՑՈՒՆ'

ԿՈՒՍԱՊԱՏ ԳՅՈՒՂԸ ԻՐԵՆ ՎԵՐԱԴԱՐՁՆԵԼՈՒ ԽՆԴՐԱՆՔՈՎ ԿՈՎԿԱՍԻ ՓՈԽԱՐՔԱՅԻՆ ՄԻՋՆՈՐԴԵԼՈՒ ՄԱՍԻՆ

21 նոյեմբերի 1853թ.Կուսապատ

Աստուածապատիւ Հայրապետ*

Առատագութ Տէր, պաշտպան անկելոց.

Գոհ եմ բոլորով սրտիւ եւ ամենայն զօրութեամբ հոգւոյս զպաշտպանութենէ Ամենազօր Աջոյն բարձրելոյ, որ իւրով անհասանելի կամօքն տնօրինէ զամենայն ի բարին, եւ առ այժմ ի վերջին յուսատութեան խորին ծերութեանս շնորհեալ է ինձ եւ տան իմում պաշտպան արդար զԱստուածարեալ անձն Ամենողորմած Հայրապետիդ:

Որդեգիրն Ձեր Միքայէլն Աթաբէկեանց12 գրէ մեզ, թէ Աստուածարեալ Տէրութ- իւնդ արարեալ էք զկարեւոր խոսակցութիւն ընդ Լուսափայլ Փոխարքային' ի մա­սին գործոյն իմոյ, որ յաղագս իրաւանց իմոց վերաբերելոց առ գիւղս եւ կալուա- ծսն իմ, ընդ որ ուրախ եղէ կարի յոյժ, Ամենապատուական Հայրապետ, եւ օրհ­նեմ միշտ, թէ եւ անձն յաշխարհական կարգի, զպաշտելի կեանս Ձեր' շնորհեալ առ յԱստուծոյ' ի փառս իւր եւ յօգուտ եկեղեցւոյ եւ ազգի:

Աստուածարեալ Հայրապետ, յոյս իմ առ նորոգութիւն վիճակիս եւ իրաւանցս կենդանի է յիս միշտ, մանաւանդ զի յուսադրեալ եւ քաջալերեալ գտանիմ առ այն ի սուրբ բանից Աստուածարեալ Անձինդ, որ ի Վեհափառ Կոնդակին ի 23 յունիսի այսր ամի, որով ի միջի այլոց օրհնութեանց եւ քաջալերութեանց առ իս' յուսա- դրէք զիս ի մասին անագանելոյ ցանկալին վճռոյ գործոյն մերոյ, թէ' յամեցուցանէ զշնորհն, զի առաւել պանծալի արասցէ, առ որ յաւելուք իբրեւ Քահանայապետ Քրիստոսեան սուրբ եկեղեցւոյ, թէ' ոչ Աստուած, ոչ Կայսրն եւ ոչ Նորին Լուսա- փայլութիւնն Տէր Փոխարքայն չունին զրկել զիս ի սեպհականութեանց իմոց ըստ ազգի եւ ըստ ծառայութեանց: Այս եւ սոյնօրինակ յուսադրութիւնք սրբոյ բերա- նոյդ ունին շրջել զամենայն ձախորդս ի յուսալի յաջողուածս Տեառն գործակ- ցութեամբ:

Աստուածարեալ Հայրապետ, ստացեալ եմ ի Շամախւոյ մասնաւոր կերպիւ զօրինակ դատողութեան պարոն գուբերնատօրին ըստ գործոյն' սկզբնաւորելոյ պաշտելի միջնորդութեամբ Սրբութեան Ձերոյ յաղագս իրաւանց իմոց առ գիւղս եւ կալուածս իմ, զոր եւ առաջարկեալ է Տեառն Լուսափայլ Փոխարքային. առաք­եցի անցեալ փոստայիւ զօրինակն այնորիկ առ որդեգիրն Ձեր Միքայէլն Աթաբէ­կեանց վասն ցուցանելոյ Սրբութեան Ձերում ի ձեռն հոգեծանօթ բարեկամին մե­րոյ պարոն Յարութիւն աղային Կարապետեան, զոր եւ յուսամ թէ' շրջահայեաց տեսութիւն Աստուածարեալ Տեառնդ զննեալ իցէ արդէն, եւ նկատեալ զանհամա- ձայնութիւն դատողութեան պարոն գուբերնատօրին ընդ յառաջ բերեալ տեղե- կութեանցն հնոց եւ նորոց: Այլ սակայն ընդ սմին առաքել դարձեալ առ Սրբութիւն Ձեր զմիւս օրինակ նորին կարեւոր վարկայ:

Յորմէ նկատի, Աստուածարեալ Հայրապետ, թէ յառաջ բերեալ ի նմին տեղե- կութիւնքն եւ հանգամանք գործոցն համաձայն են բոլորովին խնդրոյ իմում մա- տուցելոյ Սրբութեան Ձերում յանցելում ամի եւ գրութեան Ձերում առ Լուսափայլ Փոխարքայն յայսմ ամի, այլ թէ զիա՞րդ դատողութիւնն պարոն գուբերնատօրին շեղեալ է ի նոցայն զօրութենէ' որպէս եւ դատողութիւն օգնականի գաւառապե- տին Շուշւոյ պարոն Բայկովին,-զարմանալի իմն է, վասն զի նախ' ես յիմում խնդ­

* Վավերագրի սկզբում Ներսես Աշտարակեցին նշել է. «Մէլիք Վանի Աթաբէկեան, 29 նոյեմբերի ընկալայ»:

15

րագրի բացածանուցեալ եմ զանիրաւացի արարն կնեազ Մատաթովին առ ար­դար իրաւունսն իմ ի 1823 ամի, որոյ թշնամութիւնն ընդ իս գրգռութեամբ ոմանց չարամիտ անձանց եւ իւրոց իսկ կրից յայտնի է աշխարհի, մինչ զի եւ ցայսօր իսկ յածի ի բերանս հասարակաց մեծաց եւ փոքունց, թէ «Մէլիք Վանուն տունն քան- դօղն կնեազ Մատաթովն էր». եւ զայն թշնամութիւն նորա ընդ իս ցուցեալ եմ ես ի խնդրագրի իմում ո՜չ եթէ դիտաւորութեամբ բարւոք ինչ ընթացս տալոյ գործոյն, այլ զի յայտնապէս տեսանի ի կարգադրութեանց նորա վասն կալուածոց իմոց, քանզի նա ինքն ունելով առաջի աչաց զվկայաբանութիւնս երեւելի բէկաց երկ- րին Ղարապաղու վասն այն, թէ' ես վայելեալ եմ զարդիւնս եօթն գիւղօրէիցն Ջրաբերդու իբրեւ իմոց կալուածոց, եւ ինքն իսկ' յազդեցութենէ արդարութեանն Աստուծոյ' գրելով, թէ ինքեան իսկ յատկապէս յայտնի է, զի ես վայելեալ եմ զգիւ- ղօրէսն զայնոսիկ, յառաջ ածէ յետ այնորիկ, իբրու թէ ես չունէի զթալաղայ ի տե­ղական տիրապետօղ խանէն երկրիս բաց ի թալաղայէն, որ էր միայն վասն մէլի- քութեան իմոյ, եւ կարգադրէ թողուլ ընդ ձեռամբ իմով միայն զգիւղն Կուսապատ եւ այն' վասն նայիպութեան պաշտօնատարութեանս ի Ջրաբերդու գաւառակին առ ի պատուասիրել զհիւրս ի տան իմում: Ահա՜ կարգադրութիւն անիրաւ, վասն զի եթէ նայիպ ասացեալ պաշտօնատարին տուեալ լինէր գիւղ եւ կալուած, ապա ընդ է՞ր չունէին զայնպիսիս եւ միւս նայիպք գաւառակաց երկրիս Ղարապաղու վասն պաշտօնատարութեան կամ կոչման նայիպի. եւ եթէ այն գիւղ տուեալ էր ինձ միայն վասն նայիպ կոչմանս, ապա ընդ է՞ր յետ թողլոյս զնայիպութիւնն չէ յե- տս առեալ յինէն գիւղն այն: Եւ եթէ վասն այդորիկ էր առեալ յինէն գիւղն այն ի 1842 ամի, ապա ընդ է՞ր վերստին դարձուցեալ եղեւ այն յիմ տիրապետութեան ի 1844 ամի:

Զարդիւնս գիւղօրէիցն այնոցիկ, ապատ արարելոցն ին եւ ի Ջրաբերդու գա­ւառակին, վայելեալ եմ ես ի 1806 ամէ հետէ, որպէս երեւի եւ յառաջի արարեալ ին եւ վկայականացն, զորս ի 1811 ամի տուեալ են ինձ վասն ծառայութեանց իմ­ոց պօլկովնիկքն Ասսէեվ եւ Սիպեագին, յորոց երեւին, թէ' ունէի ես արդէն ի ժա- մանակսն յայնոսիկ զստորադրեալ իմում տիրապետութեան բնակիչս գիւղօրէից: Այլ ի 1815 ամի տուեալ է ինձ թալաղայն վասն կոչմանս' տիրապետօղ մէլիք, այն է մեալիք-շահաստան:

Միւս բէկք երկրիս մերոյ խնդրեալ են եւ առեալ ի խանէն զթալաղայ վասն գիւ- ղից եւ կալուածոց վասն այն, զի շէն եւ ապա՜տ գիւղօրէք են լեալ այնոքիկ, այլ ես ինքնին իմով աշխատութեամբ եմ վերաբնակեցուցեալ զհայազգիս եւ ապատ արարեալ զեօթնեսին գիւղօրէսն զայնոսիկ, ուստի եւ չունէի զկարօտութիւն ինչ մեծ նոր թալաղայի վասն այնոցիկ, բայց եւ այնպէս ունէի եւ ես ի նմանէ զթալա­ղայ մի իբրեւ վկայութիւն, որ որպէս գրեալ իմ եւ յիմում խնդրագրի մատուցելոյ Սրբութեան Ձերում, կորուսեալ է արդէն: Այլ թէ լեալ է այն հաւաստեաւ, վկայէ զայնմանէ պարոն դեյստվիտելնիյ ստատսկիյ սօվէտնիկ Մագիլեվսկին ի ցուցա- կսն իւր վասն 1823 ամի, յորում յետ յիշատակելոյ զանուանս եօթն գիւղօրէիցն, եւ ցուցանելոյ, թէ արդիւնք բոլոր գաւառակին թողեալ են ի Մէհտի-Ղուլի խանէն յօգուտ պրապօրշչիկ Մէլիք-Յօհաննեսին, որ եմ ես, պարզաբանէ նաեւ, թէ' մա- լուջհաթ արդիւնքն թողեալ է ինձ թալաղայիւ իրաւամբք սեպհականութեան: Ցու- ցակքն այնոքիկ' կազմեալք ի պարոն Մակիլեվսկւոյն, համարին եւ են հաստա­տուն արտօնագիրք ի պէտս պաշտօնական գործոց: Իսկ որ ինչ վերաբերի առ այն, որ Մագիլեվսկին նշանակէ անդանօր եւ զհասոյթսն արքունիս ի գիւղօրէից անտի իմոց, յայտ առնեմ, թէ ո՜չ միայն այնոքիկ գիւղօրէք, այլ եւ ամենայն առհա­սարակ բէկաց եւ խանզատայից պատկանեալ գիւղօրէքն հատուցեալ են նաեւ յարքունիս զհարկս դրամաւորս եւ նիւթեղէնս, եւ սալեանայ անուանեալն էր թէ եւ յերկրային բերմանց, սակայն չէր այն գետնահարկ իբրեւ զմալուջհաթն եւ զբահ- րայն, այլ նշանակեալ էր ի գիւղօրէից տարեկան միաքանակ յայտնի չափով վասն հասուցանելոյ յԱրքունիս:

Որ ինչ վերաբերի առ ամարանոցն Այղր-Բուլաղ կամ Ուլուբէկ-փաշայ եւ առ երկուս ձմերանոցսն' Շորբուլաղ եւ Աղտարայ, յայտ առնեմ, թէ այնոքիկ ի սկզբա- նէ անտի լեալ են յիմում տիրապետութեան ց1842 ամն, որպէս երեւի եւ ի բաժա-

16

նագրէն, հաստատելոյ ի նախկին գաւառական սուտին Ղարապաղու ի 1835 ամի, ըստ որում բաժանեալ են գոյքն իմ ի միջի իմ եւ եղբօր իմոյ Յակովբ իւզբա- շւոյն13: Ես յիմում խնդրագրի ցուցեալ եմ, թէ' ի բաց առեալ զգիւղն Կուսապատ' վեց գիւղօրէքն ի 1823 ամէ հետէ (այն է' իբրեւ ամս 30) գտանին յարքունի տես- չութեան, այլ պարոն Բայկովն զայս միջոց 30 ամաց վերաբերէ նաեւ ի վերոյ յիշ- եալ ամարանոցին եւ ձմերանոցաց, որ է ի կողմանէ նորա կամաւոր իմն անտե- սութիւն առ ի չտեսանել զպարզութիւն գրուածոյն: Եթէ յիշեալ ամարանոցն եւ ձմերանոցքն լեալ են ընդ իմով տիրապետութեամբ ց1842 ամն, կարեն վկայել զայնմանէ ոչ միայն ջրաբերդեցիք, այլեւ բնակիչք միւս գաւառակաց երկրիս, զի եւ նոքա եւս պահեալ են անդ ի տեղիսն զտուարեղէնս' հարուցանելով ինձ զչօփ- բաշի արդիւնսն: Այլ թէ ընդ է՞ր ի 1842 ամէ հետէ չեմ խնդրեալ ես վասն դարձու- ցանելոյ ինձ զնոյն ամարանոցն եւ ձմերանոցսն, որք անցեալ էին յարքունիս, յայ- տնեմ, թէ պատճառն այնորիկ էր կարի վշտագին յուսահատութիւնն իմ յերեսաց աղքատութեանս եւ չարահնար ներգործութեանց եւ շահասիրութեանց նախկին ուչաստկովիյ զասէդատելաց, թէ' յայսմ մասին եւ թէ' ի մասին Կուսապատ գեղջ:

Վերջապէս պատրաստ էի ես մատուցանել զամենայն կարեւոր ապացոյցս առ իրաւունս իմ, եթէ արարեալ լինէր հարցումն եւ հետազօտութիւն իրին, սակայն նախկին օգնականն գաւառապետին տեղւոյս պարոն Բայկովն' յետ ստանալոյ զհրամանն իւրոյ իշխանութեան' ոչ հայեցեալ ինչ յաջ կամ յահեակ' եդեալ էր զիւրն ցուրտ դատողութիւն, եւ այն' հիմնաւորեալ ի վերայ ասութեան իմոյ ի խն­դրագիրս յանուն Սրբութեան Ձերոյ, թէ ի 1823 ամէ հետէ վեց գիւղօրէքն այնոքիկ գտանին յարքունի տեսչութեան, զոր եւ առաքեալ էր անյապաղ ի Շամախի, ուր- անօր եւ պարոն գուբերնատօրն անգամ հիմնաւորեալ է ի վերայ նորին զիւրն դատողութիւն առանց նշմարելոյ գրեթէ զզօրութիւնս յառաջ բերեալ իւրեւ ի գոր- ծոց տեղեկութեանցն: Հիանալի իմն, զի եթէ դատողութիւն եւ վճիռ բանիս հիմնա- ւորելի էր ի վերայ ասութեան իմոյ, յայնժամ պարտ էր առնել զայն կամ ինքն Լու­սափայլ Փոխարքայն, կամ կնեազ Վասիլ Յովսէփեանն եւ կամ էկսպետիցեայն, առանց ինչ նախընթացաբար գրելոյ կամ հարցանելոյ զայնմանէ յայսոսիկ կող- մունսս:

Աստուածարեալ Հայրապետ եւ Ամենողորմած Տէր, պարոն Բայկովն յիւրումն անդ դատողութեան գրէ թէ' «որպէս զիարդ եւ իցէ խնդիր նորա (այսինքն է' իմ) անհիմն է արդէն, վասն զի տարածի այն ի վերայ ընդարձակագոյն Արքունի գոյ­ից, որք են 7 գիւղ (ի մէջ մուծանելով ապաքէն եւ զԿուսապատ գիւղն) եւ ամարա- նոցք» մոռացեալ է նշանակել զձմերանոցսն: Զայս արարեալ է նա դիտաւորութ- եամբ, որպէս թէ չհասուցանելոյ արքունեաց զվնաս, սակայն չէ զմտաւ ածեալ, թէ' ես իմով զանազան վշտակրութեամբ չեմ խնայեալ յարիւն իմ եւ ի կեանս ի պարծանս փառաց Աստուածազօր Կայսերն եւ Մեծ Արքային եւ յօգուտ Արքուն­եաց, եւ թէ' Աստուածահաստատ անկարօտ Կայսրն Ռուսսիոյ չունի անտես առ­նել զհաւատարիմ իւր ծառայս եւ չունի ինչ վշտանալ ընդ կարգադրութիւնս իշխանաւորաց վասն անմատոյց եւ հաստատուն թողլոյ նոցա զարդար իրաւունս իւրոյ հաւատարմաց, զորս կամի կեցուցանել վայելչապէս ի պայծառութիւն ան- ուան օրհնաբանեալ Տէրութեանն եւ ի խրախոյս նոցա յառ յապայն ծառայութիւն արժանաւոր հոգւով եւ ջերմեռանդութեամբ:

Ուստի եւ քաջայոյս եմ յԱստուածն կենդանի, թէ Աստուածարեալ Տէրութիւն Ձեր եւ Նորին Լուսափայլութիւնն Տէր Փոխարքայն հայելով ի բարձանց յիմ տնա- նկութիւն, պատճառեալ ի կարճատեսութեանց փոքունց իշխանաւորաց, ունիք ի վեր յարուցանել զվիճակ իմ անկեալ արդար կարեկցութեամբ, պահպանութեամբ արդար իրաւանցս, աղաւաղելոյ յանիրաւ եւ յանխոհեմ գրչաց:

Վեհափառ Հայրապետ, կարեւոր վարկանեմ յայտ առնել խոնարհաբար եւ զա­յս, զի եթէ Ձերումդ Սրբազնակատար Տէրութեան կամ Տեառն Փոխարքային կամք իցեն յայսմհետէ եւս հաւաքել տալ զկարեւոր գործոյս տեղեկութիւնս, եւ ըստ հե­ռանկատ դիտողութեան Սրբութեան Ձերում, եթէ շարունակութիւն գործոյն ունին ձգել ընդ երկար միջոց, յայնժամ աղերսեմ յարգոյաբար, բարեհաճել միջնորդ լի­նել Տեառն Փոխարքային գոնէ այժմէն վերադարձուցանել յիմ տիրապետութիւն

17

զգիւղն Կուսապատ, զորոյ զարդիւնսն վայելեալ' ակնկալցուք յուսով վախճանի գործոյն, ըստ որում այն գիւղ եւ յառաջագոյն տուեալ էր ի տիրապետութիւն իմ համաձայն վճռոյ նախկին Կասպից պալատին արքունական գոյից եւ վերահաս- տատութեան Տեառն Գլխաւոր Կառավարչին Վրաստանու, եւ զի վերջին միջնոր- դութիւն իսկ Ձերդ Սրբութեան, որ յայսմ ամի, եղեալ է միայն վասն Կուսապատ գեղջն եւ արդեանց նորին վասն 1852 եւ ներկայ 1853 ամաց:

Աստուածապատիւ Հայրապետ, յանձնելով զիս եւ զիմայինս խնամոցն Աստու- ծոյ եւ Սրբութեան Ձերոյ' պարծանս ինձ համարիմ մնալ միշտ իմայնովքս հանդերձ

Աստուածապատիւ Տէրութեան Ձերում նուաստ ծառայ Մէլիք Իվանէ Աթաբէկեանց

Մատենադարան, Կաթողիկոսական դիվան, թղթ. 166, վավ. 344, թ. 7ա-10ա: Բնագիր: Ձեռագիր:

N 10ՍԱՐԳԻՍ ԱԹԱԲԵԿՅԱՆԻ ԽՆԴՐԱԳԻՐԸ ԿՈՎԿԱՍԻ ՓՈԽ ԱՐՔԱ

Ն.ՄՈՒՐԱՎՅՈՎԻՆ14' ԻՐ ԵՎ ԶՈՒՐԱԲ ՍԱՀԱԿՅԱՆԻ ՄԻՋԵՎ ԾԱԳԱԾ ՍԵՓԱԿԱՆԱՏԻՐԱԿԱՆ ՎԵՃԻ ՎԵՐԱԲԵՐՅԱԼ

16 մայիսի 1855թ.Շուշի

Его Высокопревосходительству Наместнику Кавказскому

Главнокомандующему Отдельным Кавказским Корпусом Господину Генерал-Адъютанту

Генералу от Инфантерии и Кавалеру М уравьеву 1му

Губернского Секретаря Саркис-бека Мелик-Иванова сына Атабекова

Прошение

Затруднительное положение, которому подвергла меня неправильность распоряжения Ш емахинского Губернского Правления к отобранию от меня населенной земли моей Мардакерд, состоящей Ш уш инского Уезда в Челябюртском участке и к отдаче оной по силе подложи составленного домашняго духовного завещания (о чем объяснено ниже) от имени умер- шого бездетно прапорщика М акара Иванова жителю города Ш уш и Зурабу Петросову сы ну Саакову, происходящему из податного сословия,- вынуж­дает меня утруждать особу Вашего Высокопревосходительства и всепокор­нейше просить обратить на настоящую всенижайшую мою просьбу осо­бенное Ваше благосклонное внимание.

О тец мой прапорщик Мелик-Вани Атабеков, умерш ий 7 марта 1854 года, кроме отличных заслуг, оказанных им Русскому правительству с 1805 по 1813 год, а также и в делах противу горцев по 1821 год,- оказал еще одну деятельность, достойную особенного внимания: Челябюртский магал один владений бывших Армянских владетельных меликов, соверше­нно опустошенный по смутним обстоятельствам края по 1803 год перео- бразовал единственно своими стараниями и трудами собрав жителей с разных отдаленных мест и заселив сем разоренных Армянских селений

18

того магала, каковыми селениями он по воле местного владетельного хана владел на правах Карабагских беков во все время ханского правления по 1823 год, т.е. до побега хана за границу в Персию,- чему вернейшим сви­детелем есть описание действительного статского советника Магилевского за 1823 год, где сказано: ,,в Челябюртском магале состоит в управлении прапорщика Мелика Оганеса (он же и мелик Вани) семь деревень, имен­но: 1. Касапет, 2. Гюль-ятаг, 3. Кичик-Карабек, 4. Улукарабек, 5. Магауз, 6. Асан-риз и 7. Енгича, жители сих деревень платят в казну денежную по­дать, хлебную подать под названием сальяна и кроме того 25 вьюков дров, прочие доходы со всего магала; (Челябюртского, заключавшагося тогда в этих семи деревнях) предоставлены М ехти-Кули ханом в пользу прапор­щика Мелика Оганеса во уважение того, что все сии деревни большею частию старанием его собраны и заселены,,.- После побега хана по небла- горасположености к отцу моему бывшего Военно-окружным в мусульман­ских провинциях Начальником Г. Генерала Князя Мадатова, было оставле­но в пользовании его одно селение Касапет, а прочие шесть деревни были отобраны в казну, о чем и производилось дело в бывшем Ш уш инском гор­одовом суде в 1823 году по жалобе моего отца. Сведения об этом Ваше Высокопревосходительство благоволите усмотреть в справках доставлен­ных Господину Предшественнику Вашему Ш емахинским Военным Губер­натором, управляющим Гражданскою частию, в представлении от 14 октя­бря 1853 года за N 1300. последовавшем по прошению моего отца, лично переданному Его Светлости святейшим Патриархом и Католикосом Всех Армян Нерсесом, исходатайствовшим о возобновлении прежняго права его на означенные шесть деревень. Предоставленным Г. Князем Мадато- вым селением Касапет отец мой прапорщик Мелик-Вани владел, как во все время ханского правления по 1823 год, так и после того по 1852 год, т.е. до введения в Ш уш инском уезде новой податной системы, но в сем году селение это было разделено по платежу податей на две части, одна 95 дымов была обложена высшим окладом податей, т. е. по 11 руб. сереб. в год, а другая 49 дымов как подвластные отцу моему, по 3 рубля. П о проис­ходившей об этом в следствие просьбы отца моего поданной Предместни­ку Вашего Высокопревосходительства, переписке управлявший Гражданс­кою Частию на Кавказе и за Кавказом Г. Генерал от Кавалерии Реад, ос­новываясь на доставленных Ш емахинским Губернским Правлением сведе­ниях доказывающих между прочим, что при дознании, произведенном Ко- миссиею о разборе поземельных прав беков оказалось, что поселенная земля Касапет-мюлки с участками Мардакирд, Бюкадаш и Юхари-Гюлья- таг со времен ханских находится во владении отца моего и все 144 дыма до введения новой податной системы платили отцу моему доходы за поль­зование его землею,- изволил предписать: селение Касапет во всем его со­ставе, оставить по прежнему во владении отца моего, распространив и на остальных 95 дымов казенных крестьян, занимающих землю отца моего, положение Кавказского Комитета и взаимных отношениях беков и посе­лян, на их землях живущих, и распорядиться об обложении их тою пода­тью, какая определена для поселян, живущ их по владельческой земле, о чем и воспоследовало уже окончательное распоряжение казенной палатыо обложении их меньшею податью.

Объяснив о праве отца моего на целое селения Касапет, обращалось изложить и о достоянии умершого прапорщика М акара Иванова. Человек этот был один из казенных поселян деревни Кичик-Карабек, отошедшей в 1823 году, как выше объяснено, от отца моего в казенное ведомство, чему служит доказательством то, что отец и двоюродные братья Иванова состо­яли и состоят в податном окладе, но в последствии времени после 1826 го­да за заслуги, оказанные им в разных делах Российскому правительству,

19

был вознагражден прапорщичым чином, орденом Кавалера и пенсионом в год по 750 руб. ассигнациями, да кроме того предоставлены были ему Ива­нову в 1826 году Г. Главноуправлявшим в Грузии за разорение потеренное им в том году от персиян и мятежников карабагских, семь дымов из ка­зенных крестьян деревни Кичик-Карабек. Наконец человек этот быв зад­ержим сильною болезнию умер в 7 день июля 1848 года бездетно в госпи­тале Ш таб Квартиры Мингрельского Егерского полка, расположенной в урочище Ханкендах.

Один из его М акара Иванова подвластных жителей селения Кичик-Ка- рабек, в последствии времени переселившийся на жительство в город Ш у­шу, по имени Зураб Петросов сын Сааков, находившийся во время сме­рти Иванова в урочище Ханкендах, выдумал достать себе его документы и составить от имени его Иванова домашнее духовное завещание, в том, что будто бы умерш ий Иванов, кроме других собственных движимых и недви­жимых имений, заключающихся между прочим в домах, садах, мельнице и хлебопахотных землях, отказал ему Саакову и деревню Кичик-Карабек и Высочайше пожалованный ему пенсион, и успел он в этом своем предп­риятии. Завещание это было засвидетельствовано в Ш емахинской палате Уголовного и Гражданского Суда, и затем было предписано ввести его С а ­акова во владение помещенным в том завещании имением Иванова, кро­ме деревни Кичик-Карабек и его пенсиона. Н о дабы наказать этого небла­гонамеренного человека за сей его подлоге, подвергший меня ныне безви­нному затруднению, Всевышнему проведению угодно было ослепить его- дать включить в то завещание составленное 15 февраля 1837 года и Высо­чайше пожалованный Иванову пенсион, произведенный ему чрез три года после составления того завещания, то есть в 11 день декабря 1839 года, как это ясно видно из приказа Генерала от Инфантерии Головина 1т15, данного по Отдельному Кавказскому Корпусу того 11 декабря за N 154 и приложенного при нем списка.

Объяснив о правах умерших прапорщиков отца моего Мелика Вани Атабекова и М акара Иванова, а также и о подлоге Зураба Саакова, имею честь почтительнейше изложить распоряжения начальства по этому заве­щанию и последствия его, лишающие меня безвинно своей собственно­сти.

Ш емахинская Палата Уголовного и Гражданцкого Суда, при засвиде­тельствовании (в 27 день июля 1851 года) представленного в оную Зура­бом Сааковым завещания, коим будто бы Иванов отказал ему движимое и недвижимое имущество, заключающеся в домах, садах, мельнице и хлебо­пахотных землях, а также и деревню Кичик-Карабек и пенсион, в надписи засвидетельствования на этом завещании сделанной присовокупила: ,,что касается до помещенной в том завещании дер. Кичик-Карабек, то оней Зураб Сааков может просить особо Высшее Начальство, тем более, что он по происхождению своему не имеет права на владение деревнею, да и в документах, по которым умерший завещатель прапорщик М акар Иванов владел тою деревнею, не сказано, что ему таковая отдана в вечное и потомственное владение,,. О таковом засвидетельствании Палата для све­дения уведомила Ш емахинское Губернское Правление по части Государ­ственных Имуществ, которое от 3 августа 1851 года за N 10872 известило Палату, что оно принимая во внимание: ,,1. Что семь семейств армян де­ревни Кичик-Карабек, составляющие ныне 17 семейств, предоставлены с разрешения Главноуправлявшего в Грузии умерш ему прапорщ ику М акару Иванову для получения с них только некоторых доходов, а не в вечное владение.

2. Что после него не осталось никаких наследников, которые имели бы право на владение означенною деревнею, и

20

3. Что в Закавказском крае крепостного права не существует,,-положи- ло: все вышеозначенные семейства в упомянутой деревне оставить в ка­зенном ведомстве, обложив их податьми на равне с казенными крестьяна­ми живущ ими на казенных землях, что и было приведено в исполнение. В следствие чего палата с прописанием вышеозначенных обстоятельств пре­дписала указом от 31 января 1852 года за N 152 Ш уш инскому Уездному Начальнику: ,,Зураба Саакова ввести во владение тем только, что в дере­вне Кичик-Карабек принадлежит собственно умерш ему прапорщ ику М а ­кару Иванову и показано в духовном его завещании всего на сумму девят­ьсот рублей сереб. не касаясь поселенных там крестьян, и по исполнении того вводный лист представить в палату,,.

Челябюртский Участковый Заседатель Скибинский приступив в 1854 году к исполнению указа палаты о приведении в известность имущества умершего Иванова и о вводе за тем во владение оным Зураба Саакова учинил дознание с явным пристрастием, имея в виду одну лишь пользу находившагося тогда при нем в служении Зураба Саакова, что и доказы­вается тем: во 1-ых, что он заседатель Скибинский в совершенную проти­вность указы палаты вело Кичик-Карабекую землю и таковую смежную с него под названием Мардакирд, принадлежащую отцу моему и входящую в состав нашего селения Касапет, под видом пахотной земли Макара Ива­нова, показал собственностию его Иванова, так что все поселяне деревни Кичик-Карабек облаженные по смерти Иванова, по распоряжению самого Губернского Начальства, податьми наравне с казенными крестьянами, ж и­вущими на казенной земле, остались совершенно без колочка казенной земли, что доказывают назначенные в дознании его Скибинского следую­щие границы; с востока канава Казарх, с запада Извердин Ахпю р и Са- рин-Калер, с юга земля Джиркиз и с севера дорога Саманъелы и Миндиркана-яйелы, оценив ее в 870 руб. сереб., тогда как земля по этим границам, куда захвачена и часть с другого участка земли селения Каса­пет, называешего Касапет-мюлки, стоит если не более, то по крайней ме­ре пятьдесят тысяч руб. серебром и имеет пространство удобной хлебопа­хотной земли на три тысячи и более четвертей семен,

во 2-ых, что подвластные наши касапетцы в том числе и бывшие при дознании, зная о пристрастном действии Скибинского, не медля ни мало приносили на пристрастие его жалобу местному Уездному Начальнику прошением от 10 февраля 1854 года, о том, что показанная в дознании его земля Мардакирд никогда не принадлежала М акару Иванову и к сел. Ки- чик-Карабек, а она всегда находилось и ныне находится в их пользовании и входит в состав селения Касапет, чему может служить доказательством то, что целое общество Касапетцев в числе 144 дымов имеют на этой земле зимовники, мельницы, пастбище, скотоводство, и огромный ежегод­ный посев разных произрастий и другие хозяйственные обзаведения, а мы-ятагные места и также мельницу и все хозяйство,- причем жаловался Уездному Начальнику на бумаге же и Бекляр юзбаши-Шахджанов, один из подписавших оценочную опись составленную на русском языке, о сде­ланном Скибинским обмане,

во 3-ых, что Г. Скибинский, имевший резиденцию в самом нашем селе­нии Касапет, зная, что мы владельцы этого селения, не вызывал к дознан­ию ни отца моего, ни меня и ни других смежных владельцев земель с Ки- чик-Карабеком и Мардакирдом, тогда как заседатель Скибинский имел пред глазами объявление отца моего, поданное предместнику его Г. К ня­зю Орбелианову 10 декабря 1851 года, которым он поставив в известность все границы общей земли сел. Касапет, состоящаго из четырех смежих участков, именно: Касапет-мюлки, Мардакирд, Бюкадаш и Юхари-Гюлья- таг, просил Его Сиятельство во время приведения в известность границы

21

смежней с нашим селениям Касапет деревни Кичик-Карабек, будто бы долженствующей так говорили, быть введенным по духовному завещанию Иванова во владение Зураба Саакова, иметь границы те ввиду и поступать по правилам, законами при подобных случаях установленным.

Видя столь явно пристрастные действия Участкового Заседателя Скиби- нского, обязанного было (за предъявлением отцом моим и подвластными его жителями селения Касапет спора за участок земли сел. Касапет под названием Мардакирд поданными, как сказано выше, первым Князю Ор- белианову 10го декабря 1851 года объявлением, о последними Уездному Начальнику 10 февраля 1854 года прошением) по силе 755 ст. 10 т. зак. гражд. изд. 1842 года, приостановиться исполнением Указа Палаты насчет ввода во владение этого землею Зураба Саакова,- я в день состояния ввод­ного листа, и именно 25 мая 1854 года, подал прошение Ш уш инскому Уез­дному Начальнику о выдаче мне копии с предписания его от 23 мая 1854 г. за N 5163. И з выданной мне с этого предписания копии усмотрев, что подвластным моим Кусапатским жительям в жалобе их Уездным Началь­ником отказано потому только, что в 1830 году жители коч. Нашарлу Али и Зейнал сыновья Атама поданным в бывший Карабагский Провинциаль­ный Суд прошением оспоривали у прапорщика М акара Иванова будто бы землю Мардакирд, но суд этот землю ту признал принадлежащею будто бы к деревне Кичик-Карабек, а Кичик-Карабек-Иванову, поданным Уезд­ному Начальнику 8 июня того 1854 года прошением жалуясь на пристрас­тное действие заседателя Скибинского с представлением законных фак­тов о правах наших на населенную землю Мардакирд, просил я распоря­жения Его Высокоблагородия об уничтожении дознания произведенного Скибинским пристрастно и в совершенную противность подписи Судеб­ною Палатою на духовном завещании Иванова сделанной, которою отка­зано Саакову в деревне Кичик-Карабеке, т.е. в населенной земле, а между тем просил я Уездное Управление выдать мне следующие копии: 1. с вышеупомянутого Указа Судебной Палаты за N 152,

2. с описи составленной 31 августа 1848 года Челябюртским Участко­вым Заседательем Левковичем по распоряжению местного Начальства, о приведении в известность имения оставшогося после смерти умершего прапорщика М акара Иванова,

3. с прошения мусульман Алия и Зейнала нашарлинских, поданною ими в бывший Карабагский Провинциальный Суд 24 июля 1830 года, нас­чет мельничных и садового мест,

4. с объяснения противу этого прошения Нашарлинцев прапорщика Иванова, поданного в том суде 12 ноября 1830 же года, и

5. с предписания того провинциального суда, от 29 мая 1831 года за N 383, и усмотрев из этих копий: а) что палата при засвидетельствовании духовного завещания М акара Иванова, отказала Зурабу Саакову, как вы­ше сказано, в предоставленой ему по оному деревне Кичик-Карабек,

б) что заседательем Левковичем при приведении в известность имения умершего Иванова показано за подвластными его земли в пространстве, по показанию Кичик-Карабекцев, примери на пятьдесят четвертей посева,

в) что татаре Али и Зейнал сыновья Атама преарендовали от прапорщи­ка Макара Иванова не землю нашу Мардакирд, а частицу земли, лежащ­ую пред самыми скотными дворами огромного (зимовника) одного общ ес­тва нашего селения Касапет зимовника, состоящего на земле Мардакирд, на которой будто бы предки Алия и Зейнала в незапамятных временах имели мельницы и сад, и на которой Иванов предположил было завести сад и построить мельницу, к чему Иванова имевшего права владения толь­ко на семь семейств Кичик-Карабекцев, предоставленных ему временно для получения с них некоторых доходов Г. Главноуправлявшим в Грузии в

22

1826 году, не допустили отец мой, как прямой владелец земли Мардакирд, и его подвластные Касапетцы пользующие тою землею и сказанною част­ицею земли, уничтожив предположение Иванова со всеми последствиями, каковая частица земли и ныне состоит в том самом положении, в котором она находилось до предположения Иванова, что доказывает та самая час­тица земли,

г) М акар же Иванов противу этого поданным объяснением, зная, что правительством кроме семи семейств Кичик-Карабекцев, никакой земли ему не предоставлено, о принадлежности ему населенной земли М ардаки­рд, ни слова не говорил, объяснив только, что на земле Мардакирд он и постаронные люди производили посевы, а в 1830 году развел он на оной садик и предположил было построить мельницу, на что издержано им сто рублей серебром с присовокуплением что если благоугодно будет суду от­обрать от него эту землю, то не оставить взыскать издержанные им сто рублей серебром с отца моего Мелика-Вани, уничтожившего начатые бы­ло им Ивановым к постройке на нашей земле Мардакирд мельницу и сад,

д) провинциальный же суд, основываясь, на каком то дознании, отказал сказанным татарам в претенции их к Иванову за мельничные и садовое места, потому, что места эти состоят на земле Мардакирд, принадлежащей будто бы к деревне Кичик-Карабек.

Н о как отец мой с подвластными своими Касапетцами как до последо­вания этого предписания провинциального суда за N 383, так и после того по настоящее время безпрепятственно пользовался землею Мардакирд, что положительно доказывается, как выше объяснено дознанием произве­денным комиссиею о поземельных правах беков, имея на оной все хозя­йства и обзаведения. Следовательно это предписание провинциального су­да в отношении к отцу моему и его подвластным решительно не может иметь никакой силы.

Получив копии эти, я с изложением прав моих на землю Мардакирд и с представлением этих копий, подал прошение и в Ш емахинское Губернс­кое Правление, жалуясь на неправильное распоряжение Уездного Управ­ления, основанное на пристрастно произведенном дознании заседателя Скибинского. Наконец Ш уш инский Уездный Начальник из учиненного в следствие жалобы моей исследования усмотрев, что действительно земля Мардакирд есть населенная и находилось и находится в пользовании цел­ого общества сел. Касапет, и что дознание заседателем Скибинским учи­нено в совершенную противность, как надписи Судебною Палатою на ду­ховном завещании сделанной, так и выводов, сделанных Ш емахинским Губернским Правлением, сообщенных предместнику заседателя Ски бинс­кого предписанием Ш уш инского Уездного Начальника от 15 февраля 1852 года за N 1078, которыми отказано Саакову в населенной земле и опреде­лено ввести Саакова во владение между прочим теми хлебопахотными землями, которые в деревне Кичик-Карабек собственно принадлежат пра­порщ ику М акару Иванову и показаны в духовном его завещании,- после­дним предписанием от 17 августа 1854 года за N 8643 уничтожив со всеми последствиями дознание Скибинского и вводный его лист,- предписал Участковому Заседателю Варнэку, дознать положительным образом чрез верных и сведущих людей под присягою какая земля принадлежит собст­венно Иванову, имея при том в виду, что те Кичик-Карабекие земли, с которыми крестьяне этой деревни были пожалованы Иванову и потом по случаю смерти его опять обращены в казну, не должны почитаться собс­твенностью Иванова. До того же землю Мардакирд, предоставленно было Саакову бывшим Участковым Заседателем Скибинским по вводному лис­ту, он Уездный Начальник убедившийся в неправильности первоначаль­ного своего распоряжения, предписал оставить в том положении, в каком

23

она находилось до ввода Саакова во владение его. Это предписание У ез­дного Начальника и по ныне остается заседателем без исполнения.

А между тем Ш емахинское Губернское Правление заключением своим изложенным в предписании его к Ш уш инскому Уездному Начальнику от 26 прошлого апреля за N 6038, в отмену подписи засвидетельствования на духовном завещании М акара Иванова Ш емахинского Судебной Палатою сделанной уведомления Губернского Правления последовавшего в оную Палату 3т августа 1851 года за N 10872 и последняго предписания Уездно­го Начальника к Участковому Заседателю Варнэку от 17™ августа 1854 года за N 8643,- полагало: по 917 ст. 10 т. св. закон. гражд. оставить во вла­дении Саакова землю по границам значащимся в неправильно составлен­ном заседателем Скибинским вводном листе, так что Сааков будет пользо­ваться двумя селениями Касапет и Кичик-Карабек, и даже всем достояни­ем нашей фамилии, а мне предоставить отыскивать права свои на эту зем­лю парядком указанным в той же статье законов, о каковом заключении оно и донесено Вашему Высокопревосходительству.

Факты, на которых основано это заключение Губернского Правления выражены следующим образом: а) что принадлежность земли Мардакирд умершему Иванову, а по нем Саакову будто бы потверждена полицейским дознанием Скибинского, произведенным еще до ввода Саакова во владе­ние этою землею по духовному завещанию Иванова,

б) что самый ввод произведен Скибинским будто бы в порядке уста­новленном законами еще до получения предписания Г. Управлявшего Гра­жданскою частию на Кавказе и Закавказом от 31 августа 1854 года за N 380, которым разрешено селение Касапет, в составе коего находится и земля Мардакирд, оставить во владении отца моего, и

в) что при вводе до владение по утвержденному Палатою духовному за­вещанию Иванова со стороны моей будто бы не было предъявлено ника­кого спора.

Будучи крайне обиженным прописанным заключением Губернского Правления, основанным на пристрастно произведенном дознании заседа­теля Скибинского, безвинно лишающим меня своей собственности, я про- тиву онаго излагаю следующее:

1е Умерш ему М акару Иванову неимевшему, как упомянуто выше, в принадлежность себе населенной земли, с разрешения Главноуправлявше- го в Грузии предоставлено только семь семейств армян дер. Кичик-Кара- бек, следовательно полицейское дознание, доказывающее будто бы при­надлежность Иванову в собственность населенных земель Кичик-Карабек и Мардакирд, произведено Участковым Заседателем Скибинским с явным пристрастием и в совершенную противность вышеобъясненных надписи Судебной Палаты и выводов Губернского Правления.

2е И з дела заведенного в канцелярии Вашего Высокопревосходительс­тва, по просьбе отца моего прапорщика Мелика-Вани Атабекова от 15 ав­густа 1853 года, о распространении положения Кавказского Комитета о поземельных правах беков и на 95 дымов жителей селения Касапет, как занимающих землю отца моего,- Ваше Высокопревосходительство соизво­лите усмотреть, что собранные в следствие этой просьбы отца моего све­дения между прочим достаточно доказани, что все жители селения Каса­пет, как 49 семейств, так и 95 всего 144 семейства занимают землю отца моего, и при дознании произведенном Комиссиею о разборе поземельных прав беков оказалось, что населенная земля Касапет-мюлки с участками Мардакирд, Бюкадаш и Юхари-Гюльятаг со времен ханских находится во владении отца моего и все 144 дыма до введения новой податной системы платили отцу моему доходы за пользование его землею, и что на этом основании Г. Управлявший Гражданскою частию на Кавказе и Закавка-

24

зом, имея ясные доказательства о правах отца моего на все селение Каса­пет, уже изволил предписать селение Касапет во всем его составе остави­ть по прежнему в пользовании отца моего распространив она остальные 95 дымов означенное положение Кавказского Комитета, о взаимных отно­шениях беков и поселян по их землях живущ их и распорядиться о обло­жении их тою податью, какая определена для поселян живущ их на владе­льческой земле, о чем уже и воспоследовало окончательное распоряжение Казенной Палаты. Следовательно выражение Губернского Правления, что ввод произведен еще до получения сказанного предписания Г. Управляв­шего Гражданскою частию на Кавказе и Закавказом при таких обстоя­тельствах дела не может иметь места, тем более, что земля Мардакирд признана принадлежащею отцу моему и находящегося в его владении еще с ханских времен, и дознанием произведенным в 1848 году Комиссиею о поземельных правах беков, которое следует предпочесть таковому учинен­ному заседателем Скибинским, и что земля эта Мардакирд и до ввода его Саакова заседателем Скибинским вводного листа находилась в ползова- нии по прежнему 49 семейств наших подвластных Касапетцев, на кото­рых было распространено означенное положение Кавказского Комитета еще при объявлении в Ш уш инском Уезде новой податной системы. При том же должно принять в соображение и то, что вводный лист хотя и был составлен 25 мая 1854 года заседателем Скибинским, но предписанием Уездного Начальника земля Мардакирд оставлена по ныне в том виде, в каком она находилась до состояния того вводного листа, так что Сааков по ныне и не был введен еще во владение имением по духовному завеща­нию.

3е Еще до составления Скибинским вводного листа отец мой и подвлас­тные его Касапетцы, как выше объяснено, предъявляли спор землею М ар ­дакирд, но что это было скрыто заседателем Скибинским, и Ш емахинское Губернское Правление изъясняющее, что при вводе Саакова в владение имением покойного Иванова по духовному его завещанию со стороны моей будто бы не было предъявлено никакого спора, то сие не должно от­нести к моей вине.

4е Упомянутое заключение Ш емахинского Губернского Правления, нео­жидавшего нового дознания о приведении положительным образом в из­вестность собственности Иванова, последовало в совершенную противно­сть как надписи засвидетельствования на завещании М акара Иванова Ше- махинскою Судебною Палатою сделанной, которою определено не каса­ться поселенных в деревне Кичик-Карабек крестьян и ввести Саакова тем только, что принадлежит собственно умерш ему Иванову, так и самому от­ношению Губернского Правления, последовавшему в оную Палату 3 авгу­ста 1851 года за N 10872, в коем между прочим оказано: только семь се­мейств армян деревни Кичик-Карабек предоставлены с разрешения Гла- вноуправлявшего в Грузии умерш ему прапорщ ику М акару Иванову для получения с них только некоторых доходов, а не в вечное владение.

И наконец 5е Ш емахинская Палата Уголовного и Гражданцкого Суда, подчинив своему рассмотрению предмет о вводе Зураба Саакова во владе­ние имением по изясненному духовному завещанию, поступила в совер­шенную противность 916, 1067 и 752 ст. 10 т. свод. зак. гражд., ибо по смыслу последней означенное духовное завещание по засвидетельствова­нии должен был Сааков представить в Ш уш инский Уездный Суд для вво­да его во владение имением по тому завещанию, так как имение это сос­тоит только в одном Ш уш инском Уезде.

П о всем вышеизложенным доводам приемлю смелость всенижайше просить Ваше Высокопревосходительство, в отмену выше прописанного заключения Ш емахинского Губернского Правления, предписать ему: зем­

25

лю Мардакирд, на основании 2044 ст. 10 т. св. зак. гражд. оставить в моем владении, а Зураба Саакова, если составленное им фальшивое завещание по вышеизложенному мною неоспоримому доказательству не будет сочте­но уничтоженным, ввести во владение, на основании надписи засвидетел­ьствования на том завещании Ш емахинскою Судебною Палатою сделан­ной и распоряжения самого Губернского Правления, тем только имением, что в деревне Кичик-Карабек принадлежит собственно умерш ему прапор­щ ику Иванову, о проведении коего положительным образом в известно­сть, согласно последняго распоряжения Уездного Начальника со стороны местного Участкового Заседателя ныне еще исполнительного донесения, или же Ваше Высокопревосходительство благоволите по силе приведен­ных выше 916, 1067 и 752 ст. 10 т. свод. зак. гражд. все распоряжения Ше- махинских Палаты Гражданского Суда и самого Губернского Правления, о вводе Саакова во владение имением по духовному завещанию Иванова, уничтожив со всеми последствиями предписать кому следует объявить С а ­акову на основании тех статей обратиться с представлением утвержденно­го в Судебной Палате завещания в Ш уш инский Уездный Суд.

А как ныне приблизилось время к описанию поземельных доходов, сл­едующих в пользу владельцев с поселян, на их землях живущих, то в изб­ежание неизбежных убитков причиняемых мне распоряжением Губернс­кого Правления об отдаче земли моей Мардакирд во владение Зурабу С а ­акову, всепакорнейше прош у Ваше Высокопревосходительство велеть те­перь же предписать прямо Ш уш инскому Уездному Начальнику приоста­новиться приведением в исполнение на то распоряжения Губернского Правления впредь до окончательное разрешение настоящего моего про­шения.

П ри чем неизлишним считаю доложить Вашему Высокопревосходител­ьству и то что всем жителям Ш уш инского Уезда известно, что со дня оп­ределения Скибинского в должность Челябюртского Участкового Заседа­теля и после уволнения его от оной по настоящее время, Зураб Сааков постоянно находится в служении у него Скибинского служащего ныне с братом в Ш емахинском Губернском Правлении; следовательно Сааков легко мог склонить Скибинского в свою сторону по производству им доз­нания, имея при том, и по служении его у Скибинского, на жителей боль­шое влияние; доказательством к сему служит и то, что хотя за сделанные Зурабом Сааковым по Челябюртскому участку явные злоупотребления, о чем приносила жалобы на него почти половина участка, Г. Ш уш инский Уездный Начальник предписал Скибинском у удалить его Саакова из уча­стка, но заседатель Скибинский по особой к нему любви не мог быть с ним в разлуке и по настоящее время.

Մատենադարան, Կաթողիկոսական դիվան, թղթ. 166, վավ. 344, թ. 21ա-34ա: Պատճեն: Ձեռագիր:

Ծանոթագրություններ

1. Վորոնցով Միխայիլ Սեմյոնովիչ (1782-1856) - իշխան, ռուսական պետական գործիչ, գեներալ-ֆելդմարշալ (1856): 1804-1813թթ. ռուս-պարսկական պատերազմի ժամանակ մասնակցել է Գանձակի գրավմանը և Երևանյան առաջին արշավանքին (1804): 1823թ. նշանակվել է Նովոռոսիայի գեներալ-նահանգապետ և Բեսարաբական մարզի փոխարքա, 1828-1844-ին' Նովոռոսիայի և Բեսարաբիայի գեներալ-նահանգապետ: 1826-ից' Պետա­կան խորհրդի անդամ: 1844-1854թթ. Կովկասի փոխարքան էր և Կովկասյան առանձին կորպուսի գլխավոր հրամանատարը: Նա անցկացրել է վարչական ռեֆորմներ, որոնց հի­ման վրա 1849թ. ստեղծվել է Երևանի նահանգը: Մերձավոր հարաբերությունների մեջ է եղել Ամենայն Հայոց կաթողիկոս Ներսես Աշտարակեցու հետ:

2. Աթաբեկյան Սարգիս (մահ. 1896) - Մելիք-Վանու որդին, Ղարաբաղի հայոց վի­ճակային կոնսիստորիայի ատենադպիր (տես Մաղալյան Ա., Արցախի մելիքությունները և

26

մելիքական տները XVII-XIX դդ., Երևան, 2007, էջ 120-121):3. Խոսքը Մելիք-Վանու մյուս որդու' Աթաբեկ (Ադամ) Աթաբեկյանի մասին է, որը գնդա­

պետ էր և մասնակցել է 1853-1856 թթ. Ղրիմի պատերազմին (տես Պոտտո Վ., Ղարաբաղի առաջին կամավորները, Երևան, 1974, էջ 58):

4. Կարյագին Պավել (մահ. 1807) - գնդապետ, 1804 թ. մասնակցել է Գանձակի գրավ­մանը: 1805-ին Ասկերանում և Շահբուլաղում պարսկական զորքերով շրջապատված Կար- յագինի ջոկատը պաշարումից դուրս է բերել Մելիք-Վանին:

5. Աբբաս-Միրզա (1783-1833) - Իրանի պետական և ռազմական գործիչ, Ատրպատա- կանի նահանգապետ, Ֆաթալի շահի (Բաբա խան) որդին: Գլխավորել է Իրանի ներքին ու արտաքին քաղաքականությունը: Երկարատև պայքար է մղել Ռուսաստանի դեմ Անդրկով­կասի համար:

6. Ցիցիանով Պավել (1754-1806) - ռուսական ռազմական գործիչ, հետևազորի գենե­րալ: 1725-ին Վախթանգ VI-ի հետ Ռուսաստան տեղափոխված Ցիցիշվիլի իշխանական տոհմից: 1802թ. սեպտեմբերից Վրաստանի կառավարչապետ: 1806թ. փետրվարի 8-ին դավադրաբար սպանվել է Բաքվի խանի հետ բանակցությունների ժամանակ:

7. Մալոջահաթ - տերմինը կազմված է «մալ» (ապրանք, հարստություն) և «ջահաթ» (վայրեր, վարելահողեր) բառերից: «Մալ»-ը սեփականության հարկն էր, իսկ «ջահաթ»-ը գյուղի վարելահողերից գանձվող հողային հարկը: Այս երկու հարկերը միշտ միատեղ էին հաշվվում և ընդհանուր գումարով գանձվում գյուղական համայնքից: Մալոջահաթը բնակչությունից գանձվող ռենտա-հարկի մեծ մասն էր կազմում և մի անգամ որոշված անխախտ չափերով գանձվում էր ռայաթներից: Դրա համար էլ, շատ հաճախ, այս անվան տակ հասկանում էին տվյալ օբյեկտից գանձվող նաև այլ հարկերը, այս դեպքում մալոջահաթը դիտվում էր որպես հավաքական հարկային տերմին (տես Մատենադարանի պարսկերեն հրովարտակները, պր. I, կազմեց Հ. Փափազյանը, Երևան, 1956, էջ 112-113):

8. Մեհտի Ղուլի խան (մահ. 1845) - Ղարաբաղի խան, Իբրահիմ խանի որդին: 1806թ., Իբրահիմ խանի սպանությունից հետո, Ռուսաստանի կառավարության հրամանով հոր փոխարեն խան է նշանակվել, սակայն հետագայում դավաճանել է ռուսներին և փախել Իրան: Մինչև 1828թ. ապրել է Իրանում: Այնուհետև ռուսական կառավարությունը նրան թույլատրել է վերադառնալ Ղարաբաղ: Մինչև կյանքի վերջը ապրել է Շուշիում:

9. Մադաթով Վալերիան (Ռոստոմ Մադաթյան, 1782-1829) - գեներալ-լեյտենանտ, ծնվել է Վարանդա գավառի Ավետարանոց գյուղում: 1816-ին նշանակվել է Արցախում տեղավորված ռուսական զորքերի հրամանատար, իսկ 1817-ից' Ղարաբաղի, Շիրվանի և Շաքիի խանությունների զինվորական-նահանգային կառավարիչ: Նրա զորքերը 1826-ի աշնանը Արցախը մաքրեցին պարսիկ նվաճողներից (նրա մասին տես Կեանք գեներալ- լէյտենանտ կնեազ Մատաթովին, Շուշի, 1870, К авказцы или подвиги и ж изнь зам еча­тельных лиц, действовавш их на Кавказе. Ж и зн еоп и сан и я ген.-л. В.М адатова и ген.-м. Бурцова, СПб., 1859, с. 1-64, Ж и зн ь генерал-лейтенанта князя М адатова, СПб., 1874, Թերզիբաշյան Վ., Գեներալ-լեյտենանտ Վ.Գ. Մադաթով, Երևան, 1942):

10. Խոսքը պետական խորհրդական Մոգիլևսկու և գնդապետ Երմոլովի կազմած О писание К арабагской провинции (Тифлис, 1823) ցուցակագրության մասին է:

11. Սալյանե - հարկատեսակ, որը գանձվում էր հացահատիկից (տես Դիլոյան Վ., Արևելյան Հայաստանը XIX դարի առաջին երեսնամյակին և հայ-ռուսական հա­րաբերությունները, Երևան, 1989, էջ 129):

12. Աթաբեկյան Միքայել - Մելիք-Վանու կրտսեր որդին: Բնակվում էր Կուսապատ գյուղում:

13. Աթաբեկյան Հակոբ (մահ. 1844) - յուզբաշի (հարյուրապետ), Մելիք-Վանու կրտսեր եղբայրը, որը նրա հետ միասին մասնակցել է ռուս-պարսկական 1804-1813թթ. պատե- րազմին:

14. Մուրավյով Նիկոլայ (1794-1866) - հետևազորի գեներալ (1853-ից): Մասնակցել է 1812թ. հայրենական պատերազմին և ռուսական բանակի 1813-1814թթ. արտասահման­յան արշավանքներին: Ծառայել է Կովկասում, մասնակցել 1826-1828թթ. ռուս-պարսկա- կան և 1828-1829թթ. ռուս-թուրքական պատերազմներին: 1854թ. նշանակվել է Կովկասի փոխարքա և Առանձին Կովկասյան կորպուսի հրամանատար: 1856-ից' պաշտոնաթող, Պետական խորհրդի անդամ:

15. Գոլովին Եվգենի (1782-1858) - ռուս ռազմական և պետական գործիչ, հետևազորի գեներալ (1839-ից): 1797թ. անցել է զինվորական ծառայության: Մասնակցել է 1806-1812 և 1828-1829թթ. ռուս-թուրքական պատերազմներին: 1838-1842թթ. եղել է Կովկասյան առանձին կորպուսի հրամանատար և Կովկասի քաղաքացիական վարչության կառավա­րիչ: Կռվել է Շամիլի դեմ: 1848թ. նշանակվել է Պետական խորհրդի անդամ:

27

ԷՋԵՐ ՊՈՂՈՍՅԱՆ ԱԶԳԱՅԻՆ ԿՐԹՕՋԱԽԻ (ԵԳԻՊՏՈՍ) ՊԱՏՄՈՒԹՅՈՒՆԻՑ (1864-1936թթ.)

«Վարժարանը ազգինն է, ժողովուրդինը, ո՛չ մեկ հատուած իրավունք ունի զայն իր

շահերուն գործիք դարձնելու...»Վահրամ Արծրունի

Գրող, հրապարակախոս, մանկա­վարժ Վահրամ Արծրունին ծնվել է Երզնկայում, 1875 թվականին: Նախ­նական կրթությունը ստացել է Ակնի Կամարակապ գյուղում, որից հետո տեղափոխվել է Կ.Պոլիս, սովորել Կայսերական Գեղարվեստի դպրոց­ում, ապա Կենտրոնական Վարժար- անում: 1896թ. նվիրվել է ուսուցչակ­ան ասպարեզին և ամբողջ 40 տարի աշխատել այդ բնագավառում, պաշ- տոնավարելով մի շարք քաղաքներ­ում' Պոլիս, Ռոգուստո, Ֆիլիպե, Ադ- րիանապոլիս, Բեյրութ և այլուր:

1936թ. Ալեքսանդրիայում հիմնել է Թարգմանչաց վարժարանը, որի տնօրենի և ավագ ուսուցչի պաշտոնը վարել է երկար տարիներ: Պատմա-բանասիրական բազմաթիվ հոդվածներով աշխատակցել է ժամանակի թերթերին և ամսագրերին («Արևելք», «Հայ դպրոց», «ժամանակ», «Արև» և այլն): Առանձին գրքերով լույս են տեսել նրա մի քանի աշխատությունները, ինչպես օրինակ «Հայրենիքը և իր բնական զինակիցները», «Հայ դպրոցը», «Գրափունջ», Կենցաղագիտություն», «Պատերազմական հուշեր» և այլն: 1944թ. Ալեքսանդրիայում լույս է տեսել նրա վերջին աշխատությունը' «Գլխավոր մատենագիրներ հայկական դպրության» վերնագրով, որը հրատարակել է որպես ձեռնարկ:

«Բանբերի» ընթերցողներին ենք ներկայացնում Վ.Արծրունու «Աղեքսանդրիոյ Ազգային Պօղոսեան վարժարանի համառօտ պատմութիւնը»: Այն առատ տեղեկ­ատվական նյութ է տալիս վարժարանի 1864-1936թթ. գործունեության մասին: Գրված է մանկավարժի ի վերուստ տրված կոչմանը հավատարիմ մարդու սրտա­ցավությամբ և արածի կարևորության գիտակցումով:

Պողոսյան ազգային վարժարանը, ամենօրյա վարժարան է, որ հիմնադրվել է 1845թ.-ին, Ալեքսանդրիայում (Եգիպտոս): Սկզբնական շրջանում կոչվել է Արամ­յան դպրոց: Մինչև 1851թ. կեսերը գործել է անկանոն: 1867-ին այն վերանվանվել է Պողոս Բեյյան վարժարան' պետական գործիչ, մեծահարուստ Պողոս բեյ Յու- սուֆյանի անունով: 1890-ին վերանվանվել է Պողոսյան վարժարան: 1888-ին վա­րժարանը տեղափոխվել է առաջնորդարանի նորակառույց շենք: Դպրոցի ծրագր­ում ներառված են եղել հայոց լեզու, գրականություն, հայոց պատմություն, թվա­բանություն, հանրահաշիվ, ֆիզիկա, քիմիա առարկաներ, արաբերեն, ֆրանսեր­են, անգլերեն լեզուներ: 1927թ. Պողոսյան վարժարանի վիճակը բարդացել է' գաղութի ներկուսակցական հակասությունների ու խժդժությունների պատճա­ռով: Մանկավարժական կազմը քայքայվել է, սովորողների թիվը պակասել է, ուս­ման տևողությունը սահմանափակվել է' 7-ի փոխարեն 5 տարի: Թե ինչ է տեղի ունեցել իրականում, մանրամասն շարադրվոծ է Վ.Արծրունու «Պատմության ....» մեջ: Ինքը' Արծրունին, անդավաճան իր սկզբունքներին և այն համոզմանը, թե «Ազգային վարժարան մը երբ չեզոք չէ, բնականաբար անարդարութեանց և մի­ակողմանի գործունէութեան բոյն կը դառնայ», ստիպված է լինում հեռանալ վա­րժարանից և հիմնել իր «Թարգմանչաց» վարժարանը:

28

Բարեբախտաբար ավելի ուշ' 1939-45թթ., Պողոսյան վարժարանի պայման­ները բարելավվել են, բացված օժանդակ բաժանմունքը գործել է մինչև 1945թ.: Վարժարանն ունեցել է իր պաշտոնաթերթը, որ լույս է տեսել 1920-ական թթ.-ի կեսերին: Վարժարանը գործում է նաև մեր օրերում' Ալեքսանդրիայի ազգային իշխանության հովանավորությամբ: Ուսումն անվճար է: Ի դեպ, հայկական վար­ժարանները (Կահիրեում գործող Գալուստյան և Նուբարյան ազգային վարժա­րանները' մանկապարտեզներով և Ալեքսանդրիայի Պողոսյան ազգային վարժա­րանը' մանկապարտեզներով), գտնվում են երկրի (Եգիպտոս) լուսավորության նախարարության համակարգում և կրթական բարձր մակարդակի շնորհիվ շրջա­նավարտներին իրավունք են տալիս, առանց մուտքի քննությունների, անվճար սովորելու Եգիպտոսի 20 համալսարաններից ցանկացածում:

Փասթաթուղթը հրապարակվում է առանց կրճատումների, խմբագրման և մեկ- նաբանությունների, բնագրի ուղղագրությանը հավատարիմ: Բազմակետերը փաստաթղթի հեղինակինն են:

Վարդիթեր Մանգասարյան

ՀԱՄԱՌՕՏ ՊԱՏՄՈՒԹՅՈՒՆ ԱԶԳԱՅԻՆ ՊՕՂՈՍԵԱՆ ՎԱՐԺԱՐԱՆԻ ԱՂԵՔՍԱՆԴՐԻՈՅ

1929 սեպտեմբերին երբ Աղեքսանդրիոյ Պողոսեան վարժարանը հրավիրուի- ցայ իբրև ուսուցիչ գիտություններու և աշխարհագրութեան, առաջին փափաքս եղաւ կարելիութեան սահմանին մեջ գրել սոյն կրթական ծանօթ հաստատութ- եան պատմութիւնը, սակայն այն ատեն նորեկ մը ըլլալով անշուշտ անկարելի էր անմիջապես գործի ձեռնարկիլ, անհրաժեշտ է քննիլ տոմարները, շփման մեջ ըլ­լալ հին անձնաւորութիուններու հետ և մանավանդ փորձառութիւն ստանալ: Այդ բանը յաջողեցավ ինձ 1941-ին և ահա կը կատարիմ առաջադրած նպատակս: Եր- բևի յաւակնութիուն չունիմ լիակատար գործ մը կատարած ըլլալու, որովհետև կարգ մը թվականներու արձանագրութիւններեն հետք մը անգամ չի գտայ, ազ­գային իշխանութիւններուն և հոգաբարձութիւններուն, նաև ուսուցիչներուն ան- հոգութեան պատճառով շատ թուղթեր փճացուած կամ ջնջուած էին: Ոչ մեկը չէ մտածեր, թե մարդիկ կուգան ու կ՚անցնին, գործեր կը կատարուեն խիստ օգտա­կար զանցառութիուններ կամ ապօրինութիուններ կը գործուին, կրթական պար­տաճանաչ և անխոնջ մշակներ սերունդներ կը դաստիարակեն, իսկ այս բոլորը պէտք է գրուած ըլլան անկորուստ մնալու և ապագային ուղեցույց ըլլալու հա­մար հայութեան գալիք զավակներուն: Պատմութիունը, ինչ բանի ալ ըլլայ ան հսկայ դաս մըն է, որմէ պետք է օգտուինք բոլորս: Ինչպես ըսի կատարեալ աշխ- ատութիուն մը չեն վարի տողերը, իսկ այս քիչն ալ բան մըն է իբրև յիշատակա- րան ծառայելու:

1864-1917

1864 թուականին Աղեքսանդրիոյ ազգային դպրատունը կը գտնուէր Մեյտանի ազգապատկան շէնքին մեջ և կը կոչուէր Արամիան, վարժապետ նշանակուած էր Աուետիս Թագաորիան անուն պատուելի մը: Ոչ ոք գիտէ թէ այս անձը ինչ ըրած է, ան հավանաբար իր ժամանակին մանկավարժութեան համաձայն պնակէով և կրօնական գրաբար գիրքերով կավանդէր դասերը:

1872-ին առաջին անգամ ըլլալով տնօրէն կը նշանակուի Գեորգ Կիվտիկեան, իսկ այնուհետեվ պատուելի Սավալանիան: 1877-ից աշակերտներուն թիվը նու- ազելուն համար կը պահուի միակ դաստիարակ մը'պատուելի Սպիան յետոյ գե­ղագրիչ Յակոբ Չօպանիան ուսուցիչ կ՚ըլլայ: 1879-ին Գէորգ վարդապետ ճեվա- հիրճիան Երուսաղեմի պաշտօնի կը կոչուի, բայց իր խառնակիչ բնավորութեան համար շուտ մը կը ճամբուի, որուն կը յաջորդէ պատուելի Ոսկանեան:

29

1881-ին արաբերեն լեզուի ուսուցիչ Կրիկիսը հրաժարեցնելով անոր տեղ պաշտօնի կը կոչեն խալիլ Հօճան, որ վարժարանին մեջ տնտեսութիուն ալ կ՚ը- նե: 1885 թուականին Պոլսեն ուսուցիչ կը հրավիրուի Վահան Մամասիան, որուն Թափւոր Փաշա կ՚օժանդակե անձնական գանձէն ամսաթոշակ մը յատկացնելով: Նույն միջոցին նոր եկեղեցիին շինութիունը ավարտած ըլլալ, հին շենքը կը յատ- կացուի վարժարանի: 1888-ին Թագվոր փաշայի մահէն յետոյ նորընտիր Թաղ. խորհուրդը կ՚որոշէ աղջկանց վարժարան մըն ալ բանալ, որուն կազմութիան և ծրագրին հոգը կը յանձնէ հոգաբարձու Յովհաննէս Չիգիանիանցի: Այս վերջինը չափազանց զբաղած ըլլալով քիչ ետքը կը հրաժարի իր տեղը տալով Շավարշ Ալփիարիանին:

Ինչպես կը տեսնուի այս անցիալ 24 տարուան շրջանին որոշ տեղեկութիուն- ներ կը պակսին և միայն ուսուցիչներու անուններ կը յիշուին առանց դասերու, գիրքերու, կանոնագրութիուններու մասին գեթ ծանոթութիուններու:

1889-ին Պօղոս փաշա Նուպար կը ձեռնարկէ Նորաշէն եկեղեցիին դէմը առաջ­նորդարանի մը կառուցման, որուն վարի յարկը կ՚որոշուի երկսեռ վարժարանի յատկացնել: 1891-ին Չիգիանիանց վերստին հոգաբարձու նշանակուելով կը պատրաստէ նախակրթարանի ծրագիր մը 5-10 տարեկան տղոց համար: Հայեր­ենի ուսուցիչ կը կարգուի Եսայի Նալպանտիան:

1893-ին Պոլսէն աղջկանց վարժարանին ավագ ուսուցչուհի կը հրավիրուի Օր. Մարի Սէմերճիան, Սամաթիոյ Նունիան Վարդուհիան վարժարանին դաստ- իարակչուհի, որ այնքան լավ և յաջողակ սանուհիներ հասցուած է Պոլսոյ մէջ: Օր. Սէմերճիան խիստ, բայց կարող և արժանավոր վարժուհի մը համբավը ձգած է Աղեքսանդրիոյ մէջ: Ան քիչ մը ատեն Զակաչիկ ալ պաշտոնավարած է: Անոր օրով մանչերու վարժարանին տնօրէնն է Շավարշ Ալփիար, գործունեայ անձ մը:

1896-ին հոգաբարձութեան ատենապետ Ասատուր ճէրիտճեան Պէյի օրով Պո­լսէն տնօրեն կը բերուի ծանօթ հայկաբան Միհրան Ասքանազ, որուն գրագիտու- թեան դասագիրքերը մեծ ընդունելութիուն գտած էին նոյն ժամանակի կենտրո­նական և գավառական բոլոր ազգային վարժարաններուն մեջ: Այդ տարին միջոց մը վարժարանները կը գրավուին թրքական ջարդերեն մազապուրծ փրկուած գաղթականներով: Դժբախտաբար այս համբավավոր ուսուցիչին գործունէութի- ունեն ալ պատառիկ մը չի կրցանք գտնիլ դիվանատուներուն մեջ:

1900-ին տեսուչ է Յակոբ Պեքիարիան, ուրիշ հմուտ անձ մը, որու մասին մեծ գովեստով կը խօսին իր աշակերտները և հին պաշտօնական մարմիններ: 1902- ի տեսուչէ Կ.Պէրպէրիան, իսկ յաջորդ տարին Յակոբ Ասատուրիան որուն օրով վարժարանը 300 երկսեռ աշակերտ ուներ վեց կարգերով: Հայերենէ զատ կ՚ավ- անդուին արաբերեն, ֆրանսերեն, անգլիերեն և այլևայլ գիտութիուններ:

1905-1906 տնօրեն կը կարգուի հանրածանօթ գրագետ պատմագիր և գործիչ Սմբատ Բիվրատ, որ իր արդարամիտ, անկաշառ բնավորութեամբ ծանր բախում­ներ կ՚ունենայ օրուան հոգաբարձուներուն և թաղկանութեան հետ, որովհետեվ այս վերջինները միշտ կ՚ուզէին միջամտիլ դպրոցական ներքին ուսումնական և կարգապահական խնդիրներուն մեջ, իսկ Բիվրատ կ՚արգիլէր: Իր պաշտօնավա- րութիունը կարճատեվ եղած է: Հրատարակած է խատանող թերթ մը' «Փիունիկ» անուն:

1906-1909 տեսուչ կ՚ըլլայ Յակոբ Աղասեր, որ կ՚ունենայ շատ օգտակար պաշ- տօնավարութիուն մը' վարժարանին մակարդակը բարձրացուելով կ՚ունենայ ութը դասարան: 1909-10 միջոց մը տեսուչ կ՚ըլլայ Վ. Ասլանիան: 1909-13 տնօրե- նութեան կը հրավիրուի բրօֆ. Յ.Թ.Գայանիան (Մխիթար Պոնտացյի), որ լավա­գույն շրջան մը կը բոլորէ: Ունի փոքրերու յատուկ ընթերցանութեան դասագր- քեր: Ավելի վերջերը, մահեն չորս տարի յետոյ, 1938-ին բարեկամներ և իր յիշա- տակը յարգողներ հրատարակեցին անոր «հայ լեզուի բառարան-գանձարանը»- ը: Զարմանալի է որ այս բազմահմուտ ուսուցիչն ալ արձանագրութիուն չէ ձգած իր ծրագիրներուն կարգադրութիուններուն և օրուան դէպքերուն մասին:

1913-14 հոգաբարձութիունը կը կառավարէ վարժարանը առանց տնօրէնի: Ուսուցիչ Մեսրոպ ժամկոչեան հրաման կը ստանայ Քաղ. ժողովոյ Ատենապետ

30

Տօքթ. Մ.ժամկոչեանէ տեղեկագիր մը ներկայացնիլ վարժարաններու կրթական վիճակի մասին: Այս տեղեկագիրը քննած է նաև Առաջնորդ Թորգոմ Սրբազան: պարունակութիունը հետեվեալն է:

Նույն թուականի ուսուցիչ-ուսուցչուհիներն են Տաճատ Մելքոնիան Յ.Ամատու- նի, Ս.Մարգարիան, Պիլգաճիան, Մ.Կ.Թորիան, օր. Տէօքմեճիան, Հ.Ամիրիան, տի­կին Մելքոնեան, օրիորդներ Շահինիան, Նաճարիան, Պարթէլէմի և այլն. ընդամե­նը 14 մնայուն և 7 այցելու երկսեռ ուսուցիչ: Մինչև հինգերորդ կարգերու թիվն է, մանկապարտեզի չորս դասարաններով միասին 11, իսկ երկսեռ աշակերտաց ընդհանուր թիվը' 445: Գ.Դ.Ե. կարգերու մանչ և աղջիկ աշակերտները միայն դա­սի ատեն կը միանային:

Վարժարանի պիուճեն, որ սիզբները 250 Ե[գիպտական] ոսկի եղած էր, այս թուականին կը բարձրանայ 1560 ոսկիի:

Տեղեկագիրը շատ ողբալի կը գտնէ վարժարանի ուսումնական և կարգապա­հական վիճակը; Տէր և տիկին տ. Մելքոնիան անկարող իրենց հեղինակութիունը պահելու, նաև դաստիարակչական ուղղութիուններու անծանօթ' աշակերտներեն մեծ մասը կ՚անուանին «անուշադիր, ծոյլ, անկարգապահ, յավակնուտ, անպար­տաճանաչ, ստախօս, անուղղայ, անքաղաքավար, պարտազանց և այլն և այլն»: Մեզ համար անհասկանալի է, թէ եթէ այս տեր և տիկին ուսուցիչները չպիտի կր­նային իրենց սաներուն թերութիուններն ու յանցանքները ուղղել, ինչո՞ւ եկած էին Պօղոսեանի մեջ պաշտօնավարելու: Այս ինչ բարբարոս մանկավարժութիուն է աշակերտները որակել ամենագէշ ածականներով: Վարժարանին շենքը փոքր և «փլփլտկած» վիճակ մը ունի եղեր, իսկ կարասիները հին ու թափթփված են: Պ.Մ.Ժամկոչեան շարք մը օգտակար թելադրութիուններ ըրած է, բայց չյիշուիր թէ նկատի առնուած են անոնք;

1914-15 խառնակ վիճակը կը շարունակուի: 15-16 տեսուչ կ՚ըլլայ Մ.Ժամկոչ- եան, իսկ 1917-ին տնօրեն կը նշանակուի պատուելի Համբարձում Երամիան, որ- ուն գործունէութենեն ալ ոևէ հետք չէ մնացած: Պատուելին, որ այնքան մեծ ար- տիունքներ տուած և աշակերտներ հասցուցած է իր ծննդավայրին մեջ կ՚երեվի ծերութեան և պանդխտութեան պատճառով հոս մեծ բաներ մը չէ կրցած ընիլ: Ան մեռավ 1929-ին Աղեքսանդրիոյ մեջ և թողուեցավ Շաթպիի գերեզմանատունը: Գահիրէ և Աղեքսանդրիոյ ազգային իշխանութիունները նիութապես բավական օգնեցին մեղմացնելու համար կարօտութիուններն ու վիշտերը: Թողած է Վանի վրայ ընդարձակ յուշագիր մը և տեղեկագիր մը իր այցելած վայրերու մասին:

1917-1919 Տնօրէն Յովսէփ Գույումճեան

Այս երկու տարիներու ընթացքին վարժարաններուն հոգաբարձութեան ան- դամեն Գ.ճիտէրճիան (ատենապետ), Յ.նաճառեան, Հ.Պէրպէրիան, Գ.Գըլճեան, Մ.Նորատունկեան:

Ուսուցչական մարմինը կը բաղկանայ հետեվիալ ուսուցիչ-ուսուցչուհիներեն: Ս.Պետրոսեան, Յ.նալպանդիան, Ն.Փապուճեան, Սարգիս Այնթափլեան, Մկրտիչ Թուրիան Մեսրոպ Աղաճիան, Հ.Հապէջիան, Նորընծայ տէր Հայկազուն Քահանայ Ոսկերիչեան, Ճ.Աճեմիան: Տիկիններ Սէքսէնիան, Զ.Տամատիան Ա.Պուտաջիան, Պէպէռճիան, Վարդապետիան: Օրիորդներ Սրբուհի Շահինիան, Թովմասիան, էթ- մեճիան, Պարթելեմի, Նաճառիան, Տէյիրմենճիան, Ռօզ Կարապետիան և այլն: Աշակերտաց բժշկական քննութիան համար այցելու բժիշկն է տօքթ. Մ.Ժամկոչ- իան:

Մանկապարտեզի նախակրթարանի աշակերտաց ընդհանուր թիվն է 445: Բա­վական կոկիկ ծրագիրով մը կառավարուած է վարժարանը և Յ.Գույումճիան իր կարողութիամբ եղած է խիստ յարգելի տնօրէն մը: կարգապահական հարցերու լուծման համար տեղի ունեցած են Ուսուցչական ժողովներ և ծնողաց հետ բա­նավոր թղթակցութիուն պահուած է իրենց զավակաց վարքին, բարքին և յառա- ջադիմութիան մասին:

31

Վարժարանի շէնքը կը մնայ դեռ իր նախկին խարխուլ վիճակին մեջ և անձր- եվի ատեն հեղեղները կ՛ողողին դասարանները և այն աստիճան, որ կը ստիպու- ին փակիլ վարժարանները:

Կարեվոր անցքեր. - 1917 նոյեմբերի սկիզբը Ամերիկահայ կամավորներ Աղեք- սանդրիա հասնելով կ՚իջեվանին «Կամք»-ի մարզարանը: Վարժարանին աշա­կերտներ հայրենիքին համար կռվելու մեկնող այս տարիներուն ամէն օր սիրայո- ժար կը ծառային:

1918 ապրի 5-ին երկսեռ աշակերտներուն մեջ, երկսեռ ուսուցիչներուն հետ բոլորը միասին խանդավառօրեն կ՚երգին «Ձայն մը հնչեց»-ը; ուսուցիչներեն ոմ­անք պատմական և աշխարհագրական տեղեկութիուններ կուտան բարձր-Հայքի այդ նշանավոր բերդաքաղաքին վրայ: 1919 մարտ 8-ին կ՚որոշուի մասնակցիլ Գահիրէի ուսուցիչներուն հրավէրով տեղի ունենալիք համագումարի մը, օրակա­րգը նշանակուած չէ: Նույն տարին մարտ 17-ին խռովութիուններ տեղի կ՛ունեն­ան Աղեքսանդրիոյ մեջ, որուն պատճառավ միջոց մը նախակրթարանը և մանկա­պարտեզը կը գրաուին գաղթականներէ: Մայիս 5-ին կը վերաբացուին վարժա- րանները:

1919-1923 Տնօրեն Սերովբէ Պետրոսեան

Այս պատուական ծերունին, հակառակ օտար լեզուներ չգիտնալուն և բարձ­րագույն վարժարաններէ վկայուած չ՛ըլլալուն իր համեստ կարողութիամբ և փո- րձառութեամբ կրցած է չորս տարի անընդհատ խաղաղօրեն կառավարիլ Պօղ- ոսիան վարժարանը և սիրելի ըլլալ թէ՜ պաշտօնական մարմիններուն, թէ և սիրե­լի ըլլալ թէ՜ պաշտօնական մարմիններուն, թէ ծնողաց և թէ երկսեռ աշակերտնե­րուն: Յամառ ընթերցող մը ըլլալով օգտուած է ուրիշներու մանկավարժական կարծիքներեն զօրս ջանացան ըստ կարելվոյն գործադրիլ իր կառավարած երկ­սեռ նախակրթարաններուն մէջ:

Անոր օրով հոգաբարձութիան անդամ եղած են Պ.Տ.Թահթաճիան, Աբրահամ- իան, Մ.Թելէան և տօքթ. Լեվոնիան: Այցելու բժիշկ է տօքթ. Մ.Լեվոնիան:

Ուսուցչական մարմինը կը բաղկանայ հետեվեալներեն, Մատթէոս Փափազ- իան, Ա.Ոսկիան, Թ.Պարոնիան, Լ.Աճէմիան, Ա.Շալճիան, Ա.Տրդատիան, Մ.Ամրիկ- իան, Զ.Պալիան, Մ.Աղաճիան, Խոսնճիան և Պաղտասարիան: Տիկիններ Մարիու- հի Վարպետիան: Ես թէր Տէքօքմեճիան, Կատարինէ Դումիկիան, Զարուհի Պօղո- սիան, Թօփչիան, Ռ.Զեյթունցիան (վարիչ մանկապարտեզի), Մ.Պալաիան: Օրիո­րդներ Վայնաչարիան, Ռօզ Կարապետիան, Ալիս Գալայճիան, Գ.Պալաիան, Ա.Մ- խիթարյան Ֆ.Էքսերճիան Ալեքսանիան:

Աշակերտներու ընդհանուր թիվն եղած է մանկապարտեզով միասին 592-621, պիուտճեն է 2350 Ե[գիպտական] Ոսկի: Ուսումնական ծրագիրը բավական խնամ­քով պատրաստուած, կը պարունակէ նախակրթարանի վեց դասարաններու նի- ութեր: Նախապես ընդունուած է խառն դասախօսութիան դրութիունը, իսկ յետոյ 1921-ին մանչ և աղջիկ առանձին բաժիններու մեջ զետեղուած ին: Տեղի ունեցած ին կանոնավոր ուսուցչական ժողովներ, որոնց արձանագրութիունը բռնուած է: Կատարուած են մանկավարժական դասախօսութիուններ և հեղինակավոր ման­կավարժների ընթերցումներ: Որոշ դասագիրքեր տրուած չեն աշակերտներուն ձեռքը, այլ ամեն տարի անոնց ընտրութիունը իւրաքանչիւր առարկայի ուսուցչին ձգուած է:

1923 ապրիլ 14-ին կը կազմուի Աշակերտական Միութիուն, որուն կանոնա­գիրը կը պատրաստին ուսուցիչներ Լ.Աճեմիան և Ս.Շալճիան և նույն ամսոյ 19-ի կը վավերացուի Ուսուցչական ժողովէն:

Շատ տարօրինակ վկայաթուղթի մը ընդօրինակութիունը կը գըտնինք արձա- նագրութիուններուն մէջ: Տեսուչ և հոգաբարձութիուն չբավականանալով շրջա­նավարտի վկայագրեր յանձնիլ յաջողակներուն, կերեվի ծնողներու բողոքին տե­ղի չտալու համար, տկարներու յատուկ թուղթ մըն ալ կը հաստատին գրաբար լե- զուով, որ հետեվիալն է.

32

«Օր. (կամ պարոն)... ծնիալ յամին... և ընկաւիալ... նախակրթարանի, բոլոր- իալ է զշրջան... ամայ վարժարանիս, այլ առ տկարութիանս ի... ճիուղու, ստա- ցիալ է զայս վկայագիր և ընդսմին վիճակացոյց իուր, յորում արձանագրիալ են աստիճանի վարուց և ուսմանց»:

(թուական) Տեսուչ ...Դիվան հոգաբարձութիանԱտենադպիր ... Ատենապետ ...

Ահա միջամտութիան, քմահաճոյքի և ուսուցիչներու հեղինակութիունը բեկա­նելու ձեվ մը, ուրուն ոչ' մեկ տեղ հանդիպեցանք մեր պաշտօնավարած վայրե- րուն մէջ, բացի Աղեքսանդրիայէն: Հէք ուսուցիչը կապտուած ամեն բանի մեջ, ինչպես կրնայ լիովին նուիրուիլ իր պաշտօնին պարտականութիուններուն:

1923-1928 Տնօրէն Նիկօլ Աղբալեան

Ռուսահայ քննադատագրագետ և Հայաստանի կրթության գործերու նախկին նախարար Նիկօլ Աղբալեան նոյեմբեր 23-ին գործի կը ձեռնարկէ: Պօղոսիան վարժարանին մեջ: Մինչև իր ժամանումը ժամանակացույց և այլն կը պատրաստէ նախորդ տնօրեն Ս.Պետրոսիան, իսկ Քաղ-ժողովի կողմեն դիր-տնօրեն կը նշա­նակի Գաբրիել Թագւորիան:

Առաջին տարին Աղբալիան ավելի կը լսէ քան թե կը գործէ; Անոր պաշտօնա- վարութեան ամբողջ ընթացքին Քաղ. ժողովոյ կարեւոր անդամները եղած են Տելեմաք Թիութիունճիան և Հրաչիա Փէհլիզբան, իսկ հոգաբարձութիան գլխա- ւոր անդամ Մեսրոպ Նորատունկիան, երբ դպրոցական աշխատանքները կը սկ- սին, ազգ. իշխանութիունը ձեռնարկած էր արդեն վարժարանին հին շենքը վերա­նորոգելու և երկրորդ յարկի դասարաններ շինելու: Այս շինութիունները մոտ եր­կու տարի կը տեւին, որու ընթացքին Ուսուցչական մարմինը բաւական նեղութի- ան կը կրէ ներքին կարգապահութիունը պահպանելու:

Ուսուցչական մարմինը, փոփոխութիուններով 3 տարուն մեջ կը բաղկանայ հ- ետեւիալ ուսուցիչ-ուսուցչուհիներեն Ս.Պետրոսիան, Գ.Թագւորիան, Լ.Շանթ, Զ.Պալիան, Մ.Փափազիան, Հ.Ամիրիան, Հ.Սափրիչիան, Բ.Թաղիան, Շեյխ Ապտ- ուլ Համիտ, Հ.Փանոսիան, Ս.խանճիան, Օ.Խանճիան, Թ.Աբրահամիան, Յ.Նալպ- անդիան, Վ.Սրուանձտիան, Վ.Մանազիան, Ա.Պարգարիան:

Տիկիններ Վ.Տէրպէտէրիան, Զ.Պօղոսիան, Ե.Տեօքմեճիան, Կ.Դամիկիան, Ռ.Զ- եյթունցիան, Մ.Պալաիան: Օրիորդներ Հ.Թիրիաքիան, Մ.ճիզմէճիան, Գ.Պալաի- ան, Ս.Շահինիան, Ֆ.էքսէրճիան, Ա.Գարագաշիան, Ա.Մխիթարիան, Ս.Թիրբաքի- ան, Ս.Գըրքիսիրիան, Վ.Զաքարիան Մարի Թէրէզ ժիսլին' ֆրանսերենի ուսուցչու­հի: Նաև Լօբի, Գրիբաս, Լիտի (անգլ[երեն]), Գօլարօ, Մօէլլի, Կուտրօ, Արմենուհի Շատախցիան:

1923-24- Թիվ աշակերտաց 722, պիուտճէ-ազգային սնտուկէն 2812 1/2 ոսկի, զանազան հասույթներով միասին 3452 ոսկի: 1924-25 Թիվ աշակերտաց 712, պիուտճէն' ազգ. սնտուկէն 4128 ոսկի զանազան հասույթներով միասին 445. ՕԵ. Ոսկի, 1925-26- թիվ աշակերտաց 682, պիուտճէ ազգ. սնտուկէ Ե 3821 1/2 ոսկի զանազան հասույթներով միասին 4570 Ե[գիպտական] Ոսկի 1926-27-թիվ աշակ­երտաց 647, պիուտճէ' ընդհանուր 4300 Ե[գիպտական] Ոսկի, 1927-28 ... 563:

Այս ցուցակեն ինչպէս կ՛երևի ազգային իշխանութիունը ամեն տարի յավելում չըրած է պիտճէին վրայ, յուսալով թէ երկսեռ նախակըրթարանները հետզհետէ աւելի լավ և յառաջադէմ վիճակի մը պիտի հասնին; Աշակերտաց թիվին մէջ կան նաև մանկապարտեզի երկսեռ սանիկները:

Աղբալիանի առաջին գործն եղած է դպրոցին ուսումնական մակարդակը բար­ձրացնելու համար ամեն շրջանի 1-2 դասարան աւելացնիլ, այնպէս որ 1927-ի վերջը կը գտնինք 7 կարգ 16 զուգընթաց դասարաններով: Ուսումնական ոևէ ծրագիր գոյութիուն չ՛ունի, ասոր փոխարեն եղած են բազմաթիվ ուսուցչական ժողովներ, երեք տարուան մեջ 42 զեկուցումներ մանկավարժական գիրքերու

33

մասին և առանձին դասախոսութիուններ տարրական և մանկապարտեզի դասա- րաններու ուսուցչուհիներուն:

Ֆիզիքական կրթութիան մեծ հոգ տարուած է, բացի մարզանքի կանոնաւոր դասերեն «Կամք» Մ.Միութիան խնամքով արիներ պատրաստելով:

Ուսումնական յառաջադիմութիան համար ձեռք առնուած են զանազան միջո­ցներ. աշակերտները բաժնուած են երեք դասի, լավ, միջին և թույլ, որոնցմէ վե- րջիններուն առանձին խնամք տարուած է յաջողութիան հասցնելու համար: Հա- ստատուած է աշակերտական թիմ, երկսեռ ուսանողները համարձակութիան և ազատ խօսակցութիան վարժեցնելու համար: Քննական և ուսումնասիրական պտույտներ կատարուածին և աստիճանական ինքնազարգացման նպատակով մանկական և պատանիական գիրքեր դրուած են աշակերտաց ձեռքը:

Աղբալիանի և իր ուսուցչական մարմնույն լաւագույն գործունէութիան կողմե- րէն մէկն ալ այն է, որ ջանացած են ուսուցչական թոշակներուն վճարումը կանո- նավորիլ և յառաջատուական սակ հաստատիլ իւրաքանչիւր առարկայի ուսուց- չութիան համար թէև քիչ յաջողած են:

Աշակերտները գործնական կիանքի և արհեստներու վարժեցնելու նպատա­կով հաստատուած է վարժարանին ստորնայարկին մեջ արհեստանոց ժամագոր- ծութիան, կահագործութիան և գիտական գործիքներու պատրաստութիան:

Զուիցիրիայեն բերուած են գեղեցիկ պատկերնէրու հաւաքածուներ և աժանա­գին բաշխուած են երկսեռ աշակերտներուն գեղարուեստական ճաշակ ներշնչե­լու դիտումով:

Եղած են ծնողական ժողովներ և ջանք թափուած է տունին և դպրոցին մէջ ար­ագ յարաբերութիուն հաստատելու:

Որոշուած է բազմավաստակ ուսուցիչ Ս.Պետրոսիանի մանկավարժական գործունէութիան քառասուն և հինգամյա յոբելիանը կատարել:

Խնայողութիան սնտուկ և մանկական համագործակցութիան կրպակ հիմնու- ած է, որմէ աշակերտները կը գնին իրենց զանազան պիտույքները:

Ուսուցիչներուն ընթերցանութիան և զարգացման համար բերուած են «Հան- դէս ամսօրիայ» և երկու ֆրանսերեն հանդէսներ:

1925-26 դպրոցական շրջանին հրատարակուած է, «Հայ վարժարան» մանկա­վարժական պարբերաթերթեր, որուն գլխաւոր խմբագիրներն եղած են ուսուցի­չներ Գ.Թագւորիան, Հ.Սափրիչիան և Ք.Թաշիան:

Աղբալիանի պաշտօնավարութիան միջոցին եղած են կարևոր նուիրատուութ- իուններ, որոնք ճոխացուած են դպրոցին մատենադարանը: Ծխախոտի գործա- րանապետ հանգուցիալ Գէորգ Իփեկիան 1924 հունվար 28-ին 35 Ե[գիպտական] ոսկի կընուիրէ հայագիտական գրադարանի մը հիմնարկութիան համար ի յիշա- տակ իր կնոջ Մարիանէի: Գրիգոր Սարգսիան նոյն նպատակին 20 ոսկի կը յատ- կացնէ ի յիշատակ իր հօր: Արմենակ Պեյ Կամսարական և ուրիշ կրթասեր ազգա­յիններ նիութական և գրական նուիրատուութիուններ կ՚ընին:

Աղբալիան 1923-26 կը հրապարակէ երեք հատոր «Զեկուցումներ» Պօղոսիան ազգային վարժարանի, որոնց մէջ բացի վերոգրեալ տեղեկութիուններեն կան 71 վիճակագրական դասախօսական յառաջադիմական փորձառական այլ տախտ- ակներ:

Բացասական կողմեր. - Այս բոլորը Նիկօլ Աղբալիանի գործունէութիան դրա­կան մասը կը կազմին, թէև ոմանք ամբողջութիամբ, ուրիշներ կիսովին կամ թերի գործադրուած են: Այժմ անցնենք բացասական կողմերուն, որոնք դժբախտաբար իր կարող մանկավարժի և ղեկավարի համբաւը 1926-28 երկու շրջաններուն նսե- մացուցած ին:

Բարոյական կրթութիուն- Աղբալիան դասարանական ինքնավարութիան եռ­անդուն ջատագով մըն է և այդ ուղղութիամբ փորձեր ալ կ՚ընէ կարգերուն կողմէ թեյասեղաններ և հանդէսներ սարքիլով: Շատ լաւ:

Աղբալիան դէմ է դպրոցական ներքին կանոնագրի ամէն դաստիարակ մօտէն պիտի յարաբերուի իր աշակերտներու հետ» կ՚ըսէ Աղբալիան (Զեկուցում 1923­24) և աուիլցնէ, «Յորտորը, խրատն ու յանդիմանութիունը բավարար զէնք հա­

34

մարեցինք կարգապահութիան և չեմ կրնար ըսիլ թէ զղջալու առիթ ունեցանք»: Ասոր ըսելիք չի կայ, բայց ինչ անուն տալ այն դպրոցին, որ հակառակ վերի գեղ­եցիկ տեսութիան, առանց բարոյական խիստ պատիժներու տրամադրութիան կը դառնայ անկրթութիան և անքաղաքավարիութիան բույն մը. Աշակերտները ուզ­ած ատենին և իրենց ուզած ուսուցիչէն տաս կ՛առնին, իսկ ուրիշներէ ո՜չ, «այսօր պատրաստուած չենք դասի» կ՛ըսին և իրենց կը պատասխանուի «Դէ՜, քանի որ այդպես է գացեք խաղարան զբոսնելու»:

Աշակերտները հետեվելով տնօրենին և ուսուցիչներէ ոմանց օրինակին, վերա­րկուները ուսերներուն վրայ գինով «հովարտանրու պէս կը պտըտին պարտէզին մէջ: Ասոնք զսպիլ պէտք չէ՞ր արդիօք. աշակերտները մանուկ կամ պատանի տա­րիքի մէջ պէտք չէ՞ վարժեցնիլ հնազանդութիան և մաքուր վարք ու բարքի:

Աղբալիան սերտողութիունը աւելորդ կը գտնէ, իբր «ապարդիուն ժամանց» (Զեկույց 1923-24, էջ 30) և յետոյ տարի մը վերջը փորձառութեամբ կը տեսնէ թէ թոյլերը կամ տկարները դասարանին մեջ ուսուցիչին հսկողութեան տակ աշխա- տցնելը օգտակարութենե զուրկ չէ:

Աղբալիան (Զեկույց 1925-26, էջ 14) կ՛ըսէ. «Ընտրական պայքարը և հանրային ինչ ինչ խմբակների հակառակութիունը վարժարանի դէմ մազաչափ ազդեցութ- իուն չեն արած մեր աշակերտների թուի վրայ», մինչդեռ ուրիշ տեղ մը կը գանգ­ատի թէ աշակերտները հետզհետէ քաշուիլով Պէրպէրիան վարժարան, Հայկազն- իան կրթարան կամ օտար դպրոցներ կ՛երթան: Ի՞նչով բացատրիլ այս հակասու- թիունը. ժողովուրդը ինչու պիտի քաշէր տակաւ իր զաւակները, եթէ կուսակցակ­ան ներքին և արտաքին պայքարներ գոյութիուն չ՛ունենային վարժարանէն ներս:

Վերի տողերէն վերջը, նոյն տարին, նոյն «Զեկույցի»-ին 20-րդ էջին մէջ Աղբալ­իան յանկարծ կը խոստովանի «Ընտրական պայքարների արդիւնք է այս առժա- միայ յետադիմութիունը տարրական կարգերը, որ խելահաս չեն գլուխները կախ հետեւած են իրենց ուսման և անսայթաք առաջադիմած են, իսկ միջին և բարձ­րագույն կարգերը, որ ավելի խելահաս են և ենթակայ շրջապատի ազդեցութիան, խախտուած են իրենց ջանասիրութիան մէջ: ընտրական պայքարի դադարից և կրքերի անկումից յետոյ նրանք ևս անցած են իրենց անմիջական աշխատան­քին»: Իրաւունք չունինք միթե այստեղ հարցնելու. Պ.Աղբալիան, ազգային չեզոք վարժարանի մեջ պայքար ինչ ըսել է, ով բերաւ զայն հոտ... Ինչու՞ արտաքին ազ­գային կռիւը պիտի ազդէ դպրոցի ներքին աշխատութիան վրայ: Սա կնշանակէ թէ անգիտակից պատանիներ զոհ եղած են իրենց կուսակցամոլ ուսուցիչներուն: Ուրիշ ազգերու մեջ, զոր օրինակ Պուլկարիա, կուսակցական ուսուցիչներ քով քովի կը դասախօսին գիմնազիոններուն մեջ և օր մը ուսանողները, տարուելով իրենց դասարաններուն գաղափարական հոսանքեն, չեն թերանար, իրենց պար- տականութիուններունմեջ, չեն ըմբոստանար մինչդեռ Պօղոսիանի սան-սանուհի- ները դիւրազգած են, ներքին և արտաքին պատճառներէ կ՛ ազդուին: Տարբերութ- իու՞նը մեր և պուլկար ուսուցիչներուն, անոնք վարժարանին մեջ չէզոք են աշակ­երտներուն պէս և նույնիսկ ընտրութիանց չեն մասնակցեր: Վարժարանը ազգինն է, ժողովուրդինը, ոչ մեկ հատուած իրաւունք ունի զայն իր շահերուն գործիք դա­րձնելու 1927 հոկտեմբեր 15-ին Ն.Աղբալիան և Հ.Սափրիչիան կ՛արձակուին իրե­նց պաշտօնեն և անմիջապես ցույցերը կը սկսին վարժարանին մեջ, որոնց առա­ջնորդ կ՛ըլլայ Մկրտիչ անուն պատանի մը բարձր դասարանեն: Գրգռուած աշ- ակերտք իրենց տնօրենն ու ուսուցիչը կ՛ուզեն: Հոկտ. 17.23 բոլորովին խառնակ վիճակ կը տիրէ Պօղոսեանին ներս, մինչև որ վերոյիշեալները կը վերդառնան իր­ենց պաշտօնին գլուխը: Նույն միջոցին դուրսեն պահակները կը հսկին աշակեր­տներուն վրայ: Քաղ. ժողովոյ Ատենապետին Տելեմաք Թիւթիւնճիանի և Աղբալ- իանի միջև լարուած էր դրութիւնը, այն աստիճան, որ քիչ ետքը իրիկուն մը խումբ մը Դաշնակցականներ Աղբալիանի առաջնորդութիամբ գաւազաններով կը մտնին ժողովասրահը և Թիութիունճիան գլուխը կը ճեղքին, որուն արյան հետքերը տասնեակ մը տարիներ անջինջ Առաջնորդարանի պատին վրայ:

Աղբալիան ինքն ալ կը գրէ և մենք ալ գտանք արձանագրութեան տոմարին մէջ, գրեթէ ամեն օր 2-3 ուսուցիչի բացակայութեան նշանակուած է հոն զանա­

35

զան պատճառներով: Բացի խիստ բանաւոր պատճառներէ, մենք չենք հասկա­նար թէ ինչու՞ երկսեռ ուսուցիչները յանկարծ պիտի թողուն իրենց դասերը երթալ գործ մը տեսնելու կամ այցելութիուն մը տալու:

1928 արձակուրդին Աղբալիան վերջնականապէս կը հրաժարի տեսչութիունէ, իրեն հետ կ՚արձակուին նաև կարգ մը ուսուցիչներ: Իր վերջին յարձակողական շարժումը կ՛անցնի ամեն շահատակութիւն, կրթական գործերու նախկին նախա­րար մը անկիրթ ձեւով ձեռք կը վերցնէ իր հակառակորդներուն վրայ, որոնք հա­մամիտ կամ համակիր չէին իր ձեռնարկներուն կամ ծայրահեղ ուղղութիւննե- րուն: Այսպէս քննադատ բանասէր, մանկավարժ Աղբալիանը անփառունակ կեր­պով կը հեռանայ Պօղոսիանէն' ձգելով լաւ սկսուած գործի մը տխուր վախճանին ցաւալի յիշատակը:

Մեր այս կրթական պատմութիան մէջ շարադրողի պարզ դերեն դուրս ելլելով մերթ քննադատութիուններ աւելցուցինք, որպէսզի իւրաքանչիւր շրջան և կրթա­կան մշակ ներկայացնէնք իրենց իսկական գոյնով և արժէքով: Ասոր անշուշտ նե­րողամիտ պիտի ըլլայ հետաքրքիր ընթերցողը:

1928-1929 Տնօրեն խորհուրդ

Ս.Պետրոսեան Վառվառէ Տէրպէտէրեան և Յ.Հէքիմեան

Այս շրջանին Դաշնակցական Քաղ. ժողովը արդեն ինկած և իրեն յաջորդած էր Պլօքի վարչութիունը, որուն անդամ էին Ներսէս Կիսարիան, Համբար Դաւիթը, Կարինիան, Կարապետ Մկրտչիան, Արամ Գրասէրիան: Ասոնք ընտրած էին վերոյ- իշեալ տնօրէն Խորհուրդը և Պաշտօնի հրաւիրած էին Յունուաստանեն և Սուր- իայէն ուսուցիչներ Գարեգին Պոյաճիան, Արշակ Մահտեսիան, Յարութիուն Հեքի- մեան, իսկ Աղեքսանդրիայեն Կարապետ ճեպինիան, օրիորդներ Աղաւնի Մխալ- իան, Զարուհի Սեֆերիան, տիկին Արսւնէ Պուտաֆիան, մնացիալները նախորդ տարիներու ուսուցիչ-ուսուցչուհիներ, մանկապարտեզպանուհիներ էին:

Վարժարանին այցելու բժիշկն էր Տօքթ. Յ.Թաշճիան: Հոգաբարձութիունը կը բաղկանար Ա.Գրասէրիանէ, Մ.Թելիանէ, Կ.Մկրտիչիանէ, Պ.Արիլիանէ: Ոևէ կարե- ւոր արձանագրութիւն չի գտանք այս շրջանի մասին, դպրոցը դեռ նոր ձերբազա- տուած անցեալ տարուան աղմկալից թոհուբոհէն, կը շարունակէ իր ընթացքը խաղաղութեան մէջ: Իբր աչքառու, գովելի գործ կ՚աւարտի Մելքոնիան մանկա- պարտէզի շինութիւնը բարերար Կարապետ Մելքոնիանի ծախքերով և փառաւոր բացում մը կը կատարուի Առաջնորդական նախագահութեամբ ու ներկայութե- ամբ ժողովրդի հոծ բազմութիուն մը: Հանգուցեալ ճարտարապետ Խտըրիան ուզածին պէս և ինքնայատուկ հաշիւով մը կը հանձնէ շէնքը, որ յետոյ, դեռ երեք տարի չ՛անցած, կը կքի իր հիմին վրայ և տանիքի քիւերը կը թափին: Բարերար աղան չէ ուզած լսել նախապէս եղած գանգատները և այդպէս ալ մանկապարտե­զը կը բարձրանայ առանց ուշադիր հսկողութեան:

Քաղաքական ժողովի անդամ Ներսես Կիսարիան, իր տեղեկատուութեամբ ամիրայի սերունտէ, ամիրայական ձեւերով և առատաձեռնութեամբ նիւթական նուերներ կ՚ընէ աշակերտներուն և անոնց զբօսապտոյտներուն ծախքը ինքը կը հոգայ: Երբեմն հանդեսներու մէջ բանախօսութիուն ալ կ՚ընէ, բայց իր ընկերոջ Պ. Հ.Դաւիթի կը պատուիրէ, որ երբ խօսքերուն մէջ չափազանցութիուններ ընէ, վեր­արկուին ետեւի քղանցքին կամացուկ մը քաշէ;

Տնօրեն Խորհուրդի անդամները ամեն ճիգ կը թափին աշակերտները կարգա- պահութիան վարժեցնելու և արտաքին թելադրութեամբ փոքրիկ գրգռումները զսպելու:

1929-1930 Տնօրէն Սերովբէ Պետրոսեան

Նախորդ շրջանի ուսուցիչներուն վրայ կ՚աւիլնանք մենք' Վ.Արծրունի գիտութ- իան և աշխարհագրութիան դասերու համար և Օր. Ներսէսիան, հրաւիրուած Զու-

36

իցիրիայեն, մանկապարտեզի և նախակրթարանի դասերուն ուսուցչուհի, Վօլթէր և անգլ. ուսուցիչ մը:

Քաղ. ժողովի անդամ Ն.Կիսատիան խրոխտ դէմքով մը և ձեռքը խոշոր ճան- ճարգելով մը յաճախ կ՚այցիլէ վարժարան և խիստ հրամաններ կ՚արձակէ, բայց ամեն ճիգ կը թափէ, որ ուսուցիչներուն ամսականները ամսի գլուխին անյապաղ վճարուին, կը շարունակէ աշակերտներու հեռաւոր պտոյտներուն ծախքերը իր քսակեն վճարիլ:

Այցելու բժիշկ է անցեալ տարուանը: Կը հաստատուի ձրիավարժ աղքատիկ տղոց համար ցերեկիայ ճաշ, որուն պիտույքներուն հայթայթման դրամահաւա- քութիան անձնուիրօրէն կը հսկին Տիկիններ Տիչէկիան, ճիյէրճիան և օրիորդներ Մարանկօզիան, ճիյէրճիան և Ենովքիան:

Հոգաբարձութիան անդամ կը մնամ անցիալ տարուանները և Միհրան Թեքա- թլիան, հրաժարած են Ա.Գրասէրիան, Մ.Թիլդան: Հոկտեմբերին նախագահութե- ամբ Կ.Մկրտչիանի, ուսուցչական ընդհանուր ժողովի մը մէջ կ՚որոշուի կրթական ծրագիր մը պատրաստիլ նիութերը ինը ամիսներու վրայ բաժնուած:

Իւրաքանչիւր առարկայի ուսուցիչ պիտի կազմէ իր ծրագիրը և յետոյ ամէնջ միասին գործադրութիան պիտի տրուին:

Դեկտեմբերին հազիւ կը վերջանան աշխատութիունները, որով 1930 Յունվա- րի սկիզբը Պօղոսիան վարժարանը կը ստանայ իր ծրագրային կանոնաւոր ուղ- ղութիունը:

Հոգաբարձութիանբ թելադրությամբկը վերակազմուի շրջանաւարտներու քա- յքայուած միութիունը' ղեկավարութեամբ ուսուցիչներ Գ.Պօյաճիանի, Յ.Հէքիմ- իանի և Վ.Արծրունիի: Կը խմբագրուի կանոնագիր, որուն առթիւ դիմում կ՚ըլլուի նաև շատ հին ընթացաւարտներու' իրենց օժանդակութիան բաժինը բերելու հա­մար կատարուելիք նոր ձեռնարկներուն և աշխատութիուններուն:

Ուսուցչական ժողովները մերթ տեղի կ՛ունենան դասախօսութիու. ններ կը կատարուին մակավարժական հարցերու վրայ: մանկապարտէզով միասին աշ­ակերտներու ընդհանուր թիւն է տարւոյն վերջը 621:

1930-1933 Տնօրէն Կարապետ Պիոնեան

1928-ին Քաղ. ժողովի հրաժարիալ անդամ Տելեմաք Թիութիունճիան ուզելով օգտակար ըլլալ թաւրիզաբնակ Կ.Պիոնեանի, որուն հետ անձնական բարեկա- մութիուն ունէր և նախապէս անգամ մը աշխատած էր Աղբալիանի օրով գիտութ- իան ուսուցիչ հրաւիրելու Պօղոսիան վարժարանին մէջ, զանազան գեղեցիկ և ազդու խօսքերով կը համոզէ նախ Ն.Կիսարիանը և յետոյ անոր միջոցաւ Քաղ. ժողովը յիշիալ ուսուցիչը ազգ. վարժարաններուն տեսուչ հրաւիրելու:

Կ.Պիոնիան հոկտեմբերին կը ժամանէ Աղեքսանդրիա և շատ չ՛անցած կը տե- սնուի - թէ թէև պարկեշտ կենցաղագետ և մասնաւորաբար գիտութիանց մասնա- գէտ' սակայն հարկ եղած քաջութիունն ու կորովը չ՛ունի վարժարան մը կառա- վարելու, մերթ աս ուսուցչին և մերթ նա՜ ուսուցչուհիներուն թելադրութիուննե- րուն զոհ կը դառնայ: Կարգապահական շատ հարցեր կը ձգէ որ երկսեռ ուսուցչի իրենց ուզած ձևով լուծեն: Աղբալիանի պէս ինքն ալ ծրագրին կարեւորութիուն չտար, այլ դասագիրքը «ծրագիր է արդէն, կ՚ըսէ, ջանացեք աւարտիլ»: Չ՛ունի արձանագրութեան տետր, որմէ կարելի ըլլայ տեղեկութիւններ հաւաքիլ դպրոցի ֆիզիքական, բարոյական և ուսումնական վիճակներու մասին, միայն ունի վիճա­կագրական տախտակներ և աշակերտներու յառաջադիմութիւնը պատկերացնող նօթատետրեր: Անոր օրով կը կատարուին Ուսուցչական և ծնողական պարբերա­կան ժողովներ սակայն արձանագրութիւններու չգոյութիան պատճառով ոչ ոք կը յիշէ թէ ի՞նչ նիութերու վրայ վիճաբանութիան կատարուած են այդ հաւաքոյթ- ներուն մէջ և ի՞նչ որոշումներ տրուած են:

1923-ին իր և Ուսուցչական Մարմնոյն նախաձեռնութեամբ կը հիմնուի Ուսու­ցչական Միութիան Աղեքսանդրիոյ Մասնաճիւղը, որուն անդրանիկ Գործադիր ժողովին անդամ կ՚ընտրուին ուսուցիչներ Գ.Մարզպանիան Գ.Պօյաճիան, Վ.Արծ-

37

րունի, Յ.Հէքիմիան, Հ.Սափրիչիան, Ա.Մահտիսիան և տիկին Ռ.Զեյթունցիան: Ան- միջապէս շրջաբերական կը ղրկուի Գահիրէ և Արտասահմանի քաղաքները այն- տեղերն ալ Մասնաճիւղեր կազմելով համագումարի մը և կենտրոնի մը պատ- րաստութիւնները տեսնելու համար: Թէև գործադիրի անդամներեն երկու հոգի կը հակառակին սակայն մեծամասնութիան ձայնով կ՛որոշուի թէ ծաւալման և թէ մանկավարժական նոր ուղղութիուններ հաստատելու նպատակով «Նոր դպրոց» անունով ամսաթերթ մը հրատարակիլ: Բանակցութիւնները կը շարունակուին Գահիրէի հետ և վեց թիւ յետոյ թերթը կը փոխադրուի հոն, որ հազիւ մեկ տարիէն միւս վեց թիւերը լոյս կը տեսնին:

«Նոր Դպրոց»-ի Աղեքսանդրիոյ խմբագիրներն եղած են Գ.Մարզպանիան, Հ.Սափրիչիան, Գ.Պօյաճիան և Վ.Արծրունի, բայց գլխաւորաբար վերջին երկուքը եղած են յօդուածները սրբագրողը և թերթը շարակարգողը: Իր պարունակութի- ամբ Ուսուցիչ, Միութիան այս օռկանը կրթական նոր ոգիի մը հիմը դրաւ ու ասոր համար շատերեն գովեստ լսեց առանց ոևէ նիւթական օժանդակութիան նոյնիսկ բաժնեգիններեն մեծ մասը չի գանձուիցաւ:

Ուսուցչական ժողովի մը մէջ կանխավ դրուած վերջնական որոշման մը հա­մաձայն 1933 յունվար 15-ին Մելգոնիան մանկապարտեզի սրահին մեջ մեծ հան- դիսաւորութիամբ կատարուեցաւ բազմավաստակ և ծերունազարդ ուսուցիչ Ս.Պ- ետրոսյանի 45-ամիայ յոբելիանը, որուն ներկայ էին առաջնորդ փոխանորդ Գիր Մամբրէ ծ. Վ. Սիրունիան, Քաղ. ժողովոյ հոգաբարձութիան անդամներ երկսեռ ուսուցիչներ և ժողովրդիան ծովածաւալ բազմութիուն մը: Նախագահի հանգա­մանքով Տէր մամբրէ ծ. Վ., իսկ Միւթիւններու և Ուսուցչական մարմիններու կողմէ Բիուզանդ Կէօզիւպէօրեքիան, Վ.Արծրունի, Գ.Պօյաճիան և Հ.Շէմս խօսք առնելով պանծացուցին օրուան յոբելիարին գործն ու երկարատև տոկունութիունը կրթա­կան ապերախտ և փշալից ասպարեզին մէջ: Հինգ ժամ տեւող խանդավառութիւ- նները վերջացան յոբելիարի տան մեջ շնորհաւորութիւններով:

Այս շրջանի կրթական պիւտճեւ է աշակերտներու թոշակներով միասին 2200 Ե[գիպտական] ոսկի, իսկ աշակերտաց առաւելագույն թիւն է 650:

1933-1935 Տնօրեն Վահրամ Արծրունի

Կ.Պիոնիանի պայմանագրութիան թուականը աւարտած ըլլալով օրուան Քա­ղաքական ժողովը, որ կը բաղկանար Տոքթ. Յ.Թաշճիանէ (Ատենապետ), Տիգրան Ալեքսանիանէ (Ատենադպիր), Մ.Գասպարիանէ, Կ.Մկրտիչիանէ, Միհրան Թօգա- թլիանէ և Օննիկ Իղլէմէճիանէ, 1933 օգոստոսին մեկ հրաւիրեց Ազգային վարժա- րաններուն և մանկապարտէզի տնօրինութիան երեք տարուան պայմանագրու- թեամբ: Բաւական ծանր և մտահոգիչ գործ մըն էր որուն կը լծուէինք, որովհետև կարգ մը նախանձուտ հակառակորդներ և Պիոնիանի կողմնակից կուսակցա­կաններ շատ հաշտ աչքերով չէին նայեր մեզի, բայց մենք մեր սովորական եռա­նդով և կորովով փարեցանք մեր պարտականութիւններուն: Ցաւալի է սակայն, որ մեզ ընտրող վերոյիշիալ ազգային իշխանութիւնը և վարժարաններու հո- գաբարձութիւնը դեռ չորս ամիս չ՛անցած' իրենց պաշտօնավարութիան շրջանը աւարտած ըլլալով' մեզ թողուցին և ժամանակ մը առանց հոգածու վերին մար­մինի մնացինք նիւթական և բարոյական օժանդակութենէ զրկուած:

Հոկտեմբերի 1-ին երբ մեր նոր պաշտօնին ձեռնարկեցինք, երկսեռ սաներու ընդհանուր թիվն էր 620, որ շատ քիչ փոփոխութեամբ երկու տարուան ընթացքին գրեթէ նոյնը մնաց: Պիւտճէն 1260 Ե[գիպտական] ոսկիէն 1080 ոսկիի իջաւ 1934­35 շրջանին' նորընտիր Քաղ. ժողովին խնայասիրական բուռըն ցանկութիան պատճառաւ և ասիկա մեծ յաջողութիւն պէտք է համարիլ փոխանակ հասույթի նոր աղբիւրներ գտնելու, մեր երանելի ժողովականները քաջութիւն կը համարին առաջին հերթին նիւթական հարուածը ուսուցիչներու համար թոշակին տալ ու այնուհետ կ՛ելլեն կրթական պաշտօնիաներեն պարտաճանաչութիուն և զոհողու- թիուն փնտրելու:

38

1934 մայիսին կազմուեցաւ նորընտիր Քաղաքականը Յով. Ագտարիան (Ատ­ենապետ), Տիգրան Թահթաճիան (Ատենապետ), Շաւարշ էմիրզիան, Վ.Աբրահա- միան, Յովհաննես Սրապիան, Ն.Նազարէթիան և Ս.Կէօնճիան: նախորդ Քաղ. ժո- ղովը հրաժարելէ առաջ փոխանակ հոգաբարձութիան յարմար դատած էր Ուս­ումնական Խորհուրդ մը ընտրիլ, որուն անդամ նշանակուած էին Տէր և Տիկին Ե.Արշարունի, Մեսրոպ Նորատունկիան և Միքայէլ Կիուրճիան: Այս վերջինը առ- արկելով իր զբաղուած ըլլալը բնաւ չ՛այցելեց վարժարան, իսկ առաջին երեքը' մանաւանդ 1934-35-ին յաճախ վարժարան գալով դասերուն ներկայ կ՛ըլլային: Երիւութապէս թէև անոնք հաշտ համախոհ, սակայն Տէր և Տիկին պահպանողա­կան, իսկ Նորատունկիան դաշնակցական' մերթ իմ ներկայութիանս տէսչարանին մէջ հակառակ գաղափարներ և ուղղութիւններ կը պարզէին իրարու հետ, մանա- ւանդ Տիկին Վ.Արշարունի օտար դաստիարակութիւն ստացած ըլլալով իր ամ- ուսնոյն անգամ կը հակառակեր զանազան խնդիրներու մէջ: Բնականաբար մեզի կը մնար վարժարանի սիրոյն անոնց միջև չեզոք մնալով' հաշտեցնիլ երկու կող­մի միտքերը իրարու հետ: Այս կրթական մարմնոյն կը պարտինք դպրոցական ֆօնտ անուան Ներքին Իւրաքանչիւր աշակերտէ ամեն ամիս հավաքուած եգիպ­տական դահեկանը, որուն գումարով կը հայթայթէինք կարօտ տղոց դասագիրքե- րը և դպրոցին անհրաժեշտ պէտքերը:

Իբրև բարոյական կրթութիան օգնող միջոց, վարժարանին մէջ հաստատե­ցինք կարգապահական ներքին կանոնագիր, որ մինչև այդ թուականը գոյութիուն չ՛ունէր. աշակերտ-աշակերտուհիներուն եկեղեցական արարողութիանց մասնա­կցելու հարցը կարգադրեցինք, ծոյլ և անառակ տղոց համար արձակումեն յետոյ ուսուցչի մը հսկողութիան տակ սերտողութիան պարտադրեցինք և ամիսեն աւ- ելի արգիլեցինք արձակուրդի օրերը դպրոցական բակը առանց ուսուցչի հաւա- քական զբօսանքը, որ անկարգութիւններու, փոխադարձ անարգանքներու և ծե­ծի, բարոյական կեղտոտութիւններու պատճառ կը դառնար: Այս առթիւ ծնողաց հետ ժողովները և թղթակցութիւնները կանոնաւորեցինք: Ասկէ զատ, տաս և հինգ օրն անգամ մը դասարանական հանդեսներու միջոցին մենք կամ ուսուցիչներէ ոմանք բարոյական կենցաղագիտական և քաղաքավարական խրատներ խօսեց- անք, որոնք շատ չ՛անցած բաւական նպաստեցին երկու սաներու ուղղութիուն: Տիկին Զէյթունցիան նաև, որ մանկապարտէզի վարիչն էր, իր մանկավարժական մեթոտներով և անձնական փութաջանութիամբ կ՛ աշխատէր մանր երախաները կրթութիան և լաւ սովորութիւններու տէր դարձնել:

Մեր երկու տարուան տեսչական պաշտօնի միջոցին ուսուցչական մէջ քանի փոքր փոփոխութիւններ տեղի ունեցան: 1928-ի ուսուցչական մարմնոյն վրայ աւ- իլցան նկարիչ Աշոտ Զօրիան, Յ.Պուտագիան, Տէր Մեսրոպ Քհնյ. Քէղէրիան, Օր.ներ Սիրվարդ Շատախցիան, Զ.Թոգաթիան և Մ.Զաքիան:

Վարժարանի մնայուն բժիշկ նշանակուած էր Տօքթ. Ս.Շէիրլիան, որ յաճախ այցելելով կը քններ հիւանդ աշակերտները և տարափոխիկ հիւանդութիւններու ատեն զանոնք կը պատուաստէր:

Մեր օրով կրթական ծրագիրն եղաւ 1929-ին Ուսուցչական մարմնոյն մշակած ծրագիրը, զոր ջանացինք ըստ կարելւոյն գործադրիլ: Ուսումնական Խորհուրդը վերջերը համառօտելով մի քիչ փոփոխութիան ենթարկեց զայն:

Երկու տարուան ընթացքին ունեցած ենք 45 ուսուցչական ժողովներ, որոնցմէ տասն և հինգը յատկացուցած ենք մանկավարժական և մեթոդական դասախօս- ութիանց: Ունեցանք նաև մէկ քանի փորձառական դասեր տարրական դասա- րաններու ուսուցչուհիներուն դասաւանդութիան դիւրին եղանակներ ցոյց տալու և ուսուցանելու համար: Մեր այս օգտակար ձեռնարկեն քաջալէր և պաշտպան եղաւ Մ.նորատունկիան, մինչդեռ տիկին Արշարունի ուսուցչուհի Տիկին Տէրպէտ- էրիանի և ուրիշներու թելադրութիամբ յաջողեցաւ արգիլել, վասնզի Տիկին Տէր- պէտէրիան ինքն ալ օր մը պիտի դասախօսէր և ատով թերեւս մէթոտի մէջ իր խա- կութիւնը երեւան պիտի գար: Այս վերջինին գրգռիչ խօսքերը տարածուեցան և ուրիշ ուսուցչուհիներ ալ դժկամիլ սկսան, հակառակ անոր որ Նորատունկիան և

39

մենք կը պնդէինք փորձառական դասին օգտակարութիան վրայ ցոյց տալով եւ- րոպական և ռուսահայ վարժարաններուն ջանքերը անոր կիրառութեան մասին:

Ունեցանք բաւական քննական պտույտներ Շաթախի Իտալական վարժարա­նը Յունօ-հռովմէական հնութիանց թանգարանը, հակէնպէրկի վայրի գազաննե- րու խաղարանը, Պապը Սիտրայի Մինարտրիի կարագի գործարանը և Ափրիկէա- նի Ապուզարտարի երկաթեղենաց գործատունը: Ասոնցմէ զատ մանկապարտեզ և նախակրթարան, մերթ զբօսանքի տարուած են Նուզհայի հանրային պարտեզը և այլուր: Աղեքսանդրիոյ Եկեղեցասէր Տիկնանց Միութիունը 10 Ե[գիպտական] ոս­կի գրենական պիտույքներ և Բարսեղ Պալըգճիան 400 տետրակ նուիրած են չք- աւոր աշակերտներու օգտին:

Մեր պաշտօնավարութիան ընթացքին միշտ հոգածու եղած ենք ուսուցիչնե- րուն կանոնաւոր վճարման, նոյնիսկ 1934 օգոստոս 23-ին կամաւոր զեղչ մըն ալ ըրինք մեր ամսաթոշակին վըրայ Քաղ. ժողովրդին ուղիալ նամակով մը, որպէսզի տնտեսական տագնապին պատճառաւ ձեռնարկուած ընդհանուր զեղչին մաս- նակցինք և ատով դիւրացնինք քաղաքականին գործը, բայց... բայց հազիւ վեց ամիս անցած'սկսան կրկին ուշ վճարման նախկին անվայել խաղերը և երկսեռ ուսուցիչներուն թափառումները Առաջնորդարանի դիւանատան առջիւ:

Ուսուցչական բացակայութիւններ, բացի բանաւոր պարագաներէ, տեղի ունե­ցած չեն, նույնպէս աշակերտական բացակայութիւնները շատ հուսալ եղած են:

** *

Եւ այս բոլոր անձնուէր, փութան աշխատութիւններեն վերջը, ինչպէս գրեցինք վերը, Հ.Յ. դաշնակցութիան Եգիպտոսի մարմիններուն սարքած դասը յաջողե- ցաւ: Անոնք չափազանց դժգոհ իմ Պիոնիանի յաջորդելէս, երկու տարի անընդ­հատ գործածեցին ամէն կարգի բանաւոր և գրաւոր միջոց զիս վարկաբեկելու և հրաժարեցնելու համար, սակայն մենք մնացինք մեր ասպարեզին և պաշտօնին բարձրութիան վրայ, երբեք չպատասխանեցինք իրենց մամուլին' «Յուսաբեր»-ի անկիրթ ոճին, գրութիւններուն և ամբաստանութիւններուն: կուսակցութիւնէն հր­աժարած ընկեր մը պէտք էր հարուածիլ և հարուածեցին... Վերջին անգամ այլևս ուրիշ միջոց չի գտնելով պայքարելու, Մ.Նորատունկիանի միջոցաւ համոզեցին Տէր և Տիկին Ե.Արշարունին հակառակ տեղեկագիր տալ վարած կրթարանիս մա­սին և զիս պաշտօնանկ ընիլ: Տէր և Տիկին Արշարուրնի իրենք ալ գիտէին թէ բա­ցարձակ անիրաւութիւն էր և ճշմարտութիան հակառակ այսպիսի ձեռնարկ մը, սակայն Հ.Յ.Դ.-ն այլ և տիկին Արշարունին այլ նպատակներ կը հետապնդէին: Այս վերջինը կը յուսար որ յաջորդ տարին ինք կ՚ընտրուի տեսչուհի, ունէր նաև 1932- էն ոխ մը «Արեւ»-ի մեջ իմ իր «Եգիպտոսի հայ վարժարանները» գործին դէմ քննադատութիւններէս: Ոչինչ շահեցաւ իր կոյր կիրքին մէջ, այլ միայն ծիծաղը Հ.Յ.Դ. -ին, որուն գործիք եղան այր ու կին վերոյիշեալ տեղեկագրին մէջ:

Ազգ.Առաջնորդարանի նախորդ դիւանապետ Յ.Ամատունի օր մը 1897 էն ի վեր 21 տնօրէն հաշուեց Պօղոսիան Ազգ. վարժարանին մինչև մեր տնօրէնութենէ հրաժարեցումը, մինչդեռ նոյնքան ժամանակի մեջ, այսինքն 38 տարուան մէջ, յո- յները ունեցած եմ միակ տնօրեն մը' Պ.Բալէօլօկ, որ բարեկեցիկ և խաղաղ վիճ­ակ մը ունեցած և բազմաթիւ սերունտներ կրթած է Քեզի կը հարցնիմ, ազնիվ ըն­թերցող, ինչ է ասոր պատճառը, դուն փնտռէ, քննէ և դատէ ...

1935-1936 Տնօրէն Կարապետ Պիոնեան

Նոր փոփոխութիւն չի կայ վարժարանին կրթական ծրագրին և ուղղութիան մէջ. Պիոնիան կը շարունակէ իր 1930-33-ի գործը միևնույն դանդաղութիամբ և անփութութիամբ, իսկ մենք կը դառնանք ուսուցիչ մեր ճիւղերուն մէջ: Յաջորդ տարի 1936-ի ամառը, նորտնտիր Դաշնակցական Քաղ. ժողովը առանց պատճա­ռի և թերութիւններու կանխամտածութիամբ վերջ կու տայ մեր պաշտօնավարու-

40

թիան: Ազգային վարժարան մը երբ չեզոք չէ, բնականաբար անարդարութեանց և միակողմանի գործունէութեան բոյն կը դառնայ:

Պօղոս պեյ Եուսուֆեան 1775-1844 Բարերար Պօղոսեան վարժարանի

օնած է 1775 թուականին Զմիւռնիոյ մէջ: Հայրը Յովսէփ Պօղոսիան' իւր երեք զաւակները որբ թողելով, կը մեռնի, որով Պօղոսի խնամքն ու դաստիարակութ- եան հոգը կը ստանձնէ մօրեղբայրը Առաքել Ապրօիան: Պօղոս իր բնական ողոր- մութեամբ և ջանասիրութեամբ կ՛ուսանի ոչ՜ միայն իր մայրենի լեզուն, այլև թուր- քերէն, արաբերէն, պարսկերէն, ֆրանսերեն, իտալերեն և յունարեն:

1795-ին մօրեղբայրը իրեն տեղ թարգման նշանակիլ կուտայ երիտասարդ Պ օ­ղոս Զմիւռնիոյ Անգլիական հիւպատոսարանին մէջ: 1800-ին Անգլիացի ծովակալ Սըտնի Սմիթ Կիպրոս կղզիին մէջ ծանօթանալով անոր, նաւատորմին մէջ թարգ­ման առաւ զայն, երբ Աղեքսանդրիա կ՛էրթար ֆրանսիացիները զինու զօրութ- եամբ դուրս հանելու համար անկէ: Նոյն միջոցին անգլիացիներուն օգնութիան հասնող թուրք վէզիր Քէօր Եուսուֆ փաշան այնքան հաւնեցաւ Պօղոսի ճարտար թարգմանութիւններուն և գործունեւթիան, որ ծովակալին խնդրեց զայն իր քով ծառայութիան և պաշտօնի տալ: Քէօր Եուսուֆ փաշա ուզեց իր սիրելի պաշտ- պանիալը բարձրագոյն դրան առաջին թարգման կարգիլ, բայց Պօղոսի բանաւոր պնդումներուն վրայ յօժարեցավ զայն Եգիպտոսի կուսակալ Խուրշիտ փաշային մօտ թարգման ղրկիլ լաւագոյն յանձնարարականով:

Պօղոս Պեյ Եուսուֆ մինչև 1833 թէ՜ Խուրշիտ և թէ անոր յաջորդ Մէհմէտ Ալի փաշային օրով, բացի թարգմանչիութենէ, վարած է կուսակալութիան խորհրդա­կանի և այլ կարեւոր պաշտօններ: Մէհմէտ Ալի փաշա գնահատելով անոր հաւա- տարմութիւնը պէյութիան տիտղոս տուաւ և արտաքին գործելու փոխնախարար կարգեց: Քիչ ետքը յանձնեց նաև առևտրական վերատեսչութիւնը:

1836-ին Բարձր. Դրան և Եգիպտոսի միջեւ բացուած բաւական սուր վէճը հաշտութիամբ կարգադրեց և այս առթիւ թէ՜ երկու կողմեն և թէ եւրոպացիներէն մեծ համակրութիան արժանացաւ:

Թուրքիոյ և երեք Մեծ Պետութիւններու միջև յառաջ եկած ծանր անհամաձայ- նութիւններն ալ խաղաղութիամբ վերջացուց: Ան երբեք բաժնուած չէ Եգիպտոսէն և 40 երկար տարիներ ծառայած է անոր, չի մոռնալով նաև իր ազգին որբերը, աղքատներն ու տնանկները, որոնց յաճախ օգնութիան հասած է նիւթական առ­ատաձեռն նուիրատուութիամբ:

Աղեքսանրիոյ Ս.Պօղոս-Պետրոս եկեղեցին ինք շինած է, իսկ յետոյ վարժա­րանին նորակառոյց շէնքը իր պատուական անունով կոչուած է: Այս երկու նուիր- ական հաստատութիւններուն մատակարարութիան համար յատկացուցած է դր­ամատներ: Օգնած է նաև օտարներուն: 1844 յունուար 10-ին կը մեռնի այս մեծա­նուն հայ բարերարը, որուն առաջին յուղարկաւորութիւնը սովորական եղանա­կով կատարուած ըլլալուն համար Մէհմէտ Ալի փաշա հրաման կ՛ընե որ երկրորդ թաղում ընին զինուորական նուագախումբով և պատիւրներով, որոնց ծախքը իր անձնական քսակէն կը վճարէ:

1826-ին Վենետիկ մէջ հրատարակիլ տուած է Տելեմաքի հայերէն թարգմանու- թիւնը:

Ամէն տարի դեկտեմբերի վերջին եօթնիակին Ս.Պօղոս-Պետրոսի տօնախմբու- թեան օրը իր և եղբօրը յիշատակին հանդիսաւոր պատարագ կը մատուցուի, որմէ յետոյ Պօղոսիան վարժարանի երկսեռ սաներն ու ուսուցչութիւնը եկեղեցական թափորով կ՛երթան Բարերարին մերձակայ շիրիմին վրայ ժողովրդական ստուար բազմութիւն մը: Կէսօրին ետքը կը տրուի յիշատակի դպրոցական վայելուչ հան- դէս մը: Յարգանք այս իրապէս Մեծ Մարդուն անմոռանալի յիշատակին:

Վ[ահրամ] Արծրունի

41

Վկայեալ երկսեռ ՈւսուցիչներՊօղոսեան երկսեռ վարժարանի 1864-1936 Աւարտած են

1 Աղասէր Յակոբ2 Ասքանազ Միհրան Կ. Պոլսոյ Պէրպէրիան վարժարան3 Ասլանիան Վահան «Կէդրոնական»4 Ամիրիան Հմայակ5 Ամատունի Յարութիւն Կ.Պոլսոյ Գեղագործական վարժարան6 Աճէմիան Լեւոն Կեդրոնական վարաժարան Կ.Պոլսոյ7 Ամրիկիան Մեսրոպ Կ.Պոլսոյ Մխիթարիան վարժարան8 Ապտիւլ Համիտ Արաբական Ուսուցչանոց9 Աղբալիան Նիկօլ Թիֆլիսի Ներսէսիան դպրոց10 Աբրահամիան Թորգոմ Պարտիզակի բարձր վարժարան11 Արծրունի Վահրամ Կ.պոլսոյ կենդր. և Կ.Ուսումն. խորհրդոց

վկայագիր12 Գայաիան Բրօֆ Յ.Թ. էտինպուրկի համալսարան13 Գոյումճիան Յովսէփ Կ.Պոլսոյ կենտր. վարժարան14 Գրքէսէրիան Ս. Զմիւռնոյ Ամիրբեգէան վարժարան15 Գարագաշիան Աղաւնի Պօղոսիան և S.Joseph վարժարաններ16 Դամիկիան Կատարինէ Զմիւռնիոյ Ամերիկիան աղջ. վարժարան17 Երամիան Համբարձում Վանի երկրորդական վարժարան18 Զեյթունցիան Ռ. Ատաբալարի հայուհիաց Կետիկ փաշայի

Ամերիկիան վարժոււհինոց19 Զաքարիան Վ. Կ. Պոլսոյ Սկիւտարի Ամերիկիան վարժարան20 Զօրիան Աշոտ Իտալական Գեղարուեստի Ակադեմիա21 էքսերճիան Ֆ. Պօղոսէան և S.V.de Paul վարժարաններ22 Թագւորիան Գաբրիել Կեսարիոյ վարժ. Պոլսոյ Univer. populaire23 Թաղիան Բենիամին Պոլսոյ կենտր. և Հինտէլիան վարժարաններ24 Թըգըրիան Յովսեփ Գօնիայի ճենանիան վարժարան25 Թիրիաքիան Ա. Պօղոսիան և S.V. de Paul վարժարաններ26 Թիրիաքիան Հ. Պոլսոյ Դպրոցասէր Տիկնանց վարժարան27 ժամկոչիան Մեսրոպ Վենետիկի Մ.Ռափայէլիան վարժարան28 Լեւոն Շանթ Լոզանի համալսարան29 Խանճիան Ստեփան Պօղոսիան և ֆրանս. մարզանքի վարժարան.30 Խանճիան Օննիկիան Պոլսոյ Կենտր. վարժարան31 Հէքիմիան Յարութիւն Խարբերտի Եփրատ քոլէժ և կեդր.Ռ.Խորհրդոյ

վկայագիր32 ճէվահիրճիան Գէորգ

ՎարդապետԵրուսաղեմի ժառանգավորաց վարժարան

33 ճիպինիան Կարապետ Այնթափի Ամերիկիան քոլեժ34 ճիզմէճիան Մ. Զմիւռնիոյ Հռիփսիմիան վարժարան35 Մահտեսիան Արշակ Խարբերտի Եփրատ քոլէժ36 Մխալիան Աղաւնի Կ.Պոլսոյ Կենդր. վարժարան37 Մարգարիան Ա. Բեթրոկարատի իւրավաբանական

համալսարան38 Մանավիան Վահրամ Կ.Պոլսոյ Գեղարուեստից վարժարան39 Մխիթարյան Ա. Պօղոսիան Ազգ. վարժարան40 Նալպանտիան Յակոբ Վենետիկի Մ. Ռափայէլի վարժ. և Պրիուսէլի

համալսարան41 Ներսիսէան Ա. Զուիցերիոյ Պընիանի վարժանոց42 Շալճիան Սիսակ43 Շատախչիան

ԱրմենուհիՊօղ. Ազգ. վարժարան

44 Շատախցիան Սիրվարդ

42

45 Ոսկերիցիան Հայկազուն քահանայ

46 Ոսկիբակցիան Ա. Վանի կեդրոնական վարժարան47 Պէքիարիան Յակոբ էջմիաժնոյ ճեմարան48 Պետրոսիան Սերոբէ Շապին Գարահիսարի Ազգ. վարժ.49 Պոյաճիան Գարեգին Արմալի դպրեվանք50 Պիոնիան Կարապետ Լօզանի համալսարան51 Պօղոսիան Զարուհի Այնթապի Ազգային վարժարան52 Պալիան Զարուհի Կենտր. և Պէրպէրիան վարժարաններ53 Պալիան Մ. Մարզուանի Ազգ. վարժարան54 Պուտագիան Արսինէ Պոլսոյ Ազգ. վարժ. և կեդր. Ռ. Խորհուրդէն

վկայագիր55 Յարութիւն կրօն. ժողովոյ վկայագիր56 Սէմերճիան Մարի Կ.Պոլսոյ սկիւտարի աղջկանաց վարժարան57 Սմբատ Քիւրատ Զեյթունի Ազգ. վարժարան58 Սաւալանիան

պատուելիԵրուսաղեմի վանք

59 Սէֆէրիան զարուհի Պօղոսիան Ազգ. վարժարան60 Սափրիչիան Հմայիակ Կարնոյ Սանասարիան և Երեւանի թեմ.

(Շէմս) վարժարան61 Սրուանձտիանց Վ. Պերլինի երաժշտանոց62 Տէրպէտէրիան

ՎառվառէՄանբէլիէի տարր. ուսուցչանոց

63 Տէօքմեճիան Ե. Ամասիոյ Իբրանոսիան վարժարան64 Փանոսիան Հ. Պոլսոյ Մխիթարյան վարժարան65 Փափազիան Մատթէոս Սկիւտարի Ներսէսիան ճեմարան66 Քէօղկէրիան Տէր -

ՄեսրոպԱյնթափի Ազգային վարժարան

67 Շահինիան Սրբուհի Պօղոսիան Ազգ. վարժարան68 Տիւրկէրիան Գարեգին Վենետիկի Մուրատ-Ռափայելիան վարժարան

Օտարազգի ուսուցիչ-ուսուցչուհիներուն անունները չգրեցինք, որովհետև անոնք շարունակ փոխուած են ըստ քմահաճոյքի հոգաբարձութիւններուն և Քաղ. ժողովներուն:

Վ[ահրամ] Ա[րծրունի]

ՀԱԱ, ֆ. 1013, ց. 29, գ. 2, թ. 1-15: Ինքնագիր:

43

ՀԱՅԿԱԿԱՆ ԿԱՄԱՎՈՐԱԿԱՆ ԽՄԲԵՐԻ ԳՈՐԾՈՒՆԵՈՒԹՅԱՆ ՊԱՏՄՈՒԹՅՈՒՆԻՑ

1914թ. հուլիսի 19-ին (օգոստոսի 1-ին) սկսված Առաջին համաշխարհային պատերազմը մարդկային կորուստներով և ռազմական գործողությունների ընդգ- րկուն ծավալներով էապես տարբերվում էր նախորդ բոլոր պատերազմներից: Այս պատերազմն ընթանում էր երեք մայցամաքներում: Առաջին համաշխարհային պ­ատերազմի ռազմաճակատներից էր նաև Կովկասյան կամ Հայկական ճակատը:

Ռուսական Գերագույն գլխավոր հրամանատարությունն իր հիմնական ուժերը կենտրոնացնում է եվրոպական ռազմաճակատում, իսկ ռուս-թուրքական ճակատ էր ուղարկում հիմնականում աշխարհազորային զինվորական ստորաբաժանում­ներ, որոնք իրենց մարտական պատրաստականությամբ և սպառազինությամբ զգալիորեն զիջում էին կանոնավոր զորամասերին: Ուստի, առաջնահերթ խնդիր էր համարվում Կովկասյան բանակի զորքերը տեղաբնիկներից կազմված կա­մավորական ստորաբաժանումներով համալրելը:

Ռուսական բարձրագույն իշխանությունների և զինվորական հրամանատա­րության առաջարկությամբ սկսվում են կազմակերպվել կամավորական ջոկատ­ներ: Կովկասում հայերից, վրացիներից, հույներից, ասորիներից և այլ ժողովուր- դներից կազմակերպվում են կամավորական ստորաբաժանումներ:

Հայ կամավորական ջոկատների1 կազմակերպման ողջ աշխատանքն իրակա­նացնում է Թիֆլիսում գործող Հայկական կենտրոնական ազգային բյուրոն, որի կազմում ընդգրկված էին հայ հասարակական-քաղաքական նշանավոր գործիչ- ներ:

Կամավորական շարժման կազմակերպչական ողջ աշխատանքն իրականաց­նում էր Ազգային Բյուրոն: 1914թ. սեպտեմբերի սկզբներին Ազգային բյուրոն և Կովկասյան բանակի շտաբը փոխհամաձայնության եկան կամավորական ստո­րաբաժանումների թվաքանակի, հանդերձավորման ու սպառազինության մասին: Որոշվեց կազմել չորս խումբ:

Ազգային բյուրոն կամավորական շարժումը կազմակերպելու և ղեկավարելու նպատակով առանձնացնում է հատուկ մարմին' «Հայ կամավոր խմբերի կարգա­դրիչ մարմին» կամ շտաբ: Այն ղեկավարում էր Հովսեփ Արղությանը: Անդամներն էին' Յ.Զավրիևը (Հակոբ Զավրիյան), Նիկոլ Աղբալյանը, Արմեն Գարոն (Գարեգին Փաստրամաճյան), Աբրահամ Գյուլխանդանյանը, Սիմոն Վրացյանը, իսկ 1915 թվականից' Ռոստոմը (Ստեփան Զորյան), Հովսեփ Խունունցը և Հովհաննես Թու- մանյանը: Ալեքսանդր Խատիսյանն իրականացրել է կապը Կովկասյան բանակի հրամանատարության հետ:

Հայությունը մասնակցեց կամավորական շարժմանը' համոզված լինելով, որ հասել է Արևմտյան Հայաստանի ազատագրության հարմար պահը: Շարժման մեջ ընդգրկվել էին հայ հասարակության գրեթե բոլոր խավերը' անկախ սոցիա­լական ծագումից և կուսակցականությունից:

«Հայ կամավոր խմբերի կարգադրիչ մարմինը» սկզբնապես որոշել էր կամա­վորական խմբերում ընդգրկել բացառապես արևմտահայերին և սահմանամերձ շրջաններում բնակվողներին: Այլ վայրերից ժամանած կամավորներից կազմվե­լու էր պահեստազոր, որը պետք է համալրեր ռազմաճակատում մարտնչող խմբ­երը: Փաստորեն նախատեսվում էր փուլ առ փուլ նախապատրաստել կամավո­րական ջոկատները համալրող անձնակազմերը և ապա միայն նրանց ուղարկել ճակատ:

Օսմանյան Թուրքիայի անսպասելի հարձակումը հարկադրեց Կովկասյան բա­նակի հրամանատարությանն առկա բոլոր ուժերը' այդ թվում հայ կամավորա­

1 Ջոկատները հայտնի էին խումբ, գունդ, բանակ և դրուժինա անուններով: Ներքին գոր­ծածության հրամաններում կամավորական ջոկատները կոչվում էին խումբ, գունդ և բա­նակ: Ռուսական հրամանատարության հրամաններում և հաշվետվություններում կոչվում էին դրուժինա:

44

կան խմբերը, առանց ուշադրություն դարձնելու նրանց նախապատրաստության աստիճանին, նետել ռազմաճակատ:

Ռուսական Գերագույն գլխավոր հրամանատարությունը Կովկասյան ռազմա­ճակատը համարում էր երկրորդական ռազմաթատերաբեմ, որով և բացատրվում էր Կովկասյան բանակի անբավարար մատակարարումը: Ուստի, Ազգային բյու­րոն հարկադրված էր օգտագործել իր հնարավորությունները զենք, զինամթերք և հանդերձանք հայթայթելու համար, որը պահանջում էր զգալի ֆինանսական մի- ջոցներ:

1-ին խումբը տեղակայվում է Սալմաստում: Նրա հրամանատարն էր Անդրանիկը, իսկ օգնականները' Սեպուհը և Սմբատը, բժիշկն էր Յ.Զավրիևը: Շտաբի կառավարիչն էր Ա.Ջամալյանը:

2-րդ խումբը ձևավորվում է Իգդիրում' Դրոյի հրամանատարությամբ: Նրա օգնականն էր Խեչոն: Շտաբի կառավարիչն էր Արմեն Գարոն, քաղաքական մասի վարիչը' Ս.Տիգրանյանը:

3-րդ խումբը տեղակայվում է Կաղզվանում: Հրամանատարն էր Համազասպը, իսկ օգնականը' Վ.Վալադյանը:

4-րդ խումբը կազմավորվում է Սարիղամիշում' Քեռու հրամանատարությամբ: Նրա օգնականն էր Մ.Արզումանյանը: 3-րդ և 4-րդ խմբերի քաղաքական մասի վարիչն էր Ն.Աղբալյանը:

Ալեքսանդրապոլում տեղակայվում է ևս մեկ' 5-րդ խումբը' Վարդանի (Սարգիս Մեհրաբյան) հրամանատարությամբ: 1914 թ. դեկտեմբերին խումբը պատրաստ էր ռազմաճակատ մեկնելուն, սակայն զենք չլինելու պատճառով չգնաց:

1914թ. նոյեմբեր-դեկտեմբեր ամիսներին Կարսում կազմավորվում են երկու առանձին կամավորական խմբեր' սպա Գեղամյանի և հնչակյան կուսակցության անդամ Հարություն Գասպարյանի հրամանատարությամբ: Նրանց է միանում Կա­րս եկած Հայկ Բժշկյանը 85 կամավորներով: Հնչակյանների հադերձավորումը և սպառազինությունը հոգում էր Կովկասյան բանակի հրամանատարությունը: Խմ­բերը մասնակցում են Սարիղամիշի ճակատամարտին, ապա ֆինանսական խն­դիրների պատճառով լուծարվում են:

Գեներալ Ֆ.Նազարբեկովի բնորոշմամբ կամավորական խմբերը գլխավորում էին «ժողովրդական սիրելի առաջնորդները»1:

Ստորև ներկայացվող փաստաթղթերը, որոնք պահպանվում են Հայաստանի ազգային արխիվում, տպագրվում են առաջին անգամ, ուղղագրական ու կետա­դրական որոշ շտկումներով և ոճի պահպանմամբ: Մեր միջամտությունները արվել են ուղղաձիգ փակագծերով, նրանց մեջ առկա ընդգծումները բնագրային են: Փաստաթղթերի վերնագրումը կատարվել է մեր կողմից:

Ռուբեն Սահակյանպատմական գիտությունների

թեկնածու

N 1ՀԱՅԿԱԿԱՆ ԿԵՆՏՐՈՆԱԿԱՆ ԱԶԳԱՅԻՆ ԲՅՈՒՐՈՅԻ ՆԱՄԱԿԸ ԿԱԹՈՂԻԿՈՍԻ

ԴԻՎԱՆԱՊԵՏ ԲԱԳՐԱՏԵՊԻՍԿՈՊՈՍ ՎԱՐԴԱԶԱՐՅԱՆԻՆ1 1915Թ. ՓԵՏՐՎԱՐԻ 15-ԻՆ ԹԻՖԼԻՍՈՒՄ ՀՐԱՎԻՐՎՈՂ ՀԱՄԱԳՈՒՄԱՐԻՆ ՆԵՐԿԱՅԱՑՈՒՑԻՉ

ՈՒՂԱՐԿԵԼՈՒ ՄԱՍԻՆ24 հունվարի 1915թ.

ԹիֆլիսՍրբազան Հայր,Ազգային բյուրոն գալիս է սրանով որդիաբար խնդրելու Նորին Վեհափառութ­

յունից նշանակել մի ներկայացուցիչ Մայր Աթոռի կողմից' մասնակցելու Թիֆլի- սում կայանալիք համագումարի պարապմունքներին:

1 ՀԱԱ, ֆ. 45, ց. 1, գ. 1, թ. 14 շրջ. - 15:

45

Համագումարը բացվելու է փետրվարի 15-ին:

Փոխնախագահ Հ.ԽունունցՔարտուղար [ստորագրությունը ընթեռնելի չէ]

Մակագրություններ' «թ. 229», «24 հունվարի 1915 թ.», «Ռուս-տաճկական պատերազմ' կցել»:

Ֆ. 57, ց. 5, գ. 87, թ. 15: Բնագիր: Ձեռագիր:

N 2ՀԱՅԿԱԿԱՆ ԿԵՆՏՐՈՆԱԿԱՆ ԱԶԳԱՅԻՆ ԲՅՈՒՐՈՅԻ ՀԱՅՏԱՐԱՐՈՒԹՅՈՒՆԸ ԿԱՄԱՎՈՐՆԵՐԻ ՀԱՄԱՐ ԻՐԵՐ ԵՎ ԴՐԱՄ ՈՒՂԱՐԿԵԼՈՒ ԿԱՐԳԻ ԵՎ 1915Թ.

ՓԵՏՐՎԱՐԻ 15-ԻՆ ԹԻՖԼԻՍՈՒՄ ՀԱՄԱԳՈՒՄԱՐ ՀԱՐԱՎԻՐԵԼՈՒ ՄԱՍԻՆ

[հունվար, 1915թ.] Թիֆլիս

Ի պատասխան բազմաթիվ դիմումնների' Ազգային կենտրոնական բյուրոն սրանով պատիվ ունի հայտնելու.

ա. Բյուրոն զբաղվում է Թուրքահայաստանի ազատագրության և մասնավո­րապես կամավորների կազմակերպության հետ կապված խնդիրներով:

բ. Կամավորների համար հավաքված բոլոր դրամները պետք է ուղարկել Վրաստանի և Իմերեթի Սրբազան Առաջնորդի անունով. Тифлис, Армянскому Епархиальному Начальнику. Միաժամանակ առանձին գրությամբ այդ մասին պետք է ծանուցանել Ազգային բյուրոյին:

գ. Բոլոր ապահովված և հասարակ նամակները և այլ թղթակցությունները պե­տք է ուղարկել հետևյալ հասցեով' Тифлис. Армянское Центральное Бюро, Лермонтовская ул. № 12.

դ. Կամավորներին հատկացրած ամեն տեսակ իրեր և նվերներ ձրիաբար ու­ղարկելու համար պետք է ուղարկել հետևյալ հասցեով' Тифлис, в Кавказскую действующую армию, уполномоченному Кавказского отдела Всероссий­ского Сою за Городов Александру Ивановичу Хатисову , իսկ բեռնագիրը (на­кладная) ուղարկել ուղղակի պ. Ալ. Խատիսյանին3 բացատրելով, թե ու՞մ և ի՞նչ բանի համար են ուղարկվում իրերը:

ե. Կամավորների համար ժողովարարություններ կարելի [է] անել առանց թույլտվություն խնդրելու, որովհետև այդ մասին եղել է հատուկ շրջաբերական կարգադրություն Կովկասյան բարձր իշխանության կողմից: Դժվարություններ հանդիպելիս դիմել Թիֆլիս' Ազգային կենտրոնական բյուրոյին:

Առիթից օգտվելով Բյուրոն խնդրում է.ա. Կամավորների համար ձեռնարկված միանվագ թե պարբերական, փոոի թե

իրերի ժողովարարությունը շարունակել:բ. Տեղեկացնել, թե կամավորների զգեստավորության և զինավառության հա­

մար անհրաժեշտ իրերից որո՞նք կարելի է գնել տեղումդ և ի՞նչ գներով: (Իրերի ցուցակը սրա հետ ուղարկվում է):

գ. Ուղարկել Բյուրոյին առ 15-ը հունվարի օգտին տեղումդ հավաքած գումար­ների ել և մտից հաշիվը, հատկապես նշելով երբ և ինչ գումար և իրեր են ուղարկ­ված մինչև այժմ Բյուրոյին:

դ. Ուղարկել Բյուրոյին տեղիդ բյուրոյի կամ կոմիտեի անդամների և պաշ­տոնական անձանց ցուցակը և մշտական հասցեն:

Ի վերջո Բյուրոն պատիվ ունի հայտնելու, որ փետրվարի 15-ին Թիֆլիսում նշանակված է համագումար, որ[ի] զբաղմունքի առարկաներն են.

1. Հաշվի և նախահաշվի քննություն.2. Բյուրոյի անցյալ գործունեության տեղեկագիրը.

46

3. Ինքնապաշտպանության հարցը.4. Թուրքահայաստանի ապագա քաղաքական կազմակերպության հարցը.5. Բյուրոյի ներքին կանոնագիրը.6. Բյուրոյի անդամների ընտրությունը:Այս համագումարին մասնակցելու համար Բյուրոն խնդրում է ուղարկել Ձեր

համայնքից4 պատգամավոր, սրանց ընտրությունը ցանկալի է, որ կատարվի լայն շրջանում:

Ֆ. 57, ց. 5, գ. 87, թ. 36: Տպարանային օրինակ:

N 3ԿԱՄԱՎՈՐՆԵՐԻ ՀԱՄԱՐ ԱՆՀՐԱԺԵՇՏ ՀԱՆԴԵՐՁԱՆՔԻ ՄԱՍԻՆ ԱԶԳԱՅԻՆ ԲՅՈՒՐՈՅԻ ՀԱՅՏԱՐԱՐՈՒԹՅԱՆԸ ԿՑՎԱԾ ՑՈՒՑԱԿԸ

[հունվար, 1915թ.] Թիֆլիս

Ց Ո Ի Ց Ա Կ

Շինել ՊայուսակԲլուզ ՓամփուշտակալՏուժուրկա Հրացանի ղայիշԲրյուկ ՓորկապՏաք ժիլետ ՋրամանՖուֆայկա ԹաշկինակՇապիկ հասարակ ՅուղամանՏաք կալսոն5 Սաղավարտ (շլեմ)Վարտիք ԵրեսսրբիչԿիսամուշտակ թաղիքից ՓափախԿիսամուշտակ մորթուց Շարֆ-բաշլըղ6

ԴաշույնՀրացան

Գոտի ՍվինԿրծկալ Հրացանի պարագաներՈտի փաթաթան ՓամփուշտԹևնոց (նապուլսնիկ) ԾխախոտՁեռնոց ՍապոնԳուլպա ՅափունջիՍապոկ ՁիՏրեխ կամ չուստ Հեռադիտակ

Տոլաղ7

Ֆ. 57, ց. 5 գ. 87, թ. 37: Տպարանային օրինակ:

N 4ՀԱՅ ԿԱՄԱՎՈՐ ԽՄԲԵՐԻ ԿԱՐԳԱԴՐԻՉ ՄԱՐՄՆԻ ՀԱՇՎԵՏՎՈՒԹՅՈՒՆԸ8 ԿԱՄԱՎՈՐԱԿԱՆ ՇԱՐԺՄԱՆ, ԽՄԲԵՐԻ ԿԱԶՄԱԿԵՐՊՄԱՆ ԵՎ ՄԱՐՏԱԿԱՆ

ԳՈՐԾՈՂՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ԱԱՌԱՋԻՆ ՓՈՒԼԻ ՄԱՍԻՆ

17 փետրվարի 1915թ.Թիֆլիս

Բազմաթիվ պատճառներ պայմանավորել են կամավոր խմբերի երևան գալը: Երևույթն ինքնին և խմբերի ներկա վիճակը լիովին հասկանալու համար անհրա­ժեշտ կլիներ մանրապատում վերլուծության ենթարկել այդ պատճառները, մա­նավանդ այն պայմանները, որոնք արգելք են հանդիսացել գործի ծավալման և

47

բնական զարգացման: Բայց այդ պայմանների և հանգամանքների մեծագույն մասը պատկանում են «մեզանից անկախ» կոչվածների թվին, ուստի և միանգա­մայն անհարմար ենք տեսնում կանգ առնել նրանց լուսաբանության վրա:

Մի քանի կետեր, սակայն, անհրաժեշտ է վեր հանել այստեղ' փոքր ինչ պար- զած լինելու համար երևոյթն ու յուր զարգացման ներկա վիճակը: Ազգային բյու­րոյի ձեռնարկը' կազմել կամավոր խմբեր և նրանցով աջակցել ռուս զենքի հաջո­ղությանը ու հայ ժողովուրդը պաշտպանել - այդ ձեռնարկը չէր կարող համազգ­ային հավանության և համակրանքի հանդիպել, եթե ստեղծված չլիներ մի նպաս­տավոր մթնոլորտ: Մեր ձեռնարկած գործի շուրջ համակիր մթնոլորտ ստեղծեցին այն հույսերը, որ արթնացան հայության մեջ ռուս-թուրքական պատերազմի հետ­ևանքով և այն համակրանքը, որ վաստակել էր հայերի շրջանում ռուսաց արտա­քին քաղաքականության բռնած նպաստավոր դիրքը Թուրքահայաստանի վերա- նորոգությանց հանդեպ:

Հայության վարիչ շրջանակները գիտեին, որ մեր ազգային բաղձանքները Թուրքահայաստանի նկատմամբ, որքանով այդ բաղձանքները բանաձևված էին հայոց մշակած պահանջագիր-ծրագրով, մի հզոր պաշտպան ունեին' Ռուսաստա­նը, և մի նույնքան հզոր հակառակորդ' Գերմանիան, որ գործում էր թե հայտնա­պես և գաղտնորեն' սադրելով թուրք կառավարության: Մեծ պատերազմը բռնկվ­ելով' հույսեր ներշնչեց հայության, որ խորտակվելու է Հայոց հարցի հզոր հակա­ռակորդ Գերմանիան, որ գործում էր թե՜ հայտնապես և թե՜ գաղտնորեն' սադրելով թուրք կառավարության: Մեծ պատերազմը բռնկվելով' հույսեր ներշնչեց հայու­թյան, որ խորտակվելու է Հայոց հարցի հզոր հակառակորդ Գերմանիան, և ուր­եմն նպաստավոր քաղաքական կացություն պիտի ստեղծվի Հայոց հարցի լուծ­ման համար: Երբ Թուրքիան խառնվեց մեծ պատերազմին, հայության հույսերը ավելի հաստատուն դարձան, և բնական մղումով նա մի կողմից ձևակերպեց ավ­ելի արմատական պահանջներ' ինքնօրինություն, մյուս կողմից Հայոց հարցի լուծմանը միջամտելու մի նոր և գործուն ձև' զինվորական աջակցություն Ռու­սաստանին: Հայության հոծ զանգվածներն զգացին, որ ռուս կառավարությունը հովանավոր և բարյացակամ է դեպի հայոց տրամադրությունները, դրանով բա­վական չքացավ վախն ու անվստահությունը, և բովանդակ ազգն իր բոլոր խա­վերով օրեցօր իր մասնակցությունը բերեց այս համազգային գործին: Ահա այն արտաքին պայմանները, որոնք նպաստեցին կամավորական շարժման: Այս նպ­աստավոր պայմանների հետևանքն եղավ այն, որ կամավոր խմբերի գաղափարը սիրով ընդունվեց, արագ հանրացավ, և շարժումը գնալով լայն չափեր ստացավ:

Հիշատակելով մի երկուսը նպաստավոր պայմաններից, տեղին է մատնանշել և մի քանի աննպաստ հանգամանքներ, որոնք արգելք դարձան մեր գործի լայն զարգացման և լավագույն կազմակերպության: Մեր գործը կիսաօրինական բնու­յթ ուներ: Ինչ-ինչ նկատումներով, որոնց մասին անհարմար է խոսել այսպիսի բազմամարդ ժողովում, մեր ձեռնարկությունը հրապարակավ բնույթ չստացավ, մանավանդ սկզբում: Անհնարին էր բազմամարդ ժողովներ գումարել, լայն պրո­պագանդ առաջ վարել և ժողովրդի բովանդակ ուժերը գործի կոչելով' ստեղծել այն խանդավառ մթնոլորտը, որի մեջ միայն կարող է անարգել աճել ու զարգան­ալ այսպիսի մի գործ: Մի ուրիշ նկատում տարտամություն էր մտցնում հանրութ­յան տրամադրության մեջ' դա նոր և ահավոր կոտորածների սարսափն է, որի դե­մն առնելու համար գործին հավատացողների խոսքը բավականաչափ ազա­տություն չուներ արտահայտվելու:

Այսպես թե այնպես, հայությունը փարեց կամավոր խմբերի գաղափարին: Ամենուրեք բուսան օժանդակ մարմիններ, թափվեցին առատ նվերներ, հագուստ ու մթերք, եկան կամավոր խմբեր Ռուսաստանից և արտասահմանից: Պետք էր կազմակերպել մարտական խմբեր և կռվի դաշտ հանել: Ազգային բյուրոն այդ գո­րծի կազմակերպությունը հանձնեց մի հատուկ մարմնի, որ կոչվում է «Հայ կա­մավոր խմբերի կարգադրիչ մարմին», կամ ինչպես ասում են ընթացիկ լեզվով' շտաբ:

48

Պայծառ գաղափար կազմելու համար մեր գործի մասին պետք է նկատի ունե­նալ, որ այս ձեռնարկությունը մի անկախ և ինքնակա գործ չէ: Նա սերտորեն կապված է զինվորական ընդհանուր գործի շահերի և օրվա ընթացիկ քաղաքա­կանության հետ: Ամեն տատանում այդ երկու շրջանակներում անխուսափորեն անդրադարձել է մեր գործի վրա և շատ բան, որ առաջին հայացքից թվում է թերի կամ անկանոն' գործին իրազեկ լինելով, կերևա բնական և օրինավոր: Վերը հի­շած երկու հանգամանքները խորապես ազդել և ազդում են մեր գործի վրա: Նր­անց պատճառով մեր խմբերի կազմավորման գործը դեռ չի կարելի հաստատա­պես որոշված և վերջնական ձև ընդունած համարել, թեև գործի սկզբից անցել է ավելի քան հինգ ամիս:

Ձեր ուշադրությունը պետք է դարձնենք մի երկու հանգամանքի վրա ևս: Ամեն գործ ձեռնարկելիս սովորաբար մշակում են մի ծրագիր և ապա միայն անցնում են գործի: Պայմաններն այնպես բերին, որ մենք պետք է գործն սկսեինք առանց ժամանակ ունենալու մի խնամված ծրագիր մշակելու: Եվ մեր ձեռնարկության հատկորոշ գիծն այն է, որ մեր կողմից ստիպված ենք եղել գործն առաջ վարելու' վճարելով ամեն օրվան յուր հարկը, մյուս կողմից մաս - մաս կանոնավորելու նրա այս կամ այն կողմը: Ովքեր առիթ են ունեցել վարելու և կանոնավորելու տարերային շարժումները բուն իսկ գործի վայրում' նրանք, կարող են հասկանալ այն անհնարին դժվարությունները, որոնց դեմ պետք է ճակատեր կարգադրիչ մարմինը:

Մի ուրիշ հանգամանք, որ պետք չէ աչքաթող անել. մեր գործի ընդարձակ ծա­վալն էր' մեր փորձառության համեմատւթյամբ: Հայոց պատմությանը անտեղյակ անձինք կարող են վկայել, որ Ղարաբաղյան շարժումներից9 ի վեր (XVIII դար) հայությունը առիթ չէր ունեցած այսպիսի ընդարձակ զինվորական գործ կազմա­կերպելու: Թուրքահայ ազատագրության վերջին շարժումները փոքրաթիվ խմբ­երի կազմության և վարելու փորձառություն էին ընձեռնել հայերին, բայց կազմել հազարավոր մարդկանցից բաղկացած մի զորք, պարենավորել ու վարել նրան' դա մի նոր երևույթ էր վերջադարյան հայ կյանքում, և ուրեմն անկարելի էր այդ գործը ցանկալի բարձրության վրա դնել միանգամից կամ կարճ ժամանակում: Ոչ մի գովեստ կազմակերպիչ մարմնի, այլ ի խրախույս պատկառելի ժողովիդ, պետք է ասեմ, որ չնայած հիշածս հանգամանքներին' մեր կամավոր խմբերի զո- րաշարժն ու կազմավորումը այնքան արագ և այնքան բավարար կատարվեց, որ իրավամբ շարժեց զինվորական գործին հմուտ ռուսների զարմանքը: Բավական է ասել, որ մեր խմբերը կազմ և պատրաստ էին մի ամսվան ընթացքում, և որ մեր առաջին խումբը երեք օրվան մեջ պետք է ստանար հագուստ, ներքին կազմա­կերպություն, նախնական մարզանք ու վարժություն և դուրս գար կռվի:

Կազմակերպիչ մարմնի առաջին գործը եղավ մարդիկ ուղարկել Բաթում - Սու- խումի, Երևանի և Կարս - Ալեքսանդրապոլի շրջանը զորահավաքի: Որոշված էր կամավորներ առնել թուրքահայերից և սահմանամերձ շրջանների ռուսահայե- րից, որոնց առաջին նվագ ամենից ավելի պատրաստ էին այդ գործի համար թե՜ երկրի ծանոթության և թե՜ հոգեբանության տեսակետով: Մյուս գավառների հա­յությունը նկատվում էր իբր այդ ուժերի ֆոնդ' պահեստի գնդեր կազմակերպելու համար: Չնայած դրան' խորին թիկունքում ընկած գավառներից շատ կամավոր­ներ ինքնաբերաբար եկան, միացան կազմվող խմբերին, հաճախ իրենց գավա­ռացիների կամ սեփական ծախսով պատրաստված: Այսպես օրինակ, Ախալց- խան պատրաստել էր մի փոքրիկ, բայց ընտիր ջոկատ, որ միացավ IV խմբին:

Մեզ հայտնի չէր, թե մեր խմբերը ե՞րբ պիտի գործի անցնեին: Եղան օրեր, երբ կարծում էին, թե Թուրքիան պատերազմ կհայտարարի ամենավաղը 1915թ. գա­րունքին: Այդ պատճառով մենք որոշել էինք կամավորներին փոխադրել սահմա­նամերձ չորս կետեր և այնտեղ մարզել ու զինավարժել' միաժամանակ պատրաս­տելով նրանց հագուստը և ռազմական բոլոր պարագաները: Բայց դեպքերը կանխեցին ամեն լավ մտադրություն, հանկարծ բռնկվեց պատերազմը մեր սահ­մաններում և կարգադրություն ստացվեց անմիջապես խմբերը հանել կռվի դաշտ: Պետք էր տենդորեն աշխատել և մի ամսվան ընթացքում ամեն ինչ կար­

49

գավորել ու պատրաստել, ինչ որ դժվար էր, նկատի առնելով գործող ուժերի սակավությունը և ազատ մարդկանց բացակայությունը:

Շտապողությունը բավական բան խանգարեց և թույլ չտվեց գործն այնպես կազմակերպելու, ինչպես պետքն էր և կարող էինք: Նախ անհնարին եղավ բժշ­կական խիստ քննության ենթարկել կամավորներին: Այդ հանգամանքը ծախսերի լայն դուռ բաց արավ մեր առջ: Անկարող լինելով տոկալ կռվի ծանր պայմաննե­րին' մանավանդ այնքան հետամնաց վայրերում, ինչպես Պարսկաստանն ու Թուրքիան, մեր կամավորներից շատերը հիվանդացան և վերադարձան շուտով:

Անհնարին եղավ բոլոր կամավորների համար բավարար հագուստ պատրաս­տել, մանավանդ տաք հագուստ, կառավարությունը հավաքում էր ինքը զորքին պիտանի նյութերը, դրանով մենք ընկանք շատ դժվարին կացության մեջ: Հա­մարյա չէինք գտնում բկավոր կոշիկներ և խաքի գույնի տաք կտոր' բրյուկի և տուժուրկայի համար: Գուլպան անգամ դժվարությամբ էր ճարվում: Ստիպված եղանք կամավորներին չուստ կամ տրեխ հագցնել, խաքի գույնի ամրան կտորից հագուստ տալ և ոտքերը տոլաղներով փաթաթել, որի հետևանքն եղավ շատերի հիվանդությունը ցրտից: Բարեբախտաբար մի քանի շրջաններում տեղական ժո­ղովուրդը հասավ օգնության և իր ծախքով ոտից գլուխ հագցրեց մի քանի հար­յուր կամավոր, այդպես էր Կարսը, Ալեքսանդրապոլը, Ռոստովը:

Ավելորդ է ասել, որ ժամանակ չեղավ կամավորներին մարզելու և զինավարժ դարձնելու. մի ստվար մասը զինավարժ դարձավ կռվի ընթացքում: Այս հանգա­մանքն անշուշտ անդրադարձավ մեր խմբերի կարգապահության և մարտական արժեքի վրա: Բարեբախտաբար ամեն խմբի մեջ բավական քանակությամբ հին հայդուկներ կային, որոնք լավ ծանոթ լինելով թե՜ թշնամուն, թե՜ նրա կռվի ձևե­րին և թե՜ ռազմի վայրերին' կարող էին ոգի ներշնչել և օրինակ դառնալ անփորձ- ներին:

Մի նույն պատճառով ժամանակ չեղավ լավ կազմակերպելու խմբերի պարե­նավորման գործը, որ այնքան նշանակություն ունի զինվորական կյանքում: Զին­վորական ոգին մեծապես կախված է զինվորի կուշտ և անկարոտ վիճակից և ամ- նեից ավելի տուժում է պարենի պակասությունից: Եթե մեր խմբերը փոքր - ինչ երկար մնային հավաքման վայրերում' անհնարին չէր լինի այդ գործը բավարար չափով կազմակերպել, բայց ինչպես վերն ասի' մեր խմբերը համարյա տեղ հաս­նելուն պես կռվի անցան:

Դարձյալ նույն պատճառով ժամանակ չեղավ խմբերին միօրինակ ներքին կազմ տալու, ստեղծելու միօրինակ զորամաս, հրամանատար կազմ, ոչ մարտիկ տարրեր: Այս ամենը հնարավոր էր խմբապետների խորհրդակցությամբ և համա­ձայնությամբ գլուխ հանել, բայց մեր խմբերի վարիչները գտնվում էին մեր երկ- րից շատ հեռու և հասնելուն պես անցնում էին գործի' առանց ժամանակ ունենա­լու խորհրդակցության:

Վերջացնելու համար թվարկել այն բոլոր դժվարությունները, որոնց մասին մենք հնարավոր էինք համարում այստեղ խոսել, պետք է հիշատակենք այն խոչ­ընդոտները, որ ներկայացնում է կամավորական զանգվածն ինքը: Առանց ազգա­մոլի սնամեջ ինքնագովության, այլ հիմնվելով ռուս զիվորականների կարծիքի վրա, պետք է ասենք, որ հայ ժողովուրդը' իբր մարտական տարր, շատ արժեքա­վոր է: Գիտակ մարդիկ վկայում են, որ կամավորները' իբրև մարտիկներ, թեև ան- մարզ և անվարժ, բայց հանդուգն են, խիզախ, համարձակ, մտացի, ինքնիշխան և անհատական նախաձեռնություն ունեն: Սրան պետք է ավելացնել դարավոր վրեժը հարստահարիչ թուրք ու քրդի դեմ, ռազմավայրի գերազանց ծանոթությու­նը, թշնամու հոգեբանության, լեզվի, բարքերի և ռազմաձևերի հմտությունը: Բայց այս բոլոր դրական և արժեքավոր կողմերի հետ միասին մեր կամավորները ուն­եին թերություններ, որ շատ են վնասում ամենախիստ կարգ ու կանոն պահան­ջող զինվորական այս գործին: Ամենից առաջ պետք է հիշատակել մեր ժողովրդի անդիսցիպլին բարքը, որ հնավանդ ժառանգություն է և տարբեր քաղաքակրթու- թյանց ազդեցությունը: Մեր խմբերի մեջ դուք կգտնեք ամեն դրոշի հովանու տակ ապրած մարդիկ' լուսավոր Ամերիկայից մինչև խավար Թուրքիան և Պարսկաս­

50

տան: Այնուհետև կամավորների մի ստվար մասը անգրագետ է, շատերն անծա­նոթ են շարժման նպատակներին և սրբության: Նրանց քաշել է ասպարեզ ատե­լությունն ու վրեժը, որ երբեմն, փոխանակ Թուրքիայի դեմ պոռթկալու, դիմում է դեպի թուրքն ու քուրդը, ու երբ նման զանցառությունը ստանում է արժանի պա- տիժ' ծնում է դժգոհություն և անկարգություն: Կամավորական շարքերի մեջ պա­տահում են բավական թվով արկածախնդիր տարրեր, որոնց համար այս շար­ժումը իրենց արկածալից կյանքի մի դրվագն է միայն. հագուրդ տալով իրենց թափառումի և արկածի տենչին' նրանք դիմում են ամեն տեսակ միջոցների, որ խույս տան խմբերից' պատրվակելով հիվանդություն կամ իրենց կարծիքով որևէ հարգելի պատճառ և անախորժ դժվարություններ հարուցանելով գործը վարող­ների համար: Մեծ դժվարություններ է առաջ բերում նաև համաերկրացիության զգացումը, որ այնքան զորեղ է մանավանդ թուրքահայերի մեջ, նույն գավառա- ցիք կազմում են մի սերտ միություն, խմբվում որևէ անվան շուրջ և խանգարում գործի նպատակահարմար կազմակերպությանը: Այս և սրանց նման ուրիշ պատ­ճառներ արգելք են դառնում խիստ կարգապահության, մանավանդ որ մենք զրկ­ված ենք ուղղիչ պատիժներ գործադրելու հնարավորությունից: Չնայած այս ամ­ենին' մեր խմբերի մեջ հնարավոր է եղել բավարար կարգ մտցնել, մանավանդ' գործի կազմակերպության հետագա շրջանում:

Ներկայացնելով մի շարք արտաքին և ներքին նպաստավոր և աննպաստ պայմաններ ու համգամանքներ, անցնենք այժմ մեր գործի կազմակերպության առաջին շրջանին, որ տևում է սեպտեմբերի 10-ից մինչև այս տարվա հունվարի սկզբներ:

Կարգադրիչ մարմինը Թիֆլիսում վարձած ուներ երկու բնակարան, որոնցից մեկում ցուցակագրում էին մեզ հասնող կամավորներին և բժշկական քննության ենթարկում, մյուսի մեջ տեղավորված [էր] հագուստեղենը, որ գնվում և պատրաս­տվում էր մասամբ, կամ հավաքվում շուկայում: Այնուհետև կամավորները մի կամ մի քանի անգամ տեղավորվում էին այս կամ այն տան մեջ և շտապով ուղարկ­վում հավաքման վայրերը' սահմանին մոտիկ: Զարմանալի արագությամբ հա­յությունը տրամադրեց ավելի թվով մարդիկ, քան հանձնառու էինք եղած ներկա­յացնելու կառավարության: Շուտով շրջաբերական կարգադրություն եղավ, որ դադարեն կամավորներ ուղարկել: Հակառակ մեր բազմիցս արած հայտարարու­թյան' կամավորների հոսանքը ո՜չ միայն չէր դադարում, այլ գնալով հորդանում էր: Բարեբախտաբար մի քանի վայրերում, ինչպես օրինակ Ռոստով, կամավոր­ներին ցուցակագրելուց հետո բավական ժամանակ մարզում էին և ապա միայն ուղարկում' հոգալով նրանց հագուստ ու ճամբու ծախսը: Ուրիշ վայրերից գալի էին մեծ մասամբ անպատրաստ մարդիկ, առանց բերելու իրենց հետ մինչև իսկ այն նվազագույն հագուստը, որ պահանջում էր Կարգադրիչ մարմինը' մի ձեռք սպիտակեղեն, մի զույգ գուլպա, մի թաշկինակ և մի զույգ տրեխ:

Որոշված էր չորս խումբ կազմել տարբեր գծերով Թուրքիա խուժելու համար: Առաջին խումբը պետք է կազմված լիներ 1500 մարդուց, մյուս երեքը' 400 - ակ­ան: Բայց իրոք առաջին խումբն ունեցավ մոտ 1600 մարդ, որոնց մի մասն իբր անպետք անմիջապես հետ ուղարկվեց, մի մասը ծառա թիկունքում և կռվի դաշտ դուրս եկան 1200 մարդ միայն: Երկրորդ խումբը կռվի դուրս գալիս ուներ 382 մարդ, երրորդ խումբը' 430 և չորրորդը' 470 մարդ, ընդամենը' 2482 մարդ: Երրորդ խումբն իր հետ առել էրր մոտ 160 ալաշկերտցիներ և զինել նրանց բերդանի հրացաններով: Թուրքիա մտնելուն պես նրանք ցրիվ եկան դեպի իրենց վայրերը: Բացի կռվի դաշտ գնացողներից, խմբերի թիկունքում մնացին մոտ 250 մարդ թե՜ իբր հիվանդ և թե՜ իբր պահեստի խմբակներ: Այնուհետև կամավորներ կային Թիֆլիսում, որոնցից մտադրություն կար կազմելու պահեստի գունդ, նրանց թիվը տատանվելու է 100-ի և 600-ի միջև: Խմբերից առաջինն և ամենից բազմամարդը հանձնված էր Անդրանիկին10, երկրորդը' Դրոյին11, երրորդը' Համազասպին 2 և չորրորդը' Քեռուն1 : Բոլորն էլ փորձառու և կամավոր շարքերի մեջ հարգանք, հռչակ ու հեղինակություն վայելող անձեր:

51

Ինչպես վերն ասինք, մեր խմբերը միօրինակ ներքին կազմ չունեին, դրա պատճառներից մեկը եթե գործի շտապ կազմակերպությունն էր, մյուսը հմուտ մարդկանց պակասն էր: Բավական չէ ցանկանալ, օրինակ, խմբերը հարյուրյակ- ներից կազմել, պետք էր ունենալ և հարյուրապետներ, որ պակասում էին կամա­վորների շարքերում: Առաջին խումբը կազմված էր վաշտերից, ամեն վաշտը 238 հոգուց, երկրորդ և երրորդ խումբը կազմված էին հիսնյակներից, իսկ չորրորդ խումբը' հարյուրյակներից: Այդպես տարատեսակ էին և խմբի հետագա մանր ստորաբաժանումները:

Ամեն խումբ կազմված էր հետևակ և հեծյալ բաժիններից: Կառավարությունը երկրորդ և չորրորդ խմբին տվել էր 50 ձի, II խումբը ստացել էր մոտ 70 ձի, իսկ առաջին խումբը պետք է ունենար 200 ձի, բայց չէր կարողացել ձեռք բերել այդ­քան: Հիսուն ձին շատ անբավարար էր 400 հոգիանոց խմբերի համար, մանավա­նդ, եթե նկատենք, որ առնվազն 25 ձի պետք էին բեռների համար: Մնացած 25- ով անհնարին էր պատվով կատարել այն պարտականությունները, որ դրվում էին մեր խմբերի վրա պատերազմի դաշտում: Այս է պատճառը, որ երկրորդ և երրորդ խումբը ստիպված եղան բեռնակիր անասուններ վարձելու, և չորրորդ խումբը' երկանիվ սայլակներ ու նոր ձիեր գնելու: Խմբի մեջ, բացի հեծյալ բաժինը, ձիա­վոր են խմբապետն ու իր օգնականները, վաշտի պետերն ու իրենց օգնական­ները, շտաբի գլխավորն ու խմբապետի թիկնապահները (10-15 II III և I խմբի մեջ) և մի քանի ուրիշ պաշտոնատար անձեր: Ներկայումս I-ին խումբն ունի 102 ձի, II-ը' 95, III-ը' մոտ 50, IV-ը' 109 ձի, 9 ջորի և 7 եզ:

Գալով կամավորների հագուստին' պատք է ասենք, որ մեր կամավորները շատ լավ են հագնված, մանավանդ վերջերս: Միակ պակասությունը, որ ունենք, երկարաբուկ կոշիկներն են, բավարար քանակությամբ չենք գտնում: Հագուստի կողմից անգնահատելի ծառայություն են մատուցել հայաբնակ վայրերն իրենց առատ նվերներով: Ամեն մի հետևակ կամավոր ստանում է մի մորթե փափախ, մի բաշլըղ, մի շինել, մի զույգ բկավոր կոշիկ, կիսակոշիկ կամ չուստ, մի զույգ տր­եխ, մի խաքի գույնի բլուզ, մի նույն գույնի բրյուկ, մի կաշվե գոտի և մի շորեգո- տի, երկու ձեռք սպիտակեղեն, մի տաք վարտիք, մի ֆուֆայկա կամ տաք բաճ­կոն, մի կամ երկու ձեռքի թաշկինակ, մի զույգ տաք ձեռնոց, երկու զույգ գուլպա, մի պայուսակ, երկու փամփշտակալ, մի կիսամուշտակ կամ բուշլատ, որ կարո­ղացանք ձեռք բերել, այնուհետև շատերն ունեին բրդե բուշլատներ, սաղավարտ­ներ, և ամենքը մի - մի կտոր սապոն' ընդամենը մոտ 55 ռուբլու բան: Ձիավորնե­րը ստանում են շինելի տեղ մի յափնջի, պայուսակի փոխարեն երկու խուրջին' մեկը թաղիքի և մյուսը շալի' և երեք փամփշտակալ: Մեր նպատակն էր ձիավոր­ներին զինել' բացի հրացանը նաև մաուզերի տասնոցներով, որովհետև մերոնք վարժ չեն սրով կռվելու, բայց պահանջած քանակությամբ այդ ատրճանակը չի գտնվում Ռուսաստանում:

Մեր ձիավորները զիված էին հետևակի հրացաններով, որ ծանր ու անհարմար են հեծյալի համար և իրենց օղակների կոշտերով արագ մաշում են հագուստը:

Ամեն խմբի հետ Կարգադրիչ մարմինը ընտրել էր մի հատուկ մարդու, որ պե­տք է միջնորդ լիներ տեղական զինվորական իշխանության և խմբի միջև մեր կողմից և Կարգադրիչ մարմնի և խմբի միջև մյուս կողմից: Դրանցից I և III խմբի լիազորները գնացին խմբի հետ, իսկ II և IV խմբի լիազորները մնացին թիկուն­քում: Խմբի մեջ նրանց փոխարինում էին ուրիշ մարդիկ: Փոխադարձաբար I և III խմբերից թիկունքի աշխատանքները կատարելու համար նշանակվեցին հատուկ մարդիկ: Խմբերի լիազորները բաշխում էին խմբերին Ազգային բյուրոյի հատ­կացրած նպաստը և հաշիվներն ամփոփելով' ուղարկում էին Թիֆլիս: Նրանք էին տալիս զեկուցումներ խմբերի անց ու դարձի մասին, հաղորդում կենտրոնին նր­անց պահանջները և հոգում նրանց պետքերը, անձամբ կամ իրենց օգնական­ների ձեռքով:

Խմբերի պարենավորման գործը ևս միօրինակ կազմակերպություն չուներ: Նախ պետք է ասենք, որ մեր խմբերից և ոչ մեկը չի ունեցած արշավի խոհանոց, որից բավական տուժել են մեր կամավորները: I խումբը ռազմավայրում' զորքե­

52

րի պարենապետից, ստացել է հաց և ուտեստի մթերքներ' վճարելով որոշ սակա­գին: Մնացած խմբերն ապրել են իրենց միջոցներով' դրամ և մթերք բաշխելով հիսնյակներին և հարյուրյակներին:

Լիովին անմխիթար վիճակի մեջ է եղած բժշկության գործը: Սկզբում միայն I խումբն ուներ երկու բժիշկ, մեկը' դիրքերում, մյուսը' թիկունքում: Մյուս խմբերը բժիշկ չեն ունեցած: Միայն դեկտեմբեր ամսին կառավարությունը IV խմբին տվեց մի բժիշկ և երկու ֆելդշեր: Այնուհետև Բագվի հանրային ակումբը տվել է մի - մի սանիտար կազմ II և IV խմբին: Նորերս միայն մեզ հասան երեք բժիշկ արտա­սահմանից, որոնցից մեկն ուղարկվելու է II խմբի համար: Բժշկական գործի բար­ելավման համար մեր ձեռք առած միջոցները մինչև վերջին օրերը հաջողություն չունեցան:

Բայց դիրքերն ուղարկած խմբերը, Կարգադրիչ մարմինը որոշել էր պահել ու մարզել 1000 հոգուց մի պահեստի գունդ: Այդ գործը հանձնարարված էր մի փոր­ձված ղեկավարի: Արդեն բավական թվով մարդիկ էին հավաքված Թիֆլիսում և գործը կազմակերպելու վրա էր, երբ տեղի ունեցավ ընդհանուր նահանջը14, Թի- ֆլիսն ու սահմանամերձ վայրերը մատնվեցին խուճապի և Կարգադրիչ մարմինը իր պարտքը համարեց ձեռքի տակ եղած վերջին ուժերը թշնամու դեմ հանել: Այն օրը, երբ Թիֆլիսում մտածում էին, թե ինչ կարգով քաղաքը հանձնեն թշնամուն, հայությունը յուր պահեստի գունդը ճամբում էր սահմանագլուխը: Այսպիսով առ­աջ եկավ հայ կամավորների V խումբը Վարդանի15 ղեկավարությամբ:

Հազիվ մի ամիս էր անցել մեր ձեռնարկած գործի սկզբից, որ Կարգադրիչ մարմինը տեսավ, թե կամավոր խմբերի գործը չափազանց բարդ է, դժվարին և բազմածախս: Անհրաժեշտ էր ազատ մարդիկ ունենալ այդ գործը կազմակերպե­լու և վարելու համար, պետք էր ստեղծել տևական և կանոնավոր գործավարու­թյուն և գործունեության նախկին ընկերական և ընտանեկան ձևը փոխարինել պաշտոնական և օրինական կարգերով: Մի կողմից հոգալով եղած խմբերի մա­սին' Կարգադրիչ մարմինը մյուս կողմից ջանք էր անում մաս - մաս կանոնավորել բովանդակ աշխատանքը, բերելով նրան որոշ համակարգի:

Մեր առաջին հոգսն եղավ նոր ընդունված և դեռ խմբեր չուղարկած կամավոր­ներին մարզելը, դրանով միայն հնարավոր էր կարգապահ խմբեր ունենալ: Այդ նպատակով հրավիրեցին մարզիչներ և կամավորները նրանց հսկողությամբ ամեն օր գնում էին մարզանքի: Այնուհետև հրամանատար խումբ պատրաստելու համար Կարգադրիչ մարմինը ընդառաջ գնաց ռուս զորահրամանատարներից մեկի առաջարկին և սպայական դպրոցն ուղարկեց մոտ 50 միջնակարգ ու բարձր կրթություն ստացած սպայացուներ: Դժբախտաբար այդ ձեռնարկը տևական չե­ղավ:

Միաժամանակ ջանքեր եղան կանոնավորելու պահեստի գնդի պահուստը: Վերջերս Թիֆլիսում հիմնված է ընդհանուր խոհանոց, որից 170 մարդ ճաշ էին ս­տանում, փոխանակ օրական 40 կ[ոպեկ] առնելու: Որոշ կազմակերպություն ստ­ացավ նաև բժշկության գործը: Թիֆլիսում կամավորներին հատկացված շենքի մի մասը վերածված է հիվանդանոցի, ուր հիվանդները խնամվում են մի բժշկի և2 օգնականի հսկողությամբ և Թիֆլիսի կանանց միության հերթապահությամբ: Դիրքերում վիրավորվածներին ընդունում են պետական զորքի հիվանդանոցնե- րը:

Ներկայումս Թիֆլիսում գտնվում են 328 կամավոր, որոնցից 216-ը վերադար­ձել են դիրքերից, իսկ 112 նոր են ընդունված: Դրանցից 86 հիվանդ են, 96-ը ապ­աքինվող, 146 առողջ: Հիվանդներից 3-ը գտնվում են մեր հիվանդանոցում, 83-ը քաղաքի զանազան հիվանդանոցներում, ապաքիվողներն ապրում են մասնավոր տներում: Կամավորների մեծ մասը' 126 հոգի' տեղավորված են Կարգադրիչ մար­մնին հատկացված շենքում, 23 հոգի Ներսիսյան դպրոցի հին շենքում:

Դեկտեմբերից կանոնավորվեց և կամավորների ցուցակագրության գործը, որ դեռ ցանկալի կատարելիության չէ հասել: Հատուկ մարդիկ ուղարկվեցին խմբե­րը' եղած կամավորների ցանկերը կազմելու' անհրաժեշտ ծանոթություններով նրանց մասին: Մտադրություն կա նրանց ընտանիքներին նպաստ հասցնելու

53

գործը հաջողեցնել քաղաքների և գավառների պետկան մարմինների միջոցնե- րից:

Օգտվելով ընդհանուր նահանջից' Կարգադրիչ մարմինը սույն թվի հունվարի սկզբներին հրավիրեց խմբապետների ժողով' պարզելու համար խմբերի կրած վնասները և կազմելու վերանորոգության և լրացման նախահաշիվ: Որոշվեց եղ­ած խմբերում գտնվող կամավորների թիվը հասցնել 3000-ի, պատրաստել 3000 հոգի ունեցող նոր խմբեր և պահել 1000 հոգուց մի պահեստի գունդ' հիվանդնե­րի, վիրավորների և սպանվածների տեղը լրացնելու նպատակով: Զսպելու հա­մար կամավորների թափառիկության հակումները' որոշվեց մի խմբից կամովին հեռացածին մյուս խմբում չընդունել' առանց երկու խմբերի խմբապետների հա­մաձայնության: Ստացած տեղեկություններից երևացին, որ առաջին խումբը կոր­ցրել է սպանված 17 հոգի, II-ը' 2 հոգի, III -ը' 31 հոգի, IV-ը' մոտ 106 հոգի' հաշվե­լով սպանվածն ու անհայտ կորածը' ընդամենը 156 մարդ: Սպանվածներից մի քանիսի ընտանիքներին տրված է մի չնչին նպաստ: Այս կարևոր գործի կարգա­վորումը մնում է ապագային և ազգային ժողովիդ բարի հայեցողության: Գալով վիրավորներին' I խումբն ունեցել է 19 վիրավոր, II-ը' 23, որոնց թվում և խմբա- պետ Դրոն1 , III-ը' 40 վիրավոր, IV-ը' մոտ 126 մարդ: Հիվանդացել և վերադարձել են' I խմբից ավելի քան 530 մարդ, II-ից' 16, III-ից' 90, IV-ից' 64, V -ից' 45, ընդամե­նը ավելի քան 745 մարդ: Հագուստի կորուստ ունեցած են' I խումբը 19725 ռ[ուբ- լի], II-ը' 6860 ռ[ուբլի], III-ը' 12085 ռ[ուբլի], IV-ը' 11493 ռ[ուբլի]: Բացի այդ նահա­նջի բերած խուճապի հետևանքով մասամբ ավարել են մեր Սարիղամիշի պահե­ստը, որտեղից տարված է առնվազն 18250 ռ[ուբլի], այսպիսով չորս խմբերի և Սարիղամիշի պահեստի կորուստները 68419 ռ[ուբլի] են: Այս կորուստների ման­րամասն հաշիվը ներկայացված է կառավարության' փոխարժեքը ստանալու հույ­սով:

Վերն ասինք, որ խմբապետների ժողով էր հրավիրված ոչ միայն կորուստները ցուցակագրելու, այլև եղած խմբերի պակասորդը լրացնելու թե՛ պատրաստի մա­րդով և թե' ձիերով: Որպեսզի I խումբն ունենար 1200 մարդ և մնացած խմբերը' 500 - ական, որպեսզի I խումբն ունենար 300 ձի և մյուսները' 157-ական, պետք էր առաջին խումբն ուղարկել 250 մարդ և գնել նրա համար 132 ձի, II խումբը' 100 մարդ և 70 ձի և III խումբը' 100 մարդ և 70 ձի, iV խումբը' 50 մարդ և 70 ձի և V խումբը, որի հեծյալ բաժինը նոր պիտի կազմվեր (խումբն ուներ 800 մարդ) պե­տք է գնել 300 ձի: Ընդամենը 500 մարդ, 642 ձի: Մեր կազմած նախահաշվով դրա համար պահանջվում էր 175932 ռ[ուբլի], որի դիմաց ստացված է առ այժմ 60 հա­զար [ռուբլի]:

Սեպտեմբերի սկզբից մինչև այսօր կարգադրիչ մարմինը եղած խմբերը զո­րացնելու համար մարզել, հագցրել և ուղարկել է' I խմբին 231 մարդ, II-ին' 108, III-ին' 344, IV-ին' 123 և V խումբը կազմելու համար 605 մարդ, ընդամենը' 1411 մարդ: Սրանց մի մասը մարզված և հագնված եկել է Ռոստովից և Հյուսիսային Կովկասից: Բացի այդ, առողջացածներից նորից դիրքերն է ուղարկվել I խմբից 38 մարդ, II խմբից 75 հոգի, III-ից' 33, IV-ից' 10 և V -ից' 4, ընդամենը' 92 հոգի: Ընդհանուր առմամբ կարելի է ասել, որ կարգադրիչ մարմնի ձեռքով այս հինգ ամսվա ընթացքում անցել են 4443 կամավոր: Սրան ավելացնելով Թիֆլիսում գտնված 112 նորակոչիկներին' հայ կամավորների ընդհանուր թիվը դառնում է ավելի քան 4500:

Թե՜ եղած խմբերի պահպանության, թե՜ նոր կազմվելիք 3000-ի և թե՛ պահես­տի 1000 կամավորների պատրաստության և պահպանության համար կարգադ­րիչ մարմինը կազմեց մի ընդարձակ նախահաշիվ և ներկայացրեց Ազգային բյու­րոյին' ի հավանություն:

Այնուհետև թե՜ խմբերի ներքին կազմակերպությունը և թե ընդհանուր գործավ­արությունը հաստատուն հիմքերի վրա դնելու համար կարգադրիչ մարմինը մշա- կեց մանրամասն ծրագիր' խմբերի ներքին կազմակերպության և կենտրոնական շտաբի վերակազմության: Այդ նախագծերից մեկով կենդրոնական շտաբին վեր­ապահված է 6 գործառնություն. 1. Զինվորական գործ, 2. Պարենի և հագուստի

54

գործ, 3. Ելևմտական գործ, 4. Առողջական գործ, 5. Հսկողության գործ և 6. Ար­տաքին հարաբերությանց գործ: Այս գործառնություններից առողջականը ենթար­կվելու է զինվորական գործի պետին, իսկ ելևմտականը' հարաբերությանց գործը վարողին, որը և կարգադրիչ մարմնի նախագահն է: Այսպիսով ստացվում է 4 վարչամաս' 4 պատասխանատու մարդկանց հսկողության տակ, որոնք պետք է միանգամայն ազատ մարդիկ լինեն: Կարգադրիչ մարմինը հավաքական մարմին է, պատասխանատու յուր ստանձնած գործին և հաշվետու Ազգային բյուրոյին: Վարչամասերի պատասխանատու պետերը գործը վարում են ընդունված որո­շումների և նախահաշվի սահմաններում: Բոլոր նախագծերը, նախահաշիվները, զեկուցումները, հաշիվներն ընդունվում, քննվում, վավերացվում և նրանց մասին որոշումներ են կայացվում հավաքաբար: Խմբապետները և խմբերի շտաբի գլխ­ավորները Թիֆլիս եղած ժամանակ մասնակցում են Կարգադրիչ մարմնի ժողո- վներին: Կարգադրիչ մարմինը պետք է ունենա 17 վճարովի պաշտոնյա և 1745 ռուբլու ծախս:

Խմբերի վերակազմությունը պետք է լիներ հետևյալ հիմունքներով' փոքր խմ­բերը կազմվելու են հարյուրյակներից, իսկ մեծերը' վաշտերից, որ երկու հարյուր- յակի միացում է: Բոլոր փոքր խմբերը պետք է ունենային 519 մարդ և 195 ձի հե­տևյալ հաշվով. հետևակ բաժին' 330 մարդ և 6 ձի, հեծյալ բաժին' 90 մարդ և 90 ձի, պարենակիր խումբ' 61 մարդ և 61 ձի, սանիտար խումբ' 13 մարդ և 13 ձի, շտաբ' 25 մարդ և 25 ձի: Ամեն խմբի մեջ հաստատվում էր զինվորական խորհու­րդ' որի անդամներն են' խմբապետը, իր օգնականը և շտաբի գլխավորը և վար­չական խորհուրդ, որի անդամներն են, բացի հիշված երեքից, նաև հարյուրապե- տերը (փոքր խմբերում) և վաշտապետերը (մեծ խմբերում) և պարենակիր խմբի պետը: Խումբն ունենալու է հատուկ քարտուղար-թղթակից և հաշվապահ, իսկ հարյուրյակները' գրագիր:

Այս նախագծերն ընդունվել և գործադրվում էին արդեն, երբ մեզ առաջարկե- ցին խմբերի վերակազմության մի նոր նախագիծ, որով խմբերը պետք է դառնա­յին հազարյակներ և գործեին երկու ուղղությամբ: Այս հաշվով մենք պետք է ունե­նայինք 4 հազարյակ և 2 հազարանոց պահեստի գունդ: Մեր կողմից ծրագիրն ընդունվեց որոշ լրացումներով, բայց բանակցությունները դեռ չեն վերջացած: Այս նկատումով խմբերի վերակազմության համար պետք է մշակել մի նոր ծրա­գիր' թողնելով մի անգամ արդեն մշակածը:

Այսպիսով, դուք տեսնում եք, որ մեր կամավոր խմբերի կազմակերպությունը դեռևս որոշ հաստատուն կերպարանք չունի և ազատ գործ չլինելով' հարատև տատանման մեջ է գտնվում:

Վերջացնելով ասելիքս հայ կամավոր խմբերի կազմակերպության մասին' Ձեր ուշադրությունը մի քանի րոպե ևս պետք է խնդրենք, խոսելու համար «քա­ղաքացիական» կոչված խմբերի մասին, որ բյուրոյի հավանությամբ կազմակեր­պել է Կարգադրիչ մարմինը: Այս խմբերը առ այժմ երկու[սն] են, ամեն մեկը 5 հո­գիանոց և գործում են նոր գրաված գավառներում: Սրանց անդամները ուսանող­ներ են: Այս խմբերի նպատակն է օժանդակել կարգերի հաստատման նոր գրա­ված վայրում, արտագաղթի և ներգաղթի ժամանակ օգնել ժողովրդին և միջնորդ հանդիսանալ հայ ժողովրդի և տեղական նորահաստատ իշխանության միջև: Այդ խմբերը նոր էին կազմվել և գործի անցել, երբ տեղի ունեցավ ընդհանուր նահան­ջը: Մոտ մի ամիս է, որ նրանք նորից անցել են գործի:

Իբրև խտացումն ամբողջ զեկուցման' կցանկանայինք ունկնդիրների մեջ սևե­ռել երեք հիմնական գաղափար. առաջին, որ այս գործը նոր էր հայության հա­մար և կազմակերպման առաջին շրջանում անխուսափելի էին թերությունները, երկրորդ' որ չլինելով անկախ և ազատ գործ' նա չէր կարող բնականոն ընթացքով զարգանալ և թերությունների մեծագույն մասը վերագրելի են «մեզանից ան­կախ» պատճառների, և երրորդ' դիտելով գործի հինգ ամսվա ընթացքը' նկատելի է լավագույն կազմակերպության և կանոնավորման մի հարաճուն ձգտում:

Այսպես թե այնպես, հայությունն այսօր իր ուժերով ռազմի դաշտ է հանել ավ­ելի քան 4500 մարդ, որոնց կարողացել է կազմակերպել այն աստիճան, որ վաս­

55

տակել է զինվորական գործին հմուտ օտարների համարումը մեր ռազմական և կազմակերպչական կարողությունների մասին: Դա լավագույն ապացույցն է, որ տալիս է հայությունը աշխարհին, թե նա արդեն հասունացել է և նպաստավոր պայմաններում կարող է իր երկիրը կառավարել և պաշտպանել:

Ֆ. 57, ց. 5,գ. 87, թ. 18-33: Պատճեն: Ձեռագիր:

N 5ԹԻՖԼԻՍԻ ՀԱՅԿԱԿԱՆ ԿԵՆՏՐՈՆԱԿԱՆ ԱԶԳԱՅԻՆ ԲՅՈՒՐՈՅԻ ՓՈԽՆԱԽԱԳԱՀ

Հ.ԽՈՒՆՈՒՆՑԻ ԵՎ ՔԱՐՏՈՒՂԱՐ Ե.ՍԱՐԳՍՅԱՆԻ ՆԱՄԱԿԸ Ս. ՒՋՄԻԱՕՆԻ ԴԻՎԱՆԻ ԿԱՌԱՎԱՐԻՉ ԲԱԳՐԱՏ ԵՊԻՍԿՈՊՈՍ ՎԱՐԴԱԶԱՐՅԱՆԻՆ ԿԱՄԱՎՈՐՆԵՐԻ ՀԱՄԱՐ

ԱՆՀՐԱԺԵՇՏ ՀԱԳՈՒՍՏ ՀԱՅԹԱՅԹԵԼՈՒ ՄԱՍԻՆ5 մարտի 1915թ.

ԹիֆլիսԱզգային բյուրոն պատիվ ունի հայտնելու հետևյալը.1. Քանի որ ձմեռն արդեն անցնում է, խնդրում ենք հայ կամավորների համար

այլևս տաք հագուստ չուղարկել:2. Կամավոր խմբերն այս վայրկյանին ամենից ավելի կարիք ունեն ստորև

նշանակված իրերի, որոնց դիմաց դրված են նրանց Թիֆլիսի գները: Եթե հիշյալ իրերն ավելի նպաստավոր գներով կարելի է ձեռք բերել Ձեր շրջանում' այն ժա­մանակ խնդրում ենք նվիրատու անձանց և մարմիններին հորդորեք գնել և նվի­րաբերել' նախօրոք հեռագրով հայտնելով քանակը, որպեսզի այստեղ չգնվեն:

ա. Սառ ճերմակեղեն, մի ձեռքն արժե 2 ռ. 25 կ.բ. Բկավոր կոշիկի (солдатские сапоги) N 29, 32, ավելի շատ N 30 և 31,

զույգն արժե 7- 8 ռ.գ. Խաքի գույնի (защитного цвета) զինվորական բլուզ N 46, 50, բայց ավելի

շատ 48, թե ամռան և թե ձմռան: Ձմռանը արժե 5 ռ.դ. Խաքի գույնի զինվորական բրյուկներ մեծ չափսերի: Ձմռանն արժե 3 ռ.

50կ.ե. Շինելներ մեծ չափսերի' հատը 6 ռ. 50 կ.- 7ր. զ. Բրդե գուլպաներ' զույգը 50 - 60 կ. է. Գունավոր մեծ թաշկինակներ' հատը 20 - 25 կ. թ. Թամբեր' հատը 38 - 50 ռ. ը. Յափնջիներ' հատը 12 - 15 ռ.ժ. Ւմալե բաժակներ' շատ թանկ են և չեն գտնվում քաղաքում:ժա. Ւմալե թեյամաններ' նույնպես թանկ են և չեն գտնվում:ժբ. Քաթանի երեսսրբիչներ կամ քաթան երեսսրբիչի համար: Հատն արժե25-30 կ.ժգ. Մոխրագույն բաշլըղներ' հատը 1 ռ. 50 կ.-2 ռ.3. Ցավ ի սիրտ պետք է հայտնենք, որ շատերը մեր արձակված կամավորներ­

ից դիմում են զանազան վայրերի հայկական կոմիտեներին և դրամական կամ այլ կարգի օժանդակություն են խնդրում: Երբ կամավորն ուղարկվում է Թիֆլի- սից իր եկած վայրը' նրա ճամբու ծախսը հոգացվում է «Հայ կամավոր խմբերի կարգադրիչ մարմնի» կողմից, իսկ դիրքերից դարձողների ծախսը մինչև Թիֆլիս հոգում են խմբապետները: Այսպիսով, ոչ մի տեղիք չկա դրամական օժանդակու­թյան, ուստի պետք է կտրականապես մերժել:

4. Խնդրում ենք առ այժմ այլևս ոչ մեկ կամավոր չուղարկել մինչև առանձին նոր կարգադրություն:

5. Եթե Ձեր շրջանում կարելի է ձեռք բերել «Մաուզերի» տասհարվածյան ատ­րճանակներ և փամփուշտներ նրանց համար' խնդրում ենք գնեք և ուղարկեք կա­մավոր խմբերին տալու համար: Ատրճանակները կարելի է ուղարկել առանց փամփուշտների և ընդհակառակն:

Ֆ. 57, ց. 5, գ. 87, թ. 34-35: Բնագիր: Ձեռագիր:

56

N 6ՀԱՅ ԿԱՄԱՎՈՐ ԽՄԲԵՐԻ ԿԱՐԳԱԴՐԻՉ ՄԱՐՄՆԻ ՀՐԱՀԱՆԳԸ ԿԱՄԱՎՈՐԱԿԱՆ

ՍՏՈՐԱԲԱԺԱՆՈՒՄՆԵՐԻ ՀՐԱՄԱՆԱՏԱՐՆԵՐԻՆ ՖԻՆԱՆՍԱԿԱՆ ՀԱՇՎԵՏՎՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐՆ ԱԶԳԱՅԻՆ ԲՅՈՒՐՈՅԻՆ ՆԵՐԿԱՅԱՑՆԵԼՈՒ ՎԵՐԱԲԵՐՅԱԼ

1.Կամավոր գնդերը պետք է ամիսը մեկ անգամ հաշիվ ներկայացնեն հայ կա­մավոր գնդերի կարգադրիչ մարմնին (շտաբ)' հաշվետվության սկիզբն ընդունե­լով յուրաքանչյուր ամսի 1-ը:

2. Պետք է հաշիվ տալ ոչ միայն Ազգային բյուրոյից ստացած գումարների, այ­լև կառավարական նպաստի, նվերների և այլ մուտքերի համար:

3. Հաշիվը պետք է գրել հատուկ այդ նպատակով պատրաստված հաշվեթեր­թերի վրա:

4. Ելքի բաժնում պետք է նշանակել միայն զուտ ծախսը, ավանսով (առ հա­շիվ) տրված գումարները չպետք է խառնել ծախսերի հետ, այլ պետք է նշանակել հաշվի վերջում' իբր ծանոթություն մնացորդ գումարի:

5. Ծախսերը պետք է նշանակել որոշակի' հայտնելով, թե ի՞նչ նպատակով է տրված որևէ գումար:

6. Բոլոր ծախսարարների հաշիվները պետք է նկատել որոշակի' հայտնելով, թե ի՞նչ նպատակով է տրված որևէ գումար:

7. Բոլոր փաստաթղթերը պետք է ունենան համարներ, որ պետք է նշանակվեն ծախսերի դիմաց' իրենց հատկացված սյունյակում:

8. Պետք է աշխատել, որ ստացականները գրվեն հատուկ այդ նպատակով պատրաստված թերթիկների վրա:

9. Ամեն ամիս պետք է երկու տեսակ հաշիվ ներկայացնել. ա/ օրահաշիվ' հա­մարակալած փաստաթղթերով միասին: բ) Ամփոփումն ամսական ծախսերի:

Ծանոթ[ություն] Ամսվան բոլոր ծախսերը պետք է ամփոփել հետևյալ տեսակ­ներով. 1. ապրուստ և բնակարան, 2. ճամբու ծախս, 3. ձի և ձիու պարագաներ, 4. ձիու կեր և նալվածք, 5. նպաստ և ռոճիկ, 6. տնտեսության իրեր, 7. ռազմական իրեր, 8. հագուստ, 9. բժշկության ծախս, 10. դիվանական ծախս, 11. զանազան ծախսեր և 12. մնացորդ գումար, որ իր հերթին պետք է երկուսի' ա. կանխիկ դրամ և բ. ավանսներ:

Ֆ. 121, ց. 2, գ. 149, թ. 8: Պատճեն: Ձեռագիր:

ՀԱՅ ԿԱՄԱՎՈՐԱԿԱՆ ԽՄԲԵՐԻ ԿԱՐԳԱԴՐԻՉ ՄԱՐՄՆԻ ԵՐԵՎԱՆԻ ԲԱԺԱՆՄՈՒՆՔԻ ՄԱՐՄՆԻ ՊԱՐԶԱԲԱՆՈՒՄԸ 4-ՐԴ ԿԱՄԱՎՈՐԱԿԱՆ ԽՄԲԻ ՀՐԱՄԱՆԱՏԱՐ

Մ.ԱՐԶՈՒՄԱՆՅԱՆԻՆ ԿԱՄԱՎՈՐՆԵՐԻՆ ՆՊԱՍՏ ՏԱԼՈՒ ԿԱՐԳԻ ՎԵՐԱԲԵՐՅԱԼ

Սրանով հայտնում ենք Ձեզ, որ բոլորովին արձակվող կամավորներին պետք է տալ նպաստ այս ձևով.

[ապրիլ, 1915թ.] [Թիֆլիս]

N 7

N14 16 մայիսի 1916թ.Երևան

3 ամիս եղածին 15 րուբլի6 -,,- -,,­9 -,,- -,,­12 -,,- -,,­15 -,,- -,,­18 -,,- -,,­21 -,,- -,,-

25 -,,­35 -,,­45 -,,­55 -,,­65 -,,­75 -,,-

57

24 -,,- -,,- 80 -,,-Կամավորների ծառայության տևողությունը որոշելիս մեկ ամիս կեսից պակա­

սը հաշվել գնդի օգտին, իսկ մեկ ամիս և կեսից ավելին' կամավորի օգտին:Եթե բոլորովին արձակվող կամավորը վիրավորվել է և ապա առողջացել, պե­

տք է տալ 15 ռուբլի որոշած քանակից ավելի:Նպաստները պետք է տալ մեր ձևի պատրաստած թղթերով. այս թղթերի առա­

ջին երեսում գրվում է արձակման վկայականը և թե ինչքան է նա ծառայել, իսկ երկրորդ երեսում' նրա ստացած դրամի քանակը, որի տակ և ստացողը ստորագ­րում է: Յուրաքանչյուր արձակվող կամավորի համար պետք է պատրաստել այդ ձևի թղթերից երկու հատ' մեկը իրեն հանձնելու, իսկ մյուսը Ձեզ մոտ պահելու' իբրև դոկումենտ: Մեր պատրաստած թղթերից ուղարկում ենք մի քանի օրինակ Ձեզ' առաջնորդվելու նրանցով:

Այն բոլոր կամավորները, որ Ձեր գնդից առաջ են եղել ուրիշ խմբերի մեջ, տալ նրանց և այն ժամանակվա հասանելիք նպաստը, այն խմբի հաշվին, որտեղ է նա, եթե իհարկե կամավորը կարող է մի որևիցե թղթով ապացուցել, որ եղել է իր ասած խմբում:

Այն բոլոր կամավորները, որոնք պատերազմի պատճառով կորցրել են աշխա­տանքի ընդունակությունը, պետք է նրանց բժշկական կոմիսիայի քննության ենթ­արկել և բժ[շկական] կոմ[իսիայի] տված թղթերն իրենց հանձնելուց հետո ուղար­կել Երևան լիկվիդացիա անելու: Այդպիսիներին լիկվիդացիայի համար առանձին գումար կա հատկացված:

Այն տղաներին, որոնց այդտեղ բժ[շկական] քնն[ության] չեն ենթարկած' ուղ­արկել Երևան, որտեղ հարկավոր քննությունը կկատարվի:

Բոլոր կամավորները, որոնց ուղարկում եք Երևան' լիկվիդացիա անելու, նրա­նց թղթերի վրա, բացի ծառայության տևողությունից և բոլոր ձևականությունների կատարելուց, հիշատակել, թե նա քանի կռիվների է մասնակցել, ինչ շքանշան­ներ է ստացել:

Պ[արոն] Ալիկի հետ ուղարկում ենք մի քանի հարյուր օրինակ մեր ձևի պատ­րաստած "^ձ1օօւ,օտ0բ0™ 0|,-ներից:

Ֆ. 121, ց. 2, գ. 165, թ. 12: Պատճեն: Ձեռագիր:

N 8ՀԱՅ ԿԱՄԱՎՈՐԱԿԱՆ ԽՄԲԵՐԻ ԿԱՐԳԱԴՐԻՉ ԽՄԲԵՐԻ ՎԱՐԻՉԻ ՊԱՇՏՈՆԱԿԱՏԱՐ ՆԻԿՈԼ ԱՂԲԱԼՅԱՆԻ17 ՀՐԱՀԱՆԳԸ ՉՈՐՐՈՐԴ ԿԱՄԱՎՈՐԱԿԱՆ ԳՆԴԻ ՀՐԱՄԱՆԱՏԱՐ

ԱՐՄԵՆ ԳԱՐՈՅԻՆ ՍՏՈՐԱԲԱԺԱՆՄԱՆ ԼՈՒԾԱՐՄԱՆ ՀԵՏ ԿԱՊՎԱԾ ՄԻ ՇԱՐՔՀԱՐՑԵՐԻ ՄԱՍԻՆ

N 70. 25 հունիսի 1916թ.Երևան

Երևի այս քանի օրս Ձեր գունդն էլ կվերակազմվի և Դուք ստիպված կլինեք փոխանցել կառավարության գնդի գործերն ու ստացվածքները: Այդ առթիվ անհ­րաժեշտ ենք համարում գրել Ձեզ հետևյալը.

1. Անհրաժեշտ է անմիջապես ի հայտ բերել գնդի գործերն ու ստացվածքները և կազմել ցուցակները:

2. Կառավարական գործերն ու ստացվածքները հանձնել համապատասխան պաշտոնական ձևով:

3. Ազգային բյուրոյի գույքերի (ձիերի, ատրճանակների, դիտակների, թամբե­րի և այլն) ցուցակները կազմել առանձին և միջոցներ ձեռք առնել նրանց ապա­հովության և տեղափոխության մասին:

4. Ազգ[ային] բյուրոյի բոլոր գույքերի կարգադրության գործը Կարգադրիչ մարմնի կողմից հանձնում եք պ[արոն] Արմենակ Թաղիանոսյանին, որին տրված են հատուկ հրահանգներ:

58

5. Ազգ[ային բյուրոյի գույքերը պետք է ապահովել անմիջապես գալիք պա­տահարներից խուսափելու համար:

6. Կամավորների լիկվիդացիան ցանկալի է անել այդտեղ, ինչպես արավ Դր- ոն և պետք է տաք նրանց ստացման թղթեր և լիկվիդացիոն վարձատրություն, համաձայն այն նորմայի, որ տրված է պ[արոն] Թաղիանոսյանից:

7. Պահեստի գնդում կան բավականաչափ տաճկահայեր 4-րդ գնդից, որոնք չեն ուզում վերադառնալ բանակ: Այդպիսիների մասին մյուս գնդերը կարգադրել են, որ մենք արձակենք և մենք լիկվիդացիա ենք անում: 4-րդ գնդի կամավորնե­րի մասին էլ անմիջապես պետք է հեռագրով կարգադրություն անեք, որ մենք իրավունք ունենանք Ձեր կամավորներին արձակել:

8. Լիկվիդացիոն գումար ունենալու համար ծախեցեք ազգային ձիերն ու գույ­քերը: Ծախեցեք և դրանց մանրամասն ցուցակը պահեցեք:

9. Լիկվիդացիայի դեպքում կարելի է դրամի փոխարեն տալ ձիեր և այլն:

Ֆ. 121, ց. 2, գ. 165, թ. 50: Ինքնագիր:

N 9ԼՈՒԾԱՐՄԱՆ ԵՆԹԱԿԱ ԿԱՄԱՎՈՐԱԿԱՆ Խ ՄԲԵՐԻ ՄԱՐՏԻԿՆԵՐԻՆ ՏՐՎԱԾ ՏԵՂԵԿԱՆՔնԵՐ' ՆՐԱՆՑ ԱՆՑԱԾ ՄԱՐՏԱԿԱՆ ՈՒՂՈՒ ԵՎ ՈՒՆԵՑԱԾ ԶԵՆՔԻ

ՄԱՍԻՆ24 հունիսի 1916թ.

N 69 ԵրևանС В И Д Е Т Е Л Ь С Т В О

Выдано сие слушательнице Петроградских Высших женских курсов юридического факультета VIII семестра Маргарите Аветисовне Карахан- янц, в том, что она с ноября 1914г. по октябрь 1915г. состояла сестрой милосердия в больницах Армянских дружин в городах Тифлисе и в Ване.

Дежурный член Н.Агбалян

Ֆ.1267, ց. 2, գ. 165, թ. 49: Բնագիր: Ձեռագիր:

N 816 13 հուլիսի 1916թ.Գյուզել-Դերե

У Д О С Т О В Е Р Е Н И ЕДано сие добровольцу I-ой Армянской дружины М исаку Петросяну С а ­

рояну в том, что он увольняется на Каваказ сроком на один месяц, т. е. по 13-го августа 1916 года. Вышеназванный доброволец награждён Георгиевс­кой медалью 4-й степени за N 533608. П ри нём находится собственная лоша­дь. Сие удостоверение отобранию не подлежит, так как оно будет служи­ть видом на жительство. Что одписью и приложением казённой печати удостожеряется.

Командир дружины Ս.Բորոյան

Մակագրություն' «Եղել է կամավոր 1914թ. սեպտեմբերի 15-ից մինչև այժմ: Վերադարձած է Զևինի կռվին 1915թ.: Շավարշ: 26/ V iI 1916թ., Երևան»:

Ֆ. 1267, ց. 2, գ. 167, թ. 104: Բնագիր: Մեքենագիր:

59

N 822 13 հուլիսի 1916թ.Գյուզել-Դերե

У Д О С Т О В Е Р Е Н И ЕПредъявитель сего командир I роты I Армянской дружины М урад По-

госян командируется в гор. Тифлис по делам дружины. П ри нём находит­ся револвер бельгийской системы "Маузер" за N 6913, что подписью и приложением печати удостоверяется.

Командир I дружины Սմբատ ԲորոյանЗа делепроизводителя (ստորագրությունը անընթեռնելի է)

Ֆ. 1267, ց. 2, գ. 167, թ. 202: Բնագիր: Ձեռագիր:

20 հուլիսի 1916թ.Երևան

ՎկայականՍրանով հաստատում եմ, որ Ամերիկայից եկած Մակար Թումասյանը ինձ մոտ

կամավոր է եղել:

Վարդան

Ֆ. 1267, ց. 2, գ. 167, թ. 2: Բնագիր: Ձեռագիր:

К О М А Н Д И Р У З А П А С Н О Й А Р М Я Н С К О Й Д Р У Ж И Н Ы

30 июля 1916г.

Предъявитель сего есть действительно доброволец 7-ой Армянской дру­жины Ерванд Осепянц, послуживший в дружине с 10-го мая 1915г. Ныне, как персидский подданный выбил из дружины и направляется в Тегеран.

Командир 7-ой Армянской дружиныЗа делопроизводителя (ստորագրությունը անընթեռնելի է).

Ֆ. 1267, ց. 2, գ. 167, I մաս, թ. 197: Բնագիր Ձեռագիր:

Ծանոթագրություններ

1.Վարդազարյան Բագրատ - (1869-1938 թթ.)- հայ հոգևորական, արքեպիսկոպոս: 1910թ. եղել է էջմիածնի Գևորգյան ճեմարանի տնօրեն, իսկ 1916-1921 թթ. եղել է Բաքու- Շամախիի թեմի առաջնորդ:

2. Վրաստանի և Իմերեթի հոգևոր առաջնորդը Մեսրոպ եպիսկոպոսն էր: Նա միաժամա­նակ Հայկական կենտրոնական ազգային բյուրոյի պատվավոր նախագահն էր:

3. Խատիսյան Ալեքսանդր -(1874-1945թթ.)-հայ քաղաքական գործիչ, ՀՅԴ անդամ: 1910-1917թթ.' Թիֆլիսի քաղաքագլուխ, 1918թ.' ՀՀ արտաքին գործերի նախարար, 1919թ. օգոստոսից մինչև 1920թ. մայիսը' ՀՀ վարչապետ:

4. Թվաքանակը նշված չէ:5. Կալսոն, ռուսերեն' кальсоны - վարտիք:6. Բաշլըղ, ռուսերեն' башлык - գլխանոց:7. Զինվորական կոշիկի վերին մասից մինչև ծունկը ծածկող փաթաթան:8. Հաշվետվությունը ներկայացվել է 1915թ. փետրվարի 16-18-ը Թիֆլիսում կայացած

ռուսահայերի Համազգային համագումարում: Ներկա են եղել Ռուսաստանի հայաշատ վայրերից ժամանած 120 պատգամավորներ, կարգադրիչ մարմնի անդամները և կամավո­րական խմբերի հրամանատարները:

9. Ի նկատի ունի XVIII դարի 30-40-ական թվականներին Արցախի կիսանկախ հայկա­կան (Խամսայի) մելիքությունները:

60

10. Անդրանիկ Օզանյան֊ (1865-1927թթ.) - ազգային-ազատագրական շարժման նշա­նավոր գործիչ, ազգային հերոս: 1914-1916թթ. Հայկական I կամավորական խմբի (դրուժի­նայի) հրամանատար: 1917թ. ղեկավարել է արևմտահայ փախստականների օգնության աշխատանքները: 1918թ. նշանակվել է Հայկական բանակային կորպուսի դիվիզիայի հր­ամանատար, նրան շնորհվել է ռուսական բանակի գեներալ մայորի աստիճան: Մասնակ­ցել է Զանգեզուրի պաշտպանության համար մղված մարտերին: 1919թ. ցրել է իր ջոկատը և հեռացել արտասահման:

11. Դրո - Դրաստամատ Կանայան- (1884-1956թթ.)- նշանավոր ռազմական և քաղա­քական գործիչ: 1914-1916թթ. Հայկական II կամավորական խմբի (դրուժինայի) հրամա­նատար: 1917թ. դեկտեմբերին նշանակվել է Հայկական ազգային կորպուսի կոմիսար: 1918թ. մայիսին ղեկավարել է Բաշ Ապարանի ճակատամարտը: 1920թ. նոյեմբերին նշա­նակվել է ՀՀ զինվորական նախարար: 1920թ. դեկտեմբերի 2-ին Հայաստանի խորհրդայ­նացումից հետո, որպես անցման շրջանի զինված ուժերի հրամանատար, ղեկավարել է իշխանությունը մինչև Հեղկոմի Երևան ժամանելը: 1923թ. հեռացել է արտասահման:

12. Համազասպ Սրվանձտյան-(1873-1921թթ.)- ազգային-ազատագրական նշանավոր գործիչ, ՀՅԴ անդամ: 1914-1916թթ. կամավորական III խմբի (դրուժինայի) հրամանատար: 1918թ. մասնակցել է Բաքվի պաշտպանությանը:

13. Քեռի-(Արշակ Գավաֆյան)- (1858-1916թթ.)- ազգային-ազատագրական շարժման նշանավոր գործիչ, ՀՅԴ անդամ: 1914-1916թթ. Հայկական IV խմբի (դրուժինայի) հրամա­նատար: Զոհվել է 1916թ. մայիսի 15-ին Ռևանդուզ քաղաքի մոտ տեղի ունեցած մարտե­րից մեկի ժամանակ:

14. 1914թ. դեկտեմբերին օսմանյան 3-րդ բանակի հարձակման հետևանքով ռուսա­կան Կովկասյան բանակը հարկադրված էր նահանջել: Սարիղամիշ քաղաքի մոտ տեղի ունեցած ճակատամարտում ռուսներին հաջողվում է ջախջախել հակառակորդին և վերա­գրավել կորցրած տարածքները:

15. Վարդան - (Խանասորի Վարդան, Սարգիս Մեհրաբյան) - (?-1943)- ազգային - ազա­տագրական նշանավոր գործիչ, Հայկական V կամավորական խմբի (դրուժինայի), հետա­գայում' 1915թ. ապրիլից, Արարատյան զորախմբի հրամանատար: Արարատյան զորա­խումբը կազմված էր II,III և IV դրուժինաներից:

16. Դրոն վիրավորվում է 1914թ. դեկտեմբերի 28-29-ը Թափարիզի լեռնանցքի կռիվնե­րից մեկի ժամանակ:

17. Աղբալյան Նիկողայոս (Նիկոլ)- (1875-1947թթ.)-հայ հասարակական-քաղաքական գործիչ, գրականագետ, ՀՅԴ անդամ: Եղել է Հայկական VIII պահեստային խմբի հրամա­նատար, Կարգադրիչ մարմնի վարիչի պաշտոնակատար: 1919 թվականից' ՀՀ հանրային կրթության նախարար:

61

ԱՐՏԱՇԵՍ ԲԱՐՍԵՂՅԱՆԻ ՀՈՒՇԵՐԸ ՈՇՏՈՒՆԻՔԻ ՀԱՅՈՒԹՅԱՆ 1915թ. ԿՈՏՈՐԱԾԻ ԵՎ ԻՆՔՆԱՊԱՇՏՊԱՆՈՒԹՅԱՆ ՄԱՍԻՆ

Արտաշես Բարսեղյանը ծնվել է Ռշտունյաց գավառի Նարեկ գյուղում: 1898թ. ընդունվել է գյուղում բացված Ջանաշյանց որբանոց, 1903թ. փոխադրվել Աղթա- մարի վանքի դպրոց, որն ավարտել է 1906թ.: Մի տարի հետևել է Վանի Հայկա­կան Կենտրոնական վարժարանի լրացուցիչ դասընթացին և ձեռք բերել ուսուցչի վկայական: 1907-1908թթ. ուսուցչություն է արել Աղթամարի գյուղերում' Շատա­խում, Կարեկում, Մոխրաբերդում: Շատախում նա խմորատիպ «Տիգրիս» թերթի խմբագիրներից մեկն էր, ինչպես նաև «Ծովակ» խմորատիպ թերթի հիմնադիր խմբագիրներից մեկը: Աշխատակցել է նաև Վանի «Աշխատանք» թերթին:

Ինքը' Արտաշես Բարսեղյանը, իր ձեռքով գրած ինքնակենսագրականում նշ­ում է, որ սերը դեպի ազգագրական նյութերը իրեն ներշնչել է մայրը դեռ ման- կուց: 1907թ. նա սկսում է հավաքել բանահյուսական նյութեր' առածներ, հանե­լուկներ, երգեր, աղոթքներ, հեքիաթներ: 1915թ. գաղթել է Արևելյան Հայաստան: Գործուն մասնակցություն է ունեցել Երվանդ Լալայանի բանահյուսական արշա- վախմբի աշխատանքներին: 1915-1916թթ. արևմտահայ բռնագաղթածներից գրի է առել բազմաթիվ հեքիաթներ և այլ բնույթի ժողովրդական ստեղծագործություն­ներ, որոնք պահվում են հնագիտության և ազգագրության ինստիտուտի բանա­հյուսական արխիվում: Նրա բանահյուսական ժառանգության մի մասը պատ­րաստվում է հրատարակության հայ ժողովրդական հեքիաթների 17-րդ և 18-րդ հատորներով:

Ստորև հրապարակվող փաստաթուղթը նրա ինքնագիրն է և վերաբերում է Ռշ- տունիքի 1915թ. ինքնապաշտպանությանը: Տպագրվում է առանց լեզվաոճական միջամտությունների, բնագրին հարազատ:

Ալվարդ Ղազիյանբանասիրական գիտությունների

թեկնածու

ՌՇՏՈՒՆԻՔ 1915 ԹՒԻ ԱՂՒՏՆ ՈՒ ԻՆՔՆԱՊԱՇՏՊԱՆՈՒԹԻՒՆԸ

9 նոյեմբերի 1915թ Ալեքսանդրապօլ

Ոչ միայն Վասպուրական, այլև ամբողջ հայութիւն խոշոր յոյսեր էր կապել 1914 թւի հետ: Բալկանեան արիւնահեղ պատերազմից յետոյ միջազգային սեղա­նի վրայ էր դրւած հայկական հարցը: Երկու ընդհանուր քննիչներ էին նշանա- կւած հայկական նահանգների համար. և արդէն իսկ ճանապարհ էին ընկած, երբ յանկարծ, գոնէ մեզ համար չափազանց անսպասելիօրէն պայթեց համեւրոպա- կան զարհուրելի պատերազմը:

Անմիջապէս առիթից օգտվելով, թուրք կառավարութիւնը զօրաշարժ յայտա- րարեց, և ետ դարձուց քննիչները:

Յայտարարութիւններ ցրւեցին ամեն տեղ, 20-45 տարեկան բոլոր տղամարդ- կութիւնը անխտիր ներկայանալու: Միմիայն ութ օր ժանամակամիջոց էր տրւած անհրաժեշտ պատրաստութիւնները տեսնելու:

Տիրեց ընդհանուր ապշութիւն և սարսափ: Լուրջ ջարդից խուսափելու համար քաղաքի երիտասարդութիւնը Արամի առաջնորդութեամբ կառավարութեանը նե- րկայացաւ և սկսեց զինւորագրւել: Գաւառներից հաւաքեցին գունդագունդ բոլոր տղամարդութիւնը և Վանի մէջ կեդրոնացուցին: Ներկայացողներն այնքան բազմ- աթիւ էին, որ զինւորական իշխանութիւնները հնար չունէին ցուցակագրելու իսկ:

Զինւորական օրէնքի և ոչ մի բացառութիւն նկատի չէր առնւած. բերւած էին ուսուցիչներ, քահանաներ, կաղեր, հիւանդներ և մինչև իսկ երկու աչքով կոյրեր:

62

Սկզբում թոյլ, կամաց-կամաց խստութիւնների ձեռնարկեցին ամեն տեղ: Եւ թէև քահանաներ վերադարձրին, ուսուցիչներին «սաբիթ ժանդարմա» անւան տակ պաշտօնավայրերը ղրկեցին, բայց սարսափելի նեղութիւններ կը պատճա- ռէին իսկոյն չը յանձնւող զինւորութեան: Հէնց օգոստոսի սկիզբներին Մոխրա- բերդ գիւղի մէջ վառեցին և թալանեցին ոստիկանները երկու տուն, իսկ Պատա- կանից մէջ' մէկ:

Զինւորագրութեան հետևեց պատերազմական տուրքերն և օգնութիւնը: Կառավարական կեդրոնների մէջ կը բաշխէին իւրաքանչիւր գիւղի վրայ այս-

քան ցորեն, գարի, տաւար, ոչխար, իւղ, գուլպայ, ձեռնոց, սայլ և այլն, ու անմի- ջապէս ոստիկանները կ՚երթային կը բերէին: Դիմադրող չկար, հակառակ պարա­գային ոստիկաններին' հրամայված էր գնդակահարել:

Երբ աշնանը' Թուրքիան ինքը խառնւեցաւ պատերազմի, խստութիւններ նոր թափ առան:

Բնազդաբար ամէն մարդ կը գուշակէր, որ վերջը կը լինի հայութեան բնաջն­ջումը, մանաւանդ որ քրդութեան համար այդքան խստութիւն գոյութիւն չունէր:

Ուստի Դաշնակցական կազմակերպութիւնները որոշեցին աչքի ընկնող ընկե­րներին կառավարութեան ձեռքը չը տալ, այլ ռէս, ջաղացպան, ուսուցիչ, տիրա­ցու, օտարութեան մէջ գտնւելու անուններով ազատել:

Այդ միջոցին Կարկառի Մճկանց գիւղի տակ պատահաբար ոստիկանների ձեռքով սպանւեցաւ Բուլանըխցի Գարեգին անունով մի երիտասարդ, որի վրա­յից մի քանի նամակներ բռնւեցին:

Կառավարութիւնն անմիջապէս ձերբակալեց Ռշտունիքի եօթ ուսուցչի, բայց ոչինչ չը կարողանալով ստուգել, չորս օր յետոյ բաց թողեց:

Ռուս բանակի յառաջխաղացումը ոգևորութիւն ստեղծեց ժողովրդի մէջ, ու բո­լորը փախան բանակից, նոյնիսկ նրանք, որոնք հասել էին Դութաղ, Բասեն, էր- զրում:

Կառավարութիւն երկրորդ անգամ բաւական զիջումներով հաւաքեց զինորա- ցուներին, բայց նորից մէկ մասը յաջողեցան փախչել և գիւղերում թաքչիլ:

Այդ ժամանակներն էր, որ թուրքերը Սարայի և Բաշկալէի շրջանից նահանջե­լիս' կը կոտորեն հայերին, ուրեմն և կարգը պիտի գար մեր բոլոր շրջաններին:

Տեղական մարմինները գաղտնի զինւորական դրութիւն յայտարարեցին կեդր. կօմիտէի հրահանգով և սկսեցին եռանդուն նախապատրաստութիւններ:

Ռշտունիքը բաժանւեց վեց-եօթ իրար հետ մշտապէս կապ պահպանող շրջան­ների: Ձեռնհաս ընկերներն ու ուսուցիչները գործի գլուխ անցան: Ամեն մէկ գիւղ գիշերանց, լռիկ մնջիկ կը ցուցակագրւէր: Կը հաւշէին կռւող ոյժը, զէնքն ու ռազ­մամթերքը: Եւ դուրս եկաւ այն ցաւագին ճշմարտութիւնը որ գիւղացին, հակա­ռակ երկու տարւան պրօպագանդին ու նոյն իսկ ծեծին, բաւարար չափով չէր զինւած: Ողբալի էր փամփուշտի պակասը:

Այլևս կառավարութեան յանձնւելը յանցանք համարւեց: Գիւղական զինւած պահակներ նշանակւեցին, որոնք միշտ պատրաստ պիտի լինէին անակնկալների առաջ:

Երիտասարդ գործիչ և ուսուցիչ Նորգեղցի Աբրահամ Դաւիթեանը մի խմբով Կարճկան անցաւ, կազմակերպվելու և նախապատրաստվելու:

Դարձին Բէլու գիւղի մէջ նկատւելով ոստիկանից, մի ընդհարում ծագեցաւ, ուր սպանւեց մի ոստիկան:

Անմիջապէս կառավարութիւնը շրջապատեց գիւղը ոստիկաններով և քուրդ միլիներով: Չաթօյեան Միհրանը իր խմբով օգնութեան վազեց պաշարվածներին և մինչև երեկոյ կռւելուց յետոյ դուրս քաշւեցին անվնաս: Միւս օր Գաւաշի գայ- մագամը Շիւքրին, իր մարդերով գիւղ մտաւ, ութ մարդու հրամայեց գնդակահա­րել, և ամբողջ գիւղը կրակի տւաւ:

Մինչ այդ, երկիւղ կրելով Ռշտունիքի ընդհանուր կոտորածից Հայոցձորի մի քանի խմբերը Ոստանի մոտի Աթանան գյուղը ամրացան, սպանեցին մի քանի ոստիկանի, և Ոստանի մէկերկու արնախում պաշտօնեաների, Անգղի կամուրջը ջուր նետեցին: Ոստանի ոստիկանութիւնը և 500 տնանոց քրդութիւնը Խուրշիդ

63

աղի ղեկավարութեամբ յարձակումի դիմեցին Աթանանի վրայ, բայց տղաները Բլրի ծայրից, մօտ 1500 մետր միջոց, գնդակահարեցին Խուրշիդին, և այլևս թշնամին չկարողացաւ մի քայլ յառաջանալ:

Դէպքը ծայր տւեց և Շատախի մէջ: Երեք չորս ոստիկանական պահականոց­ները գրաւեցին, և ոստիկանները զինաթափ եղան:

Բէլուի խայտառակութեան հետևող այս ըմբոստացումները ջղագրգիռ դրութ- եան մէջ դրին ժողովրդին, իսկ թուրք կառավարութիւնը լուրջ կերպով վախեցաւ: Մանաւանդ, որ Դութաղի և Սարայի ռուսական թնդանօթների հեռաւոր որոտը ամեն օր կարձագանքւէր:

Վռամեան ու մի քանի բարձրաստիճան թուրքեր, մտքեր խաղաղացնելու հա­մար Բէլու եկան: Բայց մինչև իրենց գալը խուժանը Բէլու աւերելէն յետոյ թալա- նած էր Ընձակը, ծերունի քահանայի վիզը սղոցով կտրած, թալանած ու բռնաբա­րած և' Շատվան ու Թիմար գիւղերը:

Յանձնախումբը յաջողեց վտանգի առաջն առնել, իսկ քուրդ միլիները Աթա­նանի Վռամեանի բառով «հայ չէթաների» առջևից անվտանգ անցնելու համար, ստիպւած եղան Վռամեանից յանձնարարական վերցնել և լուռ ու մունջ գիւղի միջից անցնել:

Տպաւորութիւն այնքան զգալի էր, որ այլևս ոստիկանները չը համարձակւե- ցին և ոչ մի հայու գիւղ ոտք կոխել: Կառարավորութիւնն իր պահանջները կը ներկայացնէր Աղթամարին, իսկ ռէսերն էլ ամեն ինչ կը տանէին Ոստան, կը յան- ձնէին:

Դժբախտաբար մանրամասնութիւններ չե'մ յիշեր, բայց լա'ւ միտքս է չորս ամսւա ընթացքին, կառավարութիւնը միմիայն Ռշտունիքի հայ ազգաբնակութի- ւնից ստացաւ ուղիղ հինգ հազար ոսկու արժէքով ցորեն, գարի, անասուն, դրամ, և այլն, և այն էլ կառավարութեան նշանակած գներով, իսկ իսկական արժէքը տաս հազարից անց էր: Եւ թէև այլևս ոստիկանները չէին մտնի գիւղեր, բայց ան­տրտունջ կը գոհացւէր ամեն պահանջ, չարը խափանելու համար:

Վասպուրականի դժբախտութիւնից, ռուս բանակը հազիւ Մօլլահասան հա­սած' ետ քաշւեց, չը նայած' որ թրքական ոյժը չնչին էր, հայերը լաւ տրամադրւած և ըստ ամենայնի պատրաստ:

Ձմեռը կը մօտենար իր վերջերին, ոչ մի հաղորդակցութիւն չկար համարեա կառավարութեան և ժողովրդի միջև: Միայն եռանդով կը զինւէին քրդերը, այն էլ կառավարական հին սիստեմի հրացաններով: Այլևս խիստ հալածանքներ չը կային քուրդ փախստականների վերաբերմամբ

Փետրվարի հէնց սկիզբն էր (ներկայ թւականի), երբ Խիզանի Շէնիձոր գաւա- ռակի հայատեաց միւդիրը մի քանի տասնեակ ժանդարմ վերցնելով Վարի Կար­կառ բարձրացավ: Հանդիպակած գիւղերի մէջ, ոստիկանները ծեծեցին, թալանե- ցին, կիներ բանտարկեցին, մարդկանց շղթայեցին, այդ պատճառով և միևնոյն օր ընդհարում ծագելով մէկ-երկու տեղ, սպանւեցան վեց ոստիկաններ: Ահա' այս­պես ծագում առաւ, նախքան ընդհանուր դէպքեր, Կարկառի ոչնչացումը:

Երեք հարիւր ժանդարմներ, երկու հազար Խօրօրոցի քիւրդեր, և վեց հարիւր հոգի Սայդալու տղայի խոլամներ արևմուտքէն յարձակիեցին Կարկառի վրայ: Օգնութիւն ուշացաւ: Կարկառի կռւողները մէկ-երկու կարևոր դիրք բաց թողնե­լով, չկարողացան դիմանալ, և մինչև Չաթոյեան Միհրանի խմբի օգնութիւն հաս­նելը, ստիպեցին նահանջել դէպի վեր: Բայց այդ տեղ էլ Կարկառ քուրդ գիւղացի- ները քառասուն ոստիկանի առաջնորդութեամբ ետևից զարկին: Վեց օրւան ընդ­հարումից յետոյ Կարկառի ժողովուրդը ձիւնապատ կատարներից նահանջեց ու թափւեց Սպարկերտ, Մոկս, Գաւաշ և մասամբ կեցան:

Երկու օրւան մէջ Կարկառի վարի մասի տասերկու գիւղերը ամբողջովին հրդեհւեցին, թալանւեցին: Կոտորւեցաւ 130 անձ, պառաւ, ծեր, աղջիկ և այլն:

Այս կռւի մէջ սպանւեցաւ և Ձկորցի Գալօ, հին զինւոր, Կարկառի ամենացայ- տուն մարտիկը, որ մի քանի անգամ բանտ նստած էր և ընդհարւած կառավարա­կան զօրքի հետ:

64

Հակառակ կառավարութեան անվերջ գրաւած արմտիքի և կենսական ուրիշ մթերքների, Կարկառի 1700 արկածեալները պատսպարւեցին և խնամւեցին ամ­են տեղ: Մարտի մէջ, նորից սկսւեցին ծայր տալ ոգեպնդիչ լուրեր: Լրագիր, բան չկար արդէն: Մասնաւոր նամակներով կ՛իմանայինք թէ Դարդանէլը գրաււած է, կառավարութիւնը Պօլսից փախած է Կոնիա, ռուսեր կը յառաջանան ուժեղ թա­փով: Միւս կողմից քրդական միլի խմբեր կը կազմակերպւէին, և մի գաղտնի լար- ւածութիւն կար: Սակայն հայերն ուրախ էին, թէ շուտով ամեն բան վերջ պիտի գտնէ:

Ապրիլի 2-ին լուր եկաւ թէ Շատախը ապստամբած է կառավարութեան դէմ. օգնութիւն: Արդէն Արտօսի կռնակին բուն դրած Փեսանդաշտի մէջ կտրտած էին հեռագրաթելեր: Տասերկու ոստիկաններ կ՚անցնին այդ կողմը, և յարձակման կ’ե- նթարկւեն Բարադօդիկ կրճի մէջ' Կաղազիզցի հայերի կողմից, ու ետ կը դառնան:

Ոչ ոք չէ՛ր կարող հաւատալ թէ ծրագրւած կայ ընդհանուր բնաջնջում: Մանա- ւանդ որ մինչ այդ պատահած դէպքերը լուծւած էին խաղաղ ճանապարհով, հայ­երից և թուրքերից կազմւած յանձնախմբի միջոցով:

Ուստի և այս մտքով, Ռշտունիքի մէջ գործող Լևոնի ուժեղ խումը' վերցնելով Առիւծ Ասփօին' իր տղաներով, ինչպէս և Աբրահամ Դաւիթեանին, օգնութեան գնաց Շատախին' գիշերանց:

Հետևեալ օր ոստիկանները խոշոր խմբով յարձակում գործեցին Բարադօդիկ կրճի հայ պահակների վրայ, բայց մի քանի սպանւած և վիրավոր թողնելով, դար­ձան Հիլի գիւղի հայերի վրայ, ձեռքն ընկած տղամարդիկը. ութ հոգի, իսկոյն սպանեցին, ամբողջ կին ու հարսներ բռնաբարեցին, և ղրկեցին բաժանելու Ոս­տանի քրդերի տներում, իսկ միւսներին վռնդեցին շրջակայ հայ գիւղեր:

Արդէն մի քանի օր էր, ինչ հաղորդակցութիւնը Վանի և Հայոց Ձորի հետ' կա- տարելապէս կտրւած էր:

ճիշդ այդ օր դէպքեր սկսւեցին և Հայոց Ձորի մէջ: Ապրիլի 6-ի առաւոտւանից, թնդանօթի որոտ և հրացանի անընդհատ պայթիւններ լսւեցին, իսկ հետևեալ առ- աւօտեան, արդէն կրակ բռնեց ներքին Հայոց Ձորի հինգ խոշոր գիւղեր:

Նոյն օր թնդանօթի խուլ որոտներ լսւեցին և Վանէն: Իսկ Ապրիլի ութին արդէն սկսեցին մխալ թէ Վան, թէ Արտամետ, և թէ ամբողջ Հայոց Ձոր: Որոշակի կը լսւեր Վան քաղաքից եկող լեռնային ու ծանր թնդանօթների որոտները:

Այլևս կասկած չկար, որ ընդհանուր կոտորած էր: Դէպի ինքնապաշտպանութ- եան ունեցած խոր հաւատը սկսեց թուլանալ, որովհետև կը կարծւէր թէ Հայոց Ձորն ու Վան իսպառ ոչնչացան: Արդէն լուր տարածւեց և այն էլ կառավարութ­եան միջոցով թէ Իշխանը սպանւած է, Վռամեանն ու Արամը բռնւած' և կախաղան հանւած: Յուսահատեցուցիչ էր մանաւանդ այն պարագան որ լաւագոյն կռւողնե- րը Շատախն անցած էին, և ամբողջ շրջանի մէջ փորձ ու ազդեցիկ ղեկավար չէր մնացած, որ ո ևէ դիրքի մէջ հաւաքէր տղաներին և սկսէր դիմադրութիւն:

Կառավարութիւնը Բարադօդիկի դէմ ահագին ժանդարմ և միլի կեդրոնացնե- լով մէկտեղ սկսեց պաշարել և Պատականց գիւղ, որ փուշ էր նրա աչքին: Այս պատճառով և Պատականց, Փշավանց, Քարադաշտ գիւղերի բնակիչները սկսե­ցին ցերեկով ու գիշերով թափւել Նարեկ-Փախներ: Շատերն իրենց ունեցած չու­նեցածով փոխադրւեցին քուրդ գիւղեր, բայց խստիւ արգելւած լինելով այդ, քր- դերը մերժեցին:Արդէն կառավարութիւնը, դեռ մի քանի շաբաթ առաջ, 18 ժանդա­րմ ղրկած էր Աղթամար կղզին, 50 միլի' Մոխրաբերդ, 40 միլի' Գանձակ, 20 ժան­դարմ' Նորգեղ, և 5 ժանդարմ Ախավանք:

Ապրիլի 11-ի առաւօտեան, կայմակամ Շիւքրի ստորագրութեամբ, մի յայտա- րարութիւն եկաւ Ախավանց: Կաթ. փոխ. Դանիէլ վ-ը Վանն էր գնացած: Վահրամ վ. Կանաչեանը այդ յայտարարութիւնը վերցնելով, Նարեկ եկաւ խորհրդակցելու: Գաւառապետը գրած էր, թէ ինքը մասնաւոր դիւրութիւն կը տայ Գաւաշի ժողովր­դին, կոտորածից խուսափելու, եթէ մինչև վաղ երեկոյին արևամարին, բոլոր զէն- քերն ու զինւորացուները Ոստան տանեն յանձնեն:

Ոստանի մալ միւդուր Արշակ էֆ. էլ հայերէնով գրած էր, թէ ի սէր ազգութեան զէնքերն ու զինւորացուները յանձնեցէք, ապա թէ ոչ ամբողջովին կը կոտորեն:

65

Մէկ-երկու գիւղական խմբապետների և ընկերների հետ խորհրդակցական ժո­ղով գումարւեց այդ գիշեր Նարեկի մէջ: Հակառակ մի քանի հրաւէրներին' Նոր- գեղ և Մոխրաբերդ չէին կրցած ներկայացուցիչ ղրկել, և ցանկութիւն էին յայտնել ամրանալու այդ երկու գիւղերի կռնակին գտնւող Բալաքէօր լեռան վրայ: Ժողովը եզրակացութեան չ՚եկաւ, մէկ մասը կը պնդէր ամրանալ Փախներ գիւղի սարեր, մէկ մասը դրութիւնն ըստ ամենայնի յուսահատական գտնելով, կը պնդէր այս և յաջորդ գիշերին' բոլոր տղամարդութիւնը բարձրանար Փեսանդաշտ, եղան այ- նպիսիներ էլ, որ առաջարկեցին զէնքերն ու զինւորացուները յանձնել կառավա­րութեան, կին ու երեխաներին փրկելու համար գոնէ: Եւ փորձի համար էլ հետև- եալ առաւօտեան' մի քանի անպէտք զէնքեր էշի վրայ բարձած Ոստան տարան, բայց համոզւեցին, որ ինչ էլ լինի կոտորածն անխուսափելի է:

Ապրիլի 12-ի առաւօտ, կայմակամը յատուկ նամակ ղրկեց Պատականց գիւ- ղացիներին, որ շրջակայ գիւղացիներով միասին կառավարութեանը յանձնեն զէնքերն ու զինւորացուները: Հակառակ պարագային Հայոց Ձորի պէս քարու­քանդ կանէ: Արշակ էֆ. էլ հայերէն գրած էր թէ Դուք շրջապատւած էք ամեն կող­մից, և ի սէր հայութեան գոհացում տւէք: Երկու ծեր մարդ ոստիկանների ընկերա- կցութեամբ Ոստան գնացին համոզելու և համոզւելու, և ետ դարձան ձեռնունայն:

Յաջորդ առաւօտ արդէն երկու լեռնայէն թնդանօթ, ոստիկանների խմբերով, հաստատւեցաւ Արծւքարի վրայ' ուղղւած դէպի Պատականց գիւղ:

Կէսօր դեռ չ՛եղած ամբողջ Վերին Կարկառի եօթը կտոր գիւղերն էլ քարուքա­նդ անելով, կոտորելով, Խիզանի խուժանը յանկարծակի կերպով յարձակւեց Փախներ և Նարեկ գիւղերի դիրքերի վրայ: Գիւղացիք ո՛չ միայն բաւարար ոյժ չունէին, այլ և անփորձ էին: Պօպլօզիկ բերդի գագաթին երկար կռւելուց յետոյ սպանւեցան Նարեկցի Մ.Գրիգորեան Յարօ և Յովհաննէսեան Խաչօ: Յարօ Գա- ւաշի ամենացայտուն երիտասարդներից մէկն էր: Մանկութիւնից մասնակցած յե- ղափոխական ներքին գործունէութեան: Կիսագրագէտ, անդամ շրջանի յեղափո- խական մարմնի և Աղթամարի քաղ. ժողովի: Բայց երիտասարդները նորից չեն վհատւի, և մինչև ուշ գիշեր դիմադրելուց յետոյ նահանջեցին դէպի Փեսանդաշտ:

Տղամարդութիւնը մեծ մասով հետևեց, ոմանք մնացին Եղերովի այրերի և սառնակոյտերի տակ:

Հետևեալ օրը արդէն հրդեհի մէջ էին Պատականց, Յիրիճ, Տշող, Փշավանց, Նարեկ, Փախներ, Բախվանց և Բօղօնիս ու Յարբերդ հայ գիւղերը: Նոյն օր, Ապ­րիլի 14-ին քրդական հետզհետէ ստւարացող խուժանը յանկարծական գրոհով բարձրացաւ Բալաքէօրի վերին դիրքեր: Երկար դիմադրութիւնն աւելորդ էր, Նոր- գեղի և Մոխրաբերդի երիտասարդութիւնը նոյն գիշեր քաշւեց Փեսանդաշտ, ճամ- բին ենթարկւելով ոստիկանների և քրդերի յարձակման և մի քանի զոհեր տալով ու մի քանի ոստիկաններ սպանելով: Նոյն օր խորամանկ խաբէութեամբ Գանձա­կի, Վառենից, Շատվանի, Թիմարի ամբողջ տասնուչորս տարեկանից վեր տղա­մարդութիւնը կոտորեցին, ոչ մի հնար չը տալով փախչելու: Ընձակցիները ամ­րացան Ագիւլի պատմական Ընձակի սարի քարանձաւների մէջ, և զանազան մարդիկ այլ և այլ թաքստոցներ: Եւ բոլոր այդ գիւղերը իսկոյն ևեթ հրդեհւեցին:

Միմիայն Պատականց, Տշող, Յիրիճ և Փշավանց գիւղերի բնակչութիւնը ամե­նամեծ մասով կարողացաւ փոխադրւել Փեսանդաշտ, անմիջապէս սահմանակից լինելով: Մնացած գիւղերի ամբողջ կին ու երեխաները մնացին ժանդարմների, քիւրդերի և Վանի ամենալիրբ ցիգանների ձեռքին: Ամբողջ գիւղեր ոչ միայն կա- տարելապէս թալանւեցին, այլև հրդեհվեցին: Եւ Ռշտունիքի 7000 բնակչութիւնից 4500-ը մնաց թափառական դաշտի, քարի և քիւրդ գիւղերի մէջ, կատարելապէս անօթի:

Փեսանդաշտը' մի փոս է' ընկած Արտօսի հարաւային կռնակին, Ռշտունիք, Ձերմաձոր և Մոկս գաւառներու միջև: Ամեն կողմից շրջապատւած լեռներով ու շղթաներով: Ջրերը կը հաւաքւին կեդրոնը և յաճախ չեն քաշեր ստորերկրեայ ծա­գերից, ու դաշտի մեծ մասը կը մնայ առանց ցանելու: Այդտեղ զետեղւած են Կա- ղազիզ, Շիդան, Կայնամէրան և Ասեղ գրեթէ զուտ հայաբնակ գիւղեր, ընդամենը հազիւ 500 տուն և 2600 անձ բնակչութեամբ: Մեր սև բախտից, երկու տարի իրար

66

վրայ լիճը չէր ցամաքած, եղած հունձքն էլ մարախը կերած էր, իսկ ոչխարը' երբ արար աշխարհ կը բացւի ձնից, ու կանաչներ կը բարձրանան, իսկ Փեսանդաշտը դեռ սաստիկ ձմեռ է, արդէն ամբողջովին բուտ տարւած էր Հայոց Ձոր ու Գաւաշ, և գրաւած կառավարութիւնից:

Փեսանդաշտի հարաւային կողմը կան Նար' հայաբնակ գիւղը, Ներքին Դար- ենց և Վերին Դարենց քրդախառն գիւղերը, ինչպէս և Գոմեր անուն փոքրիկ նորա­հաստատ գիւղը 15-17 տուն: Արդէն Գաւաշի աղէտի լուրը հասած էր Լևոնին, և մինչև նա կաղազիզ հասած էր, արդէն փախստականներն էլ Փեսանդաշտ թափ- ւած էին: Յեղափոխական զինւած խմբերի գործն եղաւ տեղաւորել փախստակա­ններին գիւղերի մէջ: Ցուցակագրել բոլոր տեսակի զէնքերն ու զէնք կրելու ընդու­նակ տղամարդութիւնը և մտածել ամրանալու մասին:

Նայած այս ինքնապաշտպանութեան խոշոր շրջանին, խմբերի և դիրքերի այսպիսի բաժանում տեղի ունեցաւ:

Ա. 150 զինւած մարդ դիրք պիտի պահեն Բարադօդիկի գծի վրայ, տասներեք դիրք, փոխնիփոխ:

Բ. Կարաբլախի դիրք - 40 հոգի, Գաւաշի քրդերի դէմ' լեռնային ճամբի վրայ:Գ. Նառա դիրք. - 40 հոգի, Մոկսէն եղած հաւանական յարձակման և Դարենց-

ների քրդերի դէմ:Դ. Շահրուրայ դիրք, 60 զինւոր, երեք դիրք, Խորզանից քրդերի և նորից Դա-

րենցների դէմ:Ամենադժւարը փախստականներին կերակրելու գործն էր: Ամեն միջոցներով

ցորենն ու գարին դուրս հանւեցին ու հասարակաց սեփականութիւն դառնալով' յատուկ ընտրւած մարդկանց ձեռքով ժողովրդի վրայ կը բաշխւէր ամէն օր, անձ գլուխ մի թաս ցորեն և երկու գրվանքայ միս: Արդէն աղը երկու օր չը բաւեց:

Դուրս հանւեցին և՜ Փեսանդաշտի բոլոր գեղեցիկ գոմէշներն ու եզները և մոր- թւեցին, այդպէս անլի, կրակի վրայ ջուր կ՚եռացնէին, ցորենն ու միսը մէջը կը ձգ- էին, կ՚եփէին և կը ձգէին ատամներ: Զինւորների համար, յարդախառն գարին, տարեկան, ո՞վ գիտէ քանի տարիներից ի վեր աւել չը դպած հորերի յատակները աւելելով, դուրս կը հանէին, և առանց մաղելու դէպի Դարենց, քրդական ջրաղա­ցները կը տանէին ու աղալով մի կպրանման հաց կը ձևանար:

Արդէն դեռ ապրիլի 2-ից ապստամբած Շատախը կը կռւէր հերոսաբար և իրարի անմիջապէս մերձ լինելով ամենօրեայ հաղորդակցութեան մէջ էինք իրար հետ:

Ապրիլի 15-ին Գանձակցի յայտնի Առիւծ Ասփօն վերցնելով տասնուհինգ զին­ւոր, որոց մէջ և Նորգեղցի Աբրօն' գիշերանց Ռշտունիք անցան' փախստականնե­րն հաւաքելու: Առանց գիտնալու թէ դիրքերը գրաււած են' Բալաքեօր կը բարձ­րանան և կրակի ենթարկւելով երկու մասի կը բաժանւեն: Միւս օրը Ասփօն 12 հո­գով վերադարձաւ: Իսկ Աբրօն, Ոզմեցի Սէփիկ և Յիլվեցի մի տղայ հաւաքելով 10­12 Մոխրաբերդցի դաշտը կ՚իջնին, և լուսնակ գիշերին' նկատւելով, կը շրջապա- տւեն ամեն կողմից, մինչև վերջին փամփուշտը կը կռւեն, ապա տեղն ու տեղը կ՛սպանեն: Աբրօն Ռշտունիքի նորահաս գործիչներից էր, անդամ Ռաֆայել կօմի- տէի, ինչպէս և Աղթամարի քաղ. ժողովին, չափազանց եռանդոտ և անձնւէր:

Մի քանի ժամանակ Բարադօդիկի դիրքերի դէմ հսկող մօտ 200 միլիները իրենց դիմացի Բառօժի դիրքից շարունակ գիշեր ցերեկ հրացանաձգութիւն միայն կ՚անէին:

Հաղորդակցութիւն կար և Վանի հետ: Սուրհանդակները կը մագլցէին Արտօսի անմատչելի կողերն ի վեր, Հայոց Ձորի Քերծ գիւղը կ՚իջնային և դաշտը կտրելով Վարագի լեռնէն Արամին կը հասնէին և եօթ օր յետոյ կը հասնէր յուսադրիչ նամա­կներ: 400 ժանդարմա ու միլի' յանկարծական գրոհով վերցուցին դեռ չը կոտոր- ւած Քերծ գիւղը, և ժողովուրդը Արտօս բարձրանալով թափւեց Փեսանդաշտ: Մի քանի զինւորների հետ միասին, գերողների նոր բազմութիւն:

Երբեմն-երբեմն անհատ փախտականներ կը հասնէին այս ու այն գիւղէն և կը պատմէին, թէ ինչպէս ամեն ինչ քարուքանդ եղաւ, բոլոր կիները բռնաբարւեցան, ոմանք հէնց սպաննեցին, ամբողջութիւնը անօթի-ծարաւ խոտ կը կրծեն դաշ­

67

տում: Կրաբլախի գծով գիշերանց փախչող կիների մի բազմութիւնից երեսուն անձ սառեցան ու այնտեղ մնացին:

Յուսահատեցուցիչ էր դիրքերից տեսնել Գաւաշի նորաբաց գարունն ու կա­նաչը, իսկ Փեսանդաշտի Սիբիրեան ցուրտն ու ձմեռը և մշտական մառախուղը: Գոնէ կրակ անելու համար փայտ-թուփ իսկ չըկար, բայց Աստւած «ողջանձ տա» բանւոր խմբերին, հեռագրասիւները կը շալակէին հեռաւոր տեղերից իսկ և աթ- արների հետ միասին դիրքերը կը հանէին:

Ապրիլի 20-ից սկսած Բարադօդիկի դէմ եղած թրքական կրակը սաստկացաւ, բայց աննպատակ:

Գաւաշի կայմակամը Շիւքրին յատուկ սուրհանդակներ ղրկեց Մոկս ու Շա- տախ, որպէս զի ընդհանուր գրոհով ջախջախեն Փեսանդաշտն ու Շատախը:

Բօհտանից աշիրաթները ահագին խուժանով Մոկս թափւեցին, խաբեբայութ- եամբ կոտորեցին և հրդեհեցին մինչ այդ անառիկ համարւած Ոզիմ գիւղը:

Բայց Մոկսի կառավարիչ Մութլահ բէկը ամենայն անձնուրացութեամբ կարո- ղացաւ ձգձգել և ազատել Մոկսը կոտորածից, ինչպէս և անհնար ցոյց տալ Փե- սանդաշտի արշավանքը, և իրօք շատ դժւար էր, որովհետև Մոկսից մօտ եօթ ժամ պէտք էր մարդահասակ ձիւն ճեղքել և ապա թէ Նառ գիւղին հանդիպել:

Իսկ Նորդուզի և Շատախի քրդերը ահագին խուժան կազմած նոր թափով յարձակւեցին Թաղի ինքնապաշտպանների վրայ: Կարողացան թալանել և դուրս քշել հայերին Արմշատ, Կաճետ և նոյնիսկ Կաղպի գիւղերից: Չէր կարելի օգնու- թեան չ՚երթալ: Եվ Չաթօյեան Միհրանը 25 հոգով ծեծանց վազեց գլուխ կանգնե­լու փախստականներին: Մինչ այդ քրդերը յանկարծական թափով կամուրջ ձգե­ցին Թաղի հիւսիս' Սիւտկնայ գետի վրայ և միւս կողմն անցան, հակառակ յամառ դիմադրութեան, ու յաջողեցին երկուքի ճեղքել և թաղը կատարելապէս պաշարել:

Շատախի այս ճգնաժամի մէջ ծրագրւած արշաւանքն սկսւեց Փեսանդաշտի դէմ: Տախմանցի Հսէն աղայի 60 միլիները 300 քիւրդերի հետ միասին Ապրիլի 25- ին յարձակւեցին Շահրուրի դիրքերի դէմ ու մեկ մասը աննկատ իջաւ մինչև Գո­մեր գիւղը, բայց նկատելով 7-ը սպանւած ձգեց ու փախաւ:

Միաժամանակ մի լեռնային թնդանօթով յարձակում սկսւեց Բարադօդիկի դի­րքերի դէմ: Համազարկերի հետ միասին քսան հատ միլի դիրեքերից դուրս եկան և սկսեցին քշել դէպի մերոնց դիրքեր: Եօթ դիակ և մի քանի վիրաւոր թողնելով փախան այդ օրը:

Ապրիլի 26-ի մինչև երեկոյեան անընդհատ ռմբակոծութիւն էր թնդանօթով և սաստիկ հրացանաձգութիւն, բայց առանց արդիւնքի: Հետևեալ օրը գործադրե- ցին նոր ծրագիր: Քառասուն միլի մագլցեցին Արտօսի գագաթը և սկսեցին անըն­դհատ կրակել: Մի ձիաւոր խումբ սկսեց Ասկայնու փոսից քշել դէպի դիրքերը: Նախորդ յարձակման կէտից մօտ 60 հոգի սկսեցին արշաւել դէպի ճանապարհի վրայ եղած դիրքը, 100 հոգի էլ Յիլի գիւղից սկսեցին դէպի վեր բարձրանալ: Մի պահ երկիւղ տիրեց Արտոսի գագաթի բարձրացողների կրակից, բայց արդէն գն­դակները միայն Ազգային դիրքին կը հասնէին, ձիաւորները մի քանի փամփուշտ ուտելով փախան, յարձակւողներից 2 հոգի գլորւելով դիակները դէպի ձոր քաշե­ցին ու կորան: Ապարդիւն գնաց և միաժամանակ Շահրուրի դիրքերի դէմն եղած արշավանքը: էլ Փեսանդաշտը փրկւած էր, թէև Կարկառցի երեսուն երիտասարդ­ներ վհատւելով Կարկառ անցան և բոլորն էլ կոտորւեցին: Յուսահատութեան մե- ծագոյն պատճառը փամփուշտի ու ուտեստի չգոյութիւնն էր: Եղած զէնքերի մեծ մասը հին սիստեմի անպետք բաներ էին, որոնցով չէր կարելի կռւել երբէք, իսկ մավզէր ատրճանակներն ու աւստրիական մօդելները հազիւ 20-30-ական փամ­փուշտ ունէին: Եւ թէև յարձակումը մի քանի օր էլ կրկնուէր աւելի ուժեղ թափով, հնար չը կար ազատւելու:

Յաջորդ օրը դիրքեր կը պտտեմ և հէնց կատակի համար կը մխիթարեմ: Թէ չորս օրից յետո ուրախ լուրեր կ՛առնենք, ու տաս օր յետոյ կ՚ազատւենք: Արի՜ տես որ կատակն իրականութիւն դարձաւ:

Կէսօրւան կողմ արդէն նկատելի է երկար բազմություն որ դէպի Յիլի կը յառա- ջանայ, իսկապէս տարօրինակ էր այդ խուժանը իր կարմիր գոյնով: Վերջապէս մի

68

ժամ յետոյ ծայրը Բարադօդիկի դիրքի առաջ տւեց դուրս, և ի՞նչ, հայ կիներ: Թա- փւեցին ու թափւեցին մօտ 1500 Վանայ Թիմար գաւառի կիներն ու երեխաները: Անօթի ու մերկ մարախների նման լափլիզեցին արևադէմ կողմերի մի քանի նորա բաց բոյսերն ու խոտերը:

Ահա' թէ ի՞նչ, մտածեցինք, կառավարութիւնը հրացանով ու թնդանօթով չը կա­րողացավ մեզ կոտորել, բայց այս ամբոխով մեզ կոտորեց արդէն:

Մինչև յաջորդ առաւօտ 25 հոգի մեռան: Եւ ամեն ժամուն մի քանիս կը մեռ- նէին: Զինւորական խորհուրդը որոշեց կոտորել Դարենցների քրդերը և ամէն ինչ գրաւել: Հետևեալ օրն արդէն մի քանի զինւած քրդեր միայն կարողացած էին գաղտնի փախչել: Անօթի ժողովուրդը փառաւորապէս թալանեց այդ երկու գիւղե- րն ու բաւարարութիւն ստացաւ:

Մայիսի 2-ին սուրհանդակն աւետեց, թէ կամաւորները արդէն մօտեցեր են քա­ղաքին, և մէկ երկու օր յետոյ Վանը գրաւած կը լինի: Դէ' տղերք դէպի թրքական դիրքերն ու Յիլի: Թշնամին փախաւ, ու Յիլին էլ կողոպտւեց:

Մայիսի 7-ին, մեր սուրհանդակները արդեն քաղաքից մօտ 5000 փամփուշտ բերին ձիերով, և այն ուրախ լուրը, թէ կամաւորներն արդէն հասած են:

Մի քանի օր յետոյ Դրօի բանակը յանկարծ Խորզանք իջաւ, և Շատախ հաս­նելով, Թաղն ազատեց իր ոգևարքէն:

Մայիսի 11-ի երեկոյեան դէմ, սարսափելի բուք կանէր մեր դիրքերի վրայ, այն- պէս որ կարծես թէ հեռաւոր ամպի գոռոցի ձայներ կը գային: Մինչդեռ Քեռու բա­նակն էր, որ կրկնապատիկ շատ թշնամուն ջարդած և գրաւած էր Ոստանի բարձ­րունքների վրայ դրւած երկու դաշտային և երկու լեռնային թնդանօթները:

Մի անբացատրելի ոգևորութիւն ընկաւ ժողովրդի մէջ: Մեծ աղէտներին յաջոր- դող սարսափի նման մռայլ և ահարկու է ազատութեան արբշռանքը:

Այսպէս ուրեմն Ռշտունիքը գրաււեցաւ և արդէն մայիսի 15-ին, Ռուս կառավա- րութիւնից նշանակւած Վանի նահանգապետ պ. Արամի հրահանգով կազմւեցաւ Ռշտունիքի հայ կառավարութիւնը: Գաւառապետ որոշւած էր Փեսանդաշտի ինք- նապաշտպանութիւնը վարող Լևոնը:

Շատ կարճատև այդ կառավարութիւնը մեծ դժւարութեամբ զետեղեց այլ և այլ հայ և քուրդ գիւղերի մէջ Կարճկանի, Կարկառի, Խիզանի, Սպարկերտի, Մամ- րտանքի, և Մոկսի ամբողջ ազատւած բնակչութիւնը:

Կեանքն սկսել էր ժպտալ հայ գիւղացուն: Հրդեհւած տներն սկսած էին շինել, քանդւած օջախներն սկսած էին ծխալ, թշնամին հեռու հալածւած էր, և հսկայա­կան աղէտի մորմոքը կը սկսեր արդէն նսեմանալ ազատութեան խօլ արշաւի մէջ, երբ աննպատակօրէն սկսեց Յուլիսի 17-ի զարհուրելի նահանջը:

Ապրիլեան կոտորածների ամբողջ ընթացքին Ռշտունիքի 7000 բնակիչներից 500 հոգի հազիւ կոտորւած էին: Եթէ հաշւենք դեռ աշնանից զօրք տարւածներին, գերի տարւածներին, սառածներին և մինչև նահանջը ամեն տեսակի հիւանդու- թիւններով մեռնողներն կորուստը 1000-ի չէր մօտենար:

Ուրեմն Յուլիսի 17-ին 6000 անձ միմիայն Ռշտունիքի հայութիւն սուգը սրտին ճանապարհ ընկաւ դէպի Կովկաս: Հազիւ 3400 անձ կարողացան հասնել էջմի­ածին: Ինչպէս կը լսւի մօտ 2000 անձ էլ Պարսկաստան կը գտնւին, իսկ 600 անձ Աբաղայի դաշտում կոտորւեցին ռուս զորքի քթի տակ:

Կովկաս և Պարսկաստան փախչողները սակայն ազատութիւն չը գտան: Հի- ւանդութիւնն ու սովը իրենց բաժինը կիսեցին, այնպէս որ հիմա գեղեցիկ Ռշտուն- իքից 3000 անձ հազիւ կը մնան ընդամենը, այն էլ էապէս այլանդակւած սարսա­փից և խեղճութիւնից: Անիծեալ, անըմբռնելի մի ճակատագիր կայ, որ հայութի- ւնը կը հալածէ ամեն տեղ:

Արտաշէս Բարսեղյան

ՀԱԱ, ֆ. 227, ց. 1, գ. 419, թ. 1-34: Ինքնագիր:

69

ՎՐԱՍՏԱՆԻ ՀԱՅՈՒԹՅԱՆ ԱԶԳԱՅԻՆ-ՄՇԱԿՈՒԹԱՅԻՆ ԻՆՔՆԱՎԱՐՈՒԹՅԱՆ ՀԱՐՑԸ 1918-1921թթ.

Վրաստանի Դեմոկրատական Հանրապետության գոյության տարիներին (1918-1921 թթ.) բավականին լարված էին ոչ միայն հայ-վրացական միջպետա­կան հարաբերությունները, որոնք դրսևորվեցին տարբեր ձևերով (ընդհուպ մինչև պատերազմով), այլև Վրաստանի ներսում լուրջ հակասություններ էին առաջ եկ­ել երկրի հայ եւ վրաց հասարակությունների միջև: 1918թ. ամռանը Հայոց Ազգայ­ին Խորհրդի' Թիֆլիսից Երևան տեղափոխվելուց հետո Վրաստանում իր գործու­նեությունն ակտիվացրեց Վրաստանի Հայոց Ազգային Խորհուրդը, որը կոչված էր ղեկավարելու այս պետության մեջ ապրող հայության ազգային, կրթական և մշ­ակութային գործերը:

Նորակազմ վրացական պետության բոլոր ատյանները, առանձնահատուկ խանդոտ վերաբերմունք ունեին երկրի հայ ազգաբնակչության հանդեպ: Դա, թե­րևս, պայմանավորված էր նրանով, որ դեռևս Ռուսական կայսրության ժամանակ­ներում Վրաստանի և մասնավորապես Թիֆլիսի հայությունը ազդեցիկ դեր ուներ և կարող էր մրցակցել նունիսկ վրաց հասարակության հետ: Վրաց ազգի դերը իր­ենց պետության մեջ բացառիկ դարձնելու, ինչպես նաև մյուս ազգությունների սեփականությունը (ֆինանսական, կրթամշակութային և այլն) պետակնացնելու նպատակով վրաց իշխանությունները հատկապես հայերի հանդեպ հաճախ էին դիմում խտրական քայլերի: Վրաստանի Հայոց Ազգային Խորհուրդն էլ իր հերթին փորձում էր պաշտպանել հայության իրավունքները իշխանությունների վարած հայահալած քաղաքականությունից: Խորուրդը փորձում էր հայության իրավուն­քները կարգավորել համապատասխան օրենսդրությամբ: Այս առումով բավակա­նին մեծ աշխատանքներ են տարվել Վրաստանի Սահմանադիր ժողովի հետ: Եր­կար աշխատելուց հետո 1920թ. հունիսի 20-ին Վրաստանի Հայոց ազգային Խոր­հուրդը Սահմանադիր ժողովին է ներկայացնում 14 կետից բաղկացած ազգային- մշակությաին ինքնավարության թեզիսները, որոնք պետք է հաշվի առնվեին եր­կրի սահմանադրությունն ընդունելիս: Թեզիսները հնարավորինս ընդունելի լինե­լու նպատակով Վրաստանի Հայոց ազգային խորհուրդը շուրջ երկու տարի դրա­նց սկզբունքները քննարկել է տարբեր հանձնաժողովների, հասարակական խոր­հրդակցությունների շրջանակներում: Միաժամանակ կոչ է արվել վիրահայ թեր­թերին, ազդեցիկ հայ հասարակական, քաղաքական գործիչներին ինքնավարու­թյան հիմնադրույթները տարածել ժողովրդի մեջ: Պետք է նշել, որ Վրաստանի դեմոկրատական հանրապետության կործանումից ընդամենը օրեր առաջ (1921թ. փոտրվարին) ընդունված սահմանադրության մեջ այս թեզիսներից մի քանիսը, մասնավորապես հայոց լեզվի կիրառման կետը, որոշակի փոփոխված ձևով իրենց արտացոլումը գտան:

Խաչատուր Ստեփանյան պատմական գիտությունների

թեկնածու

ՎՐԱՍՏԱՆԻ ՀԱՅ ՔԱՂԱՔԱՑԻՆԵՐԻՆ

ՔԱՂԱՔԱՑԻՆԵՐՎրաստանի հայոց ազգային խորհուրդը, որը կոչված է Վրաստանում ապրող

հայության ազգային կուլտուրական գործը ղեկավարելու և նրա կրթական ու այլ կարիքները բավարարելու, ելնելով հայ ժողովրդի շահերից, մշակել ու Վրաստա­նի Սահմանադիր ժողովին է ներկայացրել ԱԶԳԱՅԻՆ ԿՈՒԼՏՈՒՐԱԿԱՆ ԻՆՔՆԱՎԱ­ՐՈՒԹՅԱՆ հետևյալ հիմունքները (Թեզիսները).

1. Հայերը Վրաստանի սահմաններում կազմում են Հայկական Ազգային Ինք­նավարություն:

70

2. Ազգային Ինքնավարությունը իրականացվում է Ազգային Ժողովի և նրա Գործադիր Մարմնի'Ազգային Խորհրդի միջոցով:

3. Ազգային ժողովն ընտրվում է համընդհանուր, հավասար, գաղտնի ու համե­մատական ընտրական սկզբունքով և գումարվում է իր իսկ որոշված ժամանա­կամիջոցներում, իսկ Ազգային Խորհուրդը գործում է Ազգային Ժողովի կողմից նրան տրված իրավունքների սահմաններում:

4. Ազգային Ժողովը և Խորհուրդը հանդիսանում են հասարակական իրավա­կան մարմիններ և ունեն իրավական անձի բոլոր իրավունքները, որոնց թվում շարժական ու անշարժ գույքեր ձեռք բերելու և վաճառելու իրավունքով' բոլոր օրինական եղանակներով:

5.Հայոց Ազգային Ինքնավարության գույքը ճանաչվում է Վրաստանում ապ­րող հայ ազգի սեփականություն:

6. Ազգային Ժողովի անդամները նրա համընդհանուր ժողովներում, օգտվում են ազատ խոսքով' օրենսդրական հաստատությանց անդամների համահավա­սար հիմունքներով: Զեղծումների և ընդհանուր հանցանքների համար Ազգային ժողովի և Խորհրդի անդամները իրանց այդ կոչման մեջ եղած ժամանակ ենթար­կվում են դատի և զրկվում են ազատությունից բացառապես դատական կարգով:

7. Այն վայրերում, ուր հայ ազգաբնակությունը կազմում է այդ վայրի բնակիչ­ների ոչ պակաս քան15 տոկոսը (քաղաքներում, գավառներում, թեմերում, գյու­ղերում) հայ լեզուն ճանաչվում է պետական լեզվի հետ իրավահավասար վար­չական (ադմինստրատիվ) հիմնարկություններում, ինքնավարության մարմիննե­րում, դատական ատյանների մեջ, հասարակական ժողովներում և պոստ- հե­ռագրական հարաբերությունների ժամանակ և այդ հիմնարկությունները, հաս­տատությունները, ատյանները և պաշտոնական անձինք հայերի հետ հարաբե­րություններ պահպանելու միջոցին, պարտավոր են ընդունել բանավոր և գրա­վոր հայտարարություններ, բացատրություններ և ամեն տեսակ թղթեր հայերեն լեզվով և պատասխանել ու տալ թղթերը, նույնպես հայերեն լեզվով:

8. Օրենսդրական հաստատությունների մեջ հայ լեզուն ճանաչվում է պետա­կանի հետ հավասար և կենտրոնական կառավարության բոլոր կարգադրություն­ները և համապետական օրենքները հրատարակվում են վրացերենի հետ միասին նաև հայերեն լեզվով: Հավասարապես հայերեն լեզվով են հրատարակվում վար­չական հիմնարկությունների և անձերի տեղական ինքնավարությունների բոլոր որոշումները, կարգադրությունները ներկա թեզիսների 7-րդ կետում հիշատակ­ված վայրերում:

9. Հայ լեզվի իրավունքները, որոնք հիշված են ներկա թեզիսների 6-րդ և 7-րդ կետերում, ապահովվում են հատուկ օրենքով:

10. Հայոց Ազգային Ինքնավարության իրավասության մեջ մտնում են.ա) Հայկական հաստատությունների և հայ անհատների ու խմբակների շահե­

րի և իրավունքների պաշտպանությունը, որոնք բխում են նրանց' հայ ազգությա­նը պատկանելուց:

բ) Ժողովրդական կրթության և ազգային կուլտուրայի զարգացման գործերի վարումը, նաև օգնություն հայ ազգաբնակությանը պարենավորման, գյուղատն­տեսական, առողջապահական և խնամատարական գործում:

11. Հայ ժողովրդական կրթության գործը ամբողջությամբ հանձնվում է Հայոց Ազգային Ինքնավարությանը. դպրոցներում դասավանդությունը տարվում է հայ­երեն լեզվով: Ստորին, միջնակարգ և բարձրագույն թե հանրակրթական և մաս­նագիտական դպրոցներում դասավանդելիք ծրագրերի որոշման և հաստատ­ման, ինչպես և նրանց կառավարելու գործը ամբողջությամբ անցնում է Ազգային Ինքնավարությանը: Բարձր, տարրական և միջնակարգ դպրոցներում վրաց լեզ­վի դասավանդությունը պարտադիր է:

12. Հայոց Ազգային Ինքնավարությանը տրամադրվում են միջոցներ ժողովր­դական կրթության և ազգային կուլտուրայի զարգացման համար' պետության և տեղական ինքնավարության մարմինների համապատասխան բյուջեներից, ազ­գաբնակության քանակի համեմատ:

71

13. Ազգային Ինքնավարությունն իրավունք ունի նշանակելու նաև հատուկ տուրքեր հայերի վրա, իր իրավասության շրջանի մեջ մտնող գործերի համար:

14. Մինիստրների խորհրդի նիստերում մասնակցում է մինսիտրի իրավունք­ներով Հյաոց Ազգային Խորհրդի ներկայացուցիչը, հայոց ինքնավարության գոր­ծերի վերաբերմամբ:

ՔԱՂԱՔԱՑԻՆԵՐԱզգային Խորհուրդը այս թեզերը համարում է այն նվազագույն իրավունքնե­

րը, որոնք պիտի ապահովեն Սահմանադիր ժողովի կողմից հայության Վրաստա- նի հատվածին' նրա ազգային կուլտուրական գործերը անարգել կերպով վարե­լու համար:

Մոտիկ ապագայում Վրաստանի Սահմանադիր ժողովը պետի քննության առ­նի սահմանադրական հատուկ հանձնաժողովի կողմից մշակված Վրաստանի սահմանադրությունը:

ՔԱՂԱՔԱՑԻՆԵՐԱզգային Խորհուրդը պիտի պահանջի, որ հայ դպրոցի և ազգային այլ գործ­

երի ինքնավարությունը ապահովված լինի հիմնական օրենքներում, Սահմանադ­րության մեջ:

Իր պահանջների ու դիմումների մեջ Խորհուրդը կարող է ու պիտի հենվի մի­այն ձեզ վրա: Արծարծեցեք այս թեզերը, որով և աջակցած կլինեք Ազգային Խոր­հրդին, ձեր իրավունքների պաշտպանության գործում:

Վրաստանի Հայոց Ազգային Խորհրդի նախագահ Բ.Թոփչյան Անդամ քարտուղար' Մ.Դարբինյան

ՀԱԱ, ֆ. 441, ց. 1, գ. 142, թ. 1: Տպագրական օրինակ:

72

ԽՈՐՀՐԴԱՅԻՆ ԻՇԽԱՆՈՒԹՅԱՆ ԱՄՐԱՊՆԴՈՒՄՆ ԱԼԵՔՍԱՆԴՐԱՊՈԼԻ ԳԱՎԱՌՈՒՄ (1921թ. ԱՊՐԻԼ - ԴԵԿՏԵՄԲԵՐ)

Հայաստանում խորհրդային կարգերի հաստատումը իրականացվում էր իշ­խանության նշանակովի մարմինների' հեղկոմների միջոցով: Խորհրդային իշխա­նության հաստատման գործընթացը կազմակերպում ու ղեկավարում էր ՀԿ/բ/Կ Կենտկոմը, որի հետ միաժամանակ ձևավորվում են գավառային ու շրջանային (գավառակային) կազմակերպություններ: Ալեքսանդրապոլի գավառում հեղկոմ ստեղծվել էր դեռևս 1920թ նոյեմբերին' թուրքերի կողմից գավառը գրավելուց հետո: Ստեղծված հեղկոմը համագործակցելով թուրքերի հետ, հույս ուներ մի կողմից թուլացնել թուրքական ռազմակալման ռեժիմը, մյուս կողմից ամրապն- դել խորհրդային իշխանությունը: Սակայն այդ համագործակցությունը ավելի շուտ վարկաբեկում է խորհրդային իշխանությունը և հեղկոմը ստիպված է լինում 1921թ. հունվարի 25-ին վայր դնել իր լիազորությունները: Դրանից հետո գավա­ռում կուսակցության քաղաքականությունը իրականացնում է Գավկոմը, որը ստեղծվել էր 1921թ. հունվարի սկզբին':

Թուրքերի հեռանալուց հետո 1921թ. մայիսի 23-ին կազմակերպվում է Ալեք­սանդրապոլի գավհեղկոմը Ս.Մանուցյանի նախագահությամբ: ՉՆայած որ գյու­ղական, գավառակային և գավառական հեղափոխական կոմիտեների կազմակե­րպման մասին ՀՍԽՀ ժողկոմխորհի դեկրետով հստակ մատնանշվում էր հեղկոմ­ների գործառույթները, այնուամենայնիվ կուսակցական մարմիններն հաճախ իր­ենց վրա էին վերցնում նաև հեղկոմների գործառույթները: Կուսակցության քա­ղաքականությունից բնակչության մեջ դժգոհություններ առաջանալու դեպքում մեղադրվում էին իշխանության մարմինները, որոնք իբր ճիշտ չէին հասկացել կուսակցության քաղաքականությունը: Իսկ խորհրդային իշխանության հաստ­ատման առաջին ամիսներին ներքին կյանքում կուսակցության իրականացրած ռազմական կոմունիզմի քաղաքականությունը չէր կարող չառաջացնել թուրքերի կողմից թալանված Ալեքսանդրապոլի գավառի բնակչության դժգոհությունը: Բն­ակչության վերջին ունեցվածքը բռնագրավվում է կարմիր բանակին կերակրելու համար: Բռնագրավումները կրում էին անկանոն և զանգվածային բնույթ: Դրան­ցով զբաղվում էին թե հեղկոմը, թե գավկոմը և թե զինկոմը: Բնակչությանը բռն­ագրավումներից չի ապահովում նաև անցումը նոր տնտեսական քաղաքականու­թյան, որի հիմքում դրված էր պարենհարկը: Կառավարությունը մի կողմից հաս­կանալով, որ բռնությունների քաղաքականությունը վնասում է գյուղացու տնտ­եսությունը, անցնում է պարենհարկի, մյուս կողմից ցուցակագրելով գյուղացու ամբողջ ունեցվածքը, շարունակում էր բռնագրավումները: Պարենտուրքի հիմ­նական սկզբունք էր համարվում դասակարգային սկզբունքը, որի կենսագործու­մը սրում է իրավիճակը գավառում: Բնակչության շրջանում, լուրեր են տարած­վում խորհրդային իշխանության ժամանակավոր լինելու մասին: Բնակչության մեծամամասնությունը, հատկապես գաղթականության վերաբերմունքը խորհր­դային իշխանության նկատմամբ դառնում է թշնամական: Ալեքսանդրապոլի գա­վառային կոմիտեն ստիպված է լինում դիմելու ազգաբնակչությանը' հորդորելով հանգստության և խաղաղության: Քաղաքական աշխատանքներ են կատարվում կուսակցության և խորհրդային իշխանության հեղինակությունը բարձրացնելու ուղղությամբ: Հեղկոմները, կուսակցական կազմակերպությունների ղեկավարմա- մբ, միաժամանակ նախապատրաստում են խորհուրդների ընտրությունները: Կուսակցությունը պարբերաբար անցկացնում է կուսակցականների զտում, և մեծ մասամբ խորհրդային իշխանության մարմիններում աշխատող մտավորա­կանները հեռացվում են կուսակցությունից: Բազմաթիվ անմեղ մարդիկ հալա­ծանքների և բռնությունների են ենթարկվում: Մինչև 1921 թվականի վերջերը անցկացված միջոցառումների շնորհիվ ապահովվում է կոմունիստական կուսակ­ցության «հաղթանակն» առաջիկա ընտրություններում:

73

Սույն հրապարակումը ներկայացնում է Ալեքսանդրապոլի գավառում խորհ­րդային իշխանության հաստատաման և ամրապնդման ծանր շրջանը: Գավկոմի և հեղկոմի միջև եղած հակասությունների, իրականացրած բռնագրավումների, հեղկոմի և գավկոմի կոչեր, շրջաբերականներ, հրամաններ, Ալեքսանդրապոլի կազմակերպության անցկացրած կոնֆերանսի նյութեր: Հավաքածուի փաստաթ­ղթերը հրապարակվում են առաջին անգամ և նպատակ ունեն հարստացնել ներ­կայացվող հարցի աղբյուրագիտական բացը: Հավաքածուում տեղ գտած փաս­տաթղթերը հայտնաբեր ենք Հայաստանի ազգային արխիվի տարբեր ֆոնդերից: Հավաքածուն կազմված է պատմական փատաթղթերի հրապարակման գործող կանոնների համապատասխան:

Կարինե Ալեքսանյանպատմական գիտությունների

թեկնածու

N 1ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ԿՈՄՈՒՆԻՍՏԱԿԱՆ ԿՈՒՍԱԿՑՈՒԹՅԱՆ ԱԼԵՔՍԱՆԴՐԱՊՈԼԻ

ԱՌԱՋԻՆ ԿՈՆՖԵՐԱՆՍԻ ԿՈՉՆ ՈՒՂՂՎԱԾ ԲԱՆՎՈՐՆԵՐԻՆ ԵՎ ԳՅՈՒՂԱՑՒՆԵՐԻՆ

7 ապրիլի 1921թ.Ալեքսանդրապոլ

Հայաստանի աղքատ, տնանկ և քայքայւած գիւղացիութիւնը և ընչազուրկ, քաղցած բանւորությունը, որ մի քանի ամիս առաջ ազատւել էր կապիտալի և նրա վարձկանների լծից, - դաշնակների անպատասխանատու խմբապետների, ավազակ մաուզերիստների և նման ոճրագործների ձեռքով նորից դարձաւ քա- ւութեան նոխազ, կրկին նետւեց պատերազմի դաշտ- այս անգամ քաղաքացիա­կան պատերազմի դաշտը, մի ավելորդ անգամ քայքայւեց տնտեսութիւնը նաև այն շրջանի, որ մինչև օրս բարեբախտաբար պատերազմի վայր չէր դարձել վեր­ջին արիւնոտ տարիների ընթացքում և դաշնակների կոյր, ապիկար գործելակեր­պի հետևանքով աւերւեցին քաղաքները, կործանւեցին գիղերը, փչացան արտե­րը, անմեղօրեն ընկան շատ ու շատ, դեռ կեանքի ընդունակ երիտասարդ կեան- քեր, որոնց պակասը աւելի քան երբէք մենք զգում ենք այժմ:

Ընկերներ, ինչպես յայտնի է, Երևանում կազմւեց «Հայաստանի փրկութեան կոմիտէ», որը փրկելու էր Հայաստանը իր բանւոր և գիւղացուց, փրկելու էր երկի­րը ժողովրդի ազգաբնակութեան երկաթէ կամքից և ցանկութիւններից: Այո, նա մասամբ կարողացաւ իրագործել իր ծրագիրը- ոչնչացնելով բանւոր գիւղացիու- թեան շահերը պաշտպանող անթիւ, անհամար թանկագին կեանքեր, և ինքը փր- կւեց, փախաւ, թողնելով Հայաստանը:

Անցեալ շաբաթ օրը, ապրիլի 2-ին, երեկոյեան ժամը 6-ին, Խորհրդային Ֆեդե­րացիայի Կարմիր բանակը մտաւ Երեւան:

Եւ այժմ Երևանը, էջմիածինը, Աշտարակը, Ղամարլուն, Ախտան' իրենց շրջան­ներով կրկին խորհրդային իշխանութեան ձեռքին են, և կարմիր աշխատանքի դրօշակը նորից բարձրացաւ այնտեղ' այլևս վար չիջնելու համար:

Այս վերջին օրերիս, քաղաքացիական կռւի ընթացքում, Հայաստանի գիւղա­ցիութիւնը պարզօրեն ցոյց տւեց իր վերաբերմունքը դէպի դաշնակները, նրանց վռնդելով նաև մնացած գիւղերից: Իբրև փաստ, կարելի է թւել զօնայի մի շարք գիւղեր, որտեղից դաշնակ հերոսները հազիվ են փախել մեր իսկ գիւղացիների վրէժխնդրութիւնից:

Ընկերներ: Հայաստանը նորէն կարմիր է' համաձայն նրա բանւորի և գիւղացու կամքի, և աշխատավորութիւնը փրկւել է «Փրկութեան կօմիտէների» կործանիչ

*

Խոսքը 1920թ. թուրք-հայկական պատերազմից հետո թուրքական և հայկական զորքերի միջև ստեղծված չեզոք գոտու մասին է -Կ.Ա.:

74

ճիրաններից: Ալեքսանդրապոլի բանւորութիւնն ու նրա շրջանի գիւղացիութիւնն այսօր ապրում են մեծ, պատմական օրեր: Հայաստանը կարմիր է, խորհրդային և չի անցնի մի քանի օր, երբ կը կարմրի նաև Ալեքսանդրապոլը:

Այսպիսի մի լուրջ վայրկեանին սկսել է իր աշխատանքները Հայաստանի ԿոմունիստականԿուսակցութեան Ալեք[սանդրա]պօլի առաջին կոնֆերանսը: Վերջինս լինելով բանւորութեան և գիւղացիութեան շահերի արտահայտողը,

նրա դիկտատուրայի պաշտպանը, նրա կամքը կատարողը և պաշտօնական աղ- բիւրներից հաստատապես տեղեակ լինելով Ալեք[սանդրա]պօլից դուրս վերջին նշանակալից և պատմական օրերում կատարւած քաղաքական բոլոր անց ու դարձին, - կոչ է անում քաղաքի և շրջանի բոլոր բանւորներին, համայն գիւղաց- իութեանը' չհավատալ փախստական հատ ու կտոր բախտախնդիրների տարա­ծած պրովակացիոն, ֆանտաստիկ լուրերին:

Ընկեր գիւղացիներ, կոմունիստական կուսակցութեան Ալեք[սանդրա ]պօլի առաջին կոնֆերանսը, որ ձեր ծոցից է առաջացել, ձեր ներկայացուցիչների խոր­հուրդն է, վճռել է դիմել ամեն մի կտրուկ և վճռական միջոցի, վերացնելու իւրա- քանչիւր արգելք և ստեղծելու ապահովութիւն, որպէսզի աշխատաւոր գիւղացին օր առաջ կարողանայ առանց վախի դուրս գալ դաշտ և անցնել իր գարնանային աշխատանքներին:

ՀԿԿ Ալեք[սանդրա]պօլի առաջին կոնֆերանս

Ֆ. 3, ց. 1, գ. 3, թ. 14: Տպագիր օրինակ:

N 2ՔԱՎԹԱՌԼՈՒ ԳԱՎԱՌԱԿԱՅԻՆ ՀԵՂԿՈՄԻ ԶԵԿՈՒՑՈՒՄԸ ԱԼԵՔՍԱՆԴՐԱՊՈԼԻ

ԳԱՎԱՌԱՅԻՆ ՀԵՂԿՈՄԻ ՆԵՐՔԻՆ Գ Ո ՐՇ Ե ՐԻ ՎԱՐԻՉ Հ.ԱՄԱՏՈՒՆՈՒՆ Խ ՈՐՀՐԴԱՅԻՆ ԻՇԽԱՆՈՒԹՅԱՆ ԱՄՐԱՊՆԴՄԱՆ ՀԱՄԱՐ ԿԱՏԱՐՎՈՂ

ԱՇԽԱՏԱՆՔՆԵՐԻ ՎԵՐԱԲԵՐՅԱԼ29 ապրիլի 1921թ.

Քավթառլի

Во всех селениях 2-ого участка организованы сельские ревкомы из 3-х лиц, в сл. Кафтарлы из пяти лиц.

В настояшее время главное внимание учревкома обрашена наорганиза- цию сельских коммун и изыскание средств на производство посеяев, о чем будет сообщено подробно.

Постепенно налаживается работа по укреплению советской власти. Бо­рьба против анархии ведется с наприжененным усилием, но явление по вине некоторых товаришей не ликвидируется; из Александраполя прибы­вают товариши и самочинно разоруживают население: несмотря на то, что по Вашему распоряжению разоружение должно быть прекращена, тов. Агаси Тер- М овсесянем разоружено селение Малый- Беканд.

П рош у распорядиться, чтобы товарищи, которые будут командированы II участок непременно заехали бы в участком и с его ведома начали-бы работу, иначе состоится дуализм, дискредитирующий советскую власть. Примеров много.

В с. Томардаш тов. Кракезовим, мною и сельским ревкомом было раз­решено раздавать хозяевам пщеницу, оставшуюся в селе. П о приведение этого решения в исполнени в это селе явился товарищ Агаси и приказал в 24 часа вернуть разданную пщ енищ у якобы для коммуны. Должен сооб- шить, что постановление о раздаче пщеницы хозяевам было поставлено еще во время пребывания здесь турок, когда этот район работал самостоя­тельно.

75

В настояшее время Арихвалинскии ревком ликвидировали. В состав но­вого Кафтарлинского учревкома вошли еще товарищи: Габриел и Алексан Кужикянцы, на которых прош у выслать мандаты.

Будучи в Александраполе, я вам передал, что для замена имеются мили­ционеры до 50 верховых.

Товарищ Агаси в Арихвалах собрал всех милиционеров и без ведома учревкома выехал 4 участок, я остался без милиционеров и нужден был вооружить 10 человек из местных крестьян, которых согласили.

Вашему распоряжению, представил в распоряжение товарища Саакяна. У меня нет штата милиционеров, жду их прибития, чтобы выяснить общее количество миллиционеров. Арихвалинский ревком относительно милици­онеров мне сведения не давал. П рош у разрешить мне иметь 30 милицио­неров для 4-ых постов. Села района расположены в диаметре 40 верст. В районе нейтральной зоны было много злоупотреблении, для выяснения и привлечения виновных к отвественности необходима Комиссия.

П рош у также указания относительно национализации мельниц, сооб­щаю, что часть мельниц 2 участка давно национализирована и действует по распоряжению учревкома.

Подлинное за надлежащими подписями.

Ֆ. 144, ց. 3, գ. 37, թ. 5: Վավերացված պատճեն: Մեքենագիր:

N 3Հ.ԱՓԻՆՅԱՆԻ ԽՆԴՐԱՆՔԸ ԱԼԵՔՍԱՆԴՐԱՊՈԼԻ ԳԱՎԱՌԱՅԻՆ ՀԵՂԿՈՄԻՆ

ԻՐ ՏՊԱՐԱՆԻ ԹՈՒՂԹԸ ԲՌՆԱԳՐԱՎԵԼՈՒ ՎԵՐԱԲԵՐՅԱԼ

4 մայիսի 1921թ.Ալեքսանդրապոլ

Իմ թղթերի վերաբերմամբ Յեղկոմի արած որոշումը միանգամայն զրկում է ինձ հնարաւորութիւնից վերականգնելու աւերված տպարանը և հրատարակելու «Շիրակ» օրացոյցները: Ես նիւթապես լիովին քայքայւած եմ, ապրում եմ պարտ­քով: Հետևաբար անկարող եմ իմ սեփական միջոցներով պեղել տպարանի շեն­քը, ջարդված մեքենաները նորոգել, տառեր գնել և այլն, ուստի խնդրում եմ փո­խել Յեղկոմի արած որոշումը և հնարաւորութիւն տալ ինձ այժմ ձեռնարկելու տպարանի վերականգնման գործին, ապա և ձեռնարկել օրացոյցների հրատա- րակութիւնը:

Ցուցակագրւած թղթերի այն մասը, որ կարելի է գործադրել պետական կար­իքների համար խնդրում եմ գնահատել և արժեքը այժմ ինձ վճարել, իսկ մնացա­ծը թողնել ինձ մոտ օրացոյցների հրատարակութեան համար. ստացւած դրամը պետք է գործադրեմ իմ տպարանի կարգաւորման համար:

Օրացոյցների հրատարակութեան համար յատկացրած թուղթը ինձ մօտ պա­հելու գլխաւոր նպատակը այն է, որ իր ժամանակին կարողանամ իմ ձեռքի տակ թուղթ ունենալ և ձեռնարկել տպագրութեան: Իմ մօտից տանելով, կարող է ուրիշ պետքերի համար գործածւել և ես կմնամ առանց թղթի: Ամենայն խնամքով պա­հել եմ յիշեալ թղթերը, հատկապես օրացոյցների համար և եթե հրատարակութե- ան գործը իմ սրտին այդքան մօտ չլիներ, ես ևս ուրիշների նման կարող էի ամե­նաբարձր գնով տաճիկներին վաճառել թուղթը, այդ չեմ արել նախ սկզբունքով, ապա և իմ հրատարակութեան համար:

Խնդրում եմ նաև ինձ թողնել երկու նոմերատորները, որոնցից մեկը բոլորո­վին չի գործում, իսկ միւսը փոքրիկ վերանորոգման կարիք ունի, քանի որ վերա­կանգնելու եմ տպարանը, իսկ տպարանը առանց նոմերատորի չի կարող լինել, մանավանդ պետական տպարանները այդ մեքենայի կարիք չունեն:

76

Յուսով եմ Յեղկոմը ի նկատի ունենալով իմ տածածս սերը դեպի այդ կուլ­տուրական ձեռնարկութիւնը, լիովին կհասկանայ ներկայումս իմ հոգեկան վիճա­կը, ինձ թևաթափ չի անի:

Յ.Ափինեան

Ֆ. 144, ց. 3, գ. 26, թ. 67: Ինքնագիր:

N 4ԱԼԵՔՍԱՆԴՐԱՊՈԼԻ ԳԱՎԱՌԱՅԻՆ ՀԵՂԿՈՄԻ ՆԵՐՔԻՆ Գ Ո ՐԾ ԵՐԻ ՎԱՐԻՉՀ.ԱՄԱՏՈՒՆՈՒ ՀԱՅՏԱՐԱՐՈՒԹՅՈՒՆԸ ԲՌՆԱԳՐԱՎՈՒՄՆԵՐՆ ԱՐԳԵԼԵԼՈՒ

ՎԵՐԱԲԵՐՅԱԼ6 մայիսի 1921թ.Ալեքսանդրապոլ

Հայյեղկոմի ս.թ. ապրիլի 21-ի որոշման համաձայն արգելւում են ամեն տեսակ բռնագրաւումներ և խուզարկութիւններ' թաքնւած ապրանքներ, մթերքներ, ազ- նիւ մետաղներ և այլն գտնելու նպատակով, այլ և բնակարանների իւրացման առանց յատուկ օրդերի լիազօրւած մարմինների:

Առաջարկում եմ միլիցիայի պետին և Գավյեղկոմների Նախագահներին, իր­ենց իսկ անձնական պատասխանատւութեամբ, անմիջապէս դադարեցնել ան­պատասխանատու անձնաւորութիւնների ինքնակամ և ապօրինի գործունէութ- իւնը և խիստ հսկել, ուղղութիւն ունենալ սոյն շրջաբերականի իրագործմանը:

Իսկ մինչև այս տեղի ունեցած բոլոր խուզարկութիւնների և բռնագրաւումների մասին խիստ քննութիւն կատարելուց յետոյ շուտափոյթ իրազեկ անել ինձ:

Ալեք[սանդրա]պօլի շրջանայինՅեղկոմի ներքին գործոց վարիչ Հ.Ամատունի

Ֆ. 144, ց. 3, գ. 96, թ. 8: Տպագիր օրինակ:

N 5ՀՍԽՀ ՀԵՂԿՈՄԻ ՆԱԽԱԳԱՀ Ա.ՄՅԱՍՆԻԿՅԱՆԻ ՇՐՋԱԲԵՐԱԿԱՆԸ

ԱԼԵՔՍԱՆԴՐԱՊՈԼԻ ԳԱՎԱՌԱՅԻՆ ՀԵՂԿՈՄԻՆ ԶԳՈՒՅՇ ՔԱՂԱՔԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ ԻՐԱԿԱՆԱՑՆԵԼՈՒ ՎԵՐԱԲԵՐՅԱԼ

[մայիս, 1921թ.] Երևան

В развитие циркулярной телеграммы N 668, сообшаю, что необходимо местах разяснить смысль осторожной политики, которая заключается в установлении нормального взаимоотношения между советвластью и насе­лением, подавляюшим большинством состояших из трудяшихся и мелкой буржуазии. Политика эта диктуется моментом прекрашения гражданской войны и особенностями страны. Н о это отнюдь не означает, что советвла- сть слаба и что в стране не должно быть твердой власти. Напротив, та-же политика диктует нам твердость наших действиях. Умелое и гибкое отно­шение к населению, сильные и закаленные органы власти, крепкая дисци- плиннированная армия, предусмотрительность полная, готовность к неож ­иданностям этого не должен ожидать ни один работник.

Предармревкома М ясников (Мартуни)Наркомвнутдел Макинцян

Ֆ. 3, ց.1, գ.18, թ. 1: Վավերացված պատճեն: Մեքենագիր:

77

N 6ՀՍԽ Հ ՀԵՂԿՈՄԻ ՆԱԽԱԳԱՀ Ա.ՄՅԱՍՆԻԿՅԱՆԻ ՇՐՋԱԲԵՐԱԿԱՆՆ

ԳԱՎԱՌԱՅԻՆ ՀԵՂԿՈՄՆԵՐԻՆ ԲՌՆԱԳՐԱՎՈՒՄՆԵՐԸ ԴԱԴԱՐԵՑՆԵԼՈՒՎԵՐԱԲԵՐՅԱԼ

[մայիս, 1921թ.] Երևան

Поступаю т сведения происходящих конфликтов между населением и организ[ящиями] власти о реквизициях на местах нужна сугубая осторож ­ность по отношению к крестянству, вообше населению. Впредь, таковых распоряжений Армревкома, необходимо прекратить реквизиции, обыски, уплотнения и т.п. у крестьянства, городского мещанства, трудяшихся, сле­дует строго придерживаться проднологов и методов убеждения. Прош у это разяснить всем без исключения местным органам власти.

Предармревкома М ясников

Ֆ. 3, ց. 1, գ. 18, թ. 3: Վավերացված պատճեն: Մեքենագիր:

N 7ԱԼԵՔՍԱՆԴՐԱՊՈԼԻ ԳԱՎԱՌԱՅԻՆ ՀԵՂԿՈՄԻ ՆԱԽԱԳԱՀ

Ս.ՄԱՆՈՒՑՅԱՆԻ ՀՐԱՄԱՆԸ ԱԼԵՔՍԱՆԴՐԱՊՈԼՈՒՄ ՄԱՆՐ ԱՌԵՎՏՈՒՐԸ ԱԶԱՏ ՀԱՅՏԱՐԱՐԵԼՈՒ ՄԱՍԻՆ

3 հունիսի 1921թ.Ալեքսանդրապոլ

Այսու յայտնում է ի գիտութիւն ամենեքեան հետևեալը.1) Մանր առևտուրը Ալեք-պօլի գաւառում յայտարարւում է ազատ: Ամեն տե­

սակի ապրանքները ազատ են բռնագրաւումներից:2) Մանր տնտեսութիւնը պետք է զարգանայ անհատական նախաձեռնութեան

շրջանում: Խորհրդային օրգանները ձեռնամուխ չեն լինում նրանց ներքին կեան- քի մեջ:

3) Բնակարանների բռնագրաւումները տեղի են ունենում կամ Յեղկոմի և կամ Ներքին Գործոց Բաժնի օրդերներով: Բնակարանիային Բաժինը միայն գործադիր մարմին է:

4) Խստիւ արգելւում է որևէ իրեր, գործիքներ և մթերքներ փոխադրելու Հայա­ստանի սահմաններից դուրս:

5) Ժամանակաւորոպէս դադարեցնել Հայաստանի սահմաններից հեռացող­ներին անցագրեր տալ

6) Հին Յեղկոմի գործերը քննելու համար կազմւում է քննիչ յանձնաժողով: Քաղաքացիները իրենց պահանջները պետք է ներկայացնեն մինչև ամսոյս 15-ը:

Ալեքսանդրապոլի գաւառայինյեղափոխական կոմիտէի նախագահ Ս.Մանուցեան

Ֆ. 144, ց. 3, գ. 8, թ.13: Տպագիր օրինակ:

N 8ՔՐԴԻՓԱՄԲ ԳՅՈՒՂԻ ՀԵՂԿՈՄԻ ՆԵՐԿԱՅԱՑՈՒՑԻՉՆԵՐԻ ԽՆԴԻՐՆ ՈՒՂՂՎԱՇԱԼԵՔՍԱՆԴՐԱՊՈԼԻ 2-ՐԴ ԳԱՎԱՌԱՄԱՍԻ ՇՐՋԱՆԱՅԻՆ ՀԵՂԿՈՄԻՆ ԳՅՈՒՂԸ

ՀԱՐԿԵՐԻՑ ԱԶԱՏԵԼՈՒ ՎԵՐԱԲԵՐՅԱԼ4 հունիսի 1921թ.Ալեքսանդրապոլ

Յայտնում ենք Ձեզ ի գիտութիւն, որ մեր գիւղ Փամփը 1918 թվից բոլորովին թալանւեց թուրքերի կողմից և տղամարդկանց շատերին կոտորեցին, յետոյ թուր­

78

քերը յետ քաշւեցին, մեր գիւղը մնաց հայերի և թուրքերի մեջտեղը, որ ամեն կող­մից թալանի և աւերածութեան ենթարկւեց մինչև վերջի անասունը և տնային իրերը:

Թուրքերի հեռանալուց յետոյ աշխատող ձեռքերի պակասութեան պատճառով դեռ չէինք կարողացել մեր քանդված տնտեսութիւնը, որ վրայ հասաւ վերջին մեր գաղթը 1920 թւին նոյէմբերին: Անցեալ դեպքերից սարսափած ոչ մի բանի ուշա- դրութիւն չը դարձուցինք, հազիւ փախանք գլուխներս ազատելու համար, որովհ­ետև մեր գիւղը գտնւում է շոսեի ճանապարհի վրայ: Գալող գաղթականութիւնը գիւղի վրայով անցնէլիս թալանեց ինչքան որ ուզեց: Վերադարձանք գիւղ, տեսա­նք դարձեալ թալանւած և մեր տնտեսութիւնն աւերւած: Սկսէցինք աշխատել, հա- ւաքել ինչ որ մնացել է և հազիւ մի քիչմ շունչ քաշէցինք, մտածում էինք մեր աշ­խատանքի և առօրեա հոգսերի վրայ, որ վրա հասաւ փետրվարեան դաշնակցա­կանների կռիւը, որը տևեց մօտ մեկ ու կես ամիս, այդ ժամանակւա ընթացքում 500-ից աւելի դաշնակցական զօրքերը մեր հաշւով ապրեցին:

Յետոյ եկավ կարմիր բանակը, մեզնից վերցրեց բոլոր լծկանները և սայլերը, բեգար ուղարկվեց, որից շատերը կորան, խոտ, դարման բոլորովին չը թողին: 15 հատ մալ, 30 հատ ոչխար տարան, ստացական տվին, 20-ից աւել մալ, 50-60 հատ ոչխար առանց ստացական տալու տարան, տարան ալիւր, հաց և այլ մթեր­քները հաշւել չենք կարող: Այսքան դէպքերը աչքի առաջ ունենալով, խնդրում ենք, որ մեր գիւղից այլևս չը պահանջեք մսացու և խոտ, որ բոլորովին չունենք և նույնիսկ մենք զուրկ ենք օրապահիկ ապրուստից և գիւղատնտեսական ամեն- աանհրաժեշտ գործիքներից: Մեր գիւղը' Քրդի Փամփը առաջ 50 տնից էր բաղ­կացած, հիմա մնացել է 30-38 տուն, որոնցից շատերը առանց տղամարդի, 4-5 տուն կա գիւղում, որ ապրում են, մնացածները բոլորը ծայրահեղ չքաւորութեան մեջ են:

Խնդրում ենք, որ ուշադրութիւն դարձնեք մեր խնդիրքին և մեր գիւղը ազա­տած կլինեք բոլորովին կործանումից: Առանց այն էլ մենք ենթակայ ենք ճամբոր­դների մշտական ճնշումներին, որովհետև մեր գյուղը թե շոսի ճանապարհի վրայ է և երկու կողմից թե Ապարանի և թե բանակի ճամփորդների համար միակ իջեւա- նատեղն է:

Մեր գիւղը բոլորովին զրկւել է մանր մալից և ոչխարից, գրեթէ սերմից կտրւել է և աճելու հնարք չկայ,առանց հարեւան գիւղերին դիմելու:

Քրդի Փամբի ՀեղկոմներՍաֆո Հուսեյով Կարաման Հասոյով Խուդո Ահմադով

Ֆ. 144, ց. 3, գ. 26, թ. 69: Բնագիր:Ձեռագիր:

N 9ԱԼԵՔՍԱՆԴՐԱՊՈԼԻ ԲՆԱԿԻՉ ԱՍՏՂԻԿ ԼԻՍԻՑՅԱՆԻ ԽՆԴԻՐՆ

ՇՐՋԱՆԱՅԻՆ ՀԵՂԿՈՄԻ ՆԵՐՔԻՆ Գ Ո ՐԾ ԵՐԻ ԿՈՄԻՍԱՐ Հ.ԱՄԱՏՈՒՆՈՒՆ ԻՐԵՆԻՑ ԲՌՆԱԳՐԱՎԱԾ ԻՐԵՐԸ ՎԵՐԱԴԱՐՁՆԵԼՈՒ ՎԵՐԱԲԵՐՅԱԼ

8 հունիսի 1921թ.Ալեքսանդրապոլ

Անցեալ նոյեմբերին, երբ տաճիկները գրավեցին Ալեք[սանդրա]պօլը և տեղա­կան իշխանությիւնը յայտարարվեց խորհրդային, կառավարութիւնը ինձ ձերբա­կալեց որպես Լիսիցյեանի կնոջ և բնակարանս ամբողջ կահ-կարասիներով գրա- ւեցին: Այդ բնակարանում ապրում էինք մենք' Լիսիցյաններս և իմ մայրս իր երկու որդիներով, այնպես որ գրաւած կահ-կարասիների մի մասն էլ նրանցն է:

Այժմ, հիմնվելով կառավարութեան հայտարարութեան վրայ, որ մասնավոր մանր սեփականութիւնները չէին բռնագրավելու, խնդրում եմ Ձեր կարգադրութ-

79

իւնը և իմ մորս կահ-կարասիները վերադարձնելու մասին: Յայտնում եմ, որ գրա- ւողները եղել են ընկ. ընկ. Ավօ Ղազարեան, Սուրեն Արշակունի և Գողթունի, և այսօր բոլոր իրերը գտնւում են գաւառային կոմիետէի տրամադրութեան տակ: Խնդրում եմ վերադարձնել իրերս, որովհետև ոչինչ չունեմ և նորը գնելու միջոց­ներից զուրկ եմ:

Կարևոր եմ համարում շեշտել առանձնապես, որ դաշնամուրը ծառայում էր ինձ ոչ որպես շքեղութիւն, այլ երեխաներս նվագել էին սովորում, որոնք այժմ զրկւած էին դրանից: Ներփակ ներկայացնում եմ գրաւած իրերի ցուցակը:

Ա.Լիսիցեան

Ֆ. 144, ց. 3, գ. 12, թ. 47: Ինքնագիր:

N 10ԱԼԵՔՍԱՆԴՐԱՊՈԼԻ ԳԱՎԱՌԻ ՀԵՂԿՈՄԻ ՆԱԽԱԳԱՀ Ս.ՄԱՆՈՒՑՅԱՆԻ

ՀՐԱՄԱՆԸ ԱԼԵՔՍԱՆԴՐԱՊՈԼՈՒՄ ԽՈՐՀՐԴԱՅԻՆ ԻՇԽԱՆՈՒԹՅԱՆ ՄԱՐՄԻՆՆԵՐԻ ՎԵՐԱԲԵՐՅԱԼ ՍՈԻՏ ԼՈՒՐԵՐ ՏԱՐԱԾՈՂՆԵՐԻՆ

ՊԱՏԺԵԼՈՒ ՄԱՍԻՆ27 հուլիսի 1921թ.

Ալեքսանդրապոլ

Վերջերս հասարակութեան որոշ խաւերում հակայեղափոխական տարրերը ստահոդ լուրեր են տարածում Խորհրդային պատասխանատու պաշտոնեաների, հիմնարկութիւնների և կազմակերպութիւնների շուրջը:

Լուրեր տարածողները այն տականքներն են, որոնք իրենց դատարկապորտ կեանքում միակ արհեստը դարձրել են պրովակացիան, կեանքի մեջ կիրառելով փղի և քոթոթի առակը:

Այդպիսիները մեր կենաքի պալարներն են, աւելորդ ձրիակերները, որոնց պետք է հիմնովին արմատախիլ անել մեր միջից:

Դրանց նպատակն է մասսայի աչքերում նսեմացնել Խորհրդային օրգանները, նրանց ղեկավարներին ճիշտ այնպէս, ինչպէս ամեն հակայեղափոխական ջա­նում է այդ կեղտոտ զենքով պայքարել Բանւորա-գիւղացիական իշխանութեան դեմ:

Նմաններին իրենց արդար հատուցումը տալու գործում մենք բաւական փորձ ունենք:

Հրահանգւում է Արտակարգ Յանձնաժողովին ամենաուշիմ կերպով հսկել և նմաններին ձերբակալելով ենթարկել ամենախիստ պատժի:

Նախյեղկոմ Ս.ՄանուցեանՔարտուղար Աւօ Ղազարեան

Ֆ. 144, ց. 3, գ. 148, թ. 97: Տպագիր օրինակ:

N 11ԶԵԿՈՒՑԱԳԻՐ ՈՒՂՂՎԱԾ ԱԼԵՔՍԱՆԴՐԱՊՈԼԻ ԳԱՎԱՌԻ ԱՐՏԱԿԱՐԳ ՀԱՆՁՆԱԺՈՂՈՎԻՆ ԵՐԿՐՈՐԴ ԳԱՎԱՌԱՄԱՍՈՒՄ ՏԻՐՈՂ ԻՐԱՎԻՃԱԿԻ

ՄԱՍԻՆ31 օգոստոսի 1921թ.

Քավթառլի

За время с 19 по 31 августа с.г. обездив некоторыя села своего района, я по личным наблюдениям и по некоторым сведениям получаемым мною из достоверных источников, мог установить следующее в отношени поли­тического положения ввереного мне района.

В сел. Согутлы политическое положение весьма печальное. Отрицатель­

80

ное отношение населения к Советовласти. Здесь же находиться гражда­нин города Алекполя Балабек Геодакянц, который неизвестно, по каким то недоразумениям унаследовал от какого то князя 60 десятин земли и по­льзуется в настоящее время их урожаем. Этот же типус распространил в селе разные провакационные слухи- ужасные, что будьто: "американцы взяли под свою опеку Армению на 25 лет, а Россию на 10”. Затем Япония взяла всю Сибирь и наверное в скором времени очутится в самом Петрог­раде. "Положение русских ужасное, Алекполе ихь совершенно нет". "Зде­сь советские служащие не работают, а только пришли спасть свою голо­ву" и т.д. и т.д.. Санитарное состояние в селе ужасно плохое и по прежне­му, местным медицинским перрсоналом неоказывается никокой помощи. Экономическое положение удовлетворительное. Дезертиров масса. Вое­нком не принимает никаких мер. Тоже самое печальное явление замеча­ется и в сел. Адияман. Распространяются таже самые провакационные слухи, но кем, мною пока не установлено. Тоже самое отрицательное отн­ошение к Советвласти. Дезертирство здесь процветает: И з 17-ти военно­обязанных, дезерствуют 14. Здесь один из турецко- подданных армян, по- ссоровшись со своим агентом Костаном Агекянцем, угрожал его следую­щим словами: "Подождите еще пару дней, настанет наше время и тогда мы Вам покажем" (Имя последняго Овсеп а фамилия неизвестна).

Экономическое положение скудное. Больных нет. В селе Бабрлы бол­ьшинство населения составляют местные армяне, меншиство турецкопод- даные. Отрицательное отношение к Советвласти. Один из турецко-подан­ных армян- бывший хмбапет Айказ Мхитарянц, при ссоре местными го­ворил: "Повременитес еще два дня, пройдет ваше время и я вам покажу". Дезертиров здесь нет. Болезны не серезные, хотя несколько раньше были несколько случаев в больных тифом. Экономическое положение удовлет­ворительное. Село Казарабат. Большинство населения турецкоподданые армяне, отношение которых к Советвласти враждебное. Есть много дезе­ртиров. Болезни есть к серьезная, как то: малария и т.д. Экономическое положение довольно скудное. Сел. Агин. Население местные и турецко­подданые армяне. Весьма враждебное отношение турецкоподданых армян к Советвласти. Один из них Кярам Авдалян, выпустил арестованного из под стражи, которого арестовал Предсельревком село Агин О.Амбарцумян и угрожал его говоря" Пройдет скоро Ваше время и тогда посмотрим кто заплачает". Больших масса и болезни довольно серезная, как и трапичес- кая малария. Сельским ревком был несколько раз в Молла Геокча за док­тором, но тот ни разу не являся, говоря, что "Я некуда иду без лошадей". Есть также несколько дезертиров, которые определил на службу в желез­но-дорожную милицию. Экономическое положение удолетворительное. Здесь же помещаются пять человек красноармейцев.

Село Боздоган. Большинство населения местные армяне. Индеферент- ное отношение населения к Советвласти. Есть несколько дезертиров. Бол­езни не серезные. Экономическое положение удолетворительное. Село Ташхала. М енш енство населения составляют турецко-подданные армяне и Карсо беженцы. Удолетворительное отношение населения к Советвласти. Хотя больных нет в настоящее время, но когда случается неожиданно бол­езни и гражданинам приходитсв обрашаться в Молла- Гокча за медицинс­кого помощью, но те или не являются или просят за визит показания чека селькома. Дезертиры есть и довольно много. Экономическое положение скудно.. Все население Ташхала составляет приблизительно 205 домов из коих около 70 домов не имеют никаких посевов. Польное отсутствие вся­ких земледелческих орудии.

За секретаря Алгубчека Ковалевская

Ֆ. 3, ց. 1,գ. 16, թ. 19: Վավերացված պատճեն: Մեքենագիր:

81

ԱԼԵՔՍԱՆԴՐԱՊՈԼԻ ԳԱՎԱՌԱՅԻՆ ՀԵՂԿՈՄԻ ՆԱԽԱԳԱՀ Ա.ՇԱՀԳԵԼԴՅԱՆԻ ՀՐԱՄԱՆԸ ԳԱՎԱՌԱՅԻՆ ԵՎ ԳՅՈՒՂԱԿԱՆ ՀԵՂԿՈՄՆԵՐԻՆ ՊԱՐԵՆՏՈՒՐՔԻ

ԱՆՑՆԵԼՈՒ ՎԵՐԱԲԵՐՅԱԼ[սեպտեմբեր, 1921թ.]

Ալեքսանդրապոլ

Հայաստանի Խորհրդային հանրապետությունը իր բանւորներին, ծառայողնե­րին, պաշտօնյաներին, Կարմիր բանակայիններին, որբերին և գաղթականներին պահելու համար յայտարարել է պարենաւորման տուրքը: Տուրք է դրւած հացա­հատիկների, խաղողի, բրդի, մսի, մեղրի, իւղի և պանրի վրայ: Հաւաքած տուրքը կվերականգնի մեր քայքայւած տնտեսութիւնը, կըվերականգնի բանւորների և գյուղացիների հայրենիք դարձած Հայաստանը: Հավաքւեց տուրքը, խորհրդային իշխանութիւնը կամրանայ և կխորանայ, կսկսի իր մեծ խոշոր, շինարար աշխա­տանքը: Իսկ տուրքը կըհավաքւի այն ժամանակ, եթէ մենք լաւ հասկանանք տուրքի նշանակութիւնը ու գիւղացիներին էլ լաւ հասկացնենք այն: Լաւ պէտք է հասկացնենք գիւղացուն, որ նա տուրքը տալուց յետո ազատ կարող է տնօրինել իրեն մնացած աւելորդը, որ բացի պարենաւորման տուրքից ուրիշ տուրք նա չի վճարում, որ պետութիւնը վերցնելու է նրանից միմիայն ու միմիայն պարենտուր­քը: Այս լաւ պէտք է հասկանայ գիւղացին, որ նրա թշնամիները զանազան սուտ պրովակացիոն լուրերով նրա ուղեղը չըմթնեցնեն ու պղտոր ջրում ձուկ որսան: Հենց որ գիւղացուն կարողացանք հասկացնել պարենտուրքի էութիւնը, մենք ան­պայման կարող ենք ասել, որ աշխատանքի կէս մասը կատարել ենք:

Աշխատանքի երկրորդ կէսը կախված է մեր էներգիայից, մեր աշխատանքից: Օր ու գիշեր, անդադար մենք պետք է աշխատենք, մեր աշխատանքից է կախւած պարենտուրքի հաւաքման յաջողության երկրորդ կէսը: Ժողովրդի թշնամիները, կուլակները և անգիտակից գիւղացիները պիտի աշխատեն թաքցնել իրենց ցան­քսի ու բերքի չափը, իրենց փեթակների ու անասունների թիւը. ամենաանողոք կռիւ նրանց դեմ: Այդպիսինների տեղը բանտն է, այդպիսիների ամբողջ թաքցրա­ծը կըգրաււի: Սուտ տեղեկութիւններ տւողները պետութեան կողմից կյանձնվեն յեղափոխական դատի, որպես հակայեղափոխականներ: Պետութիւնը ավելի խի­ստ ու կտրուկ կլինի այն գիւղյեղկոմների և գիւղկոմիսարների անդամների հետ, որոնք չեն յայտնի ու կթաքցնեն այդ ժողովրդի թշնամիների, Խորհրդային Հա­յաստանի պարազիտների անունները:

Գաւառակային և գիւղյեղկոմները պատասխանատու են գիւղացիների տւած տեղեկութիւնների համար, նրանք ամեն աջակցութիւն պետք է ցոյց տան պարեն­տուրքը հաւաքող հրահանգիչներին, նրանք պատասխանատու են պարենտուր­քն հաւաքելու գործում:

Հայաստանի Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետութիւնը որոշել է հա- ւաքել պարենտուրքը, որը կըհաւաքւի անպայման: Որևէ զեղծում, որևէ թուլու- թիւն, որևէ սաբոտաժ այս հարցում պետութիւնը ամենախիստ միջոցներով ար­մատախիլ կանի: Մենք կանգ չենք առնի նույնիսկ գնդակահարութեան առաջ:

Դէպի աշխատանք-պարենտուրքի յաջող հաւաքելուց է կախւած մեր գոյութ- իւնը, մեր աշխատանքից է կախւած պարենտուրքի յաջող հաւաքումը:

Այս հրամանը փակցւում է բոլոր գիւղերի, քաղաքի ամենաաչքի ընկնող տե­ղերում, բոլոր գիւղյեղկոմների գրասենեակներում: Գաւառային, քաղաքային և գաւառակային միլիցիապետների անձնական պատասխանատվութեամբ:

Ալէքսանդրապոլի Գաւյեղկոմինախագահ Ա.Շահգելդյան

Ֆ. 144, ց. 3, գ. 27, թ. 50: Տպագիր օրինակ:

N 12

82

ԱԼԵՔՍԱՆԴՐԱՊՈԼԻ ԿՈՒՍԱԿՑԱԿԱՆ ԿՈՄԻՏԵԻ ԿՈՉՆ ՔԱՂԱՔԱՑԻՆԵՐԻՆ ՔԱՂԱՔՈՒՄ ՏԱՐԱԾՎԱԾ ԼՈՒՐԵՐԻՆ ՉՀԱՎԱՏԱԼՈՒ ՎԵՐԱԲԵՐՅԱԼ

[սեպտեմբեր, 1921թ.] Ալեքսանդրապոլ

Վերջին օրերը մեր Ալեքսանդրապօլի գաւառում պտտւում են սուտ և պրովո- կացիոն լուրեր:

Աշխատաւոր ժողովրդի թշնամիները' հակայեղափոխական դաշնակցականնե­րը և զանազան սրիկաներ նորից ուզում են խանգարել մեր հանգիստ աշխատա­նքը և զզւելի հրէշային ստեր տարածելով' պղտորել գիւղացիների և բանւորների միտքը: Նրանց, այդ սրիկա պրովոկատորների նպպատակը պարզ է' թուլացնել բանւորագիւղացիական Խորհրդային իշխանութեան եռանդը շինարար-ստեղծ- ագործական աշխատանքում և այդպիսով պայմաններ ստեղծել նորից մեր Խոր­հրդային երկիրը ձգելու արիւնի, տնտեսական աւերածութեան և քայքայման մէջ:

«Տաճիկները գալիս են, նրանց յանձնված է Կայարանն ու Բերդը, ուր նրանք պետք է տեղաւորեն իրենց զօրքերը»- ահա այն չարամիտ և զզւելի սուտը, որ տարածում են բանւորների և աշխատաւոր գիւղացիների ոխերիմ թշնամիները:

Ընկեր բանւորներ, Խորհրդային իշխանութիւնը ձեր իշխանութիւնն է. Ով դա- ւեր է լարում, զազրելի ստեր տարածելով այդ իշխանութեան դեմ, ձեր' քրտնա­թոր բանւորներիդ արիւնարբու թշնամին է: Կռվեք նրանց դեմ, հակայեղափոխա- կան սրիկաներին յանձնեք Խորհրդային իշխանութեան ձեռքը, որպեսզի նրանք ստանան արժանի' յեղափոխական ժամանակի անողոք պատիժը:

Ընկեր գիւղացիներ. Խորհրդային կարգերը ձեր արիւն քրտինքով աշխատա­ծի պաշտպանն են: Բանւորա-գիւղացիական կառաւարութիւնը կոմունիստական կուսակցութեան ղեկավարութեամբ ամեն ջանք է գործ դնում ապահովել ձեր կեանքն ու գոյքը և օգնել վերականգնելու ձեր աւերված և քայքայւած տնտեսու- թիւնը, տալով չքավոր գիւղացիներին սերմացու, լծկան և գիւղատնտեսական գործիքներ: Ով խանգարում է Կոմունիստական կուսակցութեանը ու Խորհրդային իշխանութեանը օգնութեան գալ գյուղացիներին' նա աշխատաւոր գիւղացիութ- եան անհաշտ դուշմանն է: Խփիր այդ դուշմանին, ընկեր գիւղացի, ջախջախիր թունավոր օձի գլուխը, յանձնիր հակայեղափոխական լրբերին Խորհրդային ար­դար դատաստանին: Մեր տնտեսական դրութիւնը ծանր է, բայց գիտակից բան­ւորների և գիւղացիներ եռանդուն աշխատանքով և Խորհրդային կառավարութե­ան ուղիղ քաղաքականութեամբ մենք արդեն սկսել ենք դուրս գալ տնտեսական ծանր կացութիւնից:

Ամենակարևորը մեզ համար միայն հանգստութիւնն ու խաղաղութիւնն է: Տա- ճկաստանի հետ մենք այժմ բարի դրացիական յարաբերությունների մեջ ենք, մեր հարևան խորհրդային հանրապետութիւնների' Խորհրդային Վրաստանի, Ադ- րբեջանի և Մեծ յեղափոխական Ռուսաստանի հետ կապւած ենք եղբայրական ամենասերտ կապերով: Իմպերիալիստական և ուրիշ ոչ Խորհրդային պետութիւ- նների հետ մենք առաջ ենք տանում առևտուր և ապրանքների փոխանակութիւն, որն այնքան անհրաժեշտ է մեր քանդւած երկրի վերաշինութեան համար:

Այն զգում են բանւորների և գիւղացիների թշնամիները, որոնք վերջնականա- պէս ջախջախւելով ազատ քաղաքացիական մենամարտի դաշտում, այսօր ան- յուս, խելակորոյս պրովոկացիաների միջոցով, ուզում են աւելի և խորացնել և ծանրացնել աշխատաւոր ժողովրդին հասցրած վերքերը:

Կռիվ աշխատաւորների թշնամիների դեմ:Մահ պրովոկատորներին.Կեցցե Խորհրդային իշխանութիւնը.Կեցցե Կոմունիստական կուսակցութիւնը:Ալեք[սանդրա]պոլի Կուսկոմիտե Ֆ. 3, ց. 1, գ. 16, թ. 6: Տպագիր օրինակ:

N 13

83

ԱԼԵՔՍԱՆԴՐԱՊՈԼԻ ԳԱՎԱՌԱՅԻՆ ՀԵՂԿՈՄԻ ՆԱԽԱԳԱՀ Ա.ՇԱՀԳԵԼԴՅԱՆԻ ՇՐՋԱԲԵՐԱԿԱՆ ՆԱՄԱԿն ԳՅՈՒՂՀԵՂԿՈՄՆԵՐԻՆ, ԳԱՎԱՌԱԿԱՅԻՆ ՀԵՂԿՈՄՆԵՐԻՆ ԵՎ ԳԱՎՀԵՂԿՈՄԻ ԲԱԺԻՆՆԵՐԻՆ ԲՆԱԿՉՈՒԹՅԱՆ

ՆԿԱՏՄԱՄԲ ՎԱՏ ՎԵՐԱԲԵՐՄՈՒՆՔԻ ՎԵՐԱԲԵՐՅԱԼ

[սեպտեմբեր, 1921թ.] Ալեքսանդրապոլ

Շատ և շատ գանգատներ են գալիս գիւղացիներից, քաղաքացիներից, որ մեր իշխանութեան պաշտօնյաները իրենց շատ վատ են պահում-նրանք շատ անքա­ղաքավարի են դեպի խնդրատուները, կատարում են մի շարք զեղծումներ ինչ­պիսիք են կաշառակերութիւնը, խնամիութիւնը և այլն: Խորհրդային իշխանութե- ան մեջ են մտել անցանկալի տարրեր, որոնք դեռ չեն մոռացել հին կառավարու­թեան զուգընթաց այդ երևոյթները:

Բանւորա-գիւղացիական խորհրդային կարգերը տանել չեն կարող այդպիսի պաշտօնեաներին, բանւորա-գիւղացիական իշխանութիւնը որպես անպետք աղբ կսրբի իր շարքերից այդ անհատներին, կսրբի անխնայ տալով նրանց յեղափո- խական ժամանակի ամենախիստ պատիժները, նա կանգ չի առնի և գնդակահա- րութեան առաջ: Ամեն մի ազնիւ աշխատող, ամեն մի ազնիւ քաղաքացի այդ լավ պետք է իմանայ և անխնայ կերպով կռւի բուրժուական կարգերից մեզ ժառան- գութիւն մնացած այդ մեր մարմնի թարախի դեմ: Եւ ամենից առաջ այդ կռիւը պետք է տանեն մեր գիտակից և պատասխանատու աշխատողները: Բաժինների վարիչները լավ պետք է հսկեն իրենց ենթակայ հաստատութիւններին, գաւառա- կային յեղկոմները' գիւղյեղկոմների գործունեութեանը և բոլորը միասին' մեր միլ- իցիային, որը ամենից շատ է աչքի ընկնում իր այդ յատկություններով: Մեր բոլոր պաշտօնեաները պետք է լինեն քաղաքավարի բոլորի հետ, պետք է լինեն մա­քուր, ճիշտ այնպես, ինչպես ինքը աշխատաւորը մաքուր ճանապարհով է ձեռք բերում իր ապրելու պարէնը: Ազնիւ քաղաքացիները, ազնիւ աշխատաւորները, որոնց համար թանկ է մեր իշխանութիւնը, պետք է օգնութեան գան մեզ, որպէսզի մենք կարողանանք մեր շարքերը մաքրել ժողովրդի այդ ստրուկներից, ժողովրդի այդ թշնամիներից: Կռիւը կաշառակերութեան, զեղծումների դեմ պետք է տարւի արագ, անխնայ: Մենք պետք է շատ կարճ ժամանակում մաքրենք մեր շարքերը: Մենք կմաքրենք մեր շարքերը: Կմաքրենք աշխատաւորական մեր կոշտ ցախա- ւելով այդ աղբը, կմաքրենք աշխատաւորների միջոցով:

Ալէքսանդրապօլի ԳաւառայինՅեղափոխական Կոմիտէի նախագահ Ա.Շահգելդյան Յեղկոմի անդամ քարտուղար Ա.ՀովսեփյանԴիւանապետ Բրեշտեյն

Ֆ. 3, ց. 1, գ. 16, թ. 8: Տպագիր օրինակ:

N 15ԱԼԵՔՍԱՆԴՐԱՊՈԼԻ ՀՈՂԱԳՈՐԾ ԲՆԱԿԻՉՆԵՐԻ ԽՆԴՐԱՆՔԸ

ԱԼԵՔՍԱՆԴՐԱՊՈԼԻ ԳԱՎԱՌԱՅԻՆ ՀԵՂԿՈՄԻ ՆԱԽԱԳԱՀԻՆ ՊԱՐԵՆՏՈՒՐՔԻ ՀԱՆՁՆԱԺՈՂՈՎԻ ԿՈՂՄԻՑ ՊԱՐԵՆՏՈՒՐՔԸ ՃԻՇՏ ՀԱՇՎԵԼՈՒ ԽՆԴՐԱՆՔԻ

ՄԱՍԻՆ4 սեպտեմբեր 1921թ.

Ալեքսանդրապոլ

Պարենտուրքի կոմիսիայի պաշտոնեան հաղորդել է մեզ, որ մեզանից իւրա- քանչիւրը պարտաւոր է վճարել մեր այս տարւայ ցանքսի բերքերից որոշեալ մա­սը: Բայց միայն թիւրիմացութեամբ կոմիսիան նախ բերքի քանակը չափազանց­

N 14

84

րած ունի: Ի նկատի առած (մէկին առ 3,5) և կան նոյնպիսի չափազանցութիւններ ցանած հողի քանակի վերաբերմամբ: Պետք է յայտնել ընկեր նախագահիդ, որ այս տարւայ բերքը լինելով բոլորվին նուազ, կան այնպիսի ցանքսեր, որոնցից սերմն անգամ ամբողջապէս չստացւեց: Իսկ ամենից առատ համարվում է այն, որ տուրել է բերքը մէկին մէկ, այդպիսիք մեր քաղաքի սահմանում շատ սակաւ է: Հետևապէս պարենտուրքի կոմիսիայի պահանջման չափը շատ մեծ է և որ մենք բերքի այդպիսի մեծ տոկոս չենք ստացել: Այդ ունի իր հետևյալ գլխավոր պատ­ճառները: 1.Թուրքերը մեր երկրից ուշ հեռացան, այնպէս որ ցանքսի հարմարա­վոր ժամանակը անց էր կացել և մեր կողմից այս տարւայ ցանքսը մի տեսակ հա- մարձակութիւն էր' հիմնւելով կառաւարութեան խրախուսանքի վրայ: 2. Արդեն բոլորին էլ յայտնի է ցանքսից յետոյ անձրևները խիստ սակաւ տեղացին և ամեն- այարմար ժամանակը արտերը մնացին ծարաւ, հետևապէս անժամանակ չորա­ցան և սպասւած արդիւնքը չտւին: 3.Տեղ տեղ կարկուտ զարկեց, առանց այն էլ չորացած արտերը բոլորվին չորացան և ոչ միայն չտւին արդիւնք, այլ թէ սերմն անգամ չըստացան:

Կան մեզանում նաև այնպիսի հողագործներ, որոնք իրենք ցանել են մի քանի դեսեատին, իսկ կոմիսիան թիւրիմացութեամբ քանակը ներկայացրել աւելի քան ցանւած է: Ահա սորանով դիմում ենք Ձեզ որպէս պաշտպան մեր շահերի, որ կա­զմեք մի նոր կոմիսիա, որին մասնակցեն նաև մեզանից մեր ներկայացուցիչները, հրաւիրելով նոյնպէս երկրագործութեանը ծանօթ մասնագետների, որոնք ձեռա- հաս լինեն քննելու մեր բերած վերոյիշեալ պատճառները և ըստ այդմ պահանջեն տուրքը, ապա թէ ոչ մենք անկարող ենք վճարել ներկայ կոմիսիայի հաղորդած պարենտուրքը: Մեր արած ցանքսից ընդհանուր առմամբ այս տարւայ ցանքսը տուել է արդեն ոչ աւելի մէկին կէս: Սրանով յայտնում ենք նախագահիդ, որ բացի մեզանից, զուտ հողագործներից, քաղաքի հողերը ցանել են շատ քաղաքացի­ներ, որոնք ստացել են նոյն բերքը, ինչ որ մենք: Առ այն ստորագրում ենք:

Ֆ. 144, ց. 3, գ. 31, թ. 1-2: Բնագիր: Ձեռագիր:

N 16ԱԼԵՔՍԱՆԴՐԱՊՈԼԻ ՀԵՂԿՈՄԻ ՀՐԱՄԱՆԸ ԳԱՂԹԱԿԱՆՈՒԹՅԱՆԸ

ՕԳՆԵԼՈՒ ՀԱՄԱՐ ՔԱՂԱՔԻ ՈՒՆԵՎՈՐ ԴԱՍԱԿԱՐԳԻ ՎՐԱ ՏՈՒՐՔ ԴՆԵԼՈՒ ՎԵՐԱԲԵՐՅԱԼ

21 հոկտեմբեր 1921թ.Ալեքսանդրապոլ

Հայաստանի սահմաններում ապրող բազմահազար գաղթականութեան նիւ­թական ծանր վիճակը ստիպում է մտածել նրանց շուտափոյթ օգնութեան հասնե­լու միջոցների մասին: ՀՍԽ Հայաստանի ժողովրդական Կոմիսարների Խորհու- րդի դեկրետով քաղաքի ունևոր դասակարգը ենթարկւում է տուրքի գումարաւ 15.000.000.000 րուբլի խորհրդային վալիւտայով, որից Ալեքսանդրապոլի վրայ ընկել է այդ գումարի մի աննշան -մասը 2.400.000.000 րուբլի, որի բաշխումը և գանձումը պետք է կազմակերպել մի ամսւայ ընթացքում:

1. Ալեքսանդրապօլի վրայ նշանակւած 2.400.000.000 րուբլին որոշւած է բաշ­խել հարկատուների խմբերին հետևյալ ձևով, 1. Առևտրականներ 2.000.000. 000 ր., 2. Այգետէրեր և Բոստանչիներ 150.000.000 ր., 3. Արդիւնաբերողներ և Արհե­ստանոցներ ունեցողներ 250.000.000 ր.

2. Իւրաքանչիւր մի խմբին նշանակած գումարը պէտք է հաւաքել ամբողջութ- եամբ անկախ հարկատուների քանակից :

3. Ամեն մի հարկատուի վճարելիք տուրքի չափը սահմանելու համար տւեալ խմբի հարկատուների ընդհանուր ժողովը ընտրում է ենթայանձնաժողով բաղկա­ցած 5-7 մարդուց, որոնք ԵՐԵՔ ՕՐՎԱՅ ընթացքում իրենց մշակած բաշխումը

85

պետք է ներկայացնեն ֆինբաժնին կից գտնւող տուրքերի իրագործման յանձնա- ժողովին:

4. Հարկատուները պարտաւոր են հաւաքել ընդհանուր ժողովի Առևտրական դպրոցի շենքում կիրակի օրը ամսոյս 30-ին, ցերեկւայ ժամը 12-ին հետևյալ կար­գով' առևտրականները դահլիճում, այգետէրերը և բոստանչիները դահլիճին կից դասարանում, արդիւնաբերողները և արհեստանոց ունեցողները հարևան դասա- րանում:

5.Հարկատուների և ենթայանձնաժողովների ընդհանուր ժողովը նախագահ­ում է ֆինբաժնին կից գտւող տուրքի իրագործման յանձնաժողովի անդամը:

6.Հարկատուներն ենթայանձնաժողովին կամ յանձնաժողովին կարող են գրա- ւոր կամ բանւոր յայտարարութիւն տայ այն անձնաւորութիւնների մասին, որոնց վրայ անչափ փոքր տուրք է նշանակւել, կամ բոլորուին չի նշանակւել: Յայտնա- բերողների ազգանունները գաղտի է պահւելու:

7.Հարկատուներց իւրաքնչիւր մեկին ծանուցում է ուղարկելու նրա վրա նշա- նակւած տուրքի գումաչի մասին: Զանազան պատճառներով ծանուցում չստա­ցող հարկատուները պետք է այն ստանան ենթայանձնաժողովից, որովհետև ծա- նուցու չստանալը չի դատարեցնում տուրք հաւաքել:

8. Տուրքը թոյլատրւում է վճարել երկու նւագ. ընդհանուր գումարի երկու երր­որդական մասը վճարել ծանուցում ուղարկւած օրւանից հինգ օրւայ ժամանա­կամիջոցում, մնացածը առաջին մասի վճարման ժամանակամիջոցւ լրանալուց երեք օր յետոյ:

9. Տուրքը վճարել կարելի է բացի Խորհրդային Հայաստանի դրամանիշներով, նոյնպէս և ՌՍՖԽՀ, Վրաստանի և Ադրբէջանի թղթադրամով ըստ ֆինժողկոմի սահմանած կուրսի, որ համապատասխան կլինի շուկայում գոյութիւն ունեցող կուրսին:

ՀԱՎԱՔԵԼՈՒ ՄԻՋՈՑՆԵՐԸ10. Եթե հարկատուն հինգ օրւայ ընթացքում (յոդ. 7) չի մտցնում իրեն հասա­

նելիք տուրքի ընդհանուր գումարի երկու երրորդական մասը, ապա Յանձնաժո- ղովը կարգադրում է նրան ձերբալկալել, իսկ նրա բացակայութեան դէպքում' նրա ընտանիքի անդամներին, և տուրքի գումարն ավելացնում է 25 տոկոսով:

Եթե ձերբակալութիւնից երեք օր անց տուրքի նոր գումարի (սկզբնական գու­մարը և աւելացրած 25 տոկոսը) երկու երրորդական մասը չմուծւի, ապա հարկա­տուի ամբողջ գոյքը ենթարկւում է արգելքի:

Այն դէպքում, եթե աւելացրած տուրքը լիովին չի վճարւում մինչև յոդ. 7 -ում ցոյց տւած տուրքի մէկ երրորդական մասը վճարելու ժամանակամիջոցի լրանա­լը, հարկատուի գոյքը գրավւում է, թեկուզ և նրա արժեքն անցնի տուրքի գումա- րից:

Գրաււած գոյքը պահանջւելիք ցուցակով և գնահատութեամբ (շուկայի գներ­ով) յանձնւում է համապատասխան վարչութիւններին, իսկ նրա արժեքը մտցւում է տուրքի ստացւած մուտքւ մեջ:

11. Տուրքի ընդհանուր գումարի մէկ երրորդական մասը (յոդ. 7) երկրորդ նւ- ագի ժամանակ չվճարելու դեպքում հարկատուն կամ նրա ընտանիքի մի անդա­մը ձերբալալւում են և եթէ երկու օրից յետոյ չի վճարւում այն, ապա յոդ. 9-ում ցո­յց տւած հիմունքներով գրաււում է նրա աբողջ գոյքը:

12. Բոլոր ձերբալալութիւններն և ձերբալալւածներին հսկողութեան տակ պա­հելը կատարւում է յանձնաժողովի ցուցմունքներին հակայեղափոխութեան, սպե- կուլիացիայի ու սաբոտաժի դեմ պայքարող Արտակարգ Յանձնաժողովի ձեռքով, որին յանձնարարւում է նոյնպէս գոյքերի կնքելու գրաւումը: Յանձնաժողովի ան­դամի անմջական դիտողութեան տակ և նրա ներկայացուցիչների մասնակցութ- եամբ:

Նախյեղկոմ ՇահգելդեանԻ.տ. քարտուղար Ստեփանեան

Ֆ. 144, ց. 3, գ. 27 թ. 46: Տպագիր օրինակ:

86

N 17ԿԱՐՄԻՐ ԲԱՆԱԿ ԶՈՐԱԿՈՉՎԵԼՈՒ ՎԵՐԱԲԵՐՅԱԼ ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ

ԿՈՄՈՒՆԻՍՏԱԿԱՆ ԵՐԻՏԱՍԱՐԴԱԿԱՆ ՄԻՈՒԹՅԱՆ ԱԼԵՔՍԱՆԴՐԱՊՈԼԻ ԳԱՎԱՌԱՅԻՆ ԿՈՄԻՏԵԻ ԿՈՉՆ ԵՐՏԱՍԱՐԴՆԵՐԻՆ

27 հոկտեմբերի 1921թ.Ալեքսանդրապոլ

Ամբողջ Հայաստանում յայտարարւած է 1900 և 1901 թթ. ծնւածների զօրակոչ: Աշխատաւոր ժողովրդի թշնամի զանազան մութ անձնաւորութիւններ, պրովա-

կատորներ պղտորում են ժողովրդի միտքը: Նրանք լուրեր են տարածում, որ իբր Խորհրդային Հայաստանը զօրակոչ յայտարարելով, մտադրութիւններ ունի կռիւ- ներ առաջացնել երկրի սահմանների վրայ;

Դա հրեշաւոր սուտ է ընկերներ և դրան պետք է վերջ տալ:Թող լաւ հասկանան երիտասարդ բանւորները և գիղացիները, որ խորհրդա­

յին հայրենիքը իրենց զօրակոչի է ենթարկվում, որպեսզի նրանք փոխարինեն բարձր տարիք ունեցող զինւորներին, որոնք տուն են արձակւում բանակից:

Խորհրդային Հայաստանի աշխատաւորութինը ամենամեծ կարիքն հանգիստ կեանքի: Տարիների ընթացքում նրա հիմքից ի վեր քայքայւած տնտեսութինը պի­տի վերաշինւի: Շնորհիւ խորհրդային կառաւարութեան ձեռք առած միջոցների, խորհրդային իրաւակարգին և մեր մեծ դաշնակից Խորհրդային Ռուսաստանի օգնութեան, Հայաստանի աշխատաւորութիւնը ամուր հիմքեր է դրել երկրի վեր­աշինման գործին: Այդ բանը պետք է շարունակւի:

Հայաստանը փոխանակ դաշնակների ստեղծած ազգամիջեան պատերազմն­երի, այժմս' խորհրդային իշխանութեան օրոք դաշնակցած է իր հարևան խորհր­դային Վրաստանի և Ադրբեջանի հետ, հեռու չէ այն օրը, երբ կունենանք խորհր­դային հայրենիքները պաշտպանող մի ընդհանուր զօրք: Մեր թիկունքումն է կան­գնած մեր մեծ եղբայրն ու օգնականը' Խորհրդային Ռուսաստանը, մենք բարի դրացիական հաշտութիւն ենք կնքել Քեմալական Տաճկաստանի հետ:

Խորհրդային հանարպետութիւնները ունեն մի մեծ թշնամի. դա հարստահա­րողների, թալանչիների վոհմակն է' բանկիրները, գործարանատերերը, կալւածա- տերերը և դրանց հլու ծառայ և կոյր գործիք դաշնակները, մենշիկները, մուսա­վաթականները:

Մենք դրանցից պետք է պաշտպանենք մեր խորհրդային հայրենիքը, դրանց սարքած դաւերից պետք է զգուշանանք:

Երբ մենք ունենանք մեր ուժեղ ու կազմակերպւած կարմիր բանակը, որ զենքը ձեռին դիմադրէ անարգ թշնամու յարձակումներին, այն ժամանակ ոչ ոք չի հա- մարձակւի զէնք բարձրացնել Հայաստանի աշխատաւորութեան դէմ, ոչ ոք չի յա- նդգնի խանգարել նրա շինարար աշխատանքը:

Ուժեղ կարմիր բանակ կազմակերպելը' մեր ամենամեծ շինարարական աշ­խատանքն է և այդ շինարարութեան ապագա ծաղկման գրաւականը:

Ընկեր երիտասարդ բանւորներ ու գիւղացիներ: Բանւորա-գիւղացիական կա- ռաւարութիւնը, բանակի շարքերն է կանչում ձեզ, և դուք կապացուցէք աշխատա- ւորութեան թշնամիներին, որ հարազատ զաւակներն էք խորհրդային հայրենիքի:

Յեղափոխական երիտասարդութիւն:Մի խուսափիր կարմիր բանակի շարքերը մտնելուց:Միայն յեղափոխական երիտասարդութեան օգնութեամբ իշխանութիւնը հնա-

րաւորութիւն կունենայ ստեղծելու կարմի բանակ:Երիտասարդութիւն, եղիր պաշտպան քեզ հարազատ կառաւարութեան: Դեպի Կարմիր բանակ:Կեցցէ Կարմիր բանակը, որը կոչւած է պաշտպանելու բանւորի և գիւղա֊

ցու շահերը:Կորչին աշխատաւորութեան թշնամիները:

87

Հայաստանի Կոմմունիստական Երիտասարդ միութեանԱլեքպօլի Գաւառային կոմիտէ

Ֆ. 3, ց. 1, գ. 16, թ. 9: Տպագիր օրինակ:

N 18ԱԼԵՔՍԱՆԴՐԱՊՈԼԻ ԳԱՎԱՌԱՅԻՆ ՀԵՂԿՈՄԻ ՀՐԱՄԱՆԸ ԳԱՎԱՌԱԿԱՅԻՆ

ՀԵՂԿՈՄՆԵՐԻՆ ԴԱՏԱԿԱՆ ՀԻՄՆԱՐԿՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ԳՈՐԾԱՌՈՒՅԹՆԵՐԸ ՎԵՐՑՆԵԼՆ ԱՐԳԵԼԵԼՈՒ ՄԱՍԻՆ

16 նոյեմբերի 1921թ.Ալեքսանդրապոլ

Հակառակ Գաւյեղկոմի մի քանի շրջաբերական կարգադրութիւնների' իշխա- նութիւնները տեղերում, մանաւանդ գիւղյեղկոմները շարունակում են միջամտել և նոյնիսկ վճիռներ կայացնել քաղաքացիական, քրեական և ընդհանրապէս դա­տական օրգաններին վերաբերող գործերից:

Գաւառային Յեղափոխական կոմիտեն յայտարարում է, որ բոլոր նման գործե­րը պէտք էյանձնել դատական օրգաններին. հակառակ գործունեութիւնը կը նկա- տւի ի պաշտօնէ յանցագործութիւն և մեղաւորները կը յանձնւեն Յեղտրիբունա- լին:

Նման դէպքեր կրկնւելիս' առաջարկւում է իշխանութեան օրգաններին և քա­ղաքացիներին անմիջապէս տեղեկացնել Գաւյեղկոմին:

Գաւառակային Յեղկոմներին յանձնարարւում է այս հրամանը կարդալ և բա­ցատրել բոլոր գիւղյեղկոմներին, իսկ միլիցիապետներին' բոլոր միլիցիոներնե- րին:

Փոխնախյեղկոմ Ա.ԵսայեանԻ.տ. Քարտուղարի Ա.Թոքմաջեան

Ֆ. 144, ց. 3, գ. 23, թ. 13: Տպագիր օրինակ:

N 19ԱԼԵՔՍԱՆԴՐԱՊՈԼԻ ՀԵՂԿՈՄԻ ՀՐԱՄԱՆԸ ՔԱՂԱՔՈՒՄ

ՏԱՐԱԾՎԱԾ ԼՈՒՐԵՐԻ ՎԵՐԱԲԵՐՅԱԼ

16 նոյեմբերի 1921թ.Ալեքսանդրապոլ

Համաձայն ՀՍԽ Հանրապետության Արտակարգ Հանձնաժողովի թիվ 146 հե­ռագրի' նորից Ալեքսանդրապոլի նահանգային Արտակարգ Հանձնաժողովի նա­խագահությունը ժամանակավորապես վերցնում եմ ինձ վրայ:

Ի հերքումն քաղաքում տարածված զանազան պրովոկացիոն սուտ լուրերի, յայտնում եմ, որ Խորհրդային Իշխանութիւնը Հայաստանում անսասան է. նա հա­ստատ և ամուր քայլերով գնում է դեպի աշխատավորութեան յեղափոխական գրաւումների ամրացումը, քանդւած տնտեսութեան վերականգնումը և սոցիա­լիստական հասարակարգի հաստատումը:

Ոչ մի թեքումն մեր ներքին քաղաքականութեան մեջ չի առաջացրել սուտ այն լուրերը, որ ներման և ազատ առևտրի դեկրետները ենթարկւել են փոփոխութ- եան: Իմ նախորդը' քաղաքացի Վանեանը իր մի քանի ապօրինի ձերբակալութիւ- նների, գրավումների և այլնի համար արդեն ձերբակալւած է և կանչւելու է օրի- նաւոր պատասխանատւութեան:

Գարշանք կարմի բանակի դասալիքներին:

88

Առևտուրը, նւագով երեկոները, երթերը կամ հարսանիքները ոչ մի դեպքում չեն յետապնդւելու: Վերացւած է մի քանի օրով հաստատւած զինւորական դրութ- իւնը, երթևեկութիւնը ազատ է մինչև լոյս:

Յայտարարելով այս մասին, առաջարկում եմ աշխատավոր ժողովրդին և մա­սնավորապես ընկեր գիւղացիներին' չը ենթարկւել, յեղափոխութեամբ դուրս վռն­դել քաղաքական թափթփուկների շինծու և պրովոկացիոն լուրերին և հաւատա- ցած լինելով Խորհրդային իշխանության վերջնական հաղթանակին' զօրաւիգ լի­նել նրան, դուրս բերել մեր սոցիալիստական հայրենիքը ներկայի տնտեսապէս քանդւած վիճակից: Իսկ բոլոր հակայեղափոխութեան սև ու մութ ուժերը և յեղա- փոխութեան սարսափած ինտելիգենտ Դօն- Քիշօտները, եթե նրանք մտածում են մի րոպէ խանգարել ժողովրդի խաղաղ աշխատանքը կամ բարձրացնել նորիցյեղափոխութեան դեմ իրենց գաճաճ գլուխները, թող լավ իմանան, որ նրանցհետ մենք կլինենք կարճ և ցոյց կը տանք իրենց արժանի տեղը:

Փոխնախյեղկոմ և Ալեքպոլի Արտակարգ Հանձնաժողովի Նախագահ Ա.ԵսայանԻ.տ. Քարտուղարի Ա.Թոքմաչեան

Ֆ. 144, ց. 3, գ. 20, թ. 68: Տպագիր օրինակ:

N 20ԹԱՓԱԴՈԼԼԱԿ ԳՅՈՒՂԻ ԲՆԱԿԻՉՆԵՐԻ ԽՆԴՐԱՆՔԸ ԱԼԵՔՍԱՆԴՐԱՊՈԼԻ

ԳԱՎԿՈՄԻՆ ԻՐԵՆՑ ՔԱՂԱՔԱՑԻԱԿԱՆ ԻՐԱՎՈՒՆՔՆԵՐԸ ՎԵՐԱԿԱՆԳՆԵԼՈՒՄԱՍԻՆ

16 դեկտեմբերի 1921թ.Ալեքսանդրապոլ

Խորհուրդների վերաբերեալ դէկրետը կարծէս մեզ համար մի շատ ուրախալի բան էր, որովհետև մենք աղքատ գիւղացիներս իրաւունք պիտի ունենայինք մեր խօսքը ասելու: Մենք հաւատացած էինք, որ կառաւարութիւնը մերն է և մեզ վրայ հիմնւած, սակայն կառաւարութեան որոշումները թիւրիմացութեան առիթ են տա­լիս: Սրանից մի քանի օր առաջ մեզ յայտնի եղաւ, որ գիւղացիներից նրանք, որո­նք իրանց տնտեսութեան մեջ օգտւում են ուրիշի աշխատանքով չեն կարող մաս­նակցել ընտրութիւններին, բայց մեզ ոչ ոք հարց չի տալիս, թէ ինչպիսի պայման­ներում է կատարւում այդ աշխատաւոր պահելը: Բոլորիս էլ պարզ է, որ մենք չունենք այն մեծ հողատերերը, որոնք իրենք հանգիստ պառկած վայելում են ուր­իշի աշխատանքը, մենք բոլորս էլ դառը քրտինքով աշխատաւորներ ենք և այդ աւելորդ ուժը պահում ենք միայն այն պատճառով, որ ընտանիքի թիւը շատ մեծ է և մենք էլ ֆիզիկապէս թոյլ լինելով, չենք կարող միայն մեր ուժով բաւարարել այդ բազմանդամ ընտանիքին: Այս բոլորը մենք կարող ենք փաստացի ապացուցել և հաստատել իսկական տւեալներով: Խնդրում ենք Ձեզ ի նկատի ունենաք այդ հանգամանքը և չը զրկեք մեզ մեր քաղաքացիական իրաւունքներից:

Եթէ մեր ֆիզիկապէս թոյլ լինելու մասին փաստեր պետք լինեն մենք կարող ենք ներկայացնել դոկումենտներ:

Խնդրատու Բէնիամին և Յովսեփ Նիկողոսեաններ

Ֆ. 144, ց. 3, գ. 10, թ. 87-88: Բնագիր: Ձեռագիր:

89

5-ՐԴ ԳԱՎԱՌԱՄԱՍԻ Խ ՈՐՀՈՒՐԴՆԵՐԻ ԸՆՏՐՈՒԹՅԱՆ ՀԱՆՁՆԱԺՈՂՈՎԻ ՆԱԽԱԳԱՀԻ ԽՆԴՐԱՆՔԸ ԱԼԵՔՍԱՆԴՐԱՊՈԼԻ ԳԱՎԱՌԱՅԻՆ

Խ ՈՐՀՈՒՐԴՆԵՐԻ ԸՆՏՐԱԿԱՆ ՀԱՆՁՆԱԺՈՂՈՎԻՆ ԸՆՏՐՈՒԹԻՒՆՆԵՐԸ ՃԻՇՏ ԱՆՑԿԱՑՆԵԼՈՒ ՎԵՐԱԲԵՐՅԱԼ

17 դեկտեմբերի 1921թ.Համասիա

Սրանով յայտնում եմ, որ գավառամասիս գիւղերի կոմիսարների ընտրութիւն- ները վերջացել են, որոնց ցուցակները ուղարկում եմ Ձեզ ի գիտութիւն: Կոմիսի­այի անդամ ընկեր Սիմեոնովը ինձնից անկախ եկել է քաղաք և հեռանալիս յայ- տնել, որ կարող է չվերադառնամ: Ի նկատի ունենալով մոմենտի լրջութիւնը և անդամների անհամապատասխան լինելը, որոնցից մեկը ռուս լինելով ոչ ոքի չի ճանաչում, և որ ամենագլխավորն է տեղական լեզուն չի հասկանում, իսկ Մահ- մեդ Ալի Ջաֆարովը գաղտնի կերպով առաջ է տանում ագիտացիա հիմնուած ազգային հողի վրայ, որի հետևանքը կարող է վատ լինել, հետևապէս ես մնում եմ մենակ, և եթէ դրական պատասխան չստանամ, ստիպւած կլինեմ անձամբ դուրս գամ շրջան ընտրութիւններ կատարելու համար:

Յայտնելով այս բոլորի մասին, խնդրում եմ ուղարկել ուրիշ ընկերներ, որպե­սզի ընտրութիւնները կարողանանք տանել ուղիղ ճանապարհով, որովհետև ըն­կեր Ջաֆարովի ներկայութիւնը բացասական ազդեցութիւն կունենայ ընտրութ- իւնների վրայ: Այս բոլորը յայտնելով Ձեզ, ես ինձ ազատ կըհամրեմ ապագայում ծագելիք թիւրիմացութիւնների համար: Խնդրում եմ պարզել նոյնպէս ընկեր Ալ- փաշա Աբաս օղլու դրութիւնը, մինչև հիմա նա օգտւում էր Ձեր տուած մանդա­տով, որպէս աշխատակցի: Յայտնում եմ Ձեզ, որ նրա ներկայությունը նոյնպէս մեծ ազդեցութիւն կունենայ ընտրութիւնների վրայ:

Խնդրում եմ յայտնեք մինչև երբ պետք է վերջացնել ընտրութիւնները և գիւղ- խորհուրդներդ ընտրելուց յետոյ ինչպէս սկսել գավմասիս գործադիր կոմիտեի ընտրութիւնները:

Նախագահ Խ.ՇիշմանեանՔարտուղար Ռ.Միրզայեան

Յ.Գ. Սպասում եմ Ձեր պատասխանին, որպեսզի շրջան դուրս գամ:

Ֆ. 144, ց. 3, գ. 73, թ. 8: Բնագիր: Ձեռագիր:

N 22ԱԼԵՔՍԱՆԴՐԱՊՈԼԻ ԱՌԱՋԻՆ ԳԱՎԱՌԱՄԱՍԻ ԸՆՏՐԱԿԱՆ ՀԱՆՁՆԱԺՈՂՈՎԻ ՆԱԽԱԳԱՀԻ ՁԵԿՈՒՑՈՒՄԸ ԳԱՎՄԱՍԻ Խ ՈՐՀՈՒՐԴՆԵՐԻ ԸՆՏՐՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ՎԵՐԱԲԵՐՅԱԼ

26 դեկտեմբերի 1921 թ Ալեքսանդրապոլ

Դեկտեմբերի 1-ին Գավառային յանձնաժողովի կողմից նշանակւեց առաջին գավառամասի խորհուրդների ընտրութեան յանձնաժողով, նշվում վերջինի պար- տականութիւննեը, տանել ագիտացիայ գիղացիների մեջ խորհուրդների ընտրու­թեան մասին և բացատրել խորհուրդների ընտրութեան ձևը (համաձայն ժամա- նակաւոր կանոնադրութեան, որը մշակւած էր ժողկոմների խորհրդի կողմից): Այս վերև յիշած աշխատանքները առաջին գավմասի յանձնաժողովի կողմից կիրառ- ւեց կեանքի մեջ և վերջացաւ դեկտեմբերի 14-ին, բայց չմոռանամ աւելացնել, որ գիւղացիութիւնը (գլխաւորապէս հարուստ գիղացիութիւնը, որովհետև նրանք

N 21

90

կարծում էին, որ իրենք կընտրւեն խորհուրդների մեջ, բայց չյաջողւեց) շատ և շատ անհամբեր սպասում էին խորհուրդների ընտրութեանը: Վերջապէս ստաց- ւեց գաւառային յանձնաժողովի գրութիւնը, որ խորհուրդների ընտրութիւնը պե­տք է սկսել դեկտեմբերի 15-ից, այս գրութիւնը ստանալուն պէս, առաջին գավմա- սի յանձնաժողովը սկսեց խորհուրդների ընտրութիւնը: Խորհուրդների ընտրու- թիւնները կատարւում էին ցուցակներով: Ցուցակները ներկայացնում էին կոմ- ֆրակցիան և գիղացիները, եթէ չկար կոմֆրակցիա մի որևէ գիւղում, այդպիսի դէ- պքում, ներկայացւում էր միայն չքաւոր գիւղացիների կողմից սկզբում, և անց­նում էր միայն սկզբի ցուցակը: Մի խոսքով առաջին գավմասում խորհուրդների ընտրութիւնը անցաւ շատ յաջող, գիղացիութիութեանը խորհուրդներում տեղ էին տալիս, միմիայն չքաւոր գիւղացիներին և կոմմունիստներին:

Առաջին գավմասի յանձնաժողովի նախագահ Ս.Ներսիսեան

Ֆ. 144, ց. 3, գ. 73, թ. 19: ԻՆքնագիր:

N 236-ՐԴ ԳԱՎՄԱՍԻ ԸՆՏՐԱԿԱՆ ՀԱՆՁՆԱԺՈՂՈՎԻ ՆԱԽԱԳԱՀԻ ԶԵԿՈՒՑՈՒՄԸ

ԱԼԵՔՍԱՆԴՐԱՊՈԼԻ ԳԱՎԱՌԻ ԸՆՏՐԱԿԱՆ ՀԱՆՁՆԱԺՈՂՈՎԻՆ ԸՆՏՐՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸ ՀԱՋՈՂՈՒԹՅԱՄԲ ԱՎԱՐՏԵԼՈՒ ՎԵՐԱԲԵՐՅԱԼ

29 դեկտեմբերի 1921թ.Թալին

Այսօր վերջացւեց շրջանիս ամբողջ գիւղերի խորհուրդների ընտրութիւնըև ամբողջ ազգաբնակչութիւնից գավմասի պատգամաւորական խորհրդին տրւեց20 պատգամաւոր և 3 էլ շրջանիս ծառայողներից, որի ամբողջ արձանագրութիւ- նները ուղարկւում են: Գրութեան հետ յայատարարւած է համաձայն Ձեր կարգա- դրութեան, որ 1922թ. յունւարի 1-ից սկսւում է գավմասի պատգամաւորական խո­րհրդի աշխատանքը և բացի այդ հրահանգւած է շրջանիս պարեն բաժնին պատգամաւորների համար 4 օրւայ համար հայթայթէլ ճաշի և բնակարանային յարմարութիւններ: Սպասում ենք յունվարի 1-ին Ձեր ներկայացուցչին:

VI գավմասի ընտրականյանձնաժողովի նախագահ Մ.Սաֆարեան

Ֆ. 144, ց. 3, գ. 73, թ. 21: ԻՆքնագիր:

91

ՓԱՍՏԱԹՂԹԵՐ ՀԱՅԱՍՏԱՆՈՒՄ ԱՐԱԲԿԻՐՑԻՆԵՐԻ ՀԱՅՐԵՆԱԿՑԱԿԱՆ ՄԻՈՒԹՅԱՆ ԳՈՐԾՈՒՆԵՈՒԹՅԱՆ ՄԱՍԻՆ

Արևմտահայ հայրենակցական միություններն առաջացել են 19-րդ դարի կես­երին, Արևմտյան Հայաստանի նույն գավառի, քաղաքի, գյուղի համերկրացիների միավորումից (արաբկիրցիներ, կարնեցիներ, վանեցիներ, սեբաստացիներ և այ­լն): Տարբեր տարիներին կրելով զանազան անվանումներ (ուսումնասիրաց, կր- թասիրաց, որբախնամ և այլն), նրանց նպատակներն ու մղումները մեկն են եղել. նպաստել, օգնել, աջակցել, կրթել հայ գաղթավայրերում ու հայրենիքում ապրող որբերին ոչ միայն գոյատևելու, (մանավանդ 1915թ. Մեծ եղեռնից հետո) այլ և նպաստավոր պայմաններ ստեղծելու նրանց կրթության և դաստիարակության համար:

Հայրենակցական միությունները հիմնվելով Սփյուռքում, 1920-1930-ական թվականներին որոշեցին Խորհրդային Հայաստանում ստեղծել իրենց ծննդավայ­րերի անունները կրող քաղաքներ, ավաններ, գյուղեր և ամեն կերպ նպաստել դրանց բարգավաճմանը' Նոր Արաբկիր, Նոր Հաճըն, Բութանիա, Մալաթիա, Մա- րաշ և այլն:

Ամերիկահայ արաբկիրցիների միությունը' Նյու Յորքում, 1923թ. դեկտեմբերի - 1924թ. հունվարի պատգամավորական ժողովում որոշում է կայացնում Հայաս­տանում հիմնել Նոր Արաբկիր անունով ավան: Արաբկիրցիների միությունն առա­ջին հայրենակցականն էր, որ 1924թ. ապրիլի 15-ի նամակով դիմում է Հայաս­տանի կառավարությանը' հայրենիքում «Նոր Արաբկիր» ավան հիմնելու կապակ­ցությամբ հողատարածք տրամադրելու և սկսելու դրա կառուցման գործընթացը: Հայաստանի իշխանությունները դրական արձագանքում ու ընդառաջում են հայ­րենանվեր ձեռնարկին:

Նոր Արաբկիր ավանի հիմնման ու հետագա գործընթացի մասին Հայաստանի ազգային արխիվում կան բազմաթիվ փաստաթղթեր, որոնց մի մասը ներկայաց­նում ենք այս հավաքածուում: Ներկայումս Արաբկիրը Երևանի գեղեցիկ թաղա­մասերից մեկն է:

Տպագրվող փաստաթղթերը վկայում են արաբկիրցիների միության կենտրոն­ական վարչության և Հայաստանի իշխանությունների համատեղ գործունեության մասին' ի նպաստ արտերկից արաբկիրցիների ներգաղթի, Նոր Արաբկիր ավան­ում շինարարական աշխատանքներ, տներ, արտադրական ձեռնարկություններ, արտելներ հրմնադրելու և գործարկելու իրականացմանը: Նոր Արաբկիրի հիմնա­դրումը նորովի թափ հաղորդեց այլ հայրնակցականների գործընթացին և հայրե­նիքում իրար հետևից ձեռնարկվեցին նմանատիպ ավանների, քաղաքների, թաղ­ամասերի շինարարությունը: Հետագայում արաբկիրցիների միությունը իր մաս­նաճյուղերը ստեղծեց աշխարհի տարբեր երկրներում, որոնք իրենց ներդրումն ունեն հայրենակցական միությունների շարքում' իրենց գործուն գործարկումնե­րով: Տպագրվող բոլոր փաստաթղթերը ընտրված են ՀԱԱ-ի ֆոնդերից և այդ պատճառով փաստաթղթերի տողատակում արխիվը չի նշվել: Փաստաթղթերը ներկայացվում են բնագրի տեսքով, կատարված են որոշակի ուղղագրական ու կետադրական ճշտումներ:

Մարինե ՄարտիրոսյանՀԱԱ բաժնի վարիչ

N 1ԱՐԱԲԿԻՐՑԻՆԵՐԻ ՄԻՈՒԹՅԱՆ ԿԵՆՏՐՈՆԱԿԱՆ ՎԱՐՉՈՒԹՅԱՆ ՆԱՄԱԿԸ ՀՍԽՀ

ԺՈՂԿՈՄԽՈՐՀ' ՀԱՅՐԵՆԻՔՈՒՄ ՆՈՐ ԱՐԱԲԿԻՐ ԱՎԱՆ ՍՏԵՂԾԵԼՈՒ ԱՆՀՐԱԺԵՇՏՈՒԹՅԱՆ ԵՎ ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ԿԱՌԱՎԱՐՈՒԹՅԱՆ ԿՈՂՄԻՑ

ԱՋԱԿՑՈՒԹՅՈՒՆ ՍՏԱՆԱԼՈՒ ՄԱՍԻՆ15 ապրիլի 1924թ.

Նյու ՅորքՊատերազմէն ետք արաբկիրցիները մեծ մասամբ տարագրուած եւ ցրուած

ըլլալով Յունաստանի եւ Սուրիոյ այլ եւ այլ քաղաքները, անկարող գործածելու

92

իրենց հմտութիւնը, թշուառութեան ու կորստեան դատապարտուած են: Օգնու- թիւնը արմատական դարման չի կրնար տալ, քանի որ լեզուին անծանօթ են եւ մինագամայն չեն փափաքիր ու չեն կրնար հաստատուիլ: Այս կացութեան դար­ման անելու համար Ամերիկահայ արաբկիրցիներու միութեան պատգամաւորա­կան ժողովը որոշած է Նոր Արաբկիր մը հիմնել Հայաստանի յարմարագոյն մէկ վայրին մէջ, աջակցութեամբ Հայաստանի Կառավարութեան: Այս նպատակաւ կեդրոնական վարչութեան վրայ պարտք դրած է բանակցիլ ՀՍԽ հանրապետութ- եան Կառավարութեան հետ:

Որպէսզի Հայաստանի կառավարութեան համար որոշ ըլլայ թէ ճիշդ ինչ է խնդրուած աջակցութիւնն ու ինչ կարելիութիւններ կը ներկայացնէ այդ որոշումը, անհրաժեշտ է համառօտ կերպով ծանօթացնել Արաբկիրը եւ արաբկիրցիները:

Պատերազմէն առաջ Արաբկիր քաղաքը ունէր մօտ 20.000 բնակչութիւն, 314-ը հայ, մնացեալը' թուրք: Քաղաքի թուրք բնակչութիւնը կըզբաղէր գլխաւորաբար պաշտօնէութեամբ, մսավաճառութեամբ, պտղավաճառութեամբ եւ պարտիզպա- նութեամբ: Հայերու ձեռքը կը գտնուէր բոլոր արհեստները եւ վաճառականութի- ւնը: Արհեստներու մէջ յիշատակութեան արժանի են հիւսնութիւն, որմնադրու- թիւն, դերձակութիւն, ոսկերչութիւն, երկաթագործութիւն, կօշկակարութիւն, կա- շեգործութիւն եւ ոստայնանկութիւն-բամբակեղէն հիւսուածք: Առաջին հինգ ար­հեստները միայն տեղական համագամանք ունին թէեւ, բայց իբր արհեստաւոր, իրենց հմտութիւնը այնքան մը առաջ գացած է, որ արտադրուած իրերը խիստ ճաշակաւոր են եւ գեղարուեստական արժէք ունին: Կաշեգործութիւնը, մասնաւո- րաբար դեղին ներկուածները մինչեւ Թունուզ-Ալճէրիա-կարտածուէին: Իսկ ոս- տայնանկութիւնը որ Արաբկիրի մէջ ծանօթ է մանուսայագործութիւն անունով, այն աստիճան զարգացած էր եւ որ, կարելի է հիւսել որեւէ ծաղիկ կամ պատկեր որ տարիներ գործածուելէ, լուացուելէ, արեւի ու շփումի ենթարկուելէ ետք տա- կաւին իր գեղեցկութիւնն ու գոյներու զանազանութիւնը կը պահէ: Այս արհեստին անհրաժեշտ նիւթեր են ճերմակ մանած 18-20-22 ու 24-նոց, որոնք գլխաւորա­բար Անգլիայէն կըստացուին, եւ ներկեր ամէն գոյնէ, որոնք կուգան Գերմանիա- յէն: Ներկուած մանած չեն ներածեր, բացի Աւստրիական փայլուն կարմիր ներ- կուածներէն: Անհրաժեշտ եղող մեքենաները եւ կազմածները ամբողջութեամբ կը շինուին տեղական արհեստաւորներու ձեռքով: Արտադրուած ապրանքները գլխ­ավորաբար երկու լայնութեամբ են: Առաջինը 40-50 սանթիմ, ապրանքներ հագու­ստի համար - Թուրքիոյ ներքին գաւառները երկու սեռին ալ ամէնօրեայ հագուս­տի նիւթը կը կազմէ այս ապրանքը: Երկրորդը' մէկ մէթրէն մինչեւ երկու մէթրը լայ­նութեամբ, որոնք կը գործածուին անկողնի բազմոցներու համար:

Պատերազմէն ետք մնացեալ ժողովուրդը հազիւ քանի մը հազար հազիւ կըլ­լար, իսկ այսօր միայն հազար մնացած են եւ ամէն շաբաթ տասնեակներով կը գաղթէն ամէն ուղղութեամբ: Առ այժմ գաղթողներէն մեծ մասը Հալէպ եւ Սուրիոյ այլ քաղաքներու մէջ կը մնան այն յոյսով, թէ Ամերիկայ պիտի կրնան գալ:

Նկատելով, որ Հայաստան իր բամբակի, բուրդի, մետաքսի արտադրութեամբ, եւ յետամնաց եկիրներով շրջապատուած ըլլալուն իր հանգամանքով, հիւսուա- ծքի ճարտարարուեստի (Textile Industry) բնական յարմարութիւն ունի: Այդ ճար- տարարուեստը իր կատարելագործուած ձեւին մէջ, եթէ հիմնապէս հաստատուի, կրնայ իր դրացի ժողովուրդներու հում նիւթերը գնողի եւ հիւսուածքներ հայթայ- թողի հանգամանքով հայ ժողովուրդի մեծ մասը ապրեցնել: Նկատելով նաեւ հիւ- սուածքի ճարտարարուեստի յաջողութեան էական պայմաններէն է' վարժ գոր- ծաւորներ, հմուտ արհեստաւորներ ունենալը:

Ամերիկահայ արաբկիրցիներու միութեան կեդրոնական վարչութիւնս, պատ­գամաւորական ժողովին իր վրայ դրած պարտականութեան հիման վրայ, Հա­յաստանի Կառավարութենէն կը խնդրէ.

Առաջին,- Հայաստանի մէջ արաբկիրցիներու առողջութեան եւ հիւսուածքի ճարտարարուեստին նպաստաւոր վայր մը տրամադրել, որուն ընտրութիւնը կա­տարելու համար միութեանս ներկայացուցչին աջակցի կառավարութիւնը:

93

Երկրորդ,- Հայաստանի կառավարութիւնը դիւրութիւններ տայ մարդոց, մեքե- նաներու եւ հում նիւթերու փոխադրութեան, ներածման, ինչպէս նաեւ հիւսուած ապրանքը վաճառելու եւ արտածելու գործին մէջ:

Այս երկու խնդրանքները եթէ Հայաստանի կառավարութիւնը ընդունի, կեդրո­նական վարչութիւնս անմիջապէս պատգամաւորական ժողով պիտի գումարէ եւ հետեւեալը ներկայացնէ վաւերացման համար:

1. Ամերիկահայ արաբկիրցիներու միութիւնը 30.000 տօլար տրամդրէ Նոր Ար- աբկիրի մէջ շինելու 50 ընտանիքի համար բնակարան եւ մանուսայի գործարան մը իր բոլոր կազմածներով, նաեւ փոխադրելու առաջին անգամ 50 ընտանիք:

2. Երբ փոխադրուած 50 ընտանիքները իրեն արհեստով ինքնապահ դառնան, յաջորդ 50 ընտանիքներու փոխադրութեան ձեռնարկուի, եւ այսպէս յաջորդա- բար մինչեւ որ 400-ի չափ ընտանիքներ փոխադրուած ըլլան:

3. Ամերիկահայ արաբկիրցիներու միութիւնը միեւնոյն ատեն յանձն առնէ կա- տարելագործուած հիւսուածքի գործարան մը հիմնելու նախապատրաստութ- իւնը, փոխադրելով էլեքտրական ուժով գործող ամէնավերջին կատարելութեամբ օժտուած հիւսուածքի մեքենաներ:

Միութիւնս նախանձախնդրութիւնը ունի հաստատուած տեսնելու ամէնէն ար­դիական հիւսուածքի գործարանը, որու մէկ կողմէն նիւթը ներս մտնէ եւ միւս կող- մէն ապրանքը դուրս գայ գործածուելու պատրաստ:

Ակնդէտ կըսպասենք ձեր նպաստաւոր պատասխանին:ՅարգանօքԱմերիկահայ արաբկիրցիներու միութեան կեդրոնական վարչութիւնԱտենադպիր Միսաք ՎարդանեանԱտենապետ Յովհ. Պէպիրեան

Յ.Գ. - Ներփակ կը գտնեք հին, մաշած նմոյշներ Արաբկիրի մեջ գործված 20 տարի առաջ մեծ կտորը անկողնի բազմոցի համար կը գործածվի, իսկ միւսները հագուստի: Մ.Վ.

Ֆ. 113, ց. 3, գ. 129, թ. 121-123: Բնագիր: Մեքենագիր:

N 2ԱՐԱԲԿԻՐՑԻՆԵՐԻ ՄԻՈՒԹՅԱՆ ԿԵՆՏՐՈՆԱԿԱՆ ՎԱՐՉՈՒԹՅԱՆ

ՆԵՐԿԱՅԱՑՈՒՑՉԻ ՆԱՄԱԿԸ ԿՈՍՏԱՆԴՆԱՊՈԼՍՈՒՄ Խ ՍՀՄ ԱՐՏԱՔԻՆ ԱՌԵՎՏՐԻ ԺՈՂԿՈՄԱՏԻ ԱՆԴՐԿՈՎԿԱՍԻ ՆԵՐԿԱՅԱՑՈՒՑՉԻՆ'

ԱՐԱԲԿԻՐՑԻՆԵՐԻ ԱՐՀԵՍՏՆԵՐԻ ՄԵՋ ՈՒՆԵՑԱԾ ՀՄՏՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻՄԱՍԻՆ

10 մայիսի 1924թ.Նյու Յորք

Սիրելի Ընկեր,Ապրիլ 15 թուականաւ Ձեզ Ամերիկահայ արաբկիրցիներու միութեան կողմէ

ապահովագրեալ նամակ մը եւ նմոյշներ ղրկեցինք Հայաստանի Հանրապետութ- եան տնտեսական քօմիսարին ուղարկելու համար: Հաճեցէք սոյն նամակը ևս ուղարկել:

Քանի մը բացատրութիւններ արաբկիրցիներու տարազագործութեան արհես­տի մէջ ունեցած հմտութեան մասին աւելորդ չըլլար:

Անյիշատակ ժամանակներէ ի վեր Արաբկիրի Հայ բնակչութեան մեծամասնու- թիւնը իր ապրուստը հայթայթած է տարազագործութեամբ եւ մէն մի ընտանիքի մէջ առնուազն երկու հոգի այդ արհեստի այս կամ այն ճիւղին հմուտ են:

Արտադրուած ապրանքները Թուրքիոյ ամէն կողմը տարածուել է զատ կար- տածուէր նաեւ մեծ քանակութեամբ Թուրքիոյ սահմանակից Կովկասի նահանգ­ները. Կարս, Արտահան եւ այլն. ինչպէս նաեւ Պոլսէն Պալկանները եւ Վանէն ալ մինչեւ Պարսկաստան:

94

Արաբկիրցիները տէր նաև մետաքսի արհեստին, սկսելով շերամի հունտէն մի- նչեւ կարուելու պատրաստ նուրբ բեհեզը. պարզ, երիզաւոր եւ ծաղկուն:

Մետաքսի արհեստին կատարելապէս հմուտ խումբ մը պատրաստ է Հայաս­տան երթալ եւ հոն սեպհական դրամով մետաքսի գործարան մը հաստատել, սա­կայն անհրաժեշտ է որ յստակ գաղափար ունենան Հայաստանի մէջ գոյութիւն ունեցող օրէնքներու մասին: Դժբաղդաբար շատ մը արտառոց եւ իբր թէ Հայաս­տանի մէջ դրամագլուխ տանողներու աննպաստ տեղեկութիւններ շրջաբերութ- եան մէջ են:

Ընկերական բարեւներով, Ձերդ Միսակ Վարդանեան

Ֆ. 113, ց. 3, գ. 129, թ. 120: Բնագիր: Մեքենագիր:

N 3ԿՈՍՏԱՆԴՆԱՊՈԼՍՈՒՄ ԽՍՀՄ ԱՐՏԱՔԻՆ ԱՌԵՎՏՐԻ ԺՈՂԿՈՄԱՏԻ ԱՆԴՐԿՈՎԿԱՍԻ ՆԵՐԿԱՅԱՑՈՒՑՉԻ ՆԱՄԱԿԸ ՀՍԽՀ ԺՈՂԿՈՄԽՈՐՀ' ԱՐԱԲԿԻՐՑԻ ԱՐՏԱԴՐՈՂՆԵՐԻ

ՆԵՐԳԱՂԹԻ ՀԱՐՑԻ ՎԵՐԱԲԵՐՅԱԼ21 մայիսի 1924թ.

Կ.ՊոլիսՍիրելի ընկերներ,Ուղարկում եմ Սնարյանի նամակի պատճենը և արաբկիրցիների դիմումը իրե­

նց պատրաստած կերպասների նմուշներով: Արաբկիրցիների դիմումը արժանի է լուրջ քննության: Ես գտնում եմ այդ առաջարկը ընդունելի: Ավելի լավ է արտադ­րող տարրը ընդունել, քան թե կայաններից կիսաքաղց գաղթականները, որոնց համար պահանջված գումարը նույնիսկ չեն կարողանում այստեղ հայթայթել: Ես կրկին անգամ խնդրում եմ թույլատրել ի հաշիվ 10.000 գաղթականների' մյուս գաղութներից մի որոշ մասը ընդունել գլխավորապես արհեստավորներից և մի­ջոցներ ունեցողներից: Այստեղից կամ ավելի ճիշտ Տաճկաստանից (գավառներ­ից հայերը կենտրոնանում են Պոլիս, ծախելով իրենց ունեցածը) հայերը հեռան­ում են, ուզում են գալ Հայաստանում հաստատվել, իսկ հակառակ դեպքում քաշ­վում են դեպի Ֆրանսիա իր գաղութներով և Արգենտինա: Պետք է այստեղ հիշեմ, որ զանազան ֆրանսիական ընկերություններ, չափազանց գոհ լինելով հայերի աշխատանքից, ամեն կերպ աշխատում են հայերին քաշել աշխատանքի իրենց մոտ:

Ուրիշ խնդիրների մասին էլ պիտի գրեի, բայց նավը ճանապարհվում է:Ընկերական բարևներով Դանուշ [Շահվերդյան]Ինչու՞ չէք պատասխանում նամակներիս:

Ֆ. 113, ց. 3, գ. 129, թ. 118: Ինքնագիր:

N 4ԱՐԱԲԿԻՐՑԻՆԵՐԻ ՄԻՈՒԹՅԱՆ ՆԵՐԿԱՅԱՑՈՒՑԻՉՆԵՐԻ ԳՐՈՒԹՅՈՒՆԸ ՀՍԽՀ

ժՈՂԿՈՄԽՈՐՀ'ՆՈՐ ԱՐԱԲԿԻՐ ԱՎԱՆԻ ՀՈՂԱՏԱՐԱԾՔԻ ՏԵՂԻ ԵՎ ԱՅԼԽՆԴԻՐՆԵՐԻ ՄԱՍԻՆ

25 փետրվարի 1925թ.Երևան

Ինչպես հայտնի է ձեզ' ամերիկահայ Արաբկիրցիների միությունը դիմում էր արել ՀՍԽՀ Ժողկոմիսարների խորհրդին, Հայաստանի մեջ «Նոր Արաբկիր» ան­ունով քաղաք հիմնելու համար, որի մասին հեռագրով հավանություն էր հայտ­նված:

Ներկայիս հայտնում ենք, որ համաձայն ՀՍԽՀ Կոմիսարների խորհրդի թույլ­տվության, ըստ որի իրավունք էր տրված մեզ ուսումնասիրել եվ ընտրել հարմար հողամաս վերոհիշյալ քաղաքի հաստատման համար մեր կողմից կատարվել է

95

համապատասխան ընտրություն: Հողամասը գտնվում է Քանաքեռի, Երեվանի, Հրազդան գետի եվ Կիտեր Չայի միջեվ գտնվող տարածության վրա - ընդամենը վեց հարյուր տասը (610) դեսյատին, համաձայն գերագույն տեխնիկական մար­մնի քարտեզ-հատակագծի:

Վերոհիշյալ տարածության վրա հետզհետե պետք է փոխադրվեն հազար (1.000) ընտանիք, որոնք պիտի զբաղվեն ընտիր գործվածքների արդյունաբերու­թյամբ, որի մի քանի նմուշները կցված են սույն խնդրին: Բացի այդ, նրանք պիտի զբաղվեն շերամապահությամբ, երբ թթաստանները ոռոգելու համար բավակա­նաչափ ջուր ունենան:

Հայտնում ենք նաեվ, որ «Նոր Արաբկիրի» բնակչությանը անհրաժեշտ և ութը սանտիմ տրամագիծ ունեցող խողովակի չափով (երեք տյուկում) խմելու ջուր, որ Գերագույն տեխնիկական մարմնի կողմից որոշված է տալ Երեվանի ջրի խողո­վակի չափով (մեկ բահ) ոռոգելու ջուր, գործվածքներու թելերը ներկելու եվ տն­երին կից փոքրիկ պարտեզները ջրելու համար, որի մասին Հողժողկոմից հավա­նություն տրված է:

Ուստի վերոհիշյալ հողամասի, ինչպես նայեվ խմելու եվ ոռոգելու ջրերի հա­մար խնդրում ենք Ձեր վավերացումը:

Սպասելով ձեր բայրացակամ պատասխանին, ձերդ հարգանոք' Ամերիկահայ արաբկիրցիների միության ներկայացուցիչներ:

Ֆ. 113, ց. 3, գ. 330, թ. 60: Մեքենագիր: Պատճեն:

N 5ՀԽ ՍՀ ԺՈՂԿՈՄԽ ՈՐՀԻՆ ԿԻՑ ԳԱՂԹԱԿԱՆԱԿԱՆ ՀԱՏՈՒԿ

ՀԱՆՁՆԱԺՈՂՈՎԻ1 ՆԻՍՏԻ ԱՐՁԱՆԱԳՐՈՒԹՅՈՒՆԻՑ' ՀԱՅԱՍՏԱՆՈՒՄ ՆՈՐ ԱՐԱԲԿԻՐ ԱՎԱՆ ՀԻՄՆԵԼՈՒ ՄԱՍԻՆ

20 մարտի 1925թ.Երևան

ԼՍԵՑԻՆ7. Ամերիկահայ արաբկիրցիների միության ներկայացուցիչների դիմումը'

Հայաստանում «Նոր Արաբկիր» անունով քաղաք հիմնելու եվ նրան հարակից մի շարք խնդիրների մասին:

ՈՐՈՇԵՑԻՆ7. ա) Համաձայնվել եվ խնդրել ԺԿԽ-ի Կարգադրիչ հանձնաժողովին հաստա-

տելու:բ) «Նոր Արաբկիր»-ի համար ներմուծվելիք գործվածքային մեքենաների եվ

անհրաժեշտ նախանյութերի մաքսից ազատելու խնդիրը հանձնարարել դրակա­նապես լուծել ԺԿԽ գործերի կառավարչությանը:

գ) Թուրքիայի Արաբկիր քաղաքում գտնվող արաբկիրցիների Հայաստան տեղափոխելու եվ տեղափոխության պաշտպանությունն ստանալու խնդիրը հանձնել Ժողկոմխորհին' համապատասխան կարգադրություն անելու:

դ) Արհեստավորներին, կառուցողներին արտասահմանից Հայաստան ընդու­նելու խնդրի լուծումը հանձնել ԺԿԽ-ի կարգադրիչ նիստին:

Արաբկիրցիներին վերաբերող մյուս խնդիրները հանձնարարել ընկ. Անտելե- պյանին պարզել համապատասխան հիմնարկների հետ եվ տալ արաբկիրցիների միության ներկայացուցիչներին անհրաժեշտ լուսաբանություն:

Նախագահ' ՄռավյանՔարտուղար' Անտելեպյան

Ֆ. 113, ց. 3, գ. 330, թ. 58: Վավերացված պատճեն: Մեքենագիր:

1 Նույն հանձնաժողովի 1925թ. ապրիլի 1-ի նիստում որոշվել է ՀՕԿ-Ի հսկողությամբ հիմ- նադրել Նոր Արաբկիր ավանը -Մ.Մ.:

96

ՀՍԽ Հ ԺՈՂԿՈՄԽ ՈՐՀԻ ԿԱՐԳԱԴՐԻՉ ՆԻՍՏԻ ԱՐՁԱՆԱԳՐՈՒԹՅՈՒՆԻՑ' ՆՈՐ ԱՐԱԲԿԻՐ ԱՎԱՆ ՀԻՄՆԵԼՈՒ ՄԱՍԻՆ

3 ապրիլի 1925 թ.Երևան

ԼՍԵՑԻՆ15. Ամերիկահայ արաբկիրցիների միության ներկայացուցիչների դիմումը'

«Նոր Արաբկիր» անունով քաղաք հիմնելու, ինչպես նայեվ խմելու ու ոռոգելու ջուր հատկացնելու խնդիրը:

ՈՐՈՇԵՑԻՆ15. ա) Հաստատել Երեվանի քաղգավգործկոմի նախագահության ս. թ. ապրի­

լի 1-ի նիստի N 7 արձանագրության որոշումը «Նոր Արաբկիր»-ին 610 դես. հո­ղամաս եվ քաղաքի գլխավոր խողովակից 3 դյում խմելու ջուր հատկացնելու մասին, ինչպես եվ Հայջրտնտեսության համաձայնությունը «Նոր Արաբկիր»-ը մեկ բահ ոռոգելու ջրով ապահովելու մասին:

բ)Առաջարկել Երեվանի քաղգավգործկոմին' հատուկ համաձայնությամբ ձե- վակերպել տվյալ որոշումը:

գ) Գաղթականությանը տրվելիք արտոնությունների համաձայն ազատել «Նոր Արաբկիր»-ի շինարարության համար անհրաժեշտ անտառանյութը կոճղավճար- ից:

ժողկոմխորհրդի գործերի կառավարիչ Պարզյանժողկոսխորհի քարտուղար Աթաբեկյան

Ֆ. 113, ց. 3, գ. 330, թ. 56: Վավերացված պատճեն: Մեքենագիր:

N 7ՀՍԽ Հ ԺՈՂԿՈՄԽ ՈՐՀԻՆ ԿԻՑ ԳԱՂԹԱԿԱՆԱԿԱՆ ՀԱՏՈՒԿ ՀԱՆՁՆԱԺՈՂՈՎԻ

ԳՐՈՒԹՅՈՒՆԸ ԱՐԱԲԿԻՐՑԻՆԵՐԻ ՄԻՈՒԹՅԱՆ ՆԵՐԿԱՅԱՑՈՒՑԻՉՆԵՐ Մ.ՂԱԶԻԿՅԱՆԻՆ ՈՒ Մ.ՎԱՐԴԱՆՅԱՆԻՆ ՆՈՐ ԱՐԱԲԿԻՐ ԱՎԱՆԻ ՀԻՄՆԱԴՐՄԱՆ ԵՎ ԴՐԱ ՀԵՏ ԿԱՊՎԱԾ Խ ՆԴԻՐՆԵՐԻ ՄԱՍԻՆ

8 ապրիլի 1925թ.Երևան

Ի պատասխան Ձեր' Գաղթականական հատուկ հանձնաժողովիս ներկայաց­րած խնդիրներին, հայտնում ենք հետեվյալը'

Հանձնաժողովս իր մարտի 20-ի նիստում քննելով Ձեր խնդիրը' Քանաքեռի եվ Երեվանի միջեվ 610 դեսյատին տարածության վրա «Նոր Արաբկիր» անունով քաղաք հիմնելու եվ նրան հարակից խնդիրները, որոշեց.

1. Համաձայնվել քաղաքի հիմնադրման եվ խնդրել հաստատել Ժողկոմխորհի կարգադրիչ նիստին;

2. «Նոր Արաբկիր»-ի համար ներմուծվելիք գործվածքային մեքենաների եվ անհրաժեշտ նախանյութերի մաքսից ազատվելու խնդիրը հանձնել դրականորեն լուծելու Ժողկոմխորհի գործերի կառավարչությանը:

բ) Թուրքիայի Արաբկիր քաղաքում գտնվող արաբկիրցիներին Հայաստան տեղափոխելու եվ տեղափոխության ընթացքում Թուրքական կառավարության պաշտպանությունը ապահովելու խնդիրը հանձնել Ժողկոմխորհին' համապա­տասխան կարգադրություն անելու համար:

գ) Արհեստավորներին, կառուցողներին անհատաբար արտասահմանից Հա­յաստան ընդունելու խնդրի լուծումը հանձնել Ժողկոմխորհի կարգադրիչ նիս- տին:

Իսկ ինչ վերաբերվում է մյուս հարցումներին, պատասխանները հետեվյալ- ներն են'

N 6

97

1 . Հա րց«Նոր Արաբկիր»-ի բնակչությանը հինգ տարով ամեն տեսակ տուրքերից եվ

զինվորական ծառայությունից ազատելու մասին:ՊատասխանԱյս հարցը որոշվում է ՀՍԽՀ Ժողկոմխորհի գաղթականության մասին ընդու­

նած հրամանագրով, որի համաձայն նորեկ գաղթականները ազատվում են ամեն տեսակի տուրքերից 3 տարով, իսկ զինվորական ծառայությունը կատարվում է բնակության տեղի վրա' տերիտորիալ զորամասերում եվ տարվա այն ժամանա­կներին որը չի խանգարում խաղաղ աշխատանքը (Ընդ սմին կցվում է վերոհիշ­յալ հրամանագրի պատճենը):

2. ՀարցԿրթական, առողջապահական, կարգապահական հաստատությունները տե­

ղական թե պետական միջոցներով հոգացվելու մասին:ՊատասխանԸնդհանուր հիմունքների համաձայն եվ պետական միջոցներից:3. ՀարցԲնակարանի սեփականության եվ ժառանգության մասին:ՊատասխանԽնդիրը կանոնավորում է քաղաքացիական օրենսգրքի համապատասխան

հոդվածներով:4. ՀարցԱմերիկահայ արաբկիրցիների միությանը իրավական անձ նկատելու մասին: ՊատասխանԱյս հարցը համարվում է ներքին խնդիր «Նոր Արաբկիր» ապագա համայնքի

և միության միջոցով: Այս եվ բոլոր նման հարցերը, որոնք կապ ունեն միության եվ «Նոր Արաբկիր»-ում հաստատվելիք համայնքի հետ, կանոնավորում է միութ­յան եվ համայնքի փոխադարձ համաձայնությամբ:

5 Հարց«Նոր Արաբկիր»-ցիների գործվածքներն արտածելու մասին:ՊատասխանԱյս հարցը կանոնավորվում է «Նոր Արաբկիր»-ցիների համայնքի եվ արտա­

քին առեվտրի ժողկոմատի հետ, համաձայն գործող օրենքների:6. Հարց«Նոր Արաբկիր»-ի շինության համար պետությունից ինչ օժանդակություն կա­

րելի է ստանալ:ՊատասխանԿառավարությունը հնարավոր աջակցությունը ցույց է տվել (հող, ջուր, փայտ­

եղեն, քար և այլն) եվ հետագայում էլ կշարունակի տալ:7. ՀարցԿրթական ծրագրի մեջ կրոնական կամ հակակրոնական դասավանդության

և աղոթատեղիներ ունենալու մասին:ՊատասխանԴպրոցներում կրոնական կամ հակակրոնական դասավանդություն չի լինում:

Կրոնը անհատի խղճի խնդիրն է: Աղոթատեղիներ ունենալու արգելք չկա:8. Հարց«Նոր Արաբկիր»-ի գործվածքները երեք տարին լրանալուց հետո, ինչ հարկե­

րի ենթակա են:ՊատասխանԵթե արտադրությունը կազմակերպված է կոոպերատիվ հիմունքներով, կառա­

վարությունն ամեն կերպ աջակցում է այդպիսիններին թե նյութապես, եվ թե բա­րոյապես ու տալիս է նրանց առանձնաշնորհյալ իրավունքներ: Իսկ եթե անհա­տական հիմունքների վրա է նույնպես մասնավոր առեվտրից ազատ է:

9. Հարց

98

«Նոր Արաբկիր»-ի գործվածքների սպառման համար այլ եվ այլ վայրերում շինություն եվ այլ հարմարություններ ունենալու մասին:

ՊատասխանԿա ամեն իրավունք շինություններ վարձելու կամ կառուցելու:

Ժողկոմխորհին կից գաղթականականհանձնաժողովի քարտուղար Անտելեպյան

Ֆ. 113, ց. 3, գ. 330, թ. 55: Վավերացված պատճեն: Մեքենագիր:

N 8ԵՐԵՎԱՆԻ ՔԱՂԳԱՎԳՈՐԾԿՈՄԻ ՆԱԽԱԳԱՀԻ ԳՐՈՒԹՅՈՒՆԸ

ԱՐԱԲԿԻՐՑԻՆԵՐԻ ՄԻՈՒԹՅԱՆ ՆԵՐԿԱՅԱՑՈՒՑՉԻՆ' «ՆՈՐ ԱՐԱԲԿԻՐ» ԱՎԱՆԻ ԿԱՌՈՒՑՄԱՆ ՆՊԱՏԱԿՈՎ ՀՈՂՀԱՏԿԱՑՈՒՄ ԿԱՏԱՐԵԼՈՒ ՄԱՍԻՆ

14 ապրիլի 1925թ.Երևան

Ի պատասխան Ձեր միջնորդության' Երևան քաղաքի և Քանաքեռի միջև ըն­կած տարածության հողերից 610 դես. հողամաս հատկացնել «Նոր-Արաբկիր»-ին Երևանի քաղգավգործկոմը այսու հայտնում է Ձեզ, թե ցանքսեր անելու և թե շեն­քեր կառուցելու համար հատուկ պայմաններ կնքելուց հետո, որի հիմնական կե­տերը մոտավորապես հետևյալներն են լինելու

1. Վերը հիշված 610 դես. հողամասը Քաղգավգործկոմը կարող է տալ «Նոր Արաբկիր»-ին կապալով խորհրդային օրենքներով սահմանված ամենաերկարա- տև ժամանակով' այն է' տասն և երկու տարով:

2. Սակայն քաղգավգործկոմը կարող է պարտավորվել պայմանագրի ժամկե­տը լրանալուց հետո նոր կապալով ժամանակ տալու «Նոր Արաբկիր»-ին վերա­պահել գերադասյալ իրավունք հանդեպ ուրիշների, եթե «Նոր Արաբկիր»-ը ցան­կանա ինքը նույն հողերը կապալով վերցնելու:

3. Հիշված 610 դես. հողամասը կբաժանվի երեք կատեգորիայի, ըստ որում առաջին կատեգորիան կհատկացվի «Նոր Արաբկիր»-ին շենքեր կառուցելու, 2- րդ կատեգորիայի հողեր կհաշվվեն ջրովի հողերը, իսկ 3-րդը' անջրդի:

4. Շենքեր կառուցելու համար հարկավոր կլինի առանձին պայմանագիր կն­քելու 49 տարով, շենքերի կառուցման իրավունք ընդհանուր հիմունքներով, որի հիմնական կետերը հետևյալն են.-

ա. Կառուցված շենքերը պայմանաժամը լրանալուց հետո (49 տարուց հետո) պիտի անցնեն քաղգավգործկոմին' առանց փոխհատուցման.

բ. Քաղգավգործկոմը պայմանաժամը լրանալուց հետո պարտավորվում է կա­ռուցված շենքերը նոր կապալով տալու ժամանակ գերադասյալ իրավունքը վեր­ապահել «Նոր Արաբկիր»-ին հանդեպ ուրիշների, եթե «Նոր Արաբկիր»-ը ցանկա­նա ինքը կապալով վերցնել: Այս կատեգորիային պատկանող հողերի կապալա­վարձը կլինի շատ չնչին:

5. 2-րդ կատեգորիայի հողերի կապալավարձ քաղգավգործկոմը հաշվելու է 20 ռուբ. իսկ 3-րդ կատեգորիայի' 10 ռուբ. յուրաքանչյուր դեսյատինի համար:

6. Քաղգավգործկոմը պարտավորվում է հատկացնել «Նոր Արաբկիր»-ին խմե­լու ջուր Երևանի ջրմուղից' 3 դույմի չափով:

7. Ապագայում, եթե հիշված 610 դես. հողերի շրջակայքում քաղգավգործկոմը կցանկանա նոր ջրանցք կառուցել և եթե «Նոր Արաբկիր»-ը կցանկանա այդ նույն ջրանցքի ջրից օգտվել, այդ դեպքում «Նոր Արաբկիր»-ը պարտավոր է մասնակ­ցել այդ ջրանցքի կառուցման ծախքերին' համեմատական չափով:

8. «Նոր Արաբկիր»-ը պիտի պարտավորվի շենքերի կառուցումը կատարել ա- կադեմ[իկոս] Թամանյանի հատակագծով, պահպանելով քաղաքի հատակագծի պահանջները' Հրազդան գետը ընդգրկող քաղաքապատկան հողամասի վրա:

99

9. Քաղգավգործկոմը պարտավորվում է 4 և 5 կետերում հիշված կապալա­վարձը գանձել «Նոր Արաբկիր»-ից հետևյալ կարգով' առաջին տարում կապալա­վարձ բոլորովին չի գանձելու, երկրորդ տարում կգանձվի տարեկան կապալա­վարձի միայն մեկ երկրորդ մասը, երրորդ տարում' երկու երրորդ մասը, իսկ մի­այն չորրորդ տարուց հետո գանձել տարեկան ամբողջ կապալավարձը լրիվ:

Երևանի քաղգավգործկոմի նախագահ Ա.Կոստանյան

Ֆ. 133, ց. 1, գ. 223, թ. 78: Բնագիր: Մեքենագիր:

N 9ԵՐԵՎԱՆԻ ՔԱՂԳԱՎԳՈՐԾԿՈՄԻ ԵՎ ԱՄԵՐԻԿԱՀԱՅ ԱՐԱԲԿԻՐՑԻՆԵՐԻ ՄԻՈՒԹՅԱՆ ՄԻՋԵՎ ԿՆՔԱԾ ՊԱՅՄԱՆԱԳԻՐ' ՎԵՐՋԻՆԻՍ ԱՆՀԱՏՈՒՅՑ

ՀՈՂԱՏԱՐԱԾՔ ՏՐԱՄԱԴՐԵԼՈՒ ՄԱՍԻՆ3 մայիսի 1925թ.

Երևան

Մենք ներքո ստորագրյալներ, մի կողմից Երևանի Քաղգավգործկոմը, հանձ­ինս նույն Գործկոմի նախագահ Արամ Կոստանյանի և մյուս կողմից Ամերիկահայ Արաբկիրցիների Միությունը, հանձինս նույն միության լիազոր ներկայացուցիչ­ներ' Մկրտիչ Ղազիկյանի և Միսակ Վարդանյանի, կնքեցին հետևյալ պայմանա-գիրը.-

1. Երևանի Քաղգավգործկոմը, Երևանի, Քանաքեռի, Հրազդան գետի և Գեդառ Չայի միջև գտնվող տարածությունից, վեց հարյուր տասը դեսյատին հողամաս, առանց փոխհատուցման, հատկացնում է Ամերիկահայ Արաբկիրցիների Միութ­յան «Նոր Արաբկիր» անունով ինքնուրույն քաղաք հիմնելու համար:

Ծանոթութ. Ա. Հիշյալ հողամասի երկու հարյուր տաս դեսյատինը հատկաց­վում է «Նոր Արաբկիր» քաղաքի շինության համար, (փողոցներ, հանրային պար­տեզներ, հաստատություններ և այլն և բնակարաններ) յուրաքանչյուր ընտանիքի բաժինը, տուն և պարտեզ միասին ոչ ավել քան չորս հարյուր քառակուսի սաժեն:

Բ. Վեց հարյուր տաս դեսյատինից մնացյալ չորս հարյուր դեսյատինը հատ­կացվում է «Նոր Արաբկիր»-ի համայնքին օժանդակ զբաղմունքի համար, շերա­մապահություն, այգեգործություն և այլն, հողօգտագործման ընդհանուր հիմուն­քներով:

Գ. «Նոր Արաբկիր»-ի համայնքը, իր առաջադրած պահանջի համեմատ, պար­բերաբար ստանալու է հիշյալ հողերից:

2. Երևանի Քաղգավգործկոմը հատկացնում է «Նոր Արաբկիր»-ին, Երևան քա­ղաքի գլխավոր ջրմուղից երեք մատնաչափ (դյույմ) խմելու ջուր:

3. Երևանի Քաղգավգործկոմը «Նոր Արաբկիր»-ին հատկացնում է մեկ բահ ոռոգելու ջուր և պարտավորվում է, ըստ հնարավորության, ավելացնել ոռոգելու համար անհրաժեշտ ջրի քանակը:

4. Ամերիկահայ Արաբկիրցիների Միությունը պարտավորվում է շենքերի կա­ռուցումը կատարել ակադեմիկոս Ալ.Թամանյանի գծած հատակագծով, պահ­պանելով Երևան քաղաքի հատակագծի սահմանները:

Ծանոթութ.- «Նոր Արաբկիր»-ի շենքերի կառուցումը սկսվելու է քաղաքի կեն­տրոնից դեպի ներքև կամ հարավ, մինչև «Նոր Արաբկիր» քաղաքի հատակագծի սահմանը և ապա սկսելու է վերևի կամ հյուսիսային մասը:

5. «Նոր Արաբկիր»-ը պարտավորվում է խորհրդային օրենսդրության հիմունք­ներով պայմանավորվել իր բնակչության հետ շենքերի կառուցման, հողօգտագ­ործման և այլ խնդիրներում:

Երևանի Քաղգավգործկոմի նախագահ Ա.ԿոստանյանԱմերիկահայ «Արաբկիրցիների Միության» լիազորներ Մ.Ղազիկյան

Մ.ՎարդանյանՖ. 133, ց. 1, գ. 223, թ. 74: Բնագիր: Մեքենագիր:

100

ԱՐԱԲԿԻՐՑԻՆԵՐԻ ՄԻՈՒԹՅԱՆ ԵՐԵՎԱՆԻ ՆԵՐԿԱՅԱՑՈՒՑՉԻ ԴԻՄՈՒՄԸ ՀՍԽ Հ ԺՈՂԿՈՄԽ ՈՐՀ' ԱՐԱԲԿԻՐՑԻ ԱՐՀԵՍՏԱՎՈՐՆԵՐԻ ՆԵՐԳԱՂԹԸ

ՀԱՅԱՍՏԱՆ ԱՐԱԳԱՑՆԵԼՈՒ ՀԱՐՑԻ ՄԱՍԻՆ

29 մայիսի 1926թ Երևան

Արտասահման գտնվող արաբկիրցիներից մի մաս արհեստավորներ անմիջա­պես Նոր Արաբկիր փոխադրելու անհրաժեշտ կարիք զգալով. նրանց անվանա­ցանկը տալիս եմ Ձեզ սրան կից. խնդրելով որ անցագրերի վիզային համար հա­րկ եղած հրահանգները փութացնիք ուր որ անկե, որպեսզի շուտով վիզա ստա­նան ու Նոր Արաբկիր գան այդ արհեստավորները, վասնզի այդ արհեստավոր արաբկիրցիներին շուտով գալը հզորապես պիտի նպաստի մեր Նոր Արաբկիրի շինության, ինչպես նայև անոր տնտեսական զարգացումին ու հառաջդիմության գործին:

Արտասահմանից գալիք մեր այդ արհեստավորները այժմ գտնվում են հետ­ևյալ երկիրները. Ամերիկա, Ֆրանսա, Հունաստան, Եգիպտոս, Սուրիա, Թուրքիա:

Ուստի, սույն խնդրանքս Ձեզ մատուցանելով այսօր, կը հավատամ թե գործին արագ ընթացք տալու Ձեր կարելին չեք զլանար անշուշտ:

Միշտ վստահ Ձեր բարյացակամության

Ձերդ անկեղծ հարգանոք Մ.Ղազիկեան

Հ.Գ. Վիզայի հրահանգ ղրկել հարկավոր է Փարիզ, Աթենք, Կ.Պոլիս և Սամսոն, և այս հրահանգը շտապեցնելու ցանկությամբ, նույնիսկ հեռագրով հրահանգե- լնիդ պիտի խնդրեյի. եթե հնարավոր էր այդ:

Ֆ. 113, ց. 3, գ. 465, թ. 17: Ինքնագիր:

N 11ԱՐԱԲԿԻՐՑԻՆԵՐԻ ՄԻՈՒԹՅԱՆ ԿԵՆՏՐՈՆԱԿԱՆ ՎԱՐՉՈՒԹՅԱՆ ՆԱՄԱԿԸ

ՖՐԱՆՍԻԱՅՈՒՄ ԱՆԴՐԿՈՎԿԱՍԻ ՏՆՏԵՍԱԿԱՆ ՆԵՐԿԱՅԱՑՈՒՑԻՉ Ս.ՓԻՐՈՒՄՅԱՆԻՆ' ՀԱՅԱՍՏԱՆ ՄԵԿՆՈՂ ԱՐԱԲԿԻՐՑԻՆԵՐԻ ԱՆՑԱԳՐԵՐԻ

ՀԱՐՑԻ ՎԵՐԱԲԵՐՅԱԼ15 հուլիսի 1926թ.

Նյու Յորք

Յարգելի Ս.Փիրումեան,Ինչպէս յայտնի է Ձեզ, Երևանի մոտ, Քանաքեռի լանջին վրա, Խ. Հայաստանի

կառավարութեան որոշմամբ, միութիւնս կը կառուցանէ Նոր Արաբկիրը, ուր հետ- զհետէ պիտի փոխադրուին Արաբկիրցիներ այլ և այլ վայրերէ և ուրիշներ որոնք կարող են սեփական միջոցներով իրենց տունը կառուցանել ու ինքնաբաւ են:

Մեր ներկայացուցչի տուած տեղեկութեան համաձայն, Խ. Հայաստանի կար- գադրութեամբ, Եւրոպաէն եւ Ամերիկաէն Նոր Արաբկիր հաստատուելու համար Հայաստան մեկնողներ, որոնք Միութեանս վկայականը ունին, իրենց անցագիր- ներուն վիզա պիտի ստանան ՍԽՀ Միութեան Փարիզի ներկայացուցիչեն:

Կը խնդրենք որ հաճիք մեզի տեղակացնել թէ ս Խհ Միութեան ներկայացուց- չութիւնը, վերոհիշեալ կարգադրութեան հիման վրայ, Միութեանս վկայականը ունեցողներուն վիզա տալու հրահանգ ստացա՞ծ է, թէ ոչ:

Կանխայայտ շնորհակալութեամբ եւ յարգանոք, Ձերդ Ամերիկահայ արաբկիր- ցիներու միութեան կեդրոնական վարչութիւն

Ատենադպիր Մ.ՎարդանեանԱտենապետ Ն.Կեմելկերտանեան

N 10

101

Յ.Գ.-Այս արտոնութենէն օգտուելով, անմիջապես կամ մոտ ատենէն ճամբայ ելնելու պատրաստ կըլլան հետերևեալները, որոնց անունները ղրկուածէն Խ. Հայաստանի կառավարութեան, նախքան արտոնութիւնը...

Մակագրություն' Որոշման մասին հայտնել ընկ. Փիրումյանին, ուղարկելով նր­ան նաև ցուցակը: Միաժամանակ հարցում անել ընկ. Կարկլինից' արված է ար­դյո՞ք համապատասխան հարկադրության կոնսուլտացիա և հայտնել նաև արա­բկիրցիների ներկայացուցչին: Ստորգրություն: 9 սեպտեմբերի 1926թ.:

Ֆ. 113, ց. 3, գ. 465, թ. 45: Բնագիր: Մեքենագիր:

N 12«ՆՈՐ ԱՐԱԲԿԻՐ» ՄԻՈՒԹՅԱՆ ՎԱՐՉՈՒԹՅԱՆ ՆԱԽԱԳԱՀԻ ԳՐՈՒԹՅՈՒՆԸ

ԵՐՔԱՂԼՈՒՍԲԱԺԻՆ' ՆՈՐ ԱՐԱԲԿԻՐ ԹԱՂԱՄԱՍՈՒՄ ԿՐԹԱԿԱՆ ՄԱԿԱՐԴԱԿԻ ԲԱՐՁՐԱՑՄԱՆ ՈՒ ՆՈՐ ԴՊՐՈՑ ԲԱՑԵԼՈՒ ՀԱՐՑԵՐԻ ՄԱՍԻՆ

27 փետրվարի 1928թ.Երևան

Ձեր և Նոր Արաբկիրի միության ներկայացուցչի միջև կնքված պայմանագրի հիման վրա ներկայացրել էինք բաց անել Նոր Արաբկիրում I աստիճանի մի դպ­րոց իր բաժանմունքներով, սակայն այսօր փաստորեն գոյություն ունի միայն I-ին աստիճանի մի բաժանմունք, որն ընդգրկում է 18 աշակերտ, այն էլ աշակերտնե­րի ոչ ըստ կրթական մակարդակի: Դպրոցից դուրս են մնում 20-22 աշակերտներ, որոնք թափառում են հուսահատ: Բացի այդ, դպրոցի այժմյան ուսուցիչն իր պա­րտականության կատարման ճիշտ ճանապարհին չի կանգնած, օրական պարա­պում է 2-3 ժամ և. հաճախ բացակայելով (օրընդ մեջ) առիթ է տալիս աշակեր­տության և նամանավանդ Նոր Արաբկիրի հասարակության դժգոհության: Իսկ որպեսզի դուրս մնացած աշակերտության ևս ուսման ծարավին հագեցում տրվի, լիկկայան բաց անելու առթիվ իրեն առաջարկված 15 ռուբլու գումարը չընդու­նելով ու չընդառաջելով այդ խնդրին. մեզ առաջ ծառանում է մատաղ սերնդի ուսման և կրթության կենսական խնդրի լուծման հարցը, որի համար դիմում ենք Ձեզ, առաջարկել հիշյալ ուսուցչին կամ կանոնավոր կերպով շարունակելու իր աշխատանքները թե՜ դպրոցում ընդգրկել աշակերտության և թե՜ լիկկայանում սո­վորելիք աշակերտության հետ կամ հակառակ դեպքում ուղարկել մեզ մի ուրիշ ուսուցիչ նույն պայմաններով, միանգամ ընդմիշտ լուծելու համար այս հարցը, որ այնքան ստիպողական է դարձել:

Սպասելով Ձեր անմիջական տնօրինության հարգանքներովՆոր Արաբկիրի միության վարչության նախագահ Ա.ՎահրամյանՔարտուղար Մ.ՍուրյանՄակագրություն. Խիստ շտապ: Քաղաքի Լուսժողկոմին' խնդրում եմ երկու օր­

վա ընթացքում զեկուցել Նոր Արաբկիրի դպրոցի դրության և ուսուցչի հաճա­խումների ու աշխատանքների մասին: Լուսբաժվար' Ս.Հայրապետյան: 27 փետր­վարի 1928թ.:

Ֆ. 133, ց. 1, գ. 1395, թ. 4: Բնագիր: Ձեռագիր:

N 13ՀՍԽՀ ԿԵՆՏԳՈՐԾԿՈՄԻ ԿԱԶՄԲԱԺՆԻ ՆԻՍՏԻ ԱՐՁԱՆԱԳՐՈՒԹՅՈՒՆԻՑ' ՀՍԽՀ ՇՐՋԱՆԱՑՄԱՆ ԴԵԿՐԵՏՈՒՄ ԼՐԱՑՈՒՄ ԿԱՏԱՐԵԼՈՒ ԵՎ ՆՈՐ ԱՐԱԲԿԻՐ ԱՎԱՆԸ

ԵՐԵՎԱՆԻՆ ՄԻԱՑՆԵԼՈՒ ՄԱՍԻՆ3 նոյեմբերի 1929թ.

ԵրևանԼսեցին1. Քաղաքատիպ խորհուրդների մասին ՀՍԽՀ շրջանացման դեկրետում լրա­

ցում կատարելու վերաբերյալ:

102

Որոշեցին1. Նպատակահարմար համարել ՀՍԽՀ շրջանացման դեկրետում անելու հե­

տևյալ հավելումները.Կազմակերպել քաղխորհուրդ Երևանում, Լենինականում և Ղարաքիլիսա-

յում, Նոր Արաբկիրը միացնել Երևանին...

Հայկենտգործկոմի կազմբաժնից Խ.ՓոշոտյանՀ.Ջրբաշյան

Ֆ. 133, ց. 2, գ. 208, թ. 2: Պատճեն: Մեքենագիր:

N 14ՆՈՐ ԱՐԱԲԿԻՐ ԱՎԱՆԻ ՀԱՍԱՐԱԿՈՒԹՅԱՆ ԸՆԴՀԱՆՈՒՐ ԺՈՂՈՎԻ ԱՐՁԱՆԱԳՐՈՒԹՅՈՒՆԸ' ՄԻ ՏԱՐՎԱ ԳՈՐԾՈՒՆԵՈՒԹՅԱՆ ՄԱՍԻՆ

20 ապրիլի 1930թ.Երևան

Նոր-Արաբկիրի հասարակության ընդհանուր ժողովը լսելով գյուղխորհրդի մի տարվա գործունեության մասին զեկուցում, գտնում է տարած աշխատանքները չափազանց թույլ. միաժամանակ արձանագրում է, որ Կոտայքի շրջգործկոմի ղե­կավարությունը եղել է ոչ բավարար այս 6 ամսվա ընթացքում: Ուստի ժողովը քաղխորհրդի նորընտիր կազմին առաջադրում է հիշյալ խնդիրները կյանքում կի­րառելու համար:

ՇԻՆ-ԱՍՊԱՐԵԶՈՒՄ1. Լուրջ ուշադրություն դարձնել խճուղու ճանապարհի ավարտման գործին.2. Լուրջ ուշադրություն դարձնել բնակշինկոոպի շենքերի պլանային ձևով

կառուցվելու վրա.3. Լուրջ ուշադրություն դարձնել ոռոգման ծորակերի կանոնավորման և ավե­

լացման վրա:4. Ծառատնկման կամպանիան փողոցներում.5. Կարճ ժամանակամիջոցում Արաբկիրում ունենալ էլեկտրականություն.6. Կանոնավորել շինանյութերի ժամանակին մատակարարումը:7. Արաբկիրում ունենալ բաղնիքի շենք:8. Կարճ ժամանակամիջոցում փողոցներում անցկացնել կոյուղի:

ԿԱԶՄԱԿԵՐՊՉԱԿԱՆ ԱՍՊԱՐԵԶՈՒՄ1. Արաբկիրում ունենալ հրդեհաշեջ խմբակ կամ բաժին:2. Անհրաժեշտ համարել Արաբկիրում ունենալ ճաշարան-Բանկոոպի վարչու-

թյուն:3. Արաբկիրը որպես քաղմաս անհրաժեշտ համարել տեղում ունենալու վար­

չական բաժին:4. ՀԱՄԽ-ի և Գավֆիզկուլտ խորհրդի միջոցով Արաբկիրում ունենալ ֆիզ­

կուլտ խմբակ (հրապարակ):ԿՈՒԼՏ-ԱՍՊԱՐԵԶՈՒՄ

1. Դպրոցի շենքը անբավարար համարել և աշխատել որքան հնարավոր է շուտ ունենալ դպրոցի համապատասխան շենք: Լուս. բաժին:

2. Ունենալ կիսագրագետների գիշերային դպրոց. Լուս. բաժին:3. Ծավալել ռադիոյի ցանցը տներում անցկացնել...Լուս. բաժին:

ՍԱՆԻՏԱՐԱԿԱՆ ԱՍՊԱՐԵԶՈՒՄ1. Ունենալ 10 մահճակալից բաղկացած հիվանդանոց:

Այժմ' Գյումրի:** Այժմ' Վանաձոր:

103

2. Լուրջ ուշադրություն դարձնել արտաքնոցների կանոնավորման վրա:3. Հետևել փողոցների մաքրության պահպանմանը:

ԿՈՈՊ-ԱՍՊԱՐԵԶՈՒՄ1. Տեղումս գտնված կոոպերատիվի վրա լուրջ ուշադրություն դարձնել,

որպեսզի մթերքների մատակարարումը լինի կանոնավոր:2. Արաբկիրի հասարակությունը կոոպերացման ենթարկել 100%-ով:

ԲԱՆԳՅՈՒՂՏԵՍՉՈՒԹՅԱՆ ԱՍՊԱՐԵԶՈՒՄ1. Նոր-Արաբկիրի հասարակության մեջ ծավալել ինքնաքննադատությունը

պատի թերթի և մամուլի միջոցով:2. Լուրջ ուշադրություն դարձնել իրավաբանական և դատական ասպարեզում

տարվելիք աշխատանքների վրա:

Ֆ. 133, ց. 2, գ. 208, թ. 21: Պատճեն: Մեքենագիր:

N 15ՔԱՂՎԱԾՔ ԵՐԵՎԱՆԻ ՔԱՂԽ ՈՐՀՐԴԻ ՆԱԽԱԳԱՀՈՒԹՅԱՆ ՆԻՍՏԻ

ԱՐՁԱՆԱԳՐՈՒԹՅՈՒՆԻՑ' ՆՈՐ ԱՐԱԲԿԻՐԻ ԸՆՏՐՈՂՆԵՐԻ ԺՈՂՈՎՈՒՄ ԸՆԴՈՒՆՎԱԾ ԱՌԱՋԱՐԿՆԵՐԻ ԿԱՊԱԿՑՈՒԹՅԱՄԲ

6 հունիսի 1930թ.Երևան

2. «Նոր Արաբկիր»-ի քաղմասի ընտրողների ընդհանուր ժողովի նակազից բխող կոնկրետ առաջարկների նախագիծ: (Երևանի քաղխորհրդի փոքր նախա­գահության 1930թ. ապրիլի 20-ի նիստի N 29 արձ. կետ 18):

Զեկ. ընկ. Թերլեմեզյան2. Երևանի քաղխորհրդի նախագահությունը, քննության առնելով Նոր Արաբկ­

իրի քաղմասի ընտրողների ընդհանուր ժողովի նակազից բխող կոնկրետ առաջարկները, որոշեց

Կոմունալ բաժնի գծով1. Հանձնարարել կոմունալ բաժնին 1930-31տ. բյուջեում նախատեսել համա­

պատասխան գումարներ, հետևյալ աշխատանքների համար.ա. Խճուղու թերի մնացած աշխատանքների ավարտման, բ. էլեկտրական լուսավորություն անցկացնելու, գ. Կամավոր հրդեհաշեջ խմբի կազմակերպման:

Լուսբաժնի գծով2. Հանձնարարել լուս բաժնին 1930/31տ. բյուջեում նախատեսել գումարներ

հետևյալ աշխատանքների համար.ա. Դպրոցական շենքի կառուցման' բաղկացած 3 սենյակից, բ. Կիսագրագետների գիշերային դպրոց բացելու,գ. Խրճիթ-ընթերցարանի պահպանման, կահավորման և ռադիոֆիկացիայի:3. Հանձնարարել ֆիզկուլտխորհրդին Նոր Արաբկիրում կազմակերպել ֆիզ­կուլտ խմբակ:4. Հանձնարարել բանկոոպին համապատասխան աշխատանք տանել կոոպե­

րացման ենթարկելու Նոր Արաբկիրի բնակչությանը, առաջին հերթին բացելով այնտեղ ճաշարան:

5. Հանձնարարել քաղխորհրդի Նոր Արաբկիրի լիազորին' հատուկ հսկողութ­յուն ունենալ փողոցների սանիտարական դրության վրա, կիրարկելով կյանքում քաղխորհրդի պարտադիր որոշումները:

6. Հանձնարարել տեղ.տնտ. բաժնին և հողբաժնին պարզել և սահմանագծել Քանաքեռի և Նոր Արաբկիրի հողային սահմանները:

104

7. Հանձնարարել պլանային հանձնաժողովին քննության առնել Նոր Արա­բկիրում բաղնիք կառուցելու խնդիրը և իր եզրակացությունը ներկայացնել քաղ­խորհրդի նախագահությանը:

8. Սույն որոշման կիրարկման հսկողությունը դնել գավգործկոմի կազմ-բաժնի վրա:

Գործկոմի գործերի կառավարիչ Դանիելյան

Ֆ. 133, ց. 2, գ. 208, թ. 15: Վավերացված պատճեն: Մեքենագիր:

N 16Մ.ՎԱՐԴԱՆՅԱՆԻ ՆԱՄԱԿԸ ՀՕ Կ -Ի ԳԼԽԱՎՈՐ ՎԱՐՉՈՒԹՅՈՒՆ' ԻՐԵՆՑ

ԿՈՂՄԻՑ ՆՈՐ ԱՐԱԲԿԻՐՑԻՆԵՐԻՆ ԿՈՇԿԵՂԵՆ ԵՎ ԲԵՌՆԱՏԱՐ ՈՒՂԱՐԿԵԼՈՒ ՄԱՍԻՆ

24 փետրվարի 1934թ.Ֆիլադելֆիա

Յարգելի Ընկեր,Ինչպես Ձեզի տեղեկացված է, յունվար 25-ին նավ տրված են և Օդեսայի ճամ-

բով ղրկված (178) հարյուր յոթանասուն և ութը զույգ կանանց նոր կոշիկներ: Այս կոշիկները Ձեզի հասնելուն, կը խնդրեմ որ նեղութիւնը յանձն հառնիք անձամբ ճամբիլ և ստուգելու, ու ըստ այնմ ինձ իմացնեք:

Կոշիկները կուղարկեմ իմ կողմե, որպես նվեր Նոր Արաբկիրի կանանց: Կը խնդրեմ որ Ձեր կարելին ընիք, որպեսզի նախ չքավորները ստանան, յետոյ մի- ջակները և եթե ավելանա նաև միւսները:

Որպեսզի թիւրիմացութիւն տեղի չունենա, կը խնդրեմ, որ ստուգեք և ըստ այ­նմ յանձնեք Նոր Արաբկիրի ներկայացուցչութիւն և արտելին, կամ եթե հնարավո- րութիւն ունեք ՀՕԿ-ի միջոցով կատարեք բաշխումը:

Պիտի ջանամ անգամ մը ևս մեկ երկու հարիւր զոյգ նոյն տեսակի կոշիկ ուղա­րկել, որպեսզի բոլորին բավարարելու հնարավորութիւն ունենաք:

Արաբկիրի միութեան կեդրոնական վարչութեան կողմե դեկտեմբեր ամսուն ղրկված է 2Уг Թոն ֆորտ բեռնատար մը: Պատգամավորական ժողովի որոշումն է, որ այդ բեռնատարի գինը որոշվի ընկ. Գ.Վարդանեանի կողմե, օրվա արժեքի հիման վրայ և գումարը ստացվելե յետոյ ալ բեռնատարը յանձնվի այն ատեն միայն, երբ Նոր Արաբկիրը շոսեին կապող կարճ ճանապարհի, Արաբկիրի Միութ­եան կողմե շինված կամուրջի կողքի փոսը լեցված ըլլայ, ու ճանապարհը այն­քան մը շտկված ըլլայ, որ կարելի ըլլայ բեռնատարը այդ ճանապարհով Նոր Ար­աբկիր տանել: Ասիկա մեր միութեան կողմե սկսված, բայց մինչեվ ցարդ անգոր­ծածելի մնացած ճանապարն է, որ Աբովյան փողոցի ծայրին դառնալե յետոյ շո- սեի առաջին զառիվերը լրանալուն տնակի դեմի կողմը, շոսեի առաջին կամուրջը անցնելե քանի մեթր յետոյ, շոսեի ձախ կողմեն կը բաժանվի ամենակարճ ուղիով Նոր Արաբկիր կը տանի:

Այս ճանապարհը կիսատ թողված ըլլալուն իբր ցոյց տրված է Հայճանտրասի, Հայտնարկոոպի, Քաղխորհուրդի և այլոց զանազան կատարումները կատարեալ ճանապարհ շինելու և այլն, բայց բոլոր այդ պատճառները կողմե նկատված են և պիտի նկատվեն որպես պատվիրակ, որպես խուսափում իրենց կարողութեան սահմանին մեջ եղած գործ մը իրենց վրայեն նետելու և պետք չէ ընդունել:

ՀՕԿ-ի գլխավոր վարչութեանդ հետ իմ ունեցածս հաշիվի մնացորդ քանի մը դոլարը հոս վճարվելու համար, թեև գլխավոր վարչութեանդ կողմէ 1933 մարտ 23 թվակիր պաշտոնագրով հրահանգված էր, բայց ցարդ հնարավորութիւն չէին ունեցած վճարելու: Իսկ այժմ որ հնարավորութիւն կայ, համարեցին անգամ մը ևս Ձեր արտոնութիւնը ստանալու: Կը խնդրիմ որ հրահանգեք, որպեսզի այդ հա­շիվը փակվի: Այժմ պարոն, հաստատված ըլլալուս պատճառով ՀՕԿ-ի կեդրնա-

' Բառն անընթեռնելի է:

105

կան վարչութենեն հրաժարեցա: Ընկեր Հովհ. Յովսեփեանի յաճախ կը տեսնվե­նք և քանի մը օրին պիտի գրենք մի քանի կարեվոր խնդիրների մասին:

Ընկերական բարեվներով ու յարգանոք' Միսակ Ստ. Վարդանեան

Ֆ. 178, ց. 1, գ. 532, թ. 18-19: Բնագիր: Ձեռագիր:

N 17ԱՐԱԲԿԻՐՑԻՆԵՐԻ ՄԻՈՒԹՅԱՆ ԿԵՆՏՐՈՆԱԿԱՆ ՎԱՐՉՈՒԹՅԱՆ

ԳՐՈՒԹՅՈՒՆԸ ՀՕԿ-Ի ՎԱՐՉՈՒԹՅՈՒՆ' ՆՈՐ ԱՐԱԲԿԻՐԻ ԱՆԱՎԱՐՏ ԲՆԱԿԱՐԱՆՆԵՐԻ ԵՎ ԻՐԵՆՑ ԿՈՂՄԻՑ ՈՒՂԱՐԿՎԱԾ ԳՈՒՄԱՐՆԵՐԻ

ԺԱՄԱՆԱԿԻՆ ՎՃԱՐՈՒՄՆԵՐԻ ՀԱՐՑԻ ՄԱՍԻՆ

12 մայիսի 1934թ.Ֆիլադելֆիա

Յարգելի ազգակից եղբայրներ.Արաբկիրի Միութեան 9-րդ պատգամաւորական ժողովը (կամ ուրիշ խօսքով

համագումարը), որ տեղի ունեցաւ փետրվար 10-11, 1934 թուականին, յիշեալ ժողովի կողմէ գնահատուած ըլլալով ձեր ցոյց տուած բարեցակամ վերաբերումն ու աջակցութիւնը Նոր Արաբկիրին ու անոր ներկայացուցիչներուն յաճախ, այդ առթիւ որոշած է երախտագին շնորհակալիք յայտնող գրութիւներ ղրկել ձեզի, նախորդ Կեդրոնական վարչութեան միջոցաւ: Կը սիրենք յուսալ, որ դուք ստա­ցած կը լինիք այդ գրութիւնը նախքան զայս անշուշտ:

Այսօր կուգանք յայտնել ձեզի թէ՜ նոյն համագումարի որոշման համաձայն, Նոր Արաբկիրի մէջ գտնուած (միութեանս պատկանող), կիսաւարտ բնակարան- ներու շինութեան և լրացման համար, ամսոյս (2) թուագրեալ մի հեռագրով ու նամակով հրահանգած ենք Նոր Արաբկիրի մեր ներկայացուցիչ, քաղ. Աբրահամ Մեսումեանին, որ ձեզի դիմելով, մասմը դրամ ստանայ ձեզմէ (ի հաշիւ, մեր նա­խորդ ներկայացուցիչ Միսակ Վարդանեանի ձեռամբ, ՀՕԿ-ի գլխաւոր վարչութ­եան մոտ պահ դրուած, միութեանս դրամին) ու շինութեան աշխատանքներն սկ­սի անմիջապես: Կը յուսանք որ մեր այդ հեռագիրը ձեզի ներկայացնելով, գու­մար մը ստացած և շինութեան աշխատանքնին սկսած կը լինեն, սոյն նամակս ձեզ հասնելէ առաջ:

Ներկաիւ կուգանք նաև խնդրել ձեզմէ, որ վճարումները շաբաթէ շաբաթ ընէք, մեր ներկայացուցիչ Աբրահամ Մեսումեանի, Նոր Արաբկիրի կիսաւարտ շենքերը լրացնելու համար, շինութեան աշխատանք կատարող բանւորներուն վարձատ- րութեան պահանջին համապատասխան գումարները միայն (մօտաւորապէս) ինչքան որ ըլլայ: Իսկ ձեր վճարումներուն համար, մեր ներկայացուցիչ քաղ. Մեսումեանի ստորագրած ստացականները ամբողջութեամբ լրանալէ յետոյ ձեր վճարումներուն համագումարը յայտնեցէք մեզի նամակաւ մը: Առ այդ հաճէցէք ընդունել մեր կանխայայտ շնորհակալիքը:

Հաճէցէք նաև յայտնել մեզի թէ՜ արդեօք ի՞նչ պայմանով կամ ի՞նչ արժեքով յանձնեցիք Նոր Արաբկիրի արտելին, մեր նախորդ Կեդրոնական վարչութեան կողմէ ձեր հասցէին ղրկուած 2Уг թոննոց թրաքը, կամ այլ բառով ավտոմեքենան:

Անկեղծ յարգանօք ձեր պատասխանին սպասող Արաբկիրի Միութեան Կեդրոնական վարչութեան Ատենադպիր Հրանդ ՍարգիսեանԱտենապետ Կ.ՄխուզեանՅ.Գ. Ձեր հասցեն չունենալուս պատճառաւ սոյն գրութիւնը պիտի ղրկենք մեր

ներկայացուցիչ Մեսումեանին, որ անիկայ յանձնե ձեզի անձամբ: Նոյնը:

Ֆ. 178, ց. 1, գ. 532, թ. 17: Բնագիր: Ձեռագիր:

106

ԱՐԱԲԿԻՐՑԻՆԵՐԻ ՄԻՈՒԹՅԱՆ ԿԵՆՏՐՈՆԱԿԱՆ ՎԱՐՉՈՒԹՅԱՆ ԳՐՈՒԹՅՈՒՆԸ ՀՕԿ-Ի ՎԱՐՉՈՒԹՅՈՒՆ' ՆՈՐ ԱՐԱԲԿԻՐԻ ԲՆԱԿԱՐԱՆՆԵՐԻ

ՇԻՆԱՐԱՐՈՒԹՅԱՆ ՇԻՆԱՆՅՈՒԹԵՐԻ ՀԱՄԱՐ ԳՈՒՄԱՐՆԵՐԻ ՏՐԱՄԱԴՐՄԱՆՀԱՐՑԵՐԻ ՄԱՍԻՆ

13 հունիսի 1934թ.Ֆիլադելֆիա

Պատւարժան քաղաքացիներ,Տեղվոյդ Նոր Արաբկիր արտելը վերջի մէկ երկու ամսիներու ընթացքին գրած

նամակներով Միութեանս կեդրոնական վարչութենէն կուզե 3000 մէթրօ էլեքրտա- կան լար, 8000 մէթրօ ջուրի խողովակ, մի քանի քիլօ խում նիքըլ լար, քիմիական գործիքներ և ուրիշ բաներ: Միութիւնս ի հարկէ հեշտիւ ընդ առաջ պիտի երթար և գոհացում տալ իր իսկ կառուցած Նոր Արաբկիրի արտելին այս յանձնարարութ- եանց, որը բնականաբար մեզի պիտի արժեն մօտաւրապէս 4.000 էն 4500 տո- լարի գումար մը:

Սակայն, որովհետև ներկայ անցած պարագաներու տակ այդպիսի գումար մը միութեանս տարողութենէն վեր է և հանգանակելու ալ հանգանակութիւնը չունի, կը փափաքի գիտնալ թէ արդեօ՞ք միութեանս նախորդ ներկայացուցիչ պ. Միսաք Վարդանեանի միջոցաւ յիր մօտ պահ տրուած քառասուն հազար ռուպլի, նոյ­նպէս և անկէ յետոյ հետզհետէ այդ գումարին վրայ աւելցած գումարէն կրնաք տրամադրել վերևի յիշուած լարերը, խողովակները և այլ առարկաները կարենալ գնելու համար:

Եթէ վարչութիւնդ կը հաւանի մեր այս խնդիրքին, հաճեցէք հեռագրել մեզ և ՀՕԿ-ի Ամերիկայի կեդրոնական վարչութեան, որ մեզի դրամ տան: Հակառակ պարագային կը վախնանք թէ պիտի կրնանք այդ բոլոր պահանջներուն գոհա­ցում տալ:

Յարգանքներով ի դիմաց Արաբկիրի միութեանկեդրոնական վարչութեան

Ատենադպիր Հ.ՍարգիսեանԱտենապետ Կ.Մխուզեան

Ֆ. 178, ց. 1, գ. 532, թ. 12-13: Բնագիր: Ձեռագիր:

N 19ՀՕԿ-Ի ՎԱՐՉՈՒԹՅԱՆ ՆԱՄԱԿԸ ԱՐԱԲԿԻՐՑԻՆԵՐԻ ՄԻՈՒԹՅԱՆ

ԿԵՆՏՐՈՆԱԿԱՆ ՎԱՐՉՈՒԹՅՈՒՆ' ՆՈՐ ԱՐԱԲԿԻՐԻ ՇԻՆԱՐԱՐԱԿԱՆ ԱՇԽԱՏԱՆՔՆԵՐԻ ՄԱՍԻՆ

9 օգոստոսի 1934թ.Երևան

Հարգելիք քաղաքացիներՍտացել ենք ձեր 13 հունիս գրությունը: Երկու օր առաջ մեզ մոտ հրավիրե-

ցինք Նոր Արաբկիրի արտելի նախագահ' ընկ. Գուրգեն Վարդանյանին, որին ցույց տվինք ձեր նամակը' ապրանքների մասին: Նա կտրականապես հայտարա­րեց, որ բացի ասեղից ուրիշ բան չենք խնդրել ձեզանից: Նա խնդրեց նույնիսկ, որ ձեզ հայտնեմ, թե մյուս բոլոր պատվերները եղել են հակառակ իրենց կամքի և հետևաբար ոչինչ չուղարկել, բացի ասեղներից, որոնց չգոյության պատճառով մեքենաները կանգ են առել:

Այժմ մեր կողմից ձեզ թելադրում ենք հետևյալը. այսուհետև ոչ ձեր Միության ներկայացուցչի, ոչ այդտեղի և. ոչ էլ որևէ այլ մարդու կամ մարդկանց պահանջով ոչինչ չուղարկեք, որովհետև իմացած եղեք, որ կը բռնագրավվեն: Հայրենակա- ցականների կառուցած Նոր ավանների շինարարության ընդհանուր ղեկավարու­թյունը հանձնված է ՀՕԿ-ի գլխավոր վարչության և միայն նրա միջոցով և նրա համաձայնությամբ կարելի է որևէ բան ուղարկել: Գլխավոր վարչությունս էլ իր

N 18

107

համաձայնությունը կտա' Ժողկոմխորհի թույլտվությունն ստանալուց հետո մի- այն:

Ուրեմն բացի ասեղներից, մնացյալ պատվերներին' ընթացք չտալ:Հարգելի քաղաքացիներ, ընկ. Մ.Վարդանյանի մեզ մոտ թողած գումարից

մենք մի կոպեկ դուրս չենք կարող ուղարկել, բայց այստեղ կարող ենք վճարել: Մենք քաղ. Աբր. Մեսումյանին հրավիրեցինք և առաջարկեցինք դիմել մեզ, երբ և ինչքան փողի որ կարիք ունենա: Նա շարունակ այցելում է մեզ և խորհրդակցում ամեն խնդրի մասին: Աշխատում ենք կիսատ շենքերը վերջացնել: Տարվա այս եղանակին շինանյութ գտնելը բավական դժվար է, սակայն, չենք հուսահատվում:

Նոր Արաբկիրը, ընկերներ, արդեն խոշոր մի ավան է դարձել և բոլոր Հայաս­տան այցելողները գնում են նրան այցի: Միությունդ շատ պատվավոր դուրս եկավ այս գեղեցիկ գործից:

Ի նկատի ունեցեք, սակայն, որ քույր Հայրենակցական միությունները մրցման են ելել Նոր Արաբկիրի հետ, այսպես' Նոր Սեբաստիան, Նոր Մալաթիան լուրջ մր­ցակիցներ են. էլ չենք ասում Նոր Կեսարիան, Նոր Տիգրանակերտը, որոնց հիմք­երը դրվեցին և առաջին շենքերի պատերն են բարձրանում:

Ուրեմն, նոր թափ, ընկերներ, ձեր գործունեության:Ընդունեցեք մեր ընկերական բարևները.

ՀՕԿ-ի գլխավոր վարչության նախագահ Գր.Վարդանյան Փոխնախագահ և գործերի վարիչ Տ.Զավեն

Ֆ. 178, ց. 1, գ. 532, թ. 11: Պատճեն: Մեքենագիր:

N 20ԱՐԱԲԿԻՐՑԻՆԵՐԻ ՄԻՈՒԹՅԱՆ ԿԵՆՏՐՈՆԱԿԱՆ ՎԱՐՉՈՒԹՅԱՆ ՀՕԿ-Ի

ՎԱՐՉՈՒԹՅԱՆՆ ՈՒՂՂՎԱԾ ՆԱՄԱԿԻՑ' ՆՈՐ ԱՐԱԲԿԻՐԻ ՇԻՆԱՐԱՐՈՒԹՅԱՆ ԳՈՒՄԱՐԱՅԻՆ ԽՆԴԻՐՆԵՐԻ ՄԱՍԻՆ

17 հոկտեմբերի 1934թ.Ֆիլադելֆիա

Յարգելի քաղաքացիներ,.Շնորհա կա լ ենք, որ միութեանս ներկայացուցիչ քաղ. Աբրահամ Մեսումեա-

նին խօստացած եք, հարկ եղած գումարները վճարել, Նոր Արաբկիրի մէջ գտն- ուած միութեանս կիասաւարտ շենքերը լրացնելու շինութեան գործին համար:

Շնորհակալենք նաև Նոր Արաբկիրի հաշիւէն Տիգրանակերտի հայրենակցա­կանին փոխանցումը կատարած և փոխանցուած գումարին' համապատասխան ընկալագիր ղրկած, ինչպէս նաև ձեր կողմէ մեզի ուղղեալ օգտակար թելադրութ- իւններ ըրած ըլլալնուդ հա մա ր.

.Շ ա տ ուրախ ենք, որ Նոր Արաբկիրը աչքի զարնող աւան մը եղածէ արդէն Խորհրդային Հայաստանի մէջ կառուցուող նոր աւաններու շարքին մէջ և միութե­անս կատարած հայրենասիրական պարտականութեան այդ գործը, արժանացա- ծէ՜ ձեր գնահատութեան: Բայց, մենք կը խօստովանինք որ միութեանս այդ յաջո- ղութիւնը, մեծ մասամբ կը պարտինք Խորհրդային Հայաստանի կառավարութ­եան անվերապահ աջակցութեան և ՀՕԿ-ի կողմէ ցոյց տրուած բարեցակամ վե- րաբերումին:

Միութիւնս կը ցանկայ աւելի լայն չափով օժանդակել Նոր Արաբկիրի տնտե­սական զարգացումին ու բարգավաճումին, (զոր դուք ալ թելադրածէք մեզի, ձեր նամակի ամէնավերջի տողին վրայ գրելով հետեւեալ բառերը,-ուրեմն նոր թափ, ընկերներ, ձեր գործունեութեան:- Իր ունեցած կարելութեան սահմաններուն նե­րած չափով անշուշտ, բայց կը ցաւինք ըսելու, որ վերջին տարիներու ընթացքին այս երկրի մէջ տիրող տնտեսական անցուկ պայմաններուն, և քիչ մը ալ Հայաս­տանի Խորհրդային կառավարութեան թշնամի կուսակցութեան պրոպագանդին հետեւանքով նեղցած են միութեանս սահմանները և զգալապէս նուազ են անոր հասոյթի աղբիւրները և այդ իսկ պատճառու էր հարկ զգացինք ըսել ձեզի, թէ՜ Մի-

108

սակ Ստ. Վարդանեանի ձեռամբ ձեզի յանձնուած միութեանս դրամէն, մասմը մէր ձեռքը հասցունելը հնարաւոր դարձնէք, որպէսզի արտելին համար անհրաժէշտ եղած գործիքները գնելու և ղրկելու կարող ըլլանք:

Զորօրինակ, թրիքոթաժի մեքենաներու ասեղները իրենց ուզած քանակութ- եամբ գնելու համար, առնուազն 5.000 տոլար պէտքէ վճարենք արժէքը: Այդ աս- եղներուն անհրաժեշտութիւնը ձեր նամակի մէջալ շեշտուածէ արդեն, ըսելով թէ՜ որոնց չգոյութեան պատճառաւ մեքենաները կանգ են առել:

Արդ, ներկաիւ կուգանք երկու խնդրանք մատուցանել մեր խորին յարգանոց ճշմարտապէս արժանի հաստատութեանդ:

Մասմը դրամ, մեր ձեռքը հասցնելու հնարաւորութիւն ստեղծել կամ գտնել, ձեզ համար կարելի եղած բոլոր միջոցները գործածելով: Որպէսզի՜ Նոր Արաբկի­րի ունեցած ճարտարարուեստին արտադրութեան նուազումը արգելելու և առա- ւելապէս ճոխացնելս նպատակին գործածենք զայն. որով (աւելորդէ ըսել թէ՜) մասնաւորապէս Նոր Արաբկիրը ու ընդհանրապես Խորհրդային Հայաստանը պի­տի օգտուի անշուշտ:

Արդարեւ դուք գրած էք մեզի թէ՜ ընկեր Վարդանեանի ձեռամբ ձեզի յանձնու­ած դրամէն մի կոպեկ դուրս ուղարկել կարող չեք: Բայց այդ առթիւ թող ներուի մեզ ըսելու թէ՜ մեզի ղրկուիլը, դուրս ղրկուիլ չի նշանակեր բնաւ: Նկատելով, որ մեզի ղրկուելիքը, ներս պիտի գայ դարձեալ, յաւելեալ գումարներով, և բացի այդ, մեր գնելիք ու ղրկելիք գործիքներն ու մեքենաները Նոր Արաբկիրի ճարտա- րարուեստի զարգացման ու անոր արտադրութեան ճոխացումին ու առատացու- մին պիտի նպաստեն հզորապես, որ երկրի տնտեսական բարձրացման պիտի ծառաէ որոշ չափով անտարկոյս:

...Դուք ալ պիտի համաձայնիք մեր այն համոզումին, թէ՜ երկրի տնտեսական զարգացումին նպաստելու նպատակաւ վերադառնալու պայմանաւ դրամ դուրս հանելը, Խորհրդային Միութեան սկզբունքին դէմ գործել չի նշանակեր երբեք վա­սնզի, լրագիրներուն մէջ յաճախ կը կարդանք, որ Խորհրդային Միութիւնը զանա­զան գործիքներու և մեքենաներու մեծաքանակ գնումներ կընէ Եւրոպաէն, Ամե- րիկաէն, իր երկրի ճարտարարուեստին զարգացման և տնտեսական վերելքին համար:

Միութիւնս կը փափաքի մեքենական աշխատանքի վերածել Նոր Արաբկիրի գործարաններուն մէջ ներկաիս կատարուող ձեռքի աշխատանքները, որ կրնայ քառապատկուիլ ու տասնապատկուիլ, ներկաիս գոյութիւն ունեցող արտադրութ­եան քանակն ու որակը: Ուստի՜ եթէ դուր չիգար ձեզ, ուղղակի դրամ ղրկել մեզի այդ գնումներուն համար, կրնաք արտոնել մեզ որ այս տեղեն դրամ ղրկող հայր­ենակցական միութիւններուն փոխանակագիր տանք ձեր վրայ և դուք այդ տեղ վճարեք ձեզ ներկայացուած մեր փոխ. գիրերը: Ճիշտ այնկերպով որ կատարուե- ցաւ արդեն Տիգրանակերտի հայրենակցականին եղած փոխանցումը ձեր միջո- ցաւ:

Կրնաք նաև պայմանաւորուիլ ձեզ հետ, որ Նոր Արաբկիրին ղրկուելիք մեքե­նաներն ու գործիքները այստեղ գնել է և ՀՕԿ-ի Ամերիկայի շրջանային վարչութ­եան յանձնելէ յետոյ տանք մեր փոխանակագիրը ձեր կողմեն վճարելի այդ տեղ, որպեսզի նոր գնումներ կատարելու և յաջորդաբար ղրկելու հնարաւորութիւն ու­նենաք այստեղ, միութեանս կողմէ ըլլալիք օժանդակութեան յաւելեալ գումար­ներով, որ այս կերպով կարենանք ճարտարարուեստի արտադրութեան վայր մը դարձնել մեր Նոր Արաբկիրը, արդիական մեքենաներով օժտուած մի քանի տար- իներու ընթացքին:

Սուրիա գտնուող արաբկիրցիները Մոսուլի րեվանտիւզի ու Թաւրիզի ճանա- պարով Նոր Արաբկիր փոխադրուելու անցագիրի վիզաի արտոնութիւն ստանալ Խորհրդային կառավարութիւն էն, ի հաշիւ Տրապիզոնի գծով ներգաղթի արտո- նուած 750 շունչ արաբկիրցիներու վիզէի արտոնութեան իրաւունքը տրուեցաւ մեզի, ընկեր Միսակ Վարդանեանը այդ տեղ եղած ժամանակ, սակայն մինչ այժմ չի կարողացանք օգտագործել մեզի տրուած այդ իրաւունքը, Հին Արաբկիրի հետ յարաբերութեան մտնելու դժուարութեանց հանդիպելով, իսկ հիմա ալ կ՜իմանա­

109

նք որ Տրապիզոն գտնուող խորհրդային հիւպատոսարանը գոյութիւն ունենալէ դադրածէ ալևս, ահա այդ պատճառաւ կուզենք Թաւրիզի ճանապարով փոխադ­րել մեր հայրենակիցները դէպի Նոր Արաբկիր:

ԵզրափակումՄիսակ Վարդանեանի ձեռամբ, ձեզի յանձնուած դրամէն մասմը մեր ձեռքը

հասցնելու և մեր հայրենակիցները Թաւրիզի գծով Նոր Արաբկիր փոխադրելու վիզաի արտոնութիւնը կը խնդրենք ձեր միջոցաւ Հայաստանի կառավարութիւ- նէն, համոզուած ըլլալով որ այդ խնդրանքը ընելու իրաւունքը ունի Արաբկիրի միութիւնս: Ու կը սիրենք հաւատալ, որ սիրով և հաճոյքով ընդառաջ պիտի երթայ մեր բարերար ու շինարար կառավարութիւնը և անհապաղ ընթացք պիտի տայ մեր այս խնդրանքին, (նոյնիսկ, օրինական-կարծեցեալ-շեղումի գնով) իբր բա­ցառիկ շնորհ մը Նոր Արաբկիրին: Նկատելով, որ Արաբկիրի միութիւնս, արտա­սահման գտնուող գաղութահայութիւնը մայր հայրենիքին կապող ազդակ մը դա­ռնալու որոշ չափով ծառայութիւն մատուցած է արդեն և հետեւաբար, այդպիսի բացառիկ շնորհ մը ակնկալելու իրաւունքը կրնայ ունենալ մանաւանդ, որ շնո- րքի այդ խնդրանքն ալ, երկրի տնտեսական զարգացման ծառայեցնելու նպա­տակ ունի արդէն:

Հետեւաբար, լիայոյս հաւատքով, ձեր դրական պատասխանին կըսպասենք շուտով: Կը խնդրենք, որ ձեր պատասխանը փութացնեք մեզի, մինչեւ դեկտեմ­բեր 15-ին մեր ձեռքը հասնելու պայմանաւ, որպեսզի ձեր դրական պատասխանն ալ միութեանս համագումարի սեղանին վրայ դնելու հնարավորութիւն ունենայ Կեդրոնական վարչութիւնս:

Եղբայրական անկեղծ սիրոյ յարգանքներովձեր պատասխանին սպասող'

Արաբկիրի միութեան կեդրոնական վարչութիւն

Ատենադպիր' Մ.ՂազիկեանԱտենապետ' Կ.Մխուզեան

Ֆ. 178, ց. 1, գ. 532, թ. 7-9: Բնագիր: Ձեռագիր:

N 21ԱՐԱԲԿԻՐՑԻՆԵՐԻ ՄԻՈՒԹՅԱՆ ԿԵՆՏՐՈՆԱԿԱՆ ՎԱՐՉՈՒԹՅԱՆ ԳՐՈՒԹՅՈՒՆԸ ՀՕԿ­Ի ՎԱՐՉՈՒԹՅՈՒՆ' ՆՈՐԱԿԱՌՈՒՅՑ ԱՎԱՆՆԵՐԻ ԳՈՐԾԵՐԻ ՀՍԿՈՂՈՒԹՅՈՒՆԸ ՀՕԿ­

ԻՆ ՀԱՆՁՆԵԼՈՒ ԱՆՀՐԱԺԵՇՏՈՒԹՅԱՆ ԵՎ ԱՐԱԲԿԻՐՑԻՆԵՐԻ ՆԵՐԳԱՂԹԻՀԱՐՑԵՐԻ ՄԱՍԻՆ

13 փետրվարի 1935թ.Ֆիլադելֆիա

Յարգելի Քաղաքացիներ.1934-ի հոկտեմբեր 15, թուականաւ ձեզ ղրկածնիս նամակը ստացած ըլլալ-

նիդ, ուրախութեամբ իմացանք. Միուեանս ներկայացուցիչ քաղ. Աբրահամ Մե- սումեանի մեզ ղրկած նոյեմբեր 26 թիւ նամակաւ. որը դուք յայտնածէիք իրեն թէ՜ ստացածեք: Աւելցնելով նաև նամակի ճակատին թուականը գրելու մոռցած ըլլա- լնիս: Ուստի ըսենք անմիջապէս, թէ՜ մեր այդ նամակի թուականը, հոկտեմբեր 15, պիտի կարդաիք դուք, եթէ գրելու մոռցած չըլլաինք մենք: Վասնզի. մեր քով պա- հածնիս պատճենը, հոկտեմբեր 15, թուականը ցոյց կուտայ մեզի:

Ինճպէս գիտէք, մեր այդ նամակի պատասխանը փութացնել խնդրած էինք ձեզմէ. մասնաւորապէս, դեկտեմբերի վերջերը գումարուելիք միութեանս համա­գումարի սեղանին վրայ դնելու փափաքով: Բայց, շատ կը ցաւինք, որ գոհացում չի գտաւ մեր այդ փափաքը մենք, մեր նամակը ձեզի հասած ըլլալուն լուրը մի­այն հաղորդեցինք համագումարին, յուսադրելով զայն թէ ՀՕԿ-ը կարողէ գոհա­ցուցիչ կարգադրութիւն ընել մեզ համար, և այլն:

110

Ներէցէք մեզի, որ սրտբացօրէն արտայայտուինք ու ըսենք թէ՜ բոլորովին ան­ակնկալ մը եղաւ Կեդրոնական վարչութեանս համար ՀՕԿ-ի պէս լուրջ ու վստա- հութիւն վայելող հաստատութեան մը կողմէ, մեր նամակին անպատասխան թող- ուելու ցարդ ու մենք չէնք կարող գտնել արդարացուցիչ պատճառ մը, ձեր այս լռութիւնը այդ պատճառին վերագրելու, նկատելով որ եթէ ՀՕԿ-ը անկարող կըզ- գայ ինքզինքը, մեր խնդրանքին գոհացում տալու, կրնա գէթ այդ անկարողութ- իւնը յայտնող պատասխան մը տալ մեզի, և սակայն, անպատասխան չի թո- ղուլՀայրենակցական միութեան մը պաշտօնական նամակը:

Թէև մէնք խորապէս համոզուած ենք, որ մեր խնդրանքներուն գոհացում տու- ող միջոցներ տնորինելը, ՀՕԿ-ի կարողութեան սահմաններուն մէջէ և ՀՕԿ-ը կա- րողէ կարգադրել շատ դիւրաւ: Վասզնի՜ մեր խնդրած իրաւունքը, երկրի տնտե­սական զարգացումին նպաստելու պիտի ծառայէ:

Հայրենակցական Միութիւններու գործին առթիւ, Հայաստանի կառավարու­թեան մօտ ՀՕԿ-ի միջնորդութիւնն ու բարեխօսութիւնը ամենալաւ ու հրաշալի արդիւնքներ կ՜րնայ տալ, ի մասին հաւատք ներշնչելու աշխատած ենք մեր միու­թեան շարքերուն մէջ և նոյն իսկ, այն մտածումն ալ ունեցած ենք երբեմն թէ՜ աւ­ելի լաւէ, որ բոլորովին ՀՕԿ-ի հովանաւորութեան յանձնուի նորակառոյց աւան- ներու գործերուն հսկողութիւնը և մասնաւոր ներկայացուցիչներ ունենալու ան- հրաժեշտութիւնը չի զ՜գացուի այլևս և մի քանի տարի էն ներկայացուցիչ ունենա­լու դրութիւնը վերցուի բոլորովին:

Ահայ այս պայմաններուն տակ եթէ մէր դրութեան մէջ մտնէք դուք, գօնէ մի քա­նի րոպէ, մէնք վստահենք որ կրնաք տեսնել ու ըմբռնել թէ՜ ի՞նչ աստիճանի անել կացութեան և ի՞նչ աստիճանի անորոշ դրութեան մէջ կը գտնուի Կեդրոնական վարչութիւնս այս պահուն: Երբ անպատասխանի կը մնայ մէր կարեւոր նամակը, ՀՕԿ-ի գլխաւոր վարչութեանդ կողմէ:

Ամէն շաբաթ դեզերով նամակներ կ՜ըստանանք Ամերիկաի, Գաղիաի, Յունաս- տանի և Սուրիոյ զանազան քաղաքները ապրող մէր հայրենակիցնէրէն, որոնք բուռն փափաք ունին Նոր Արաբկիր փոխադրուելու և այդ առթիւ կը հարցնեն մե­զի թե իրենց անձնագիրներու վիզէի արտօնութիւնը ե՞րբ պիտի ստանան արդ- եօ՞ք և այլն: Իսկ մենք անորոշութեան մշուշի մէջ գտնուելով, չենք գիտեր թէ ի՞նչ պատասխան կրնանք տալ մեզի ուղղեալ այդ հարցումներուն. վասնզի՜ դուք անպատասխանի թողուցիք մեր նամակը ցարդ:

Հետեւաբար, Կեդրոնական վարչութիւնս իր անելու անորոշ դրութիւնէն ազա­տելու համար, ներկաիւ կուգանք կրկին ու կրկին խնդրելու, որ 1934-ի հոկտե­մբեր 15, թուականու ձեզի ղրկուած մեր նամակի պատասխանը փութացնել հա- ճիք, որքան որ կարելիէ շուտ:

Եթէ երկար ժամանակ պիտի առնէ Նոր Արաբկիրի արտելին կարիքներուն գո­հացում տալու համար դրամի փոխադրութիւնը հնարաւոր դարձնող կարգադրու- թիւններ ընելը, գօնէ վիզէի արտոնութեան մասին ձեր պատասխանը փութացու- ցէք մեզի բարէսրտաբար: Որպեսզի մենք ալ հնարաւորութիւն ունենանք որոշ պատասխան տալու մէզի ուղղուած այդ հարցումներուն և ատով գէթ արդարա- ցուցած ըլլանք Միութեանս ու Կեդրոնական վարչութեանս գոյութեան իրաւունքը գաղութահայ կենաքի մէջ: Իսկ, (մի արասցէ) եթէ պատահի, որ դժբաղդութիւնը ունենանք ձեր պատասխանէն եզրակացնելու թէ՜ միութիւնս անկարող պիտի ըլլ­այ նոյն իսկ ՀՕԿ-ի միջոցաւ Նոր Արաբկիրի ճարտարարուեստին ու անոր տնտե­սական զարգացումին հնարաւոր չափով իսկ օժանդակելու, և կամ Նոր Արաբկիր փոխադրուիլ փափաքող մեր հայրենակիցներուն անցագրի վիզէներու արտոնու­թեան շնորհն ստանալու, այն ատէն՜ հայ մամուլով յայտարարենք, թէ՜ նկատելով որ այլևս անելիք չունի Արաբկիրի միութիւնը, լուծեցինք զայն: Որպէսզի միութ­եան յաջողութիւններուն համար տիւ և գիշեր աշխատանք կատարող Կեդրոնա­կան վարչութեան ձրի ծառայող պաշտօնէության ապարդիւն աշխատանքի զբա- ղումներուն խնայած ըլլանք գէթ:

Արդարեւ ուրախենք հաւատալու, որ այդ անբաղձալի յայտարարութիւնը ըն­ելու մեզ հարկադրող դժբաղդութիւնը չի պիտի ունենանք երբեք: Նկատելով որ

111

անցագիրներու վիզէի արտոնութիւնը 750-արաբկիրցիներու համար առաջ տր- ուածէ արդէն, Տրապիզոնի գծով փոխադրուողներուն: Սակայն, այժմ մեր խնդրա­ծը այնէ', որ Տրապիզոնի գծով փոխադրուելու համար, մեզի տրուած այդ իրաւու­նքը, Թաւրիզի գծով փոխադրուողներուն գործածուի:

Եղբայրական անկեղծ զգացումներու ջերմագին բարեւներով ու հարգանօք, ձեր պատասխանի սպասող.

Արաբկիրի միութեան կեդրոնական վարչութիւն Ատենադպիր' Մ.ՂազիկեանԱտենապետ' Կ.Մխուզեան

Յ.Գ. -Շնորհակալութեամբ ստացանք ձեր ղրկած հեռագիրը, ասկէ մէկ շաբաթ առաջ: Սուրիայեն Թաւրիզի գծով, Նոր Արաբկիր փոխադրուելիք արաբկիրցինե- րուս համար, անդամների վիզէներու արտոնութիւնը եթե յաջողցնէք, այդ լուրը հեռագրով մէզի իմացնելնիդ կը խնդրենք:

Ֆ. 178, ց. 1, գ. 532, թ. 4 և շրջ, 5: Բնագիր: Ձեռագիր:

N 22ԱՐԱԲԿԻՐՑԻՆԵՐԻ ՄԻՈՒԹՅԱՆ ՀԱ ԼԵՊԻ ՄԱՍՆԱՃՅՈՒՂԻ ԳՐՈՒԹՅՈՒՆԸ ՆՈՐ

ԱՐԱԲԿԻՐԻ ՆԵՐԿԱՅԱՑՈՒՑԻՉ Ա.ՄԵՍՈՒՄՅԱՆԻՆ' ՆԵՐԳԱՂԹՈՂՆԵՐԻՀՐԱՎԵՐՆԵՐԻ ՄԱՍԻՆ

15 փետրվարի 1935թ.Հալեպ

Յարգելի ՅայրենակիցՍտացանք ձերդ յունվար 16 թիւ գրութիւննիդ, նախ 107 անձերու անուանա-

ցանկը. որով կը տեղեկացնէիք յառաջիկայ գարնան վիզաներու արտօնութիւնը ըստացուելը, որուն չափին աւելի ուրախ եղանք, մի ժամ առաջ իրագործման անհամբեր կսպասինք:

Ուստի կը խնդրուի ձեզանից, որ երբ վիզաներու արտօնութիւնը լրանայ, ու՞ր կամ որ երկրի մէջ գտնուող սովիէտական քօնսսուլի պիտի փոխանցուի վիզա­ները, այս կէտը մէզի ժամ առաջ տեղեկացնիլնիտ կը խնդրուի, որպեզի անոր համեմատ մասնաճիւղս իր պատրաստութիւնը տեսնէ ճամբորդութեան, և այն կի- սով Ամերիկայ կեդրոնական վարչութեան տեղեկացնինք, զինք գիտեր թէ նաւով ճամբորդելու ըլլանք շահաւորէ թէ ցամաքին. այսինքն Պարսկաստանի գծով մե­քենայով ճամբորդութիւնը յարմար կըլլայ. այս մասին ալ կը խնդրինք մեզի եթէ բացատրութիւն տալու ըլլաք պիտի մնանք:

Մասնաճիւղս կեդրոնական վարչութեան գրած էինք թէ քամիոն մեքենայ մը տրամադրելու ըլլայ, երկու կամ երեք անգամով կրնար 100 անձ փոխադրել, Թա­ւրիզի Պարսկաստանի գծով և վերջաւորութիւն մեքենան ալ կը մնայ միութեան, դարձեալ ձեզանից ալ կուզենք որ այս մասին գաղափար մը տալու հաճութիւնը ուինաք, եթէ մեքենան մինչեւ Նոր Արաբկիր գալու ըլլայ իր վերադառնալու ար- տօնութիւն կը տրուի:

Ձերդ պահանջածները եկողներու հետ կը խրկենք, ընդունեցէք Հայրենակցա­կան սիրալիր բարեւներս, սպասելով պատասխանին անհամբեր:

Ի. դիմաց Արաբկիրի Միութեան Հալէպի մասնաճիւղի

Ատենադպիր Հ.Իշխանեան Ատենապէտ Ս.Պէրպէրեան

Յ.Գ. - Կը խնդրեմ ներփակեալ երկտողս, հօրեղբորս Տաշճի Միքայել աղբորը յանձնելու հաճութիւնը ունիւնաք:

Յարութիւն Իշխանեան

Ֆ. 178, ց. 1, գ. 532, թ. 3: Բնագիր: Ձեռագիր:

112

ՀՕԿ-Ի ՎԱՐՉՈՒԹՅԱՆ ՆԱՄԱԿԸ ԱՐԱԲԿԻՐՑԻՆԵՐԻ ՄԻՈՒԹՅԱՆ ԿԵՆՏՐՈՆԱԿԱՆ ՎԱՐՉՈՒԹՅՈՒՆ' ՍԻՐԻԱՅԻՑ ՆԵՐԳԱՂԹ ՈՂՆԵՐԻ ՀԱՐՑԻ ՈՒ

ՆՈՐ ԱՐԱԲԿԻՐԻ ԿԱՌՈՒՑՄԱՆ ՄԱՍԻՆ5 հունիսի 1935թ.

ԵրևանՍիրելի ընկերներ,Մենք ստացել ենք ձեր նամակները, որոնք դառնում են գլխավորաբար ներ­

գաղթի հարցի շուրջը: Մենք այդ հարցի կարգադրության սպասում էինք, որպե­սզի հնարավորություն ունենանք մի դրական բան ասելու ձեզ:

Դրա համար էլ մեր պատասխանը հարկադրված էինք ուշացնել: Այժմ կարող ենք ձեզ հայտնել, որ ներգաղթ կկատարվի հավանակաբար այս աշնան, երբ նա­խապատրաստությունները վերջանան: Ժամկետը որոշելիս' մենք ձեզ նույնիսկ հեռագրով կտեղեկացնենք: Պիտի հայտնենք, որ Սիրիայից ներգաղթ առայժմ հնարավոր չէ. ավելի շուտ Ֆրանսիայից, Բուլղարիայից է, որ կկատարվի և այն էլ բացառապես հայրենակցական միությունների գծով:

Որպեսզի Սիրիայի ձեր հայրենակիցները կարողանան մաս կազմել ներգաղթի քարավանին, անհրաժեշտ է, որ նրանք անցնեն Ֆրանսիա կամ Հունաստան: Այդ մասին մենք ժամանակին կտեղեկացնենք:

Ինչ վերաբերում է ձեր' մեզ մոտ պահ տված գումարին' մենք ձեր հաշվին մաս առ մաս և ըստ կարիքի բաց ենք թողնում Նոր Արաբկիրի կառուցումների համար: Տարվում է խոշոր աշխատանք: Լրացվում են կիսատ մնացած շենքերը և կառուց­վում են նորերը: Այս մասին ընկ. Մեսումյանը մանրամասն կտեղեկագրի ձեզ' հաշվետվություն անելով Նոր Արաբկիրի կատարած նվաճումների մասին, մեր Խորհրդային Հայաստանի 15-ամյակի հոբելյանի առիթով:

Ընկերական ջերմ բարևներով'ՀՕԿ-ի գլխավոր վարչության նախագահ Գ.ՎարդանյանՀ.Գ. - Շուտով ներգաղթի մասին կհաղորդենք հեռագրով:

Ֆ. 178, ց. 1, գ. 532, թ. 2: Պատճեն: Ձեռագիր:

N 24ՀՕԿ-ի ԳԼԽԱՎՈՐ ՎԱՐՉՈՒԹՅԱՆԸ ԱՐԱԲԿԻՐՑԻՆԵՐԻ ՄԻՈՒԹՅԱՆ ԿՈՂՄԻՑ ՏՐՎԱԾ ՏԵՂԵԿԱԳԻՐ ' ՆՈՐ ԱՐԱԲԿԻՐՈՒՄ ԳԱՂԹԱԿԱՆՆԵՐԻՆ ՏՐԱՄԱԴՐԱԾ

ՏՆԵՐԻ ԵՎ ՆՐԱՆՑ ԱՇԽԱՏԱՆՔՈՎ ԱՊԱՀՈՎԵԼՈՒ ՄԱՍԻՆ

7 հուլիսի 1935 Երևան

1. Ներկայացնում ենք Ֆրանսիայից յեվ Սուրիայից գալիք Նոր Արաբկիրի գաղթականներու համար տրամադրված 26 (քսան վեց) անհատական բնակա- րաններու ցուցակը:

2. Միության կողմե շինված երեք շենք 25 քսան հինգ սենյակներով, որը պատրաստ կըլլայ քառասուն օրվայ ընթացքում, իսկ յերկու շենք սկսված է 20 սենյակնոց, վորը պատրաստ կըլլայ մինչ հոկտեմբերի վերջը:

3. Արաբկիր արտելը յեվ միությանս կողմից եկվորներին մշտական գործով ապահովում եմք հետեվյալ քանակությամբ. 1) 40 բանվոր ջուլհականոցի ցե­խում, որոնց ամսական միջին աշխատավարձըն է կանանց' 150, իսկ տղամարդ­կանց' 225 րուպլի, 2) 20 բանվոր տրիկոտաժի ցեխում, կանանց միջին աշխա­տավարձը' 150, իսկ տղամարդկանց' 200 րուպլի, 3) 10 բանվոր դերձականո­ցում, վորոնց ամսական միջին աշխատավարձը կանանց 200 րուպլի, 4) 2 շոֆեր' աշխատավարձը' 400-500 րուպլի, 5) 2 մեխանիկ' աշխատավարձը' 300-400, 6) 1 փականագործ' աշխատավարձը' 300, 7) 1 յելեկտրական մանտիոռ' աշխատա-

113

N 23

վարձը 300 րուպլի, 8) 76 բանվոր գումարը, 9) 20 բանվոր զանազան աշխա- տանքներու համար' քարտաշ երկաթագործ, որմնադիր, հյւսն եվ այլն:

4. Վերոհիշեալ շենքերը, վորը սկսած է լրացնելու համար 30.000 (եռեսուն) հազար րուպլի գումար հարկավորե շինանյութի եվ բանվորներու վճարելու համար:

Միության նեկայացուցչություն Ա.ՄեսումյանՎ.ՃանՃիկյան

Քարտուղար Պ.Բալդայան

ֆ. 178, ց. 1, գ. 241, թ. 32: Բնագիր: Մեքենագիր:

N 25ԱՐԱԲԿԻՐՑԻՆԵՐԻ ՄԻՈՒԹՅԱՆ ԿԵՆՏՐՈՆԱԿԱՆ ՎԱՐՉՈՒԹՅԱՆ ՆԱՄԱԿԸ

ՀՕԿ-Ի ՎԱՐՉՈՒԹՅՈՒՆ' ՍԻՐԻԱՅԻՑ ՆԵՐԳԱՂԹԻ ՀԵՏ ԿԱՊՎԱԾ ՈՐՈՇ ԴԺՎԱՐՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ՄԱՍԻՆ

24 հուլիսի 1935թ.Ֆիլադելֆիա

Յարգելի քաղաքացիներ....Մեզ հետաքրքրող ներգաղթի յույժ կարեւոր հարցի մասին, յուսադրածէք

մեզ, թէ առաջիկայ «աշնան» տեղի կունենայ հաւանաբար:Մեզ համար խիստ ցանկալի էր, որ այս անցեալ գարնան տեղի ունեցած ըլ­

լար ատիկայ, որպեսզի ամառուայ ընթացքին, իրենց համար բնակարաններ պա­տրաստելու հնարաւորութիւն ունենային մերայինք, մինչեւ աշունը: Բայց, քանի որ չեղաւ ատիկայ ու գարունն ալ անցածէ արդէն, այժմ մեզի կը մնայ ըսել, լաւէ ուշ քան երբէք:

Իսկ Սուրիա գտնուող մեր հայրենակիցները Ֆրանսա կամ Յունաստան փո­խադրելու ձեր թելադրութեան ի պատասխան, կուգանք ըսելու թէ ատիկայ բա- ցարձակապէս անկարելի կը նկատենք, 2 գլխաւոր պատճառներով: Ա.-Միութեա- նս նիւթական վիճակը հնարաւորութիւն չի տար մէզի, այդ կրկնակի ծախսերը ըն­ելու: Բ.-որ Ֆրանսաի ու Յունաստանի կառավարութիւնները ներկաիս, բացար- ձակապէս արգելած են որևէ գաղթականի մուտքը, իրենց երկրի ցամաքին վրայ ոտք դնելու չափ: Անշուտ դուք ալ կը կարդաք լրագիրներս մէջ, թէ՜ այդ երկիրնե­րը գտնուող գաղթականները դուրս կհանեն խիստ բռնութեամբ ու աքսորանքի պայմաններով: Ուրեմն, ալ ինչպէ՞ս կարելի՞ է յուսալ, որ մերայինք կարէնան մուտք գտնել այդ երկիրները, ներկայ պայմաններուն տակ:

Մեր կարծիքն այն է, թէ Սուրիա գտնւող մերայինք Նոր Արաբկիր փոխադրելու լաւագոյն ճանապարհը, րեվենտիւզ գծով Թաւրիզ փոխադրելն է: Եվ այդ համո­զում էր, որ մեր հայրենակիցներն անձնագրերու վիզէն Թաւրիզի մէջ տրուելու արտոնութիւն խնդրած էինք ձեր միջնորդութեամբ: Սակայն, ձեր նամակի մէջ որևէ նօրութիւն չէք տուած Թաւրիզէն վիզէ տրուելու մեր խնդրանքին առթիւ: Մե­զի կը թուի թէ մոռացութեան արդիւնք է ձեր նամակաւ յեղած կամ անդրադար­ձած չըլլալնիդ:

Թաւրիզի գծով վիզէ տրուեոլւ արտոնութիւն ստանալ եթէ աշխատիք ու աջո- ղելու պարագաին անմիջապէս հետագրէք մեզի, մենք «Օթօպիւս» կամ «Քամ- իօն» կոչուած մէծ ինքնաշարժմը պիտի գնենք Հալէպի մէջ և 30-40 շունչ (իրենց անհրաժեշտ գոյքերով միասին) մէկ անգամէն փոխադրել պիտի տանք, մեքենա­վարն ալ մէր հայրենակիցներէն ըլլալով: Ու այսպէս, մի քանի անգամ դառնալով Սուրիա գտնուող մեր հայրենակիցները փոխադրուած կըլլան արդէն:

Իսկ Թաւրիզի գծով վիզէի արտօնութիւն ստանալը եթէ կարելի չէ այն ատէն պիտի խնդրէնք, որ գաղթական փոխադրելու յատկացեալ շոգենաւը, Պէյրութ ևս հանդիպէլու համար կարգադրութիւն ընելու աշխատիք, որպեսզի Սուրիա գտնու­ող մեր հայրնենակիցները Պէյրութ համախմբուին ու Պեյրութէն նաւ մտնէն որոշ- եալ թուականին:

114

Թախանձագին կը խնդրենք, որ շոգենաւը Պեյրութ հանդիպելու մասին ձեր լաւագոյն ջանքերը ի գործ դնել չի զ՜լանաք և մէր նամակներուն պատասխանը չի ուշացնէք:

Երախտագին շնորհակալութիւններով ու անկեղծ յարգանօք, ձեր պատաս­խանին ակնդէտ սպասող Արաբկիրի միութեան կեդրոնական վարչութիւն:

Ատենադպիր Մ.ՂազիկեանԱտենապետ Կ.Մխուզեան

Ֆ. 178, ց. 1, գ. 532, թ. 1: Բնագիր: Ձեռագիր:

N 26ԱՐԱԲԿԻՐՑԻՆԵՐԻ ՄԻՈՒԹՅԱՆ ԿԵՆՏՐՈՆԱԿԱՆ ՎԱՐՉՈՒԹՅԱՆ

ԳՐՈՒԹՅՈՒՆԸ ՀՕԿ-Ի ՎԱՐՉՈՒԹՅՈՒՆ' ՆՈՐ ԱՐԱԲԿԻՐ ԱՎԱՆԻ ՆԵՐՔԻՆ ԿԱԶՄԱԿԵՐՊՉԱԿԱՆ Խ ՆԴԻՐՆԵՐԻ ՄԱՍԻՆ

30 հունվարի 1937թ.Նյու Յորք

Սիրելի ընկերներ,Կը հաստատենք մեր սեպտեմբեր 22 թւակիր-1936-նամակը, ուր իմիջի այլոց

անդրադարձած էինք Սուրիաէն ներգաղթ կազմակերպելու անհրաժեշտութեան շուրջ, տալով այդ առթիւ պատշաճ տեղեկութիւններ, որուն պատասխանին ան­համբեր կսպասինք:

Կը հաստատենք նաեւ Միութեանս 12-րդ Պատգամաւորական Ժողովի կողմէ հունվար 6 թւակիր - 1937 - շնորհակալական հեռագիր:

Արաբկիրի Միութեան 12-րդ Պատգամաւորական Ժողովը, գումարւած Նիւ Եո- րք, յունվար 1 եւ 2, 1937 թւին, վերագնահատելով Պատւարժան Վարչութեանդ ցարդ յայտնաբերած անվերապահ աջակցութիւնը, Միութեանս Նոր Արաբկիրի յառաջադիմութեան համար ձեր տարած բոլոր աշխատանքներուն, որ միայն որո­շեց ու հեռագրեց իր խոր շնորհակալութիւնը, այլ եւ պարտք դրաւ նորընտիր Կեդրոնական վարչութեանս վրա, առաջին պատեհութեամբ մասնաւոր նամակով մը, իր շնորհակալական երախտիքներուն թարգմանը հանդիսանալէ վերջ, Գլխա- ւոր վարչութեանդ լուրջ նկատողութեան յանձնել, 1937-ի տարեշրջանին Նոր Ար­աբկիրի համար առաջադրած իր բոլոր ծրագիրներն առաջնութեան կարգով:

Կեդրոնական վարչութիւնս ուրեմն, սոյն նամակով ձեր նկատողութեան կը յանձնէ այդ որոշումներէն առաջինն ու ստիպողականը, որ է Նոր Արաբկիրի ներկայացուցչութեան հարցը:

Միութեանս Նոր Արաբկիրի ներկայացուցիչ Աբրահամ Մեսումեան իր հրաժա­րականը ներկայացուցած ըլլալով 1936-ի սկզբնաւորութեան իսկ, Կեդրոնական վարչութիւնս զայն իր պաշտօնին վրա պահեց, մինչեւ Միութեանս 12-րդ Պատ­գամավորական Ժողովը, հոն նկատի ունենալու համար ներկայացուցչի հարցը հանգամանօրէն:

Մինչ այդ, Կեդրոնական վարչութիւնը ջանաց թէ ընկ. Ա. Եսայեանի եւ թէ Նոր Արաբկիրի բանւորական ավանային խորհուրդի կարծիքն ու յանձնաժողովի կա- զմութեան մասին, որոնց կարծիքներն ու թելադրութիւններն եւս ստորեւ պարտք կզգանք ներկայացնել առ ի գիտութիւն, որ այնքան ալ իրար չեն համապատաս­խաներ թէեւ:

1. Ընկեր Ա.Եսայեան իր յունիս 21 թւակիր նամակով յիշեալ հարցի շուրջ այն կարծիքը կը յայտնէ թէ' «Քանի որ ավանների շինարարութեան գործն ամբողջո­վին յանձւած է ՀՕԿ-ի գլխաւոր վարչութեան եւ նրա շինարարական գրասենեա- կին, աննպատակայարմար կը լիներ, որ ձեր Միութեան ներկայացուցիչ զբաղւէր շինարարական գործերով, կարիք չկա նոյնպէս մի առանձին յանձնախումբի նշա­նակմանը, լաւ կը լինէր առայժմ թողնել ուժի մէջ գոյութիւն ունեցող դրութիւնը»:

115

Ընկեր Եսայեան անշուշտ իր այս տողերով կուզեր ցոյց տալ թէ ներկայացու- ցչի աշխատանքներու որոշ մէկ մասը կրճատւած է ու թեթեւացած: Եւ ահա այս հիման վրա ալ թելադրեցինք մեր ներկայացուցչին, որ նախորդ տարւա ամսա­վճարի սակով,-ամսական 75 ռուբլով - եւ զայն ըստ իր փափաքին տեղական եկամուտներէն ստանալով շարունակէ մինչեւ յառաջիկա Պատգամաւորական Ժողով եւ մեզ ներկայացնէ յարմարագոյն ներկայացուցչի մը կամ ներկայացուց­չական մարմնի մը ցանկը, որմէ կարելի ըլլա Պատգամաւորական ժողովին մէջ ընտրութիւն կատարել:

Ներկայացուցիչ Մեսումեան իր դեկտեմբեր 3 1936 թւակիր նամակով կը յայ- տնէ թէ դիմած է տեղւոյն արտելի վարչութեան, Կուս.կոմիտէին եւ ավանային խորհրդին յարմարագոյն անձնաւորութեանց ցանկ մը ուղարկելու համար», որմէ վերջ իր թոշակի մասին կաւելցնէ.-

«Իմ մասին ալ գրած էք որ թոշակդ այդտեղէն կառնես. 1936 մարտ 1-ից սկս- եալ չեմ առած, ես պիտի ստանամ. ես շատ չարչարւած եւ շատ զոհողութիւն ըր- ած եմ, 1934 թւին եւ 1935 թւին արտադրական կոոպերացիայի գանձային արկղի կողմից որոշեցին զիս սանատորիա ղրկել իբրեւ արտելի հիմնադիրը, ես մերժած եմ երկու տարին էլ շինարարական աշխատանքը չը վերջացած ըլլալուն պատ- ճառաւ. այնպիսի դրութեան մէջ էի, որ մի օր անգամ չէի կրնար բացակայիլ: Նոյն- պէս այս տարի հասարակութեան շինանիւթեր մատակարարելու գործով զբաղ- ւած ըլլալուս, որեւէ մի տեղ չեմ կարող գնալ, խնդրում եմ նկատի առեք եւ ազ­ատելուց յետո ինձ մի վկայական ուղարկեցէք»:

Միութեանս 12-րդ Պատգամաւորական Ժողովը այս հարցի հետ կապ ունեցող Նոր Արաբկիրի ավանային Խորհուրդի հոկտեմբեր 2 թւակիր նամակի հետեւեալ կետեր եւս նկատի առնելով, յանգաւ վերջնական եզրակացութեան:

«.Ավանային խորհուրդը քննել է այդ հարցը եւ նպատակայարմար է գտել վերացնել միանձնեայ ներկայացուցչական սիստեմը եւ կազմել առանձին հինգ հոգուց բաղկացած յանձնաժողով. եւ յանձնաժողովի ամեն մի անդամին կը տրւի մէկ պարտականութիւն, առանց վճարի, միայն կունենանք վճարովի մէկ հաշւա- պահ, որը արդեն այժմս էլ կա, այսպիսով թէ աշխատանքները կը բարելաււեն եւ թէ ծախսերը կը կրճատւեն.

«Այդ կազմը ավանային խորհուրդը նախատեսում է հետեւեալ թեկնածունե- րին.-Ավետիս Զուրիկեան, Սարգիս Շիրինեան, Փայլակ Ղազիկեան, Սարգիս Փիլ- իպոսեան եւ Մանաս Օհանեան:

«Խնդրում ենք քննել սոյն հարցը եւ տալ համապատասխան լուծում եւ եթէ համաձայն կը լինէք, մեր առաջադրած սիստեմին, ապա հաստատեք տրւած թեկ­նածուներին:

«Յայտնում ենք որ սրանից յետո մենք միշտ պատրաստ ենք ձեր կողմից պա- հանջւած տեղեկութիւնները հաղորդել եւ մեզ առաջադրւած աշխատանքները կատարել:

Նախագահ Ս.ՇիրինեանՔարտուղար Մ.Օհանյան»:Միութեանս 12-րդ Պատգամաւորական Ժողովն ուրեմն, այս հարցը հանգա-

մանօրէն նկատի ունենալով, վաւերացուց Նոր Արաբկիրի ավանային խորհուրդի առաջարկած հինգ հոգուց բաղկացած ներկայացուցչական յանձնաժողովը, տա­լով հետեւեալ որոշումը.-

«Պատգամավորական Ժողովս ընդունելով ներկայացուցիչ Ա.Մեսումեանի հրաժարականը, անոր ամսավճարներու սակի, արձակուրդի ու վկայականի մա­սին, բանակցիլ Երեւանի ՀՕԿ-ի գլխաւոր վարչութեան հետ եւ ջանալ յարմարա­գոյն կարգադրութիւնն ընելու:

Ներկայացուցիչ Ա. Մեսումեանի մօտ գտնւած միութենապատկան հաշիւներու ու գոյքերու նոր ներկայացուցչական յանձնաժողովին փոխանցման աշխատութ- իւնն եւս կատարել Երեւանի ՀՕԿ-ի գլխաւոր վարչութեան հսկողութեամբ»:

Արդ, Կեդրոնական վարչութիւնս Պատգամաւորական Ժողովի վերոգրեալ որ­ոշումը գտնելով օրինական ու նպատակայարմար, կը խնդրէ գլխաւոր վարչութ-

116

ենէդ, որ առաջին պատեհութեամբ, այս աշխատանքները գլուխ հանելու ձանձ- րոյթը յանձն առնէիք եւ նորընտիր ներկայացուցչական յանձնաժողովին թելադր- էիք որ ցուցակագրւած թէ հաշիւները եւ թէ միութենապատկան բոլոր ստացւածք- ներու ցանկին մէկ օրինակը ձեր կողմէ վաւերացնելէ վերջ կեդրոն փութացնէին:

Ներկայացուցչի ամսավճարներու սակը ճշտելու պարագային, անհրաժեշտ է նկատի ունենալ Նոր Արաբկիրի աշխատաւորութեան միջին ամսաթոշակի մը սա­կը եւ ըստ այնմ ջանալու է կարգադրել. նկատի ունենալով որ Նոր Արաբկիրի կա­ռուցումը մեր բոլոր հայրենակիցներու զոհաբերութեան ու նւիրումի պէտքը ունի:

Ընկերական լաւագոյն բարեւներով,Արաբկիրի միութեան կեդրոնական վարչութիւն

Քարտուղար Ա.ՄիրիճանեանԱտենապետ Ե.Մեսումեան

Ֆ. 178, ց. 1, գ. 678, թ. 14-16: Բնագիր: Մեքենագիր:

N 27ՆՈՐ ԱՐԱԲԿԻՐԻ ՆԵՐԿԱՅԱՑՈՒՑՉԻ ՆԱՄԱԿԸ ԱՐԱԲԿԻՐԻ ՄԻՈՒԹՅԱՆ

ԿԵՆՏՐՈՆԱԿԱՆ ՎԱՐՉՈՒԹՅՈՒՆ' ՆՈՐ ԱՐԱԲԿԻՐԻ ԿԱՌՈՒՑՄԱՆ ՀԱՐՑԵՐԻ ԵՎ ԱՎԱՆԱՅԻՆ Խ ՈՐՀՐԴԻ ԲՅՈՒՋԵԻ ՍՏԵՂԾՄԱՆ ՄԱՍԻՆ

13 փետրվարի 1937թ.Երևան

Հարգելի հայրենակիցներ,Հաստատում ենք մեր 1936թ. դեկտեմբեր 24 թվակիր նամակը, որն անշուշտ

վաղուց ստացած կլինեք: Ձեր 1936թ. նոյեմբեր 20 թվակիր շրջաբերականն ստա­ցել ենք, սակայն նրա հետ նշված 100 օրինակ օրացույցները դեռ չենք ստացել: Խնդրում ենք այդ ծրարները փոստին հանձնելու փաստաթղթերի համարները և թվականը հայտնեք, որ այստեղ փոստից փնտրենք, եթե իրոք այդպիսին ուղար­կել եք:

Պատգամավորական ժողովի հեռագիրն ստացել ենք և այդ առթիվ հայտնում ենք մեր շնորհակալությունը:

Տեղումս ինչպես ոռոգման ջրի առվի, այնպես էլ խճուղու կառուցման հողային աշխատանքների մեծ մասը կատարված է և մնացածն էլ շարունակվում է կատա­րվել, այնպես որ առաջիկա գարնան մենք ոռոգելի ջրով և մաքուր ճանապար­հով' դեպի Երևան, ապահովված կլինենք:

Սուրիայից կատարելիք ներգաղթի խնդրով դարձյալ դիմեցինք ՀՕԿ-ին, որ­տեղ ՀՕԿ-ի Վարչության նախագահ ընկեր Արամ Մանուչարյանն ասաց, որ «Եթե դուք ձեր ներկայացրած ցուցակում նշված գաղթականներին բնակարանով ապ­ահովեք, ապա մենք վիզայի արտոնություն ձեռք բերելու համար կմիջնորդենք»:

Այս առթիվ անհրաժեշտ ենք համարում հայտնել ձեզ, որ եթե վարչությունդ մտադիր է Նոր Արաբկիրում բնակելի շենքեր կառուցել, ապա պետք է այդ մասին ՀՕԿ-ին գրել և նրանց հետ համաձայնվել, որպեսզի վերջինս այժմյանից ձեռնա­րկի այդ շենքերի կառուցման գործին:

Ավանային խորհուրդը թեև ձեզ նամակ պիտի գրեր, սակայն ավելորդ չի լինի մեր կողմից մեր ուրախությունը հայտնենք այն առթիվ, որ այս տարի Նոր Արաբ­կիրի ավանային խորհուրդը առաջին անգամ ունեցավ իր բավական պատկառ­ելի գումարով բյուջեն' 260 հազար ռուբլու սահմաններում, որի մեջ չեն մտնում դպրոցի կառուցման, ոռոգման առվի, խճուղու կառուցման և Նոր Արաբկիրի հիմ­նական կանաչազարդման համար նախատեսնված գումարները: Մենք կարծում ենք, որ այսպիսով սկիզբը դրվեց այն բանի, որ Նոր Արաբկիրը այսուհետև է՜լ ավ­ելի արագաթափ բարգավաճի և արժանի դառնա այն ուշադրության ու հոգատա­րության, որը տածում են խորհրդային իշխանությունն ու կոմունիստական կու­սակցությունը դեպի նոր ավաններն ու հատկապես Նոր Արաբկիրը:

117

Հայտնում ենք նաև, որ ավանային խորհրդի նոր նախագահ ընտրվեց ընկեր Կայծակ Յուղարջյանը:

Հայրենակցական բարևներով

Նոր Արաբկիրի ՄիությանԱրաբկիրի ներկայացուցիչ Աբր.Մեսումյան

Ֆ. 178, ց. 1, գ. 678, թ. 17-18: Պատճեն: Մեքենագիր:

N 28ԱՐԱԲԿԻՐՑԻՆԵՐԻ ՄԻՈՒԹՅԱՆ ԿԵՆՏՐՈՆԱԿԱՆ ՎԱՐՉՈՒԹՅԱՆ ՆԱՄԱԿԸ

ՀՕ Կ -Ի ԳԼԽԱՎՈՐ ՎԱՐՉՈՒԹՅԱՆ ՆԱԽԱԳԱՀ Ա. ՄԱՆՈՒՉԱՐՅԱՆԻՆ' ՄԻՈՒԹՅԱՆ ՁԵՌՆԱՐԿՈՒՄՆԵՐԻ ՈՒ ՆՈՐ ԱՐԱԲԿԻՐ ԱՎԱՆԻ ՆՎԱՃՈՒՄՆԵՐԻ

ՄԱՍԻՆ22 ապրիլի 1937թ.

Նյու ՅորքՅարգելի ընկեր,Միութեանս բոլոր անդամներուն կողմէ, ջերմապէս կը շնորհաւորենք ՀՕԿ-ի

գլխաւոր վարչութեան նախագահի Ձեր նոր պաշտօնը եւ կը ցանկանք, որ Ձեր գործունէութիւնը յաջողութեամբ պսակւի, Խորհրդային հայրենիքի ու արտասահ­մանի գիտակից հայ աշխատաւորութեան բաղձանքները իրագործելով:

Կը հաստատենք մեր հետեւեալ նամակները, որոնք գրւած են գլխաւոր Վարչ­ութեանդ զանազան առիթներով եւ անոնց դրական կամ բացասական պատասխ­անները ցարդ ստացած չըլլալով, Միութիւնս մատնւած է անորոշ կացութեան մը:

Հոս տեղին ու նպատակայարմար կը նկատենք, թւել այդ նամակները կարգաւ եւ անոնց բովանդակութեան շուրջ հրաւիրել ձեր ուշադրութիւնը, լի այն հաւատ- քով, որ անոնց ծանօթանալէ վերջ, պատշաճ հաղորդագրութեամբ մը Միութեանս աքթիվացման նպաստելը Ձեր բաժին պարտականութիւնը պիտի նկատէք:

1. ՄԱՐՏ 25, 1936.-Ամերհօկի միջոցաւ Նոր Արաբկիրի արտելի կարիքներուն համար, Գերմանի-

աէն գնւած 100.000 տրիկոտաժի ասեղներու կապակցութեամբ:2. ՕԳՈՍՏՈՍ 10, 1936.-Մեր սոյն նամակով պատասխանելով ՀՕԿ-ի գլխաւոր վարչութեան յունիս 21

թւակիր նամակին, իմիջայլոց անդրադարձած էինք հետեւեալ հարցերու շուրջ:Ա.- Ներգաղթ.- Սուրիաէն ներգաղթ կազմակերպելու անհրաժեշտութիւնը շեշ-

տել է վերջ, խոստացած էինք միանգամայն, մեր հայրենակիցներուն համար Պա- րսակստանի վրայով ուրոյն ու ամբողջական վիզէ ապահովելու պարագային, անոնց ոչ միայն Նոր Արաբկիրի մէջ գործի ու պատսպարանի ապահովութիւն, այլ եւ անոնց փոխադրող չէքը' իհարկին ամբողջութեամբ:

Բ.- ճարտարարւեստ.- Նոր Արաբկիրի մէջ նոր մէկ կամ աւելի հիմնական ճար- տարարւեստներու հաստատման առնչութեամբ, որպիսիք են.- Մետաքսի եւ ար- անց ու կանանց պատրաստի հագուստներու ճարտարարւեստները, որով Ավանի ինդուստրիալ արդիւնաբերութիւնը կըլլա աւելի ճոխ ու բազմատեսակ, եւ կասեր նա անոնց գործ մատակարարելու կարելիութիւնները:

Վերոգրեալ ճարտարարւեստները, սակայն, ինչպէս նախապէս ալ գրած էինք, հոս անհրաժեշտ է դարձեալ շեշտել, որ պէտք է կազմեն պետական պլանի մաս, վերջ տալու համար նախանիւթի մատակարարման ընդհատումներուն, որոնք եր­բեմն պատճառ կը դառնան, որ աշխատանոցը մասամբ կամ ամբողջովին անգոր- ծութեան դատապարտւի:

Այս կապակցութեամբ որոշ ցուցմունքներ ու գործնական ծրագրի մը պատրա- ստութեանը աշխատանքը, բնականաբար կսպասւեր ՀՕԿ-ի գլխաւոր վարչու- թենէն, որ ստանձնած էր նորակառոյց աւաններու հոգատարութիւնը: Եւ ահա այդ պատճառով ալ մեր սոյն նամակով խնդրած էինք այդ մշակւած ծրագրի փութա- ցումը:

118

Գ.- Նոր արտելներու կազմակերպման աշխատանք արտասահմանի մէջ, որա- կեալ աշխատաւորներ որոշ դրամագլուխով Խորհրդային Հայաստան փոխադրե­լու համար:

Դ.- Համամիութենական օգնութեան շուրջ, մեր Նոր Արաբկիրի ավանային խո­րհուրդի մարտ 10, 1937 թւակիր նամակը սպառիչ պատասխանն էր սոյն հարցին, որուն համար Ձեր միջոցաւ կուգանք մեր շնորհակալութիւններն ու երախտագ- իութիւնը յայտնել, նախ' ՀԱՄԿ.-բ-Կենտկոմին եւ ԽՍՀՄ-ի Ժողկոմխորհին ու ապա ՀԽՍՀ-ի Ժողկոմխորհին ու հայկական կոմունիստ կուսակցութեան կեդրոնական կոմիտէին, եւ առհասարակ այն բոլոր պաշտօնական մարմիններուն, որոնք մեր ներգաղթող հայրենակիցներուն մի շարք արտօնութիւններ ու Նոր Արաբկիրին շինարարական ու կուլտուրական աշխատանքները ուժեղացնելու համար ըրին որոշ ու շօշափելի յատկացումներ:

Աւելորդ չըլլար անշուշտ, որ հոս յայտնենք թէ մեր Նոր Արաբկիրի ավանային խորհուրդի վերոգրեալ խանդավառիչ նամակը արտասահմանեան հայ մամուլի միջոցաւ ընդհանուր հայ հասարակութեան սեփականութիւնը դարձուցինք ուրա- խութեամբ:

Յ.-ՍԵՊՏԵՄԲԵՐ 12, 1936.-Սոյն նամակով դարձեալ կը շեշտէինք Սուրիաէն ներգաղթ կազմակերպելու

անհրաժետութիւնը, որով կը յայտնէինք մեր կարծիքն ու համոզումը թէ' երբ երեք աշխատանքը' այսինքն վիզէի ապահովումը, շինարարութիւնն ու խմբական ներ­գաղթի պատրաստութիւնը միասին կը ձեռնարկւի, այդ ոչ միայն կը յուսադրէ, ոգ- եւորութիւն ու եռանդ կստեղծէ մեր շարքերուն մէջ, այլ եւ կարագացնէ շինարա- րութեան թափն ու ներգաղթի հարցի վերջնական լուծումը:

Մեր սոյն նամակով իմիջայլոց անդրադառնալով Նոր Արաբկիրի նոր շինարա- րութիւններու շուրջ, կը թելադրէինք, արտելի կարիքներուն համար ուղարկւած 100.000 տրիկոտաժի ասեղներու փոխարէն արտելէն ստանալ 50 հազար ռուբլի ու անոր վրա աւելցնել Նոր Արաբկիրի միութենապատկան շէնքերուն վարձքը աւ- ելի քան 25 հազար ռուբլի եւ անմիջապէս յատկացնել նոր բնակարաններու շի- նարարութեան, նորեկ գաղթականներուն տեղ պատրաստելու դիտաւորութեամբ:

4. ՅՈՒՆՎԱՐ 30, 1937.-Սոյն նամակով ձեզ կը հաղորդէինք Միութեանս 12-րդ Պատգամաւորական

ժողովի որոշումները, Նոր Արաբկիրի ներկայացուցչական յանձնախումբի ընտ- րութեան ու փոխանցման շուրջ:

Արդ, յարգելի ընկեր Ա. Մանուչարեան, վերոգրեալ նամակներու մանրամասն բովանդակութիւնը, որոնց իւրաքանչիւրի մէկ պատճէնն ալ օրին ուղարկւած է մեր Նոր Արաբկիրի ներկայացուցիչ' քաղաքացի Ա. Մեսումեանին, Ձեր լուրջ վե- րանկատողութեան յանձնելով, կը յուսանք, որ դուք առիթը կստեղծէք հոն ար- ծարծւած իւրաքանչիւր հարցի շուրջ որոշ ու գործնական ծրագիր մը պատրա­ստելով մեզ փութացնելու, որու հիման վրա կարելի ըլլա մեզ պատրաստել մեր ներկայի ու ապագայի գործունէութեան ծրագիրը, աքթիվացնել ջանալու համար մեր շարքերը:

Արաբկիրի Միութիւնը, որ իր Նոր Արաբկիրի հիմնադրութեամբ աւանկարդը հանդիսացաւ արտասահմանեան կազմակերպութեանց ավանային շինարարութ- եանց ձեռնարկումներուն, զայն չպիտի յուսախաբութեան ենթարկել, ամենադո- յզն անհոգութեամբ ու անտարբերութեամբ, վասնզի քաջ կըմբռնէք անշուշտ թէ' մեր Միութեան իւրաքանչիւր քայլափոխին վրա յառած են արտասահմանեան մեծ ու պզտիկ նոյնանման կազմակերպութեանց հայեացքները, անոր ձեռք բե­րած յաջողութիւններէն ու ունեցած բացերէն իրենց լաւ կամ վատ եզրակացութ- իւնը հանելու եւ ըստ այնմ վարւելու իրենց կառուցած ու կառուցելիք ավանային շինարարութեանց վերաբերմամբ:

Լիայոյս ենք, որ ըստ մեր նախորդ նամակով ըրած թելադրութեան, Նոր Արաբ­կիրի նախորդ ներկայացուցիչ' քաղաքացի Ա. Մեսումեանէն ստացաք միութենա- պատկան բոլոր արխիւներն ու հաշիւները ու փոխանցեցիք նորընտիր ներկայա­ցուցչական յանձնախումբին, եւ այդ առթիւ Ձեր քննութեան արդիւնքը ընդարձակ

119

տեղեկագրութիւնով մը Ձեր կողմէ վաւերացւած հաշիւներու հետ միասին շուտով կստանանք, որուն համար դարձեալ կը յայտնենք մեր կանխայայտ շնորհակա- լութիւնները:

Ընկերական լաւագոյն բարեւներով,Արաբկիրի միութեան կեդրոնական վարչութիւն

Քարտուղար Ա.ՄիրիճանեանԱտենապետ Ե.Մեսումեան

Ֆ. 178, ց. 1, գ. 678, թ. 11-13: Բնագիր: Մեքենագիր:

N 29ԱՐԱԲԿԻՐՑԻՆԵՐԻ ՄԻՈՒԹՅԱՆ ԿԵՆՏՐՈՆԱԿԱՆ ՎԱՐՉՈՒԹՅԱՆ ՆԱՄԱԿԸ

ՀԽ ՍՀ ԺՈՂԿՈՄԽ ՈՐՀԻ ՆԱԽԱԳԱՀ Ա.ԳԱԼՈՅԱՆԻՆ' ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ԿԱՌԱՎԱՐՈՒԹՅԱՆ ԿՈՂՄԻՑ ՆՈՐ ԱՐԱԲԿԻՐ ԱՎԱՆԻ ԿԱՌՈՒՑՄԱՆ ՀԱՐՑՈՒՄ

ՑՈՒՑԱԲԵՐԱԾ ԱՋԱԿՑՈՒԹՅԱՆ ՆԿԱՏՄԱՄԲ ԵՐԱԽՏԱԳԻՏՈՒԹՅԱՄԲ

8 մայիսի 1937թ.Նյու Յորք

Սիրելի ընկեր նախագահԱրաբկիրի միութիւնս առաւել եւս պարտք ու պարտադիր կզգա, որպէս ավա­

նային շինարարութեանց աւանկարտը, իր խոր գնահատութեանն ու շնորհակա- լութեան հետ յայտնել իր երախտագիտութիւնը նախ' Համամիութենական կոմու­նիստ կուսակցութեան կեդրոնական կոմիտէին ու ժողկոմխորհին, ապա' Հայկա­կան Խորհրդային սոցիալիստական հանրապետութեան համանուն հաստատու- թիւններուն, որոնք յաճախակիօրէն յայտնաբերած են իրենց հոգատար, գուրգու- րօտ ու խնամօտ վերաբերմունքին հետ անվերապահ ու առատաձեռն օժանդա- կութիւն դէպի ներգաղթող աշխատաւորներն ու նորակառոյց ավանները ընդհան- րապէս, իսկ դէպի Նոր Արաբկիրը' մասնաւորապէս:

Կեդրոնական վարչութիւն իր Նոր Արաբկիրի բանւորական ավանային խոր- հուրդի մարտ 10, 1937 թւակիր պաշտօնական նամակէն կիմանա այն նորագոյն ու առատաձեռն օժանդակութեան լուրը, որուն համար չէ կարելի իր հիացման հետ իր փոխադարձ երախտագիտութիւնները չը յայտնել: Օժանդակութիւն մը' որը կերաշխաւորէ Նոր Արաբկիրի շինարարական, ճարտարարւեստական ու կուլտուրական բարգաւաճումն ու զարգացումը:

Մենք մեր Նոր Արաբկիրի բանւորական ավանային խորհուրդի, ներկայացուց- չութեան, արտելի եւ այլ հաստատութիւններու հետ խօսք կուտանք ձեռք ձեռքի լծւիլ այդ հանրօգուտ գործին, եւ էլ աւելի խոշոր նւաճումները ձեռք բերել աշխ- ատաւորներու համար երջանկալից կեանքի ստեղծման, ու Նոր Արաբկիրը կուլ­տուրական ավան դարձնելու ուղղութեամբ մեր կառավարութեան ու կուսակցակ­ան մարմիններու թափած ջանքերն ու հոգատար վերաբերմունքը արդարացնե- լու:

Լիայոյս ենք, Ընկեր Նախագահ, որ մեր երախտագիտութեանց թարգմանը պիտի հանդիսանաք այն բոլոր անոնց մօտ, որոնք մինչ ցարդ եւ յետայսու էլ իրենց սիրայօժար օժանդակութիւնը անպակաս պիտի ընեն թէ՜ մեզ, եւ թէ՜ մեր կառուցած ավանի յառաջադիմութեան:

Կանխայայտ շնորհակալութիւններով ու ընկերական ջերմագին բարեւներով, Արաբկիրի միութեան կեդրոնական վարչութիւն

Քարտուղար Ա.ՄիրիճանեանԱտենապետ Ե.Մեսումեան

Ֆ. 113, ց. 3, գ. 1759, թ. 115: Բնագիր: Մեքենագիր:

120

ԱՐԱԲԿԻՐՑԻՆԵՐԻ ՄԻՈՒԹՅԱՆ ՆԵՐԿԱՅԱՑՈՒՑՉԻ ՆԱՄԱԿԸ ԱՐԱԲԿԻՐԻ ՄԻՈՒԹՅԱՆԿԵՆՏՐՈՆԱԿԱՆ ՎԱՐՉՈՒԹՅՈՒՆ' «ԱՐԱԲԿԻՐ» ԱՐՏԵԼԻ, ԱՎԱՆԻ ԲՈՒԺԱՐԱՆԻ,

ՆԵՐԳԱՂԹԱԾՆԵՐԻ ԵՎ ԱՅԼ ՀԱՐՑԵՐԻ ՄԱՍԻՆ8 հուլիսի 1937թ.

Նյու-ՅորքՀարգելի քաղաքացիներ,Հաստատում ենք մեր նախորդ նամակը, որի մասին հեռագրով ևս հայտնել

էինք և որն անշուշտ մինչ այժմ ստացած կլինեք: Մեր նախորդ նամակով արդեն բացատրել էինք նամակի ուշացման պատճառները: Շենքերի վարձքի մասին «Արաբկիր» արտելի և ավանային խորհրդի հետ արդեն պայմանագրություն կն­քել ենք, որոնց պատճեններն ուղարկում ենք Ձեզ: Արտելի մոտ կնքված պայ- մանգրության 25.000 ռուբլու մեջ չեն մտնում ներկատունը և բուժարանի շեն­քերը, որոնցից բուժարանն առանձին վարձով է տրված ավանային խորհրդին, իսկ դեղատունն էլ առանձին վարձու ենք տալիս դեղատան վարչության, վեր­ջինիս պայմանագրությունը այս անգամ չհասնելու պատճառով առաջիկայում կուղարկենք:Այս անգամ ուղարկում ենք նաև մեր 1937թ. աշխատանքների ծրագրի պատճեն:

Միության շենքերից մեկը, որի վերնահարկը չկառուցված մնում էր, նրա վեր- նահարկի կառուցման համար բոլոր անհրաժեշտ նյութերն ապահովել ենք, և շու­տով կսկսենք շենքի անմիջական կառուցումը:

Արաբկիրցի այն ներգաղթողները, որոնք բնակվում են միութենապատկան շենքերում. այս տարի հինգ ընտանիք արդեն կառուցում են իրենց սեփական բն- կարանները: Իսկ Նոր Արաբկիրում ներգաղթողներ և ոչ ներգաղթողներ ընդամե­նը կառուցում են այս տարի մոտ 100 բնակարան: Ձեր ղրկած տեղեկատուները չենք ստացել: Թերևս դեռ կստանանք: Մեր նախորդ նամակից մի քանի օր հետո ոռոգելի ջուրն ստացանք, որի մասին չափազանց ուրախ ենք հաղորդել ձեզ, այժմ Նոր Արաբկիրն ունի այնքան առատ ոռոգելի ջուր, որ փողոցների առունե­րով անընդհատ հոսելով ու բնակչության կարիքները լիակատար բավարարելուց հետո, ավելանալով թափվում է ձորը: Այս առթիվ տեսնելու արժանի էր բնակչութ­յան մեջ առաջացած խանդավառությունը, որոնք չնայած մի քիչ ուշ, սկսել են իրենց պարտեզները մշակել: Մենք հույս ունենք, որ ջուրը ստանալուց հետո Նոր Արաբկիրը կդառնա ծառազարդ կուլտուրական ավան: Այս տարի Ավանային Խորհրդի գծով փողոցներում տնկվեց 500 ծառեր, որոնք ջրի առկայության պայ­մաններում լավ աճում են: Նպատակահարմար ենք գտնում մի փոքրիկ թյուրիմա­ցություն պարզել հետևյալ խնդրի շուրջ ս.թ. Ամերիկյան «Բանվոր»-ի ապրիլի 18- ի համարում կարդացինք, որ Երևանի Նոր Արաբկիր ավտոբուսի երթևեկության փոխադարձ 30 կոպեկի փոխարեն գրված էր 90 կոպ.:

Այսու հայտնում ենք Ձեզ, որ այդ սխալ է, փոխադրությունը կատարվում է երեսուն /30/ կոպեկով, ուստի խնդրում ենք Ձեզ ուղղում տալ:

Հայրենակցական ջերմ բարևներովԱրաբկիրի Միության Նոր Արաբկիրի ներկայացուցիչ Ա.ՇիրինյանՔարտուղար Ա.Զուրիկյան

Ֆ. 178, ց. 1, գ. 678, թ. 6: Պատճեն: Մեքենագիր:

N 31ԱՐԱԲԿԻՐՑԻՆԵՐԻ ՄԻՈՒԹՅԱՆ ՆԵՐԿԱՅԱՑՈՒՑՉԻ ՆԱՄԱԿԸ ԱՐԱԲԿԻՐԻ ՄԻՈՒԹՅԱՆ

ԿԵՆՏՐՈՆԱԿԱՆ ՎԱՐՉՈՒԹՅՈՒՆ' ՆՈՐ ԱՐԱԲԿԻՐԻ ԿԱՌՈՒՑՄԱՆ ԽՆԴԻՐՆԵՐԻՄԱՍԻՆ

9 սեպտեմբերի 1937թ.ՆյուՅորք

Հարգելի հայրենակիցներՍտացել ենք Ձեր ս.թ. հուլիսի 21-ի նամակը, ինչպես նաև 6 ամսվա աշխա­

տանքի տեղեկագիրը:

N 30

121

Միությանդ նախկին ներկայացուցիչ Ա. Մեսումյանի գործերը մինչև ինձ, որ­պես նրան հաղորդողի, հանձնելը, այսինքն առ 1 ապրիլի 1937թ., համաձայն Ձեր պահանջի ուղարկում ենք:

ՀՕԿ-ի գլխավոր վարչությունն ընդառաջ գնալով մեր խնդրին, դիմեց Համա­միութենական արտաքին առևտրի ժողովրդական կոմիսարիատին, արտոնութ­յուն ստանալու արտասահմանից գնելու Ձեր միջոցով ֆիզիկայի, քիմիայի և բն­ագիտական կաբինետներ մեր դպրոցի համար ու մեր պիոներների համար երա­ժշտական գործիքներ:

ՀՕԿ-ը ստացավ թույլտվություն: Այժմ ուղարկելով Ձեզ Միութենական արտա­քին առևտրի ժողովրդական կոմիսարիատի N 71520 արտոնագիրը և երկու ցու­ցակ կաբինետների և երաժշտական գործիքների համար, խնդրում ենք Ձեզ Ամ­երիկայի Խորհրդային Առևտրական ներկայացուցչության միջոցով գնել և ուղար­կել Երևան ՀՕԿ-ի գլխավոր վարչության հասցեով, մեր անվան:

Երևանի ՀՕԿ-ի գլխավոր վարչությունն ամերհօկին պատվիրել է Երևանում հիմնվելիք վինտեր և մեխեր պատրաստող գործարանի սարքավորում. լավ կլ­իներ, որ դուք այդտեղ կապվեք Ամերհօկի Կենտվարչության հետ, միասին պատ­վերները դնեք և ուղարկեք:

Արտոնագիրը տրված է 6 ամսով. մինչև մեր այս նամակը ստանաք, Ձեր տրա­մադրության տակ կմնա չորս ամիս. խնդրում ենք այս հարցով շտապել, որպեսզի հնարավոր լինի 1938թ. հունվարից մեր դպրոցականները օգտագործեն այն: Խն­դրում ենք ապրանքների հետ ուղարկել ապրանքի արժեքը հաստատող բոլոր փաստաթղթերի պատճենները, որ կստանաք գործարանից:

Մեր գործարանի թե ջուլհականոցի և թե տրիկոտաժի մեքենաներ գնելու հա­մար ՀՕԿ-ի միջոցով հարց ենք հարուցել Մոսկվա' Միութենական արտաքին առ­ևտրի ժողովրդական կոմիսարիատի առաջ թույլտվություն ստանալու համար: Երբ արտոնագիր ստանանք, կուղարկենք ձեզ, որ մեքենաներ գնենք և ուղարկ­ենք: Արտելի վարչությունը պարտավորվում է այդ մեքենաների փոխարժեքը վճ- արել:

Մեր Միության անվան տան երկրորդ հարկի կառուցումը ավարտեցինք, մնում է միայն ներքին սարքավորումը, որի համար միջոցներ պակասում են, երբ ար­տելից ստանանք Ձեր ուղարկած ասեղների փոխարժեքը, այդ ևս կավարտենք:

Պետք է ասենք, որ մենք հիմա ֆինանսական շատ նեղ դրության մեջ ենք: Մե­նք արտելին այս տարվա վարձի դիմաց պարտք ենք մոտ 10.000ռ.: Որպես կիսա­վարտ մնում են բուժարանի, 10-րդ և նոր գնված շենքերը, որոնց կտուրները ծա­ծկելու և այլ աշխատանքների համար կպահանջվի մոտ 12.000 ռուբլի: Այս նպա­տակի և նոր կառուցումներ սկսելու համար, մեզ հարկավոր են նոր նյութական միջոցներ:

Մեր ավանում նոր ճարտարարվեստ կազմակերպելու հարցը կապված է Եր­ևան քաղաքի և նրա արվարձանների, որի մեջ է մտնում նաև մեր ավանը, վերա­պլանավորման հետ: Այս խնդիրը մշակվում է մեր համապատասխան մարմիննե­րում և հավանական է, կատարվի մինչև 1938թ. հունվարը:

Ձեր պահանջած լուսանկարները պատրաստում ենք և շուտով կուղարկենք: Ներգաղթի համար մասնավոր վիզա ստանալը մեր իրավասությունից դուրս է:

ՀՕԿ-ի գլխավոր վարչությունը մոտ ժամանակներս Ձեզ կգրի այս հարցի մասին: Աբրահամ Մեսումյանի մոտ միությանդ գույքից կա մեկ սեղան և մեկ պահա­

րան, որպիսիք նա չի ուզում հանձնել, պատճառաբանելով, որ ինքը գնել է ընկ. Մ.Վարդանյանի ներկայացուցիչ եղած ժամանակ:

Խնդրում ենք այս հարցը պարզել և հայտնել մեզ:Հարգանքներով'Արաբկիրի հայրենակցական միությանԼիազոր ներկայացուցիչ Ս.Շիրինյան

Ֆ. 178, ց. 1, գ. 678, թ. 1-2: Պատճեն: Մեքենագիր:

122

ԱՐԱԲԿԻՐԻ ՆԵՐԿԱՅԱՑՈՒՑՉՈՒԹՅԱՆ ԼԻԱԶՈՐԻ ԳՐՈՒԹՅՈՒՆԸ ԱՐԱԲԿԻՐ ՄԻՈՒԹՅԱՆ ԿԵՆՏՐՈՆԱԿԱՆ ՎԱՐՉՈՒԹՅՈՒՆ' ՆՈՐ ԱՐԱԲԿԻՐԻ ՇԻՆԱՐԱՐԱԿԱՆ ԾՐԱ ԳՐԵՐԻ, ՆԵՐԳԱՂԹԻ ՀԱՐՑԵՐԻ ՄԱՍԻՆ

[1937թ.] Նյու Յորք

Հարգելի հայրենակիցներՁեր ուղարկած երկու նամակները, երկու շրջաբերականներն ու տեղեկատուն

իր ժամանակին ստացել ենք, սակայն մեր կողմից մինչև այժմ պատասխանը չգրելու պատճառն այն էր, որ նախ ՀՕԿ-ի գլխավոր վարչության նախագահ ընկ. Արամ Մանուչարյանը գտնվում էր Մոսկվայում, որով հնարավորություն չունեինք նրա հետ խորհրդակցել և ըստ այնմ գրել նամակը: Երկրորդ պատճառն այն էր, որ ուզում էինք գործարանի և մյուս շենքերի 1937թ. վարձքի պայմանգրությունը կնքեինք, և ելնելով մեր 1937թ. ֆինանսական դրությունից կազմեինք մեր 1937թ. կատարելիք շինարարական աշխատանքների ծրագիրը և պատճեն ուղարկեինք ձեզ, սակայն քանի որ այդ ևս ձգձգվեց արտելի վարչության նախագահի Գ.Վար- դանյանի-փոփոխության կապակցությամբ և չնայած, որ դեռ այդ պայմանգրու­թյունը չենք կնքել, սակայն որովհետև մեր կողմից ձեզ չպատասխանելը կարող էր որևէ այլ պատճառով մեկնաբանվել և երկմտանքի առիթ տալ, այդ պատճա­ռով այս նամակով ցանկանում ենք ձեզ դրությունը պարզել: Պայմանագրությու­նը դեռ չենք կնքել, վերոհիշյալ պատճառով, սակայն մենք բանակցում ենք և չենք համաձայնվում անցյալ տարվա վարձագնին, որն առաջարկվում է վարչութ­յան կողմից, մի քանի օրից այդ հարցը կլուծվի դրական իմաստով և մենք հա­ջորդ նամակով ձեզ կգրենք ինչպես վարձքի չափի, այնպես էլ մեր 1937թ. շինա­րարական աշխատանքի ծրագրի մասին, որի կատարման համար արդեն սկսել ենք շինանյութեր ձեռք բերել:

Հալեպից ստացված ներգաղթի ցուցակի առթիվ հարց հարուցվեց համապա­տասխան մարմինների առաջ, որոնք քննության առնելուց հետո մեզ հայտնեցին, որ այս տարիներ գաղթ չի կազմակերպվելու և այս տարի հնարավոր չէ, սակայն հավաստիացնելով, որ գալ տարի հավանաբար անպայման հնարավոր կլինի ներգաղթ կատարել, մեզ հանձնարարեցին այժմվանից նախապատրաստել բնա­կարաններ և այլ հարմարություններ այդ ուղղությամբ: Մենք այդ առթիվ հետևյալ նախապատրաստական աշխատանքներն ենք կատարում. ամենից առաջ միու- թենապատկան բնակարաններից դատարկված սենյակները առանց զբաղեցնե­լու պահում ենք ներգաղթի նպատակին: Բացի այդ այս տարի ուզում ենք միութ­յան մի կիսավարտ շենքի վերին հարկը կառուցել այդ նպատակի համար: Այսպի- սով հնարավոր կլինի ներգաղթողների մի մասը տեղավորել միության բնակա­րաններում, իսկ մի մասն էլ իրենց բարեկամներու և ազգականներու մոտ: Այս մասին մենք մտադիր ենք հայտնել Հալեպի մասնաճյուղին, իրազեկ պահելու ներգաղթել ցանկացողներին, որ այս տարվա համար իրենց անելիքն իմանան: Կարծում ենք, որ այս մասին դուք ևս կհայտնեք նրանց: Ձեր կարգադրությունն ստանալուց հետո նախկին ներկայացուցիչ Ա.Մեսումյանից ընդունեցինք աշխա­տանքները. նա միությանս պարտք մնաց ռուբլի, որը գրել ենք իր անձնական հաշվին, դեռ նրա աշխատավարձը չենք վճարել, մտադիր ենք վճարել ամսական 200 ռուբլու հաշվով: Այդ հաշվով մեր նրան վճարելիք աշխատավարձը կծածկի իր ունեցած պարտքը: Այս մասին խնդրում ենք ձեր հավանությունը: Հաշվեկշիռը 1937թ. կիսամյակի համար, կուղարկենք առաջիկայում: Իսկ տարեվերջին կու­ղարկենք տարեկան հաշվեկշիռը, որովհետև եթե շինարարական աշխատանք­ներն սկսենք ,ապա միայն այդպես է նպատակահարմար:

Ներկայացուցչական հանձնաժողովս աշխատանքները բաժանել է իր մեջ հե­տևյալ կերպ

1. Շիրինյան Սարգիս ներկայացուցչության լիազոր2. Զուրիկյան Ավետիս ներկայացուցչության քարտուղար3. Փիլիպոսյան Սարգիս հաշվապահ

N 32

123

4. Ղազիկյան Փայլակ գանձապահ5. Օհանյան Մամաս պահեստապետ

Ասեղների արժեքի հարցի շուրջը դեռ արտելի վարչության հետ բանակցու­թյան մեջ ենք, այսքան ձգձգվելու պատճառը ոչ միայն մեր վերը նշած հանգա­մանքն էր, այլև արժեքի շուրջ ստեղծված անհամաձայնությունը: Արտելի վարչու­թյունը առաջարկում է իրենց հաշվեկշռի մեջ մտցրած և գնահատած արժեքով վճարել, որը համարյա տեղական գներին է համապատասխանում, և որի արժեքն ընդամենը կազմում է 20.000ռ. սահմաններում-քիչ ավել կամ պակաս: Վարչութ­յունը չի համաձայնվում մեր առաջարկին-մնացած ծախսերն իրենք կատարելու պայմանով մեզ 20.000 ռուբլի վճարելու մասին: Մենք կարծում ենք, որ այս խնդ­իրը, որը երկար ձգձգվեց, ներկա պայմանների արժեքներից դուրս գալով, ան­հրաժեշտ է վերջացնել, երկար կամ կարճին չնայել և համաձայնվել: Այս առթիվ անհրաժեշտ է ձեր համաձայնությունը:

Ձեզ արդեն հայտնի է, որ ավանային խորհրդի բյուջեում նախատեսնված է Նոր Արաբկիրում մի փոքր -10 մահճակալանոց-հիվանդանոց հիմնել, ծննդաբե­րության և այլ հիվանդությունների համար: Բյուջեով նախատեսնված է ծախսել այդ գործի վրա 50.000 ռուբլու սահմաններում, սակայն դրա համար անհրաժեշտ շենքը վարձով տրամադրել անհրաժեշտ է, որ մենք կատարենք, քանի որ Նոր Ար- աբկիրում ուրիշ ոչ ոք այդպես համապատասխան շենք ունեցող չկա, իսկ մենք մտադիր ենք 1935թ. մի ոմն արաբկիրցիից գնված մեր մի շենքը հատկացնել ավ­անային խորհրդին' հիվանդանոցի համար:

Խճուղին արդեն ավարտված է և ավտոմեքենան կանոնավոր կերպով աշխա­տում է: Ոռոգման ջրի առուն նույնպես ավարտվելու վրա է, մի քանի օրից կվեր­ջանա և հունիսին մենք ոռոգելի ջուր կունենանք: Նոր դպրոցի կառուցումը, որն այս տարի հետաձգվեց ոչ մի այլ պատճառ չուներ բացի նրանից, որ ինչպես գի­տեք այս ձմեռ Խորհրդային Հայաստանում տեղի ունեցան ուժեղ երկրաշարժեր, որի հետևանքով հատկապես Երևանում վնասվեցին դպրոցական շենքեր- ի թիվս այլ շենքերի: Այդ պատճառով մեր նոր դպրոցի կառուցումը հետաձգվեց գալ տա­րվա, դրա փոխարեն այս տարի մեզ'-ավանային խորհրդին գումար բաց թողին, ներկա դպրոցի շենքը մեծացնելով չորս սենյակ ավելացնելու, որը այս տարի լր­իվ չափով կընդգրկի Նոր Արաբկիրի երեխաներին, իսկ գալ տարի դպրոց կառու­ցել անպայման խոստանում են: Պետք է ասել, որ երկրաշաժից Նոր Արաբկիրում վնասներ չեղան:

Դպրոցի համար լաբորատորիա, որի մասին գրված է եղել ձեզ ուղարկել, ան­հրաժեշտ է թե ֆիզիկական և թե քիմիական լաբորատորիա-50 աշակերտանոց դասարանների համար: Այս մասին խոսել ենք ՀՕԿ-ի հետ և հավանական է, որ մյուս անգամ ուղարկենք ձեզ ՀՕԿ-ի թույլտվությունը: Արտելն այժմ արդեն նա­խաձեռնել և համարյա սկսել է ջուլհականոցի մեքենայացման աշխատանքնե­րին, սակայն որպեսզի ավելի լավ և բազմատեսակ ապրանքներ արտադրվի, ան­հրաժեշտ ենք գտնում ուղարկել 2 հատ մահճակալի ծածկոց ժակկարտով, վեր­ջին տեսակի, ավտոմատ մաքուկ փսխող մեքենաներ, այս մասին խնդրում ենք ձեր կարծիքն ու հավանությունը, որպեսզի ուղարկենք ձեզ դրա թույլտվությունը: Կարի և մետաքսի ճարտարվեստի մասին այժմ համապատասխան մարմինների հետ բանակցության մեջ ենք, հաջորդ նամակում այդ մասին ձեզ որոշ հաղոր­դում կարող ենք կատարել:

Հին Արաբկիրից պատմական բնույթ կրող նյութեր մեր ձեռքի տակ չկան, որ ղրկենք, իսկ Նոր Արաբկիրի վերաբերյալ նյութերը-նորությունները արդեն մենք ձեզ տեղեկացնում ենք: Առայժմ այսքանով վերջացնում ենք, առաջիկայում դար­ձյալ կգրենք:

Միության Նոր Արաբկիրի ներկայացուցչության Լիազոր Ս.ՇիրինյանՔարտուղար Ա.Զուրիկյան

Ֆ. 178, ց. 1, գ. 678, թ. 7-10: Պատճեն: Մեքենագիր:

124

ԱՐԱԲԿԻՐՑԻՆԵՐԻ ՄԻՈՒԹՅԱՆ ԿԵՆՏՐՈՆԱԿԱՆ ՎԱՐՉՈՒԹՅԱՆ ԳՐՈՒԹՅՈՒՆԸ ՀԽ ՍՀ ԺՈՂԿՈՄԽ ՈՐՀ' ՆՈՐ ԱՐԱԲԿԻՐ ԱՎԱՆԻ

ԱՐԴՅՈՒՆԱԲԵՐԱԿԱՆ ՁԵՌՆԱՐԿՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ԱՐԴԻԱԿԱՆԱՑՄԱՆ ԵՎ ԿԱՌՈՒՑՄԱՆ ԱՅԼ Խ ՆԴԻՐՆԵՐԻ ՄԱՍԻՆ

28 ապրիլի 1938թ.Նյու Յորք

Յարգելի ընկերներ,Պարտք կզգանք ամփոփ ուրւագծումով մը ծանօթացնել Միութեանս գործու-

նէութիւնն ու յառաջադրած նպատակները, այն խոր հաւատքով, որ անոր յաղա- ղութեան համար դուք եւս ինչպէս միշտ, յետ այսու ալ պիտի բերէք ձեր անվերա­պահ աջակցութիւնը, որուն համար զանազան առիթներով յայտնում ենք, և պար- տինք յայտնել մեր երախտագիտութիւնն ու շնորհակալութիւնը:

օանօթ է ձեզ անշուշտ, որ Միութիւնս Խորհրդային Հայաստանի մէջ նոր աւա- ններու կառուցման նախաձեռնարկը եղաւ. մենք մեր Նոր Արաբկիրի հիմնադրու- թեամբ ճամբա բացինք միւս Հայրենակցականներուն եւ նոյն իսկ ՀԲԸ Միութեան, Խորհրդային Հայաստանի մէջ կառուցելու նորակերտ աւաններ, յաւերժացնելու համար մեր ծննդավայրի յիշատակը ու հոն փոխադրելու օտար երկրներու մէջ գտնւող աստանդական ու թշւառ բեկորները մէկ կողմէն, իսկ միւս կողմէն' մեր Խ. Հայրենիքի շինարարութեան բերել մեր պարտականութեան դոյզն բաժինը:

Նոր Արաբկիրը այսօր կուլտուրական ու ճարտարարւեստական յառաջացեալ աւաններէն մին կարելի է հաշւել անտարակոյս. սակայն, այդ մեզ եւ մեր ժողո- վուրդի ընդհանուր կարիքներուն բաւարարութիւն չկրնար տալ, քանի դեռ Նոր Արաբկիրի ճարտարարւեստը կը գտնւի իր նախնական,- տնային արդիւնաբե- րութեան-վիճակին մէջ: Անհրաժեշտ է զայն արդիականացնել, մեքենայացնել եւ դնել պետական պլանի մէջ:

ՆՈՐ ԱՐԱԲԿԻՐԻ ՃԱՐՏԱՐԱՐԻԵՍՏԻ ԶԱՐԳԱՑՈՒՄԸ

Ինչպէս գիտէք, Նոր Արաբկիրի մանուսայի աշխատանոցին միայն մէկ մասը մեքենայացւած է. անհրաժեշտ է մեքենայացումը ամբողջացնել եւ լիովին օգտա­գործել էլեքտրական զօրութիւնը: Նախքան այդ ընելը, սակայն, մեր առջեւ ուրիշ հարց մը կը ծանրանա: Այն է' ի՞նչ ապագա ունին փոքր աւաններու ճարտարարւ- եստները, եւ ի՞նչ հեռանկար' Նոր Արաբկիրի մանուսայի արտադրութիւնը, երբ նկատի առնենք Խորհրդային Հայաստանի մէջ զարգացող խոշոր արդիւնաբերա- կան կեդրոնները, եւ մանաւանդ Լենինականի թեքսթիլի կոմպինատը:

Արդիւնաբերութեան որակին ու անոր մասին եղած պահանջին տեսակէտէն' արդեօ՞ք հեռատես գործ մը պիտի ըլլար Նոր Արաբկիրի մանուսայի աշխատա­նոցի արդիականացումը, մանուսան իբրեւ հիմք ընդունելով: Արդեօ՞ք հեռատես գործ մը պիտի ըլլար Նոր Արաբկիրի մանուսայի աշխատանոցի արդիականա­ցումը. մանուսան իբրեւ հիմք ընդունելով: Արդեօ՞ք աւելի նպատակայարմար չէ՞ Նոր Արաբկիրի մէջ մէկ կամ երկու հիմնական նոր ճարտարարւեստներ հաստա- տել.- Ա. ՄԵՏԱՔՍԻ, Բ.- ԱՐ ԱՆՑ ԵՎ ԿԱՆԱՆՑ ՊԱՏՐԱՍՏԻ ՀԱԳՈՒՍՏՆԵՐՈՒ, որոնք առանձին կամ միասին կարելի է սկսիլ փոքր կազմածներով եւ աստիճանաբար զարգացնել:

Փափաքելի է, ընկերներ, որ այս մասին ձեր հաւանութիւնը յայտնելէ վերջ, տայիք նաեւ որոշ ու պատշաճ ծրագիր մը, տեղական պայմաններու հիման վրա, զանոնք անմիջական գործի վերածել կարենալու համար մեր կողմէ:

ՆԵՐԳԱՂԹ .- Ինչպէս գիտէք, ներգաղթը մեր հիմնական ծրագրի մասը կը կազ- մէ: Մեր Միութիւնը իր գլխաւոր պարտականութիւնը լրացած չպիտի նկատէ մին­չեւ որ մեր աստանդական հայրենակիցներու մեծագոյն մասը հաւաքւած չըլլան Նոր Արաբկիրի մէջ: Արտասահմանի արաբկիրցիները կը գտնւին գլխաւորաբար հետեւեալ երկիրներու մէջ.- Հին Արաբկիր, Թուրքիա, Միացեալ Նահանգներ, Ամ­երիկա, Ֆրանսա, Սուրիա, Եգիպտոս եւ Յունաստան: Ասոնց մէջէն անմիջական

N 33

125

ներգաղթի հարց կը ծանրանա, Հին Արաբկիր, Ֆրանսա եւ Սուրիա գտնւողներուն համար:

ՀԻՆ ԱՐԱԲԿԻՐ.- Մօտ եօթը տարիներ առաջ, մեր ներկայացուցիչը' ընկ. Մի- սակ Ստ. Վարդանեան, երբ Խորհ. Հայաստան կը գտնւէր երկար ջանքերէ վերջ, Հին Արաբկիրի բնակչութեան համար անմիջական 750 հոգիի համար հաւաքա- կան վիզէ ապահովեց, սակայն զանազան պատճառներով անոնց Հին Արաբկիրէն մեկնումը անկարելի եղաւ եւ այդ պատճառով ալ սոյն վիզէի արտօնագրի իրա- ւասութենէն զրկւեցանք դժբաղդաբար: Երանի թէ այդ վիզէն վերանորոգւելով Սուրիա գտնւող հայրենակիցներուն փոխանցելու հնարաւորութիւն ըլլար, որով- հետեւ Հին Արաբկիր գտնւող բնակչութեան որոշ մէկ տոկոսը այժմ Սուրիա փոխադրւած է:

ՖՐԱՆՍԱ.- Զանազան քաղաքներու մէջ կան բաւական թւով արաբկիրցիներ, որոնց որոշ մէկ մասը կը փափաքին գաղթել Նոր Արաբկիր:

ՍՈՒՐԻԱ.- Այժմ ունինք 7-800 հայրենակիցներ, խեղճ վիճակի մէջ, որոնցմէ, բ ինչպէս վերը ըսինք, որոշ մէկ տոկոսը վերջերս Հին Արաբկիրէն գաղթած են, անկէ ալ Նոր Արաբկիր փոխադրւելու բարի ցանկութեամբ: Այս առթիւ մենք կուգանք ձեզ իմացնել, որ Սուրիայէն մեր հայրենակիցներու փոխադրութիւնը եւ զանոնք իրենց անտանելի վիճակէն ազատելը մենք կը նկատենք մեր նւիրական գործը: Ի պահանջել հարկին մեր Միութիւնը պատրաստ է հոգալու անոնց փոխադրութեան համար անհրաժեշտ գումարին ամբողջութիւնը, ինչպէս նաեւ Նոր Արաբկիրի մէջ զանոնք ինքնապահ դարձնելը: Սուրիաի պարագան կուզենք ձեզ մասնաւոր ուշ- ադրութեան յանձնել: Սուրիայի մեր հայրենակիցներուն վիզէի ապահովման հա­մար Նոր Արաբկիրի մեր ներկայացուցիչին միջոցաւ քանիցս դիմումներ կատար- ւած է պատկան մարմիններու մօտ: Ըստ մեզ հասած հաւաստի տեղեկութեանց, Նոր Արաբկիրի մէջ այժմ աւելի քան 300 անձ տեղաւորելու բնակարան պատրա­ստ կա, որը պատկան մարմիններու կողմէ եւս ստուգւած ու վաւերացւած է:

Այս առթիւ հարկ կզգանք աւելցնել նաեւ որ Սուրիայէն կատարւելիք ներգա­ղթը, որ Պարսկաստան թրէնզիթ վիզայով տեղի կունենա, քանի որ ուրիշ յարմա- րագոյն ու նպաստաւոր ճամբա մը նկատի առնւած չէ ցարդ, կը կատարւի կառա- պաններու կամ աւտոպըսերու միջոցաւ, որը չափազանց խնայողական ձեւն է:

Մեր կարծիքն այն է, թէ աւելի նպատակայարմար պիտի ըլլա եթէ ներգաղթը կազմապերպւի, - հաւաքական վիզէի ապահովումէն վերջ,- մաս առ մաս, խմբա­կան ձեւով, փոխան միանւագի. որով պատեհութիւն կարելի է ստեղծել առաջին կարաւանին 100-200 հոգի տեղաւորելէն վերջ, յաջորդական կարաւաններու փո­խադրութեան ձեռնարկել, մինչեւ անոնց ամբողջական փոխադրութիւնը:

Մեր կարծիքն այն է, ընկերներ, որ այս ձեւը ոչ միայն անոնց փոխադրութեան ապահով կերպն է, այլ եւ պատեհութիւն կուտա յաջորդական կարաւաններու կազմակերպման զուգընթաց նոր շինարարութիւններ կատարելու:

Մենք, մեր Նոր Արաբկիրի բանւորական աւանային խորհուրդի ներկայացուց- չութեան, արտելի եւ այլ հաստատութիւններու հետ խօսք կուտանք ձեռք ձեռքի լծւիլ այդ հանրօգուտ գործին, եւ ալ աւելի խոշոր նւաճումներ ձեռք բերել աշխա- տաւորներու համար երջանկալից կեանքի ստեղծման ու Նոր Արաբկիրը կուլտու­րական ու ճարտարարւեստական առաջնակարգ աւան մը դարձնելու ուղղութ- եամբ, մեր կառավարութեան ու կուսակցական մարմիններու թափած ջանքերն ու հոգատար վերաբերմունքը արդարացնելու:

Լիայոյս ենք, որ աւաններու շինարարութեան ու յառաջդիմութեան առթիւ ձեր պատրաստած գործունէութեան պլանը շուտով մեզ կուղարկէք, վերոյիշեալ հար­ցերը ներառեալ ի մասնաւորի Նոր Արաբկիրի համար, զանոնք մեր աշխատանք- ներուն հետ ձեւաւորելու ու պատշաճեցնելու համար:

Կանխայայտ շնորհակալութիւններով ու յարգանքներով,Արաբկիրի միութեան կեդրոնական վարչութիւն Ատենադպիր' Ա.ՄիրիճանեանԱտենապետ' Ե.ՄեսումեանՖ. 113, ց. 3, գ. 1808, թ. 62-64: Բնագիր: Մեքենագիր:

126

ՀԱՅՐԵՆԱԴԱՐՁՈՒԹՅԱՆ ԿԱԶՄԱԿԵՐՊՄԱՆ ՀԱՐՑԻ ՇՈՒՐՋ

Հրապարակվող փաստաթուղթը Եվրոպայում աշխատող և սովորող մի խումբ հայ կոմունիստների նամակն է' հասցեագրված ՀԿ(բ)Կ Կենտկոմին, շարադրված խնդիրը քննարկման առարկա դարձնելու խնդրանքով: Հարցը վերաբերում էր հայրենադարձության կազմակերպմանը, հարցի լուծման ուղիներին ու միջոցն­երին: Նամակի հեղինակներից Ալեքսանդր Բեկզադյանը ՀՍԽՀ նախկին արտ- գործժողկոմն էր, իսկ նամակը գրելու պահին Գերմանիայում ԽՍՀՄ առևտրական ներկայացուցչության պատասխանատու աշխատող: Միքայել Ղարաբեկյանը տարիներ առաջ եղել էր ՀՍԽՀ Ժողկոմխորհի քարտուղարը: Հարություն Սոլով- յանը Բեռլինի համալսարանի քիմիական ֆակուլտետի դոկտորանտ էր: Սեդրակ Միքայելյանը ևս Գերմանիայում ուսանելիս է եղել: Գտնվելով Եվրոպայում' նա­մակագիրները հայտնվել էին հայրենադարձության կազմակերպման գծով Հա­յաստանի օգնության կոմիտեի (ՀՕԿ) կողմից իրենց համար անընդունելի գործ­ելակերպին դեմառդեմ: Այդ կապակցությամբ հայտնելով առարկություն, նրանք միաժամանակ շարադրել են իրենց տեսակետը քննարկվող հարցի վերաբերյալ:

Տպավորությունն այնպիսին է, որ հայ գործիչները, Ալեքսանդր Մյասնիկյանի հայտնի գրքի ազդեցությամբ, փաստորեն հանդես են գալիս նրա հայացքների պաշտպանությամբ: Խոսքը վերաբերում է Ալեքսանդր Մյասնիկյանի «Կուսակցու­թյունները գաղութահայության մեջ» աշխատությանը, որը լույս էր տեսել հիշյալ նամակից ընդամենը մեկ տարի առաջ, 1924թ. Թիֆլիսում, հայերեն և ռուսերեն լեզուներով:

Մյասնիկյանը կարծում է, որ.1. Բազմահազար հայ գաղթականությունը ներկայանում է որպես «ծանրա­

կշիռ հարց», հետևաբար այն պետք է լուծել, և լուծել հօգուտ գաղթականության:2. Հարցի լուծման միջոցներից մեկը Խորհրդային Հայաստանի առկա դրութ­

յունն է, հետևաբար հայրենադարձությունը կարող էր կազմակերպվել «որքան հնարավոր է» սկզբունքով:

3. Հարցի լուծման մյուս ուղին, ի հակադրություն դաշնակցականների, լինելու էր հայ աշխատավորության կազմակերպումը «միջազգային կոմունիստական հե­ղափոխության դրոշի տակ»:

4. Գաղթականությունն ինքը «պետք է հոգա իր ցավերը և՜ նյութական միջոց­ներ ճարելով», հույս չդնի ուրիշների, մասնավորապես դաշնակ անբարեհույս մարդկանց վրա:

5. Սա ամենագլխավորն է. գաղթականության ապավենը «միջազգային պրոլե­տարական հեղափոխական շարժումն է»*: Գաղթականության, ինչպես նաև Հայ­կական հարցի լուծման ուղին, ըստ Ալ.Մյասնիկյանի, Արևելքի ազատագրական շարժման և միջազգային պրոլետարիատի ու կոմունիզմի հաղթանակն էր:

Ժխտելով արտասահմանից Խորհրդային Հայաստանի նյութական ակնկալիք­ները. Ալ.Մյասնիկյանը դրան հակադրում էր այնտեղից այլ սպասելիք' «այն քա­ղաքական ու հասարակական համակրանքն ու համերաշխությունը», որը, շարու­նակում է նա, «հավատացած ենք, թե ունի և պիտի ունենա այսուհետև գաղութա­հայ աշխատավորության մեծագույն մասը, ողջ աշխատավորությունը' դեպի պր­ոլետարիատի կոմունիստական հեղափոխությունն ու խորհրդային կարգերը»:

Այսպիսով, Ալ.Մյասնիկյանը, որը գրքի տպագրության պահին, ողբերգական մահից մեկ տարի առաջ, ՌԿ(բ)Կ Անդրերկրկոմի քարտուղարն էր, հայ գաղթակա­նության հարցի լուծման գլխավոր ուղին համարում էր համաշխարհային հեղա­փոխությունը: Այդ տեսակետն, ընդհանրապես, իշխել է բոլշևիկների կուսակցութ­յան մեջ մինչև 1920-ական թվականների կեսերը, քանի դեռ Եվրոպայում չէր թուլացել բանվորական հեղափոխական շարժումների ալիքը, շարժումներ,

* Ալեքսանդր Մյասնիկյան, Երկեր հինգ հատորով, հ. 5, Եր., 2007, էջ 239-240:** Նույն տեղում, էջ 210:

127

որոնք հիմնականում հրահրվում էին Ռուսաստանի բոլշևիկների կուսակցության կողմից:* 1920-ական թվականների կեսերից բանվորական հեղափոխական շար­ժումներն սկսում են տեղատվություն ապրել և կապիտալիզմը հարաբերական կայունություն է ձեռք բերում: Այստեղից բխում է այն ենթադրությունը, որ եթե Ալ.Մյասնիկյանը շարունակեր ապրել, ապա պետք է որ, նոր իրադրությանը հա­մապատասխան, խորհեր հայրենադարձության նոր ուղիների մասին:

Ինչ վերաբերում է ՀՕԿ-ին և նրա պատվիրակություններին, ապա հայրենա­դարձության հարցում նրանց գործունեությունն ընթանում էր բոլորովին այլ ուղ­իներով: Նրանք աշխատում էին այն հիմնադրամների միջոցով (նաև կտակների, նվիրատվությունների և այլն), որոնք գտնվում էին Ռամկավար-ազատական կու­սակցության իրավասության տակ: Հանուն հայրենադարձության' ռամկավարնե­րին հարմար ևս ընդունելի էր ՀՕԿ-ի արհեստականորեն ընդունած և վարած «Ազգային» - «Ազգովին» քաղաքականությունն, որ խիստ անընդունելի է դիտվել ինչպես Ալ.Մյասնիկյանի, այնպես էլ տպագրվող նամակի հեղինակների կողմից:

Նամակում պահանջվում էր նաև վերակառուցել ՀՕԿ-ի գործունեությունը և այն համաձայնեցնել կոմկուսի գործելակերպի հետ: Իսկ այդ գործելակերպի հի­մքում ընկած էին «կոմունիզմ», «կոմունիստական կուսակցություն», «կոմինտե­րն», «պրոլետարիատի դիկտատուրա» հասկացությունները, այսինքն' քաղաքա­կան աշխատանքը, դասակարգային գծի քաղաքականությունը:

Սփյուռքում Հայկոմկուսի քաղաքականության համար խիստ բնորոշ էր դա­սակարգային գիծը, պայքարը նախ և առաջ դաշնակցության դեմ: Հայաստանում Դաշնակցության «ինքնավերացումից» (1923թ.) հետո փորձ էր արվում նրան կազմալուծել նաև սփյուռքում, կտրել նրան ժողովրդական զանգվածներից, նրանցում ներմուծել կոմունիստական ազդեցություն ու գաղափարներ: Կոմուն­իստական կուսակցությունից զատ արտասահմանում հայ և մյուս ազգային կու­սակցությունների դեմ պայքարում ակտիվ մասնակցում էին նաև ԽՍՀՄ Միացյալ պետքաղվարչության մարմինները:**

Պետք է նկատել, որ հայրենադարձությանն առնչվող այստեղ ներկայացված հարցերը գրեթե չեն արժանացել պատմաբանների ուշադրությանը:

Նամակը գրվել է Բեռլինում 1925թ. նոյեմբերի 25-ին, Հայաստան է ուղարկվել Ֆելդկապի միջոցով և, որպես ստացված փաստաթուղթ, ՀԿ(բ)Կ Կենտկոմում մու­տք է արվել 1925թ. դեկտեմբերի 12-ին, 5210/գաղտնի մտից համարի տակ: ՀԿ(բ)Կ Կենտկոմի նախագահությունը 1926թ. հունվարի 30-ին քննարկել է նամա­կը և ընդունել համապատասխան որոշումներ' ինչպես նամակի, այնպես էլ ՀՕԿ-ի պատվիրակության գործունեության վերաբերյալ:

Կենտկոմի կողմից նամակն ուշադրության արժանացնելն արդյունք էր ոչ մի­այն նամակի բովանդակության կարևորության, այլև այն, որ դրա հեղինակն էր (նրանցից մեկը) պետական նշանավոր գործիչ Ալեքսանդր Բեկզադյանը: Պատա­հական չէ նաև այն փաստը, որ նամակը տեղ էր հասցվել ֆելդեգերական կապի միջոցով, որն իրականացնում էր պետքաղվարչությունը:

Ստորև բերվում են նամակը և ՀԿ(բ)Կ Կենտկոմի նախագահության երկու որո­շումները: Նամակում կատարվել են աննշան ուղղագրական շտկումներ: Ծանո­թագրությունները մերն են, իսկ նամակի ընդգծումները և բազմակետերը' բնագր- ինը:

Վլադիմիր Ղազախեցյանպատմական գիտությունների դոկտոր

* Տվյալ հարցի կապակցությամբ Ալ.Մյասնիկյանը 1923թ. հոկտեմբերի նամակներից մե­կում գրել է. «Այժմ զբաղված ենք գերմանական հեղափոխությամբ, որ արդեն կատարվե­լու է, իհարկե մենք օգնելու ենք Գերմանիային ամենայն կերպ, ճգնաժամն այնտեղ տա­րածվում է, դրությունը անտանելի է: Համոզված ենք, որ խորհուրդները կհաղթեն» (նույն տեղում, էջ 495-496):** Г.С. Агабеквов. ГПУ. Записки чекиста. Изд. “Стрела", 1930, ՀՅ Դաշնակցությունը և Խորհրդային իշխանությունը (փաստաթղթերի և նյութերի ժողովածու): Պատ. խմբագիր և կազմող պրոֆ. Վ.Ն. Ղազախեցյան: Եր., 1999, էջ 290-324:

128

N 1Խորհրդային Հայաստանի Կոմունիստական կուսակցության

Կենտրոնական կոմիտեին

Հարգելի ընկներնե՜րԳտնվելով արտասահմանում մենք, ներքո ստորագրողներս, հնարավորութ­

յուն ունեինք հետևելու, թե ինչ արձագանք է տալիս ընդհանուր պրոլետարական շրջաններում ու շարժման մեջ հայ գաղթականության նկատմամբ վարած մեր քաղաքականությունը:

Պետք է ցավոք սրտի խոստովանել, որ գրեթե ոչ մի արձագանք: Եվրոպայում բանվորական զանգվածները ոչ մի գաղափար չունեն հայ հալածված ու շահա­գործվող գաղթականության մասին: Ոչ միայն մասսայական բանվորը, այլև նրա ականավոր վարիչները: Սա մի ցավալի իրողություն է, որի պատճառները կարոտ են լուրջ քննության:

Ավելորդ չի լինի զբաղվել այստեղ այն խնդրով, թե ինչ քաղաքականություն է տարվել մինչև օրս կուսակցության ու Խորհրդային իշխանության կողմից: Կուսակցության քաղաքականությունը ընթացել է և ընթանում է երկու բնորոշ ուղ­ղությամբ.

ա) շահագործել (использовать) գաղութահայությանը նյութականապես (ՀՕԿ)բ) պրոպագանդա մղել գաղթականության շարքերում դասակարգային պայ­

քարի տեսակետից:Վերլուծենք առաջին խնդիրը: Այստեղ կշռի են առնվում գլխավորապես, եր­

բեմն էլ բացառապես, գաղութահայության բուրժուական խավերը: Վերջիններիս տրամադրության տակ են գտնվում մի շարք բարեգործական ազգային ֆոնդեր, որոնց տոկոսներից նրանք օգտվում են և մի չնչին պատառ հանելով գաղթակա­նության' ազգային իդեոլոգիայի շղարշի տակ պահպանում են իրենց գերակշռող դիրքը:

Սկզբից և հետ մերոնց ջանքերը ամբողջովին ուղղված էին մի կետի վրա. ճեղ­քում առաջացնել այդ բուրժուազիայի մեջ և խորացնել այն ներհակությունը, որը գոյություն ունի ռամկավարների և դաշնակցականների մեջ: Մոռանալով, որ այդ երկու խոշոր ու ակտիվ կուսակցությունների մեջ տարվող պայքարը պտտել է մի­շտ ազգային, եկեղեցական, բարեգործական կամ կրթական հիմնարկություննե- րում տեղեր գրավելու շուրջը և որ նրանց տարբերությունը որոշ հանգամանքնե­րում չքանում է (նախկին հայկական կառավարությունը!, խառն պատվիրակութ­յունները!), մերոնք ղեկավարվում էին այն սխալ համոզումով, որ հեշտ է գրավել ռամկավարներին, որպես Խորհրդային իշխանության «լոյալ բարեկամներ», կազմալուծել դաշնակցական թևը և վարկաբեկել այդ նոր դաշնակիցների հետ միասին այն տարրերը, որոնք շարունակում են կռվել Խորհրդային Հայաստա­նում հաստատված կարգերի դեմ: Մյուս կողմից, ենթադրվում էր, որ հնարավոր է համոզել «լոյալ» բուրժուազիան տեղափոխելու բուն երկիր ամենուրեք ցրված բարեգործական ֆոնդերը և նրան դրդելու կապիտալներ ներմուծել Հայաստան կոնցեսիոն սկզբունքներով:

Մի քանի տարվա փորձը ցույց տվեց, թե որքան միամիտ էր այս քաղաքակա­նությունը: «ճեղքվածներ» ոչ միայն չառաջացան, այլ բուրժուազիայի մի մասը, շահագործելով իր կեղծ «բարեկամական» դիմակը, կարողացավ ավելի ևս ամ­րանալ հենց նույն աշխատավորական խավերում: «Դժբախտությունը» հենց նրանումն է, որ այդ «լոյալ» ու «բարեկամ» բուրժուազիան վերջին տարիներում բացավ մի շարք գործարաններ կամ առևտրական հիմնարկություններ, որոնց մեջ անհոգ բանեցնում է դաժան պայմաններով անճար գաղթականներին: Այսպի- սով' ճեղքումների քաղաքականությունը տալիս է ոչ միայն չնչին, այլև բացասա­կան հետևանքներ և ուժեղացնում մեր ակտիվ հակառակորդների հարձակողա- կանը:

Նյութական օժանդակության խնդրում մեր քաղաքականությունը նույնպես չարդարացրեց մեր սպասելիքները: Նա ելնում էր այն սկզբունքից, որ "с парши­

129

вой овцы хоть шерсти клок":* Բայց այստեղ էլ հիասթափությունը անխուսա­փելի է:

Մյուս կողմից, ինչպես ասացինք, դասակարգային պայքար է մղվում գաղթա­կանության աշխատավորության մեջ ընդդեմ «հայ» բուրժուազիայի' մեր ընկեր­ների ղեկավարությամբ (կոմունիստական բջիջներ, թերթեր): Ամենախոշոր սխ­ալը այս ասպարեզում ևս նրանումն է, որ պայքարը տարվում է, եթե կարելի է աս­ել, զուտ «հայկական» գծով: Շատ է խոսվում ու գրվում, սակաւն միմիաւն հաւ տարբեր ուղղության պատկանող տացրներում կամ ացցաւին ժողովներում. նի­զակներ են ճոճվում, մեծ աղմուկ է հանվում դրված խնդիրների շուրջը սկսած լրագրության աջ թևից մինչև կոմունիստական թևը: Սակայն այս ամբողջ աղմու­կը պարփակվում է միայն հայկական շրջաններում, չի թևակոխում հայ քաղքե- նական տարրերի ու մանրբուրժուական ինտելիգենցիայի շեմքը դեպի ազատ հրապարակ և կրում է մի տեսակ «ընտանեկան» ներքին վեճի բնույթ: Իհարկե, հայ բուրժուազիան շատ գոհ է, որ «վեճերը» մնում են տան չորս պատերի մեջ և չեն գրավում բանվորական ընդհանուր մամուլի ուշադրությունը: Չնայած խիստ ներհակություններին, հայ բուրժուազիան առիթ չունի դժգոհելու հայ կոմունիստ­ներից, քանի որ սրանց կարմիր պրոպագանդան չեզոքացրված է ու անվտանգ:

Այսպիսով' երկու տարբեր ու անկախ հուներով է ընթանում մեր քաղաքակա­նությունը գաղութային ու գաղթական հայության մեջ: Փաստորեն ու տրամաբա­նորեն երկու իրար հակասող, իրար թուլացնող, թերահավատություն առաջաց­նող բևեռներ են սրանք: Յանուսի** այս դերը չի կարելի ժխտել ոչ մի պերճախո­սությամբ, որովհետև «ՀՕԿ»-ը, որի միջոցով է տարվում մեր քաղաքականության ծրագրային առաջին բաժինը, նույն չափով է համարվում Հայաստանի Կոմունիս­տական կուսակցության և խորհրդային իշխանության հարազատ արտահայտու­թյունը, ինչպես և դասակարգային պրոպագանդան վարող մեր ընկերների գոր­ծունեությունը:

Նախքան անցնելու հետևյալ խնդիրներին, կ՛ցանկանայինք Ձեր ուշադրութ­յունը դարձնել աշխատանքի այն մեթոդների վրա, որոնք գործադրվում են Եվրո- պայում վրաց ընկերների կողմից: Կարծես, ըստ էության, մեթոդների մեջ տարբե­րություն չկա: Նրանք էլ են աշխատում ամեն կերպ ճեղքվածներ առաջացնել վրացական էմիգրացիայի մեջ, ինչպես մենք գաղթականության շարքերում: Նր­անք էլ են հրատարակում կիսակոմունիստ կամ կոմունիստական թերթեր վրաց լեզվով, ինչպես մենք հայերենով:

Բայց այդ նմանությունը զուտ ձևական է և արտաքին: Առաջին, վրացիները չունեն արտասահմանում լայն աշխատավորական զանգվածներ, այլ միայն 500­600 փախստական էմիգրանտ ընտանիքներ: Երկրորդ' այդ էմիգրանտ տարրերը հառել են ոչ թե զանազան բարեգործական ու բուրժուական խավերի կամ պաս­տորների ու առաքինի քաղքենիների փեշերին, ինչպես հայ մասսաները, այլ մտել են II ինտերնացիոնալի և սրա կուսակցությունների հովանու տակ, որպե­սզի կարողանան նետել «վրացական ճնշված ժողովրդի դատը որպես կռվախն­ձոր համաշխարհային պրոլետարիատի լայն խավերի մեջ»: «Վրացական խնդի­րը» դղրդում է այսօր բանվորական մամուլի էջերում, դիսկուսիաներ է առաջաց­նում բանվորական անխտիր բոլոր միտինգներում: Չկա արտասահմանում գի­տակից բանվոր, որը բռնած չ՛լինի այս կամ այն դիրքը դեպի Խորհրդային Վրաս- տանը: Կոմինտերնի բոլոր սեկցիաները ստիպված են վրացական խնդրում զուտ պաշտպանողական դիրք բռնելու հետ մղել այն հարձակումներն ու մեղադրանք­ները, որոնք առատորեն լույս են տեսնում օրեցօր, ամսե ամիս, կարճ ինտերվալ­ներով, սոցիալ-դեմոկրատական թերթերում ու շրջաններում:

* Քոսոտ ոչխարից թեկուզ բրդի մազ:** Յանուս («դռներ», «դարբասներ»)-հռոմեական դիցաբանության մեջ դռների ու դար­բասների մուտքերի ու ելքերի աստվածը: Յանուսը պատկերվում էր տարվա, որը նա սկ­սում էր, օրերի հաշվով 365 մատներին բռնած բանալիներով և տարբեր կողմեր շրջված երկու նայող դեմքով: Այստեղից էլ Յանուսի «երկակի» մականունը:

130

Հարցը գործադրվող մեթոդների նմանության մեջ չէ, այլ օբյեկտիվ տարբեր պայ­մաններից բխում են միանգամայն տարբեր հետևանքներ:

Ի՞նչ է հայ գաղթականությունը կամ Խորհրդային Հայաստանը: Բանվորը այս մասին չի լսել, չ՜գիտե և չի հետաքրքրվում: Որպես օրինակ կարող է ծառայել “L'Humanite'’’-ի* անցյալ տարվա մի համարը, որի մեջ զետեղված էին ընկ. Երզնկ- յանի** պատկերն ու աղավաղված ինտերվյուն: Մինչդեռ արտասահմանյան հայ­կական բոլոր թերթերում շարունակ ամբողջ երեսներ էին նվիրվում ընկ. Երզնկ- յանի միսսիային, ֆրանսիական կոմունիստական թերթը այս մասին ոչինչ չ՚գիտե և վերարտադրում է իր փոքրիկ զրույցը նրա հետ վրացական անցքերի մասին, այնպես որ օտար ընթերցողը ստանում է այն տպավորությունը, որ գործ ունի մի ականավոր վրացու կարծիքի հետ:

Մինչև այժմ տարվող քաղաքականությունը կարելի է բնորոշել երկու հատկա­նիշներով: Նա կրում է նախ և առաջ ացցաւին բաոաբականութւան բնույթ ըստ էության և ըստ տարվող աշխատանքի բովանդակության: Ուղարկված պատգա- մավորությունները և սրանց կողմից ստեղծած մարմինները օգնում են ամեն տե­սակ ապացուցելու, որ ներկա Հայաստանը «ազգովին» վերցրած «անկախ» է, «ազատ» է, «զուտ հայկական» է: Ամենուրեք պայքարի ժամանակ շատ է հոլով­վում աշխատավորական տարրերի և սրանց շահերի պաշտպանության խնդիրը, բայց երբե՛ք այն մասին, որ այդ պաշտպանությունը հնարավոր է միմիայն մեր Խորհրդային Միության պրոլետարիատի դիկտատուրայի հովանու տակ, որ խոր­հրդային իշխանությունը Հայաստանում այդ պրոլետարական դիկտատուրայի հարազատ գործոններից մեկն է: Մերոնց քաղաքականությունը արտասահման­ում, մանավանդ բուրժուական ու մանրբուրժուական խավերում, ոչնչով չի տար­բերվում այն «ազգովին» քաղաքականությունից, որը մի ժամանակ քարոզում էր Անանունը*** և որի դեմ մաքառում էր ընկ. Շահումյանը իր հոդվածներում ու գր­քույկներում: Այս խավերում մերոնք խուսափում են, որպես խրտվիլակներից «կո­մունիզմ», «կոմունիստական կուսակցություն», «միջազգային պրոլետարիատ», «կոմինտերն», «դիկտատուրա» և այլ նման «սարսափեցուցիչ» խոսքերից, կար­ծես թե ներկա Հայաստանը ազատ լինի կոմունիստական տարրերի ազդեցու­թյունից կամ անմիջական ներգործումից: Դեռևս ավելին. «ազգովին» տարվող գործելակերպը մեր երկրում այնպես է ջատագովվում, որ «խորհրդային» խոսքն անգամ ամոթխածությամբ է արտասանվում: Որպես մի փոքրիկ նմուշ կարող է ծառայել այն երկու ժամ տևող ճառը, որը նորերս (նոյեմբերի 13-ին) արտասանեց Բեռլինի հայկական գաղութում Եվրոպա մեկնած նոր պատգամավորության անդամ Կարեն Միքայելյանը****: Այդ ճառը սկզբից մինչև վերջը համեմված էր հայ ժողովրդի «ազգովին» և «ազգային» առաքինությունների գովասանքներով, և մի­այն մի տեղում այդ պարոնը, որին, ըստ երևույթին, հանձնված է իդեոլոգիական ղեկավարությունը պատգամավորության մեջ, երկյուղով ու ամոթխածությամբ հիշատակեց, որ «Հայաստանի ներկա իշխանությունը խորհրդային» է:

* «L'Humanite» - Ֆրանսիայի կոմկուսի պաշտոնաթերթը:** Երզնկյան Արամայիս- ՀՍԽՀ հողժողկոմ, ՀՕԿ-ի ղեկավար գործիչ, այդ գծով եղել է արտասահմանում:*** Դավիթ Անանուն (Տեր-Դանիելյան) - Հայ սոցիալ-դեմոկրատական բանվորական կազ­մակերպության (սպեցիֆիկներ) անդամ, հրապարակախոս, պատմաբան, հասարակական գործիչ: Բոլշևիկների կուսակցության նշանավոր գործիչ Ստեփան Շահումյանը քննադա- տել է հատկապես Դ.Անանունի կուլտուր-ազգային ավտոնոմիայի մասին հայացքները:**** Միքայելյան Կարեն (Գերասիմ)-խորհրդահայ գրող, 1925-1926թթ. Հայաստանի Կար­միր խաչի և ՀՕԿ-ի պատվիրակության կազմում եղել է Եվրոպայում և ԱՄՆ-ում: Պատվի­րակության կազմում էին նաև ՀՕԿ-ի Կենտրոնական վարչության քարտուղար Գրիգոր Վարդանյանը և Հայաստանի Կարմիր խաչի նախագահ բժիշկ Սպանդարատ Կամսարա- կանը (Ա.Վարդապետյան, Հայաստանի օգնության կոմիտե (ՀՕԿ): Եր., 1966, էջ 75: Հ.Մելի- քսեթյան, Արևմտահայերի բռնագաղթը և սփյուռքահայերի հայրենադարձությունը Սովե­տական Հայաստան: Եր., 1975, էջ 250):

131

Երկրորդ հատկանիշը այդ «ազգային» քաղաքականության պարունակվում է նրա մեջ, որ «պայքարը» սահմանափակվում է միայն գաղութահայության շրջան­ներով, այսինքն' օբյեկտիվորեն նա կրում է «հայկական ներքին դատի» բնույթ և անզոր է շարժել պրոլետարական լայն մասսաների ուշադրությունը:

Այս «ազգային» քաղաքականությունը, որը հակասում է մեր միջազգային սկզ­բունքներին, կարելի է, գուցե, արդարացնել նրանով, որ վերջնական հաշվով տալիս է երկրին մեծ նյութական օգուտներ և որ այդ օգուտների համար կարելի է նման խոշոր «զոհաբերություններ» անել: Ի՞նչ է տվել ըստ էության մեր պրոպա­գանդան Եվրոպայում և Ամերիկայում 4-5 տարվա ընթացքում: Մոտ 300000ռ., որոնցից երևի 100.000ռ. ծախսված է պրոպագանդայի և պատգամավորություն- ների համար: Ասենք' «մաքուր եկամուտը» հավասար է տարեկան 40-50 հազար ռ[ուբլու]: Արժե՞, արդյոք, մի այսպիսի չնչին գումարի համար քողարկվել ազգայ­նական տոգայով և տուրնեներ կատարել օտար երկնքների տակ, բուրժուազիա­յին դուր գալու և նրան համոզելու համար, որ մեր կատարած աշխատանքը պի­տի մոտ լինի նրա ազգասիրական սրտին ու տենչերին: Իրավ, ընկերնե՜ր, որ ов-

I *чинка выделки не стоит!.Ուրեմն' մեր արտասահմանում վարած քաղաքականության վարքագիծը լիո­

վին և հիմնովին սխալ է եղել: Անհրաժեշտ է ուղիներ փնտրել գաղթականության խնդիրը և առհասարակ պատմական «հայկական դատը» դուրս քաշելու բուր- ժուական տարրերի ազդեցության օրբիտայից և դարձնել այն միջազգային պրո- լետարիատի հարազատ ու հարվածային խնդիրներից մեկը:

Մեր դասակարգային ու քաղաքական թշնամիները աշխատում են ու ձգտում շահագործել «հայկական դատը» այն չափով, ինչ չափով որ այդ ձեռնտու է նր­անց: Այսպես, նրանք մթագնում են «հասարակական կարծիքի» մեջ Խորհրդային Միության կոմունիստական կուսակցության և խորհրդային իշխանության հսկա­յական շինարարական գործը «ավերված» Հայաստանում: Նրանք ջատագովում են այն երբեմն երևակայական ծրագիրները, նպաստները (5 միլ. ֆ[ունտ] ստերլ­ինգ) կամ կոնցեսիաները, որոնք արևմտյան քաղաքակիրթ ու լուսավոր աշխար­հը պատրաստ է ձգել Ազգերի լիգայի կամ նանսենների միջոցով Հայաստան, եթե միայն մեջտեղ չլիներ... այդ անիծյալ խորհրդային իշխանությունը, փոխանակ սրանց դիմակները պատռելու, մեր քաղաքականությունը, կարծես, աշխատում է արդարանալ այդ պորտաբույծ բուրժուազիայի և նրա հայկական արբանյակների (ռամկավարների, դաշնակցականների և այլ ազգային սոցիալիստների) առաջ և ցույց տալ նրանց, որ մենք էլ ընդունակ ենք մեր երկրում շինարարական գործեր կատարելու.

Այս բոլորից հետո ի՞նչ է մեր գործնական անեւիբը: Ահա այն խոշոր հարցը, որը դրված է մեր առաջ:

Պետք է կտրականապես հրաժարվել մինչև օրս վարած երկդիմի քաղաքակա­նությունից: Այդ նպատակով պետք է վերակազմել ‘ի բնե «ՀՕԿ»-ի բոլոր արտա­սահմանյան ճյուղերն ու պրոպագանդան: Ինչու՞, որովհետև գաղթականության մեջ ՀՕԿ-ի գործունեությունը հասկացվում է որպես Հայաստանի խորհրդային իշ­խանության քողարկված խնդրադիմումը գաղութահայ «հզոր» բուրժուազիային: Եվ այս դեպքում «ՀՕԿ»-ի պատգամավորությունները իրենց էությամբ, իրենց գործելակերպով նմանում են դաշնակցական այն պատվիրակություններին, որ­ոնք ժամանակ առ ժամանակ ուղարկվում էին մինչև 1920թ. Եվրոպա կամ Ամերի­կա «փող ու նպաստներ ժողովելու» և «ազգային բարեգործական ֆոնդերին» տիրանալու: Այն շրջանում, ինչպես և այժմ, այդ ֆոնդերին տիրող ռամկավար բուրժուազիան ճարպիկորեն կարողանում է խնդրին տալ կուսակցական կերպա­րանք և նրա լուծումը հետաձգել ad calendas graecas**: Իսկ գաղթական աշխա­տավորը, այս խաղերից հիասթափված, ոչ մի զանազանություն չի տեսնում վաղ­

* Ոչխարի մորթին իր մշակման չարչարանքը չարժե:** Հետաձգել «մինչև հունական կալենդները» (հայ'. կաղանդ), որպիսիք հույները չեն ունեցել, այսինքը' երբեք, երբեք չկատարել:

132

եմի դաշնակցական և ներկա խորհրդային պատվիրակությունների մեջ: Նրա աչ­քից չի վրիպում «ՀՕԿ»-ի այդ վարքագծի և կոմ[ունիստական] հայ թերթերի և ղե­կավարների կողմից Եվրոպայում ու Ամերիկայում տարվող գործելակերպի մեջ եղած հակասությունը: Երկուսից մեկը: Կամ բարգավաճում են ազգայնական հողմերով տարված ՀՕԿ-ը և նրա ճյուղերը և թուլանում է կոմունիստական մեր պրոպագանդան կամ ընդհակառակը: Երկուսի կենակցությունը միանգամայն անհնարին է ու ծիծաղելի: Սրանից հետևում է, որ ՀՕԿ-ի ներկա կազմն ու գործե- լակերպ[ը] պետք է ասպարեզից վերացնել և կազմակերպել այն նոր սկզբունքնե­րով: Պետք է ՀՕԿ-ի ղեկավար մարմնի մեջ արտասահմանում ուժեղացնել կոմու­նիստական կուսակցության ազդեցությունը և հարցերը դնել պարզ, առանց եր­կյուղի և ամոթխածության: Հավանական է, որ ՀՕԿ-ի, առանց այն էլ չնչին եկամ­ուտները, կ՛պակասեն, գուցե և կիսվեն, բայց գոնե մթնոլորտը կ՛պարզվի, կողմե­րը կ՛խոսեն հատուկ «դասակարգային» լեզվով և ոչ թե արևելյան շողոքորթ դի­պլոմատիայի մեղրածոր դարձվածներով, ինչպես այդ տեղի ունի այժմ: Պարզ է, որ այս դեպքում ՀՕԿ-ում տարվելիք նոր քաղաքականությունը զուգահեռաբար կլրացնի այն քաղաքականությունը, որը տարվում է այժմ կուսակցական գծով:

Մենք համոզված ենք, որ ՀՕԿ-ի արմատական վերակազմությունը որոշ չա­փով արձագանք կգտնի գաղթականական աշխատավորության մեջ և քիչ թե շատ կսթափեցնի այն ազգայնական օպիումի ազդեցությունից, որը առատորեն գործադրում են բոլորը' և՜ դաշնակցականները, և՜ ռամկավարները և՜ ՀՕԿ-ական- ները:

Մնում է մեր պրոպագանդայի խնդիրը գաղթականության աշխատավորական ու բանվորական խավերում: Եթե մենք կղզիացնենք մեր գործունեությունը, ինչ­պես մինչև այժմ, լոկ հայկական շրջաններում, տարակույս չ՜կա, որ մեր պարտու­թյունը անխուսափելի է: Որովհետև ա) մեծ է ազգային մանրբուրժուական ինտե­լիգենցիայի և մտայնության ազդեցությունը գաղթականության աշխատավորա­կան խավերում: բ) գաղթականության տարրերը մոտենում են խնդիրներին ազ­գասիրական տեսակետներից և գ) այդ տարրերը դատում են և եզրակացնում ռե­ալ գործերից և ոչ գեղեցիկ խոսքերից: Վերջին հանգամանքի վրա արժե կանգ առնել երկու խոսքով: Գաղթականությունը բաղկացած է նախկին գյուղացինե­րից, արհեստավորներից, մանրավաճառներից. Նրանք հետևում են նրան, ով հնարավորություն է տալիս նրանց ապրելու: Մի կտոր հացի խնդիրը նրանք տես­նում են, որ մենք ինքներս ենք դիմում գաղութահայ բուրժուազիային և հայցում օգնություն: Սրանից նրանք իրենց անպաճույճ մտածելակերպով եզրակացնում են, որ ա) Խորհրդային իշխանությունը աղքատ է և նրանց չի կարող օգնության հասնել և բ) հայ հարուստները հզոր են: Իսկ նրանց քարոզում են, թե կռիվ մղե­ցեք ազգային բարեգործական ֆոնդերը ձեռք ձգելու համար! Պարզ է, որ այդ ապադասակարգայնացած տարրերը գերադասում են, չնչին բացառությունները չ՜պիտի ‘ի նկատի առնել, օգտվել բուրժուազիայի բարեգործության ողորմելի պատառներից և աշխատել նրա գործարաններում, քան թե հետևել պայքարի կոչին:

Այս գաղթականական տարրերի համար խորհրդային իշխանությունը և կոմու­նիստական կուսակցությունը կարող են հմայիչ դառնալ միայն այն դեպքում, եթե ա) նրանք շոշափելի օգուտներ տեսնելու լինեն այդ իշխանությունից և բ) եթե նրա դատով զբաղվի միջազգային պրոլետարիատը և ոչ թե հայ մանր բուրժուան կամ հայասեր բարեգործը:

Ահա այս երկու «եթեներն» են, որ պետք է գործնականապես միս ու մարմին դարձնել: Եվ դա կլինի մեր քաղաքականության ճշմարիտ վարքագիծը:

Բայց ինչպե՞ս իրագործել այդ երկու նպատակները:Գաղթականությունը չ՜ունի Եվրոպայում նստակեցության որոշ վայրեր, չ՜ունի

որոշ պարապմունք: Պատահարների ենթակա' նա երազում է իր տեղափոխման ու տեղավորման մասին: Չ՜կա ոչ մի ույժ երկրագնդի վրա, որ կարողանար նրան առաջարկել որոշ բնակավայր և որոշ դյուրություններ, բացի խորհրդաւին ի?խա֊

133

նութւունից (հիշեցեք Լոզանի կոնֆերենցիան),* ո՛չ ազգային բուրժուազիան, ո՛չ «հեղափոխական» դաշնակցությունը, ո՛չ «մեծ» ու «քաղաքակիրթ» պետություն­ները: Ազգային օջախի երերուն, անբովանդակ գաղափարը խաբեբայական նոր մանյովր է: Կրկնում ենք, որ միայն ու միայն Խորհրդային Միությունն է, որ կարող է տեղափոխել ու տեղավորել գաղթականությանը: Իսկ ի՞նչ կոնկրետ առաջարկ է արել նա գաղթականությանը իր լոզանյան խոստումից հետո:** Մեր ընկերները ասում են նրան. «Գրավեցե՜ք ազգային բարեգործական ֆոնդերը, և այն ժամա­նակ մենք ձեզ կ՜տեղափոխենք ու կ՜տեղավորենք»: Condition sine gua non!*** Մի անիրագործելի և ըստ էության խնդրից խուսափող պայման: Գաղթականությունը շատ լավ գիտե, որ ազգային ֆոնդերի գրավումը իր ույժերի տեսակետից մի սնամեջ ծրագիր է: Որպես տակտիկական միջոց նման ծրագիրը կարող է գաղթա­կանության մեջ միայն լքում առաջացնել և ոչ թե պայքարելու տրամադրություն:

Գաղթականության զանգվածները ծարավում են տեղափոխման ու տեղավոր­ման խնդրում կոնկրետ, շոշափելի առաջարկների, գործերի: Այս ուղղությամբ մե­նք շատ քիչ ենք տվել ու տալիս: Բայց նրանց իղձերին մենք կարող ենք ընդառ­աջ գնալ: Իհարկե, անմտություն կ՜լինի մշակել 50-100.000 գաղթականների տե­ղափոխման սնամեջ ծրագրեր: Հարցը պետք է դնել ու լուծել համապետական եղանակով:

Հայ գաղթականական մասսաների տեղափոխման խնդիրը պետք է դարձնել Խորհրդաւհն Միութւան բյուջետային խնդիր մինչև իր լուծումը: Այդ խնդրի իրա­գործման համար պետք է հատկացվեն համամիութենական բյուջեում որոշ գումարներ: Մեզ թվում է, որ դժվար չի լինի մեր ընկերներին համոզելու համա­միութենական իշխանությանը մտցնել բյուջետային տարեկան ծախսերի մեջ զ կամ մի միլիոն ռուբլի հայ գաղթականության տեղափոխման ու տեղավորման համար: Մեզ թվում է նաև, որ դժվար չի լինի Խորհրդային Հայաստանի տեղա­կան եկամուտներից հատկացնել նույն նպատակի համար տարեկան 50-ից մինչև 100.000ռ.: Այս գումարներով, որքան էլ նրանք փոքր լինեն, հնարավոր կ՜լինի տարեց տարի, անկախ դրսի որևէ օգնությունից, տեղավորել Ազրբեջանի և Հա­յաստանի տերիտորիայի վրա 1000-2000 հոգի:

* Նկատի ունի Խ ՍՀՄ արտգործժողկոմ Գ.Չիչերինի հայտարարությունը Լոզանի կոնֆերանսում հայ գաղթականներ ընդունելու մասին:** Լոզանի կոնֆերանսում Ռուսաստանի արտգործժողկոմ Գ.Չիչերինը հայտարարություն էր ա րել մեծ թվով հայ գաղթականների Խ ՍՀՄ սահմաններում ընդունելու և տեղավորելու մասին (այդ թիվն, ըստ տարբեր աղբյուրների 250 հազար կամ 50 հազար է): Խոստումն ա րվել էր այն ժամանակ, երբ Լոզանի կոնֆերանսում անպտուղ քննարկումներ էին տեղի ունենում հայ գա ղ­թականների համար «ազգային օջախ» ստեղծելու հարցի շուրջ: Այդ խնդրով շփումներ էին գն­ում սփյուռքահայերի և Ռուսաստանի ներկայացուցիչների միջև: Ջենովայի և Լոզանի կոնֆե­րանսների ժամանակ (1922-1923թթ.) Հայ ազգային պատվիրակությունը (Գ.Նորատունկյան' նախագահ, Մ.Պապաջանյան) հանդիպումներ ունեցավ Ռուսաստանի պատվիրակության հետ: Այդ շփումները շարունակվեցին նաև կոնֆերանսներից հետո' Բեռլինի ռուսական դեսպանութ­յունում և Մոսկվայում: Մոսկվայում Մ.Պապաջանյանը տեսակցեց արտգործժողկոմատի պաշ­տոնյաների և ՀՍԽ Հ ղեկավարների ու հանրապետության դիվանագիտական ներկայացուցչի հետ:

Խ ՍՀՄ արտգործժողկոմի տ եղակալ Լևոն Կարախանը (Կարախանյան) 1923թ. հունվարի 30- ին Հայաստանի ներկայացուցչին տեղեկացրեց, որ ՌԿ(բ)Կ կենտկոմի քաղբյուրոյի որոշումով կառավարությանը հա նձնա րա րվել է հող տրամադրել' հայրենազուրկ հայերի համար «օջախ» ստեղծելու նպատակով:

1923թ. փետրվարի 2-ին արտգործժողկոմատում կայացած միջգերատեսչական խորհրդակ­ցությունը նախատեսեց գործնական միջոցներ ձեռնա րկել «հայկական օջախի» կազմակերպ­ման սկզբունքները որոշելու համար (վայրը, մարդկանց թիվը, գործընթացի ժամկետը): Փ ետ ր­վարի 10-ին Լ.Կարախանը հայտնեց, որ գործի իրականացումը հանձնարարվել է Խ ՍՀՄ Աշխա­տանքի և պաշտպանության խորհրդի հանձնաժողովին, հարցի սկզբունքային ղեկավարությու­նը թողնելով արտգործժողկոմատին: Սակայն «սայլը» տեղից չշարժվեց և «օջախի» հարցը վե- րահանձնվեց ՌԽ ՖՍՀ վերաբնակեցման կոմիտեին, որը մի քանի տարի «զբաղվեց» հողի որոն­ման խնդրով' մինչև 1927թ. կդադարեցներ տվյալ գծով իր զբաղմունքները:*** Պա րտ ա դիր պայման:

134

Սա ինքնըստինքյան մի մեծ ու ազդեցիկ ագիտացիոն միջոց է մեր ձեռքին: Նմ­ան գործելակերպը նշանակություն ունի ոչ միայն հոգեբանական թեքման նկա­տմամբ, որ տեղի կ՜ունենա գաղթականական շրջաններում, այլ և այն պայքարի նկատմամբ, որը միջազգային պրոլետարիատի շարքերում վարում է Կոմին­տերնը ընդդեմ իր հակառակորդների: Վրացական խնդրում, ինչպես վերև հիշե­ցինք, Կոմինտերնը բռնել է պաշտպանողական դիրք: Ունենաւով իր ձեռքի տակ գաոթականութւան ցոհերի տեղավորման՜ փաստը Անդրկովկասում, նա կարոո է անցնեւ պաշտպանողականից հարձակողականի: Աւսպիսով' հարցը զուտ ու նեղ ազգաւին ու բուժուական մակարդակից հետզհետե կ՜անցնի դեպի համապրուե- տարական պրոբւեմների շրջանը: Պատահական, էպիզոդային խնդրից, որը դաշ­նակցականները, նանսենները բարձրացնում են պարբերաբար Ազգերի լիգայի կամ հայասիրական ընկերությունների մեջ մի անգամ ևս մեզ հարվածելու հա­մար, նա կդառնա պրոլետարիատի համար ծրագրաւին հարց, հօգուտ մեր կու­սակցության շահերի:

Սակայն, եթե բյուջետային կարգով անցնելու լինի այս առաջարկը, ո՞վ, ո՞ր կազմակերպությունը պիտի զբաղվի հայ գաղթականության տեղափոխման ու տեղավորման գործով: Ստեղծել մի նոր մարմին միտք չունի և նպատակահար­մար էլ չէ: Ամենից դյուրին կ՜լինի գործը հանձնել ու կենտրոնացնել Межрабпом- ի* մեջ: Այս դեպքում խնդիրը կ՜դառնա վերջինիս համար էական խնդիրներից մե­կը: Հետաքրքրությունը օրեցօր կ՜ծավալվի կոմունիստական թերթերում ու բան­վորական լայն խավերում: Կասկած չ՜կա, որ այն ժամանակ գաղթականությունը կ՜գրավի բոլորի ուշադրությունը: Հարցը ծավալվելով, կստանա միջազգային բն­ույթ: Խնդրի վերլուծումը դուրս կ՜կորզվի նեղ ազգային շահերի կամ բուրժուա- կան բարեգործության շրջանակներից:

Այդ մարքսիստական վերլուծումը մի անգամ ևս կ՜ապացուցի, որ հաւ ցաղ֊ թականութւունը իմաերիաւիստական բաղաբականութւան բազմաթիվ զոհեր­ից մեկն է և որ նրա ցավերին սպեղանի կարող են դնեւ միաւն խորհրդաւին իշխանութւունը և միջազգային հեղափոխական պրուետարիատը:

Եզրափակելով մեր զեկուցումը, խնդրում ենք Հայաստանի Կոմկուսի Կեն­տրոնական] կոմիտեին քննության առնել մեր հետևյալ կոնկրետ առաջարկ­ները.

ա) Արմատապես վերակազմել ՀՕԿ-ը, ուժեղացնելով նրա մեջ կոմունիս­տական տարրերն ու ազդեցությունը և համաձայնացնել նրա գործունեու­թյան եղանակը այն վարքագծի հետ, որը տարվում է կուսակցական գծով.

բ) Հայ գաղթականության տեղափոխման ու տեղավորման խնդիրը դարձ­նել Խորհրդային Միության ու Խորհրդային Հայաստանի բյուջետային խնդիր.

գ) Հայ գաղթականության տեղափոխման ու տեղավորման իրագործումը հան­ձնել М еж рабпом-ին, դարձնելով այդպիսով խնդիրը միջազգային պրոլետարի­ատի ծրագրային խնդիր:

Կոմ[ունիստական] բարևներով'Ա. Բեկզադյան Յ. Սոլովեան Մ. Ղարաբեկեան Ս. Միքայէլեան

5*1.[1925թ.]Բերլին

ՀԱԱ, ֆ. 1, ց. 5, գ. 47ա, թ. 1-27: Բնագիր: Ձեռագիր:

* Международная рабочая noмoщь-կազմակերավել է 1921թ. Բեռլինում կայացած միջազ­գային կոնգրեսում' Ռուսաստանի սովյալներին' (1921թ.) օգնելու նպատակով: Հետագա­յում իրականացրել է օգնության այլ խնդիրներ: Երկրորդ աշխարհամարտի նախօրեին գործունեությունը դադարել է:

135

N 2Из протокола N 7 заседания П резидиума ЦК КП(б) А рмении от

30 января 1926г. о политике КП(б)А по организации репатриации армян и о деятельности Комитета помощи Армении

1. Слушали. Письмо Бекзадяна, Соловьяна и др. о заграничных органи­зациях ГО К -а (А. Ионнисян).

1. Постановили. Считая неприемлемыми предложения авторов означен­ного письма по данному вопросу, поручить Секретариату по последним постановлениям Ц К и З К К ВКП(б) разъяснить этим товарищам линию партии в отношении заграничных организаций Комитета помощи А рм е­нии и общую нашу политику в отношении зарубежных армянских коло­

*ний.

2. Слушали. О выступлениях делегации ГО К -а загранице (А. Ионнисян).2. Постановили. Признать отдельные выступления делегированных во

Францию ГО К -ом товарищей несоответствующим нашей линии и дальне­йшую отправку их в А м ерику приостановить.

ՀԱԱ, ֆ. 1, ց. 6, գ. 5, թ. 11: Բնագիր: Մեքենագիր:

* Այդ մասին տ ես. ՌԿ(բ)Կ Ա նդրերկրկոմի 1925թ. փ ետ րվա րի 4-ի որոշումը Հա յ գա ղթա կա ններին

ընդունելու վերա բերյա լ. «Նկա տ ի ունենալ ընկ. Միկոյա նի հա յտ ա րա րությունը, որ եթե իրենցից

միջոցներ չեն պ ա հա նջվի ներգա ղթողներին տ եղ ա վորելու հա մա ր, ա պ ա նրանց հող կտ րա մա դրվի

մ ոտ ա վորա պ ես Հյուսիսա յին Կովկա սում»: Հա րցն ա վելի հա նգա մա նորեն է ներկա յա ցրել ՀԿ(բ)Կ Կեն­

տ կոմը, 1925թ. փ ետ րվ ա րի 10-ի որոշմա մբ: Վերջինս նկա տ ի ուներ խ իստ ա նհրա ժեշտ ությա ն դեպ ­

քում երկու տ ա րվա ընթացքում ՀՍԽ Հ-ում և Խ ՍՀՄ-ում ընդունել 25 հա զա ր գա ղթա կա ն, պա յմա նով,

որ նրանց տ եղա վորումը կա տ ա րվ ի ա րտ ա սա հմա նյա ն միջոցներով: Ա նհրա ժեշտ և ցա նկա լի էր հա ­

մարում հոծ հա յկա կա ն վայրերում (Բա լկա ններ, Փ ա ր ի զ , Մ ա րսել, Ամերիկա ), Խ Ս ՀՄ հա մ ա պ ա տ ա ս­

խան ներկա յա ցուցչություններում, «ունենալ ընկերներ Դաշնակցություն կուսա կցությա ն վերա ցմա ն

գծով ա շխ ա տ ելու հա մա ր», ուժեղա ցնել Դա շնա կցությա ն կա զմա լուծմա ն ա շխ ա տ ա ն քն ա ր տ ա ս ա հ ­

մանում: Ա նհրա ժեշտ էր հա մա րվում հայ գ ա ղթ օջա խ ն երի խ որհրդա յնա մետ տ ա րրերի կա զ մ ա կերպ ու­

մը հա տ ուկ կա զմա կերպ ություններում, որոն ք գ ա ղ ա փ ա ր ա պ ես կա պ վ ա ծ լինեին ՀՍ Խ Հ-ի հետ ' այն է'

ա րտ ա սա հմ ա ն ցին երից Խ որհրդա յին Հա յա ստ ա նի բա րեկա մների ընկերություն ստ եղծելը (Վ րա ստ ա ­

նի Ն ա խ ա գ ա հի ա րխ իվ, ֆ .1 3 , ց.1 (մաս 1-ին), գ .9 5 3 , թ.50; ՀԱԱ, ֆ .1 1 3 , ց .3 , գ .2 1 5 , թ.156-157):

ՀՍ Խ Հ Ա րտ ա կա րգ հա նձնա ժողովի 1926թ. հոկտ եմբերի 25-ի գրության տ վյա լներով սփ յուռքում

դրությունը ուներ հետ ևյա լ պ ա տ կերը: Գա ղթօջա խ ներում Դա շնա կցությունը հեղինա կա զրկվում էր,

վա տ վիճա կում էր նաև նյութական տ ե ս ա կ ե տ ի ց, ուստ ի նա այն ուժը չէր, որ կա րողա նա ր խ ա նգ ա րել

ՀՕ Կ -ին : Ավելի վտ ա նգա վոր էին ռա մկա վա րները, ովքեր, չնա յա ծ, Խ որհրդա յին Հա յա ստ ա նի գ ով երգ ­

մանը, ա յնուամենայնիվ, ձգտ ում էին խ ա նգ ա րել Հ Օ Կ -ի գործունեությա նը: Բ ա ցի այդ, ռա մկա վ ա րնե­

րն ու Դա շնա կցությունը, ըստ Ա րտ ա կա րգ հա ն ձն ա ժող ովի, լա վ դա շնա կիցներ էին, երկուսն էլ ցա ն ­

կանում էին «կող ոպ տ ել ա րտ ա սա հմ ա նի հա յկա կա ն գ ա ղթ օջա խ ն երին և, ըն դհա նրա պ ես, նրանց մո­

լորեցնել»: Եթե ռա մկա վա րներն ա զնիվ լինեին, ա պ ա նրա նք կտ ա կների գումա րը կփ ոխ ա դրեին Խ որ­

հրդային Հա յա ստ ա ն, - պ ա րզա բա նում է Ա րտ ա կա րգ հա նձնա ժողովը: Ռ ա մկա վա րների կուսա կցու­

թյունը, կտ ա կն երից բաժին է հա նել նաև դա շնա կցա կա նն երին , նրանց որոշ ուսա նողների նշա նա ­

կելով կրթա թոշա կներ (ՀԱԱ, ֆ .1 2 3 , ց .1 4 , գ .1 2 , թ.232):

Հ Օ Կ -ի խնդրի վերա բերյա լ հ ե տ ա ք ր ք ի ր է ՀԿ(բ)Կ Կենտ կոմի նա խ ա գա հությա ն 1928թ. փ ետ րվ ա րի

24-ի որոշումը: Հ Օ Կ -ի կա զմա կերպ ությունների (մա սնա ճյուղերի) գործունեությունը, ա սվ ա ծ է որ ոշ­

ման մեջ, ա ռ ա ջա ց ր ե լ է «չա րա միտ քա րոզչություն» հա կա խ որհրդա յին կուսա կցությունների կողմից,

մյուս կողմից, հա մա խ մբել ա շխ ա տ ա վ որ զա նգվա ծներին նրանց (մա սնա ճյուղերի) շուրջը, նա խ ա ­

պ ա տ ր ա ստ ելո վ ընդունելությունը կոմունիստ ա կա ն կուսա կցությա ն մեջ: Այդ հիման վրա Կենտ կոմը

Հ Օ Կ -ի հերթա կա ն խնդիր էր հա մա րում նրա քա րոզ չա կա ն ու կա զ մ ա կերպ ա կա ն ա շխ ա տ ա ն քի շա րու­

նակումը: Ելն ելով այդ ա մենից նպ ա տ ա կա հա րմ ա ր էր հա մա րվում Հ Օ Կ -ի վերա նվա նումը « Խ որհրդ ա ­

յին Հա յա ստ ա նի բա րեկա մների ընկերություն»: Խ նդիրների իրա կա նա ցմա ն և կա պ ի տ ես ա կետ ի ց ան­

հրա ժեշտ էր պ ա հպ ա նել Հ Օ Կ -ի Երևանյան կենտ րոնը: Կենտ կոմը մեկ անգամ ևս ընդգծում էր, որ ա ր­

տ ա սա հմա նում հայ բա նվորների ու ա շխ ա տ ա վ որների շրջանում կուսա կցա կա ն ա շխ ա տ ա ն քը կա զ ­

մա կերպ վելու է Կոմինտ երնի հա մ ա պ ա տ ա սխ ա ն սեկցիա ն երի միջոցով: Նա խ ա տ եսվում էր անկու­

սա կցա կա ն թերթ ստ եղ ծել Ամերիկայում և ա ննպ ա տ ա կա հա րմա ր գտնում Հ Օ Կ -ի պ ա րբերա կա նի

հրա տ ա րա կությունը Երևանում (ՀԱԱ, ֆ .1 , ց .8 , գ .15 , թ.37):

** Կան տ վյա լներ այն մա սին, որ պատ վիրա կությունն, ա յնուամենայնիվ, Ամերիկա մեկնել է:

136

ԱՐԱՄԱՅԻՍ ՏԵՐ-ԴԱՆԻԵԼՅԱՆԻ ՀՈՒՇԵՐԸ ՂԱՐԱԲԱՂԻ ԳԵՆԵՐԱԼ- ՆԱՀԱՆԳԱՊԵՏ ԽՈՍՐՈՎ-ԲԵԿ ՍՈՒԼԹԱՆՈՎԻ ՀԱԿԱՀԱՅԿԱԿԱՆ

ՔԱՂԱՔԱԿԱՆՈՒԹՅԱՆ ՄԱՍԻՆ

Գրող, հրապարակախոս, հասարակական գործիչ Արամայիս (Միսակ Գաբրի- ելի) Տեր-Դանիելյանն ապրեց մեր ժողովրդի համար փոթարկահույզ ժամանա­կաշրջանում, եղավ ազգային ազատագրական պայքարի հորձանուտում' դառ­նալով նաև տարեգիրն այդ պայքարի: Ա.Տեր-Դանիելյանը մի քանի գրքեր է գրել հայոց ցեղասպանության մասին: Նրա «Զարհուրելի ոճիր» ստեղծագործությունը լույս տեսավ 1915 թվականին, հետագայում' վերահրատարկվեց մի քանի լեզու­ներով:

1949թ. Ա.Տեր-Դանիելյանն աքսորվեց Ալթայի երկրամաս և մահացավ 1954- ին, օտարության մեջ, արդարացումից քիչ առաջ:

Ա.Տեր-Դանիելյանի «Փշրանքներ» անտիպ հուշագրությունը պատմում է հեղի­նակի տարբեր մտավորականների, հասարակական-քաղաքական գործիչների հետ ունեցած հանդիպումների և նրանցից ստացած իր տպավորությունների մասին:

Տպագրվող հուշագրությունը վերաբերում է 1919թ. Ղարաբաղում անգլիական հրամանատարության կողմից գեներալ-նահանգապետ նշանակված Խոսրով-Բեկ Սուլթանովին:

Մարո ԱվետիսյանՀԱԱ գլխավոր արխիվագետ

*

* *

1942թ.Բաքու

Ղարաբաղի դահիճը:Չինգիզ-խաների հուլաղուների, Լենկ-Թեմուրների արժանաւոր յաջորդը, մու­

սավաթական կառավարութեան գեներալ-նահանգապետը' Ղարաբաղում:1919 թուին ես Բագուից լիազոր էի ուղարկուած' ներկա լինելու Ղարաբաղի IV

համագումարին ու մնալ Շուշի, ըստ կարօղութեան տեղական ուժերի հետ թեթև­ացնելու Ղարաբաղի չափազանց ծանր ու վտանգաւոր դրութիւնը:

Այդ այն ժամանակ էր, որ մուսավաթական կառավարութիւնը հանդես էր բերել իր զինուած բռունցքը, իր ամբողջ խորամանկ քաղաքականութիւնն ու իր բոլոր գործակալները, որպեսզի Ղարաբաղի IV համագումարին ստիպէ յայտարարելու, թե ընդունում է Ադրբեջանի իշխանութիւնը' մի իշխանութիւն, որ առանց կռուի, առանց արիւն թափելու ուղղակի ընկել էր երկնքից և չբավականանալով Ղարա- բաղով, Զանգեզուրն էլ վրան էր պահանջում: Միաժամանակ անգլիական ներկա­յացուցիչ Շատելվորտը եկել Շուշի, նույնպես ոտը դրել էր Ղարաբաղի կրծքին, հաստատելով Ադրբեջանի կառավարութեան պահանջը:

Գալով Շուշի' ի՞նչ տեսայ. -ծայրահեղ լարուածութիւն երկու կողմերի, անտա­նելի անվստահութիւն երկուստեք: Հայերի խանդավառութիւնն անսահման էր, Ադրբեջանի անունն անգամ լսել չէին ուզում, մանաւանդ գիւղերում, զինվում էին, ով ինչով կարող էր, հրացան, ատրճանակ, կացին, դաշոյն... Նոյնիսկ երկաթից երկար շամփուրներ էին պատրաստում, կրծքեր շամփրելու: Ուրեմն, դրութիւնն էլեկտրականացած մի կայծի էր սպասում, որ արիւնահեղութիւն սկսուի:

Իսկ ուժերի յարաբերութի՞ւնը.Հայաստանի կառավութիւնը կանգնել էր Երևան, բռունցքը մեկնել դեպի հա­

կառակորդն ու կանչում. «Ղարաբաղն իմն է, չեմ տալիս»: Իսկ Ղարաբաղի մու­սավաթական գեներալ-նահանգապետ Խոսրով-Բեկ Սուլթանովը նստել էր Շուշի, գնդացիրները շարել բոլոր կարևոր դիրքերում, Խանքենդու կազարման լցրել

* Զորանոց -Մ.Ա.

137

ասկերներով, թնդանոթները սազ արել, Շուշին հեղեղել իր հայրենակից հաջի- սանլուեցի քրդերով, Շատելվորտի օրհնութեամբ' Շուշուն տիրապետող ամենա- լաւ դիրքը' զորանոցը խլել հայերից,տուել ասկերներին (այս բանը կատարուեց անգլիական զինուորական միսիայի ամենացինիկ խաբեութեամբ): Այս լուրից բացի' մինչև Քուռի ափերը ոտքից գլուխ զինուած թուրք բնակչութիւն, նրանց յետևն էլ անգլիական բարեացակամութիւնը:

Այսպես էր ուժերի յարաբերութիւնը այն օրերին:Շուշի հասնելով ու իրերի դրութեանը ծանօթանալով Ազգային խորհրդում և

դաշնակցութեան կօմիտեում, գտայ, որ բաները վատ են: Ստուգեցի դաշնակցու- թեան պատկանող զենքերի քանակութիւնը, դատարկութիւն. 30-40 հրացան ու 3000 փամփուշտ, ահա բոլորը: Նախկին պահեստների թոզն անգամ չկար: Բոլոր զենքերն, ինչպես պատասխանեցին իմ հարցին, 1915 թուին ուղարկուած էին տաճկական ճակատ, հայ կամաւորներին զինելու: Ռուսաց կառավարութիւնը հայի արիւն օգտագործելով, օգտագործում էր և նրա զենքը: Զենքի պակասու- թիւն էր: Բայց գիւղերում դեռ քիչ քանակութեամբ զենք կար, կային նաև զինուած ուժեր որոշ տեղերում, որոնցից հիշում եմ Արտեմ Լալայեանի վաշտը' բաղկացած 60-70 հոգուց, գնդապետ Կօլեա[յի] գլխավորութեամբ ձիաւորների ջոկատը, մօտ 300 հոգուց բաղկացած և էլի մի քանի անկազմակերպ խմբակներ:

Եւ այդ չնչին ուժերի վրա՞յ պետք է յենուեր Ղարաբաղի IV համագումարն ու վերջ տար մուսավաթական իշխանութեան ոտնձգութիւններին:

Այդ բոլորն իմանալուց յետոյ ես սկսեցի ռմբակոծել Երևանը և Գորիսը, որտեղ Հայաստանի իշխանութիւն էր և փող ու զենք պահանջել: Հեռու կանգնել ու բռու­նցք ցոյց տալն անօգուտ բաներ են, ռեալ օգնութիւն է հարկաւոր: Թուղթ թղթի յետևից, սուրհանդակ սուրհանդակի յետևից,-ոչինչ չօգնեց, ոչ զենք ստացվեց, ոչ փող: Փողը նրա համար էր, որ Խանքենդու և Շուշուոյ ադրբեջանական զօրքերի ռուս սպաները պատրաստ էին մեզ բաւականաչափ հրացան ու փամփուշտ տալ, միայն իհարկե, վարձատրութեամբ: Այսպես մնացինք մեր «ումուդին», մենակ, անպաշտպան: Իսկ Սուլթանովը խեղդում էր ու խեղդում, պահանջում էր, որ IV համագումարը պաշտօնապես ընդունէ Ղարաբաղի անբաժան մասն լինելու Ադր- բեջանին:

Ի՞նչ անել, կռուե՞լ... Անպայման կը ջարդուեինք, ինչքան էլ քաջաբար կռուե- ինք: Հենց այդ յուզումնալից օրերին Սուլթանովը տաճկական օրինակով արեան մի փոքրիկ բաղնիս սարքեց որպես նախերգանք: Նրա պրովոկացիոն դրդումնե­րով թուրքերը Շուշուոյ քթի տակ, 10-20 տնից բաղկացած Ղայբալու-Շենը վառե­ցին, ավերակ դարձրին' բնակիչներից շատերին կոտորելով: Եւ ոչ Շուշուոյ հայ­երը կարողացան օգնութեան հասնել, -ոյժ չկար, ոչ գաւառի ուժերը շարժուեցին օգնութեան, յարձակումն անակընկալ կերպով էր կատարուել այդ «ղրաղ» ընկած գիւղի վրայ, ոչ էլ Շուշի գտնուող անգլիական զօրքերը միջամտեցին:

Ինձ յանձնարարուած էր ձգձգողական քաղաքականութիւն վարել, այդպես էլ անում էի. ինչ չափով, որ խնդիրն ինձանից էր կախուած:

Այդ պայմաններում էր, որ առաջին անգամ տեսայ Սուլթանովին: Ինքն էր ցան­կացել, որ Շուշուայ հայերի որոշ շրջանների ներկայացուցիչներ հաւաքուեն ակ- ումբ, որպեսզի «մտքեր փոխանակեն» Ղարաբաղի հարցի վերաբերմամբ և հաս­կացրել էր, թե անհրաժեշտաբար ցանկալի է դաշնակցութեան ներկայացուցչի ներկայությունը այդ խորհրդակցութեանը: Սա իբրև թե Խոսրով-Բեկի կողմից առաջարկութիւն էր, բայց հրամանից էլ թունդ էր: Ես հրաժարուեցի մասնակցել այդ «խորհրդակցութեանն», առարկելով, թե Ղարաբաղի լիազոր, նրա համագու­մարն է, բայց Ազգային խորհրդի և կուսակցական ընկերներս գտան, որ պետք է մասնակցեմ ու գնացի:

Հաւաքուել էինք 10-12 հոգի: Եկաւ և Սուլթանովն իր պերճազգեստ շքախմ­բով, որոնց մեջ և իր նահանգապետութիւնում մեծ պաշտոն ունեցող Իլդրըմ-Բեկ

Անդրկովկասում անգլիական բանակի ներկայացուցիչ -Մ.Ա.:** Ներկայացուցչություն -Մ.Ա.:

138

Սուլթանովը, որ մօտիկ ապագայում եղավ կօմունիստ, դարձեալ մեծ պաշտօնով (այժմ որտեղ է, ինչացու է, չգիտեմ):

Բաւական տևեց «խորհրդակցութիւնը»: «Ղարաբաղը պետք է մնա Ադրբեջա­նի սահմաններում», - այդ էր առանցքը համեմած զանազան յաւելուածներով, գեղեցիկ խօսքերով, երբեմն էլ լիրիկական զեղումներով:

-Ես ցանկանում եմ Ղարաբաղը դարձնել մի Շվեյցարիա, - ի միջի այլոց ասաց Սուլթանովը, - միայն այդ մեծ գործում ինձ հարկավոր է օգնել, մինչդեռ անբարե- միտ մարդիկ պղտորում են Ղարաբաղի հայութեան մտքերն ու մղում անցանկալի ուղի, որ տանում է դեպի մեծ աղետ: Դրանից պետք է խուսափել: Ես բժիշկ եմ և իմ պրակտիկայում ամեն ջանք գործ եմ դրել անհատի կեանքը փրկելու: Ապա ուրեմն որքա՞ն պատասխանատու եմ և որքա՞ն ջանք պետք է գործ դնեմ տասն- եակ, հարիւր հազարաւոր անձանց բարօրութեան համար: Մի քիչ լռեց, ապա ավելացրեց, - ես կը ցանկանայի, որ խօսեիք Շուշուայ ու Ղարաբաղի ամեն կար­գի հայերի, որպեսզի չհաւատան չարամիտ մարդկանց ասածներին, պրօվոկա- ցիաներին ու ընդառաջ գնան Ադրբեջանի կառավարութեան ամենաանկեղծ ցան- կութեանը' Ադրբեջանի և մասնաւորապես Ղարաբաղի հայերի համար բախտա- ւոր կեանքի դուռ բաց անելու վերաբերմամբ:

Ինչպիսի՜ ցինիզմ . Կարկաժանի, Ղայբալու-Շէնի վառուած տների ծուխը դեռ վեր էր բարձրանում, հայերի դիակները դեռ չէին հաւաքուած և ամեն օր զանա­զան կողմերում սպանուած հայերի լուրերն էին Շուշի հասնում, իսկ այստեղ Սու- լաթնովն առանց կարմրելու անամօթաբար երջանկութիւն էր քա րոզում .

Այդտեղ ես ոչ մի խօսք չխօսեցի, միայն կողքիս նստած Անուշաւանին (ուսու­ցիչ, ազգանունը չեմ յիշում) հասկացրի, որ Սուլաթնովին ասէ, թե իրենք միան­գամայն հաւատում են Խոսրով-Բեկի անկեղծութեանը (հը՜մ), բայց լաւ կը լիներ, որ ուժեղ ձեռքով վերջ տրուեին որոշ անբարեմիտների, որոշ չարամիտների (Սուլթանովի խօսքերը) կողմից կատարուող գրգռիչ արարքներին, սպանութիւն- ներին, թալաններին, ծաղրանքներին: Իսկ «Ադրբեջանի կառավարութեան ամ­ենաանկեղծ ցանկութեան ընդառաջ գնալու» վերաբերմամբ հարցը դրուած է Ղարաբաղի IV համագումարում և խօսքը նրան է պատկանում:

Իհարկէ խօսքը IV համագումարին չէր պատկանում, այլ Հայաստանի կառա- վարութեանը, սակայն նա էլ ուրիշ դժբախտ հանգամանքներով էր կաշկանդու- ած, ամենագլխաւորը' ոյժ չուներ, հիւծուած էր, դեռ ոտքի չէր կանգնել, թեև բռու­նցք էր ցոյց տալիս:

Այդ դեպքից յետոյ Հայաստանի կառավարութեան կողմից' Երևանից Շուշի եկաւ Յովսեփ Արղութեանը , տեղն ու տեղը ծանոթացաւ իրերի դրութեանը, տես- նուեց Շատելվօրտի հետ, ասեց, խօսեց ու անցաւ, գնաց Երևան, դարձեալ պնդելով, թե Ղարաբաղը Հայաստանինն է (և այդպես էլ մեր բոլորիս կամքն էր), թեև Շատելվօրտը հակառակն է պնդում:

-Այս պայմաններում ես ոչինչ անել չեմ կարող, Երուանդ, - ասացի ես, - Սուլ- թանովն ճանկել է մեր կոկորդն ու բաց չի թողնում, թափով տարեք Երևան ձեր բանակցութիւններն Ադրբեջանի կառավարութեան հետ: Դու եկար ու բոլորը տե­սար, գնա, բայց քո գնալուց մեծ թեթևութիւն ենք սպասում Ղարաբաղի համար:

Արղութեանը յուսադրեց, թե, եթե պետք լինի, սաւառնակով կը հասնե մեզ (իսկի չգիտեմ, Հայաստանն այն ժամանակ սաւառնակ ունե՞ր արդեօք), խոստա- ցաւ դրամական ու զինական օգնութիւն հասցնել մեզ ու ճանապարհուեց Երևան: Սակայն բոլորը դատարկ խոստումներ էին, ոչ շուտով, ոչ էլ յետոյ ոչինչ չստա- ցուեց ու մենք դարձեալ մնացինք մենակ, մուսավաթական նահանգապետ Սուլ­թանովի հետ ճակատ առ ճակատ:

Երկրորդ անգամ Սուլթանովին հանդիպեցի Բագու: Ղարաբաղի [VI] համագու­մարն ինձ լիազոր ընտրեց, որ գնամ Բագու, բանակցեմ Ադրբեջանի կառավարու-

Իմ «Գաղափարի ճանապարհին» գրքի «Երուանդը», ինչպես և «Իշխանը»: օանոթագրու- թյունը հեղինակինն է -Մ.Ա.:

139

թեան հետ, համագումարի ընդունած 26 կետերի հիմունքով ժամանակաւոր հա- մաձայնութիւն կնքելու:

Եկայ Բագու, Շուշուայ բնակչութիւնն իր կողմից կցեց և մի երկրորդ անձնաւո- րութիւն' Ռուբեն Մելիք-Շահնազարեանին, որին չէի ճանաչում, բայց որը կասկա­ծելի մարդու անուն ուներ:

Գործի ծանրութիւնն ու պատասխանատուութիւնը գիտակցելով' դաշնակցութ- եան կենտրոնական կօմիտեում և Ազգային խորհրդում իմ զեկուցումս տալուց յետոյ, առաջարկեցի ընտրել մի երկու հոգի, որպեսզի միասին տանենք բանակ- ցութիւնը (կամ «ձգձգողական քաղաքականութիւնը»): Այդ զեկուցումներիս ժա­մանակ ես ի միջի այլոց ասացի, թե ամեն կերպ պետք է խուսափել կռիւներից, հակառակ պարագային, եթե կռիւներ սկսուին, ապա որոշ ժամանակից յետոյ պետք է մի խաչ տնկել Ղարաբաղի վրա ու վրան գրել. «Այստեղ էր մի ժամանակ Ղարաբաղը» (դժբախտաբար գուշակութիւնս կատարուեց Շուշուայ նկատմամբ): Այն միտքն էի զարգացնում, թե Հայաստանի կառավարութիւնն աւելի եռանդուն կերպով պետք է գործե, խնդիրը լուծելու և ամբողջ հոգսը չպետք է թողնե Շուշուայ համագումարի ուսերին:

Սկսուեցին բանակցութիւններն Ադրբեջանի կառավարութեան հետ: Վարչա- պետն էր Նասիբ Բեկ-Ուսուբբեկովը: Բագուից ինձ միացել էին Նիկոլայ Փիրու- մեանը (Ազգ[ային] խորհ[ուրդ]-Հայրենակց[ական] միութիւն) և Ս.Մելիք-Եօլչեանը (դաշն[ակցական]):

Այս բանակցությունների ժամանակ Սուլթանովը ցոյց տուեց իր գազանական յատկութիւններն ու նուաճողական ձգտումներն ամբողջ մերկութեամբ: Նա կատ­աղում էր, փրփրում, երբեմն իրան կորցնում, միակ աչքից կայծակներ կրակում ու զարմանում, թե ինչպե՞ս է Հայաստանը կարողանում Ղարաբաղի անունը տալ, քանի որ այն Ադրբեջանի մի օրգանական, անբաժան մասն է: Նա ամենայն հեշտ- ութեամբ թքում էր պատմութեան երեսին, կոխկրտելով ամեն մի պատմական փաստ: Բանն այնտեղ հասաւ, որ Ուսուբբեկովը միջամտեց' նրան հանգստացնե­լով:

Սուլթանովը հաջիսանլուեցի էր, որը նոյնպես կ՛անցներ Հայաստանին, երբ Ղարաբաղը միացուեր Հայաստանին: Նշանակում է Սուլթանովը այնպես իր բո­լոր կալուածքներով պետք է անցներ Հայաստանին: Իսկ Սուլթանովը' Հաջիսանլ- ուի ականաւոր բեկը կարո՞ղ էր մտքովն այդպիսի բան անցկացնել: Ինձ թւում է, թե այս հանգամանքն այս խնդրում մեծ դեր ուներ:

-Նասիբ-բեկ, սրանք (ինձ նայելով իր միակ աչքով) մեզ խաբում են, - բացա- կանչեց նա: Պետք է առանց պատեպատ ընկնելու' վերջ տալ այս կոմեդիային:

Ես մնացել էի երկու կրակի մեջ: Մի կողմից Ադրբեջանի կառավարութիւնն էր ճնշում գործ դնում, միւս կողմից տեղի ունեցող բանակցութիւնների ժամանակ Հայաստանի ներկայացուցիչ Տիգրան Բեկզադեանն ինձ մի գրութիւն ցոյց տուաւ իր կառավարութիւնից, որտեղ ի միջի այլոց ասուած էր, թե եթե Արամայիսը հա­մաձայնի Ադրբեջանի պահանջին, ապա պատասխանատու կը լինի կառավարու­թեան և կուսակցութեան առաջ...

Երկար նիստեր ունենալուց ու բոլոր 26 կետերը քննարկելուց յետոյ, ես յայ- տարարեցի, թե մեր բանակցութիւնների արդիւնքը պետք է քննութեան առնուի Ղարաբաղի մի նոր համագումարում, որը և լիազոր կը լինի 26 կետերը որոշ փո- փոխութեամբ ընդունելու կամ չընդունելու:

Սուլթանովը ձեռքով պինդ խփեց սեղանին ու տեղից վեր թռաւ: Սակայն, զար­մանալի բ ա ն . Ուսուբբեկովն ու մինիստրներից մեկն' Ռուստամ Բեկը համաձայ- նութիւն տուին, միայն առաջարկելով, որ բոլորը կատարուի ամենակարճ ժա- մանակամիջոցում:

Ցրուեցինք:Ես թեթևացած շունչ քաշեցի ու հաստատ վճռեցի այլևս վիզս չդնել այդ չա­

փազանց ծանր լծի տակ: Կոյրն էլ կը տեսներ, որ Ղարաբաղի պատկանելութիւնը Հայաստանին մի այնպիսի հարց է, որ միայն ոյժը կարող էր լուծել: Այդ խնդրում ուժերս խիստ տկար էին և... փախայ, չգնացի Ղարաբաղ, այլ' Երևան: Այնտեղ

140

կարճատև տեսակցութիւն ունեցայ վարչապետ Ալեքսանդր Խատիսեանի հետ, խոսեցի Ղարաբաղի մասին, դաշնակցութեան Բիւրօյում զեկուցեցի Շուշուայ, Ղարաբաղի դրութեան մասին, վրդովուեցի, որ մեր «օգնութիւն» աղաղակները մնացել են ձայն բարբառոյ յանապատի , զայրացայ, վրդովուեցի, որ փոխանակ, եթե ոյժ ունեին, Ադրբեջանի կոկորդը բռնելու, Ղարաբաղի գործիչների վրայ են ճնշում գործ դնում, պարզեցի անգլիացիների բռնած դիրքը Շուշի [հանդեպ] (իբրև թե պարզ չէր), մի հրապարակական ելոյթ էր ունեցայ Ղարաբաղի հարցի շուրջը ո ւ . այդ օրուանից վերջ տուի իմ կուսակցական-քաղաքական գործուն­եությանը:

Հայաստանից տխուր հեռացայ, նա ապագայ չուներ, մի ծուատուած, յօշօտ- ուած, ծայրաստիճան աղքատացած երկիր, ընկած անբարեացակամ հարևաննե­րի մեջտեղ' Վրաստան, Ադրբեջան, Տաճկաստան, միաժամանակ բախտի կամքին թողնուած մեր «մեծ դաշնակիցների» (հա՜, հա՜, հա ՜.) կողմից: Ապա' երկրի կա­ռավարիչներն անփորձ, ապիկար, որպիսին կը լինեի և ես այս պայմաններում:

Այս դեպքերի մի մասը ժամանակագրական կարգով տրուած են իմ «Ղարաբա­ղի տագնապը» ձեռագրում, որ ուրիշ մի քանի թղթերիս ու գրքերիս հետ տարուել են Երևան ու պահւում են պետական թանգարանում:

Երրորդ ու վերջին անգամը հանդիպեցի Սուլթանովին:Այս ա նգա մ. բանտում: Ես էլ, նա էլ:Ինձանից յետոյ Երևանից Ղարաբաղ են ուղարկվում մի քանի հոգի (Արսեն

Հովհաննիսեան, Ներսես Նասիբեան և այլն), Հայաստանի տեսակետն աւելի ակ­տիվորեն պաշտպանելու, քան թե ես (Իսկ «ձգձգողակա՞նը): Սուլթանովն էլ իր տեսակետն ուներ, սուլթան համիդյան տեսակետ, հայերի բնաջնջման տեսակետ և Շուշին, գեղեցիկ Շուշին վերածվում է աւերակների կո ւյտ ի . Երկու թե երեք տուն է միայն ամբողջ մնում: Ժողովրդի մի մասը կոտորւում է, միւս մասը գլխա­պատառ փախչում, այլևս Շուշի չվերադառնալու: Եւ ու՞ր վերադառնար, ծածկոց չկար, տուն չկար:

Հոկտեմբերեան յեղափոխութեան ահեղ ալիքները զարկում են և Կովկասին: Ադրբեջանում խորհրդային իշխանութիւն է հաստատւում: Սկսւում են ձերբակա- լութիւնները: Ձերբակալւում եմ և ես իբրև դաշնակցական: Իսկ մինչև իմ ձերբա- կալուելս արդեն գնդակահարուել էին իմ կուսակցական ընկերներից Պողոս Չու- բարը, Մովսես Գրիգորեանը, կարծեմ էլի մի երկու հոգի, որոնց չեմ յիշում: Ինձ հետ ձերբակալուել էին և շատ ուրիշներ իբրև դաշնակցականներ, շատերը' թիւր- իմացութեամբ:

Ես արդեն բանտում էի, որ ձայն տարածուեց, թե ձերբակալուած է նաև Ղարա­բաղի գեներալ-նահանգապետ Խոսրով-Բեկ Սուլթանովը, որն Ադրբեջանի խոր­հրդայնացումից հետո իսկոյն մորթին փոխելով' իրան յայտարարել էր կամ «ըմ- տրուել» էր Ղարաբաղի յեղկոմի նախագահ: Սակայն այդ կերպարանափոխու- թիւնը չէր օգնել և երբ եկել էր Բագու, ձերբակալել էին: Ասում էին, թե Բագու մի քիչ մնալով' հոտառութեամբ զգացել է, որ իր բաները վատ են ու ցանկացել է դուրս պրծնել դեպի իր հայրենի Հաջիսանլուն, անշուշտ այնտեղից էլ Պարսկաս­տան, բայց Տելեֆօննի փողոցում նրա կառքը կանգնեցրել ու ձերբակալել է չեկ­իստ Արտավազդ Հովհաննիսեանը:

Ես, Գալուստ Սկանդարեանը, Սիմեօն Ֆօլեանը, Աբգար Պապեանը, Գեղամ Ռշտունին, Վահան Բեջանեանը, Միքայել Ստեփանեանը, Դավիթ Զարգարեանը, Գրիգոր Խալաթեանը գտնւում էինք բանտի առաջին կորպուսի ներքևի յարկի մի կամերայում, իսկ Սուլթանովը մի քանի այլ թուրքերի հետ վերևի յարկի մի կամե­րայում: Այդ խցում տեղաուուրել էին նաև Շուշուայ իր օգնական Գրիգոր-Բեկ Քա֊ լանթարեանը (Գիգի-աղան), ապա Խորեն Համասփիւռը և Արշակ Մալխասեանը,

Ի միջի այլոց, Երևան ինձ ասացին, թե Հայաստանի ղեկավարութիւնը ութ միլիոն ռուբլի է տրուած եղել բժ. Բաբալեանին, բայց հալել է. որտե՞ղ, չգիտեմ: (Ծանոթագրությունը հեղինակինն է -Մ.Ա.):

141

երկուսն էլ փաստաբան, երկուսն էլ դաշնակցական, երկուսն էլ Ադրբեջանի մու­սավաթական պառլամենտի անդամ:

Համասփիւռի և Արշակի պատճառով մեկ-մեկ բարձրանում էի նրանց մօտ: Ամեն անգամ նողկանքի զգացմունք էր արթնանում իմ մեջ, երբ նայում էի Ղարա­բաղի հոգևառ, Շուշին մոխիր դարձնող այն միականի ճիւաղին, բայց ոչնչով չէի արտահայտում սրտինս: Իսկ նա շատ քաղաքավարի ու սիրալիր էր դեպի ինձ: Երկուսով մասնակցում էինք ընդհանուր խօսակցութեան իրանց կամերում, երբեմն էլ իրար հետ էինք խօսքի բռնւում, սակայն անցեալի մասին ոչ մի խօսք, ոչ նա, ոչ ես:

Մի օր Համասփիւռն ինձ ասաց:-Արամայիս, ախր էս գնդակահարութիւնները վերջ չեն ստանում, համարեա

ամեն գիշեր բանտից մարդիկ են տանում ու խփում, կարծում եմ հերթը մեզ էլ կարող է հասնել:

-Դժբախտաբար այդպես է,-պատասխանեցի ես, -շարունակ սպասողական դրութեան մեջ, էլ ջղեր չմնաց, բայց ի՞նչ կարող ենք անել:

-Գիտե՞ս, Սուլթանովն ուզում է բանտից փախչել, համարեա ամեն ինչ պատ­րաստ է, ես էլ եմ փախչելու հետը...Սուլթանովը շատ է ցանկանում, որ դու ևս մի­անաս մեզ:

-Միանա՞մ,-անակընկալ առաջարկութիւնից շփոթուած,-հարցրի ես,-ինչու՞: -Ասեմ: Մենք ամենից առաջ անցնելու ենք Պարսակստան, դեպի Խոյ, այնտե­

ղից' Թավրիզ: Սուլթանովը համոզուած է, որ իր կեանքն այնտեղ մեծապես վտա- նգուած կը լինի, եթե փոխադարձաբար իրար չապահովագրենք, մինչև որ նա կանցնի Տաճկաստան, եթե Թեհրանում մնալը յարմար չգտնե:

Ես մտախոհ լռեցի:- Հ ը ՞ . համաձայն ես, -պատասխան ուզեց Խորենը:-Չէ, Խորեն, որքան էլ ազատութիւնը բաղձալի, փախչել չեմ ուզում: Եթե փա­

խչելու ցանկութիւն ունենայի, աւելի ապահովութեամբ Պարսկաստան կը փախ­չեի, նախքան բանտարկուելս, իսկ հիմայ էն էլ Սուլթանովի հետ...Երբեք:

Սուլթանովն ամեն ինչ ստանում էր բանտում, լավ ճաշ, գինի, արաղ, կոնեակ, այս վերջինները «ծածուկ»: Խորենից ոչնինչ չէր թաքցնում, ու սա գիտեր, որ դուրսը Սուլթանովի կարող պաշտպանները մեծ ջանք են գործում նրան բանտից ազատելու:

-էլ ինչու՞ է ուզում փախչել, քանի որ կարող է չհաջողուել, -հարցրի նրան: -Որովհետև վախենում է, թե նախքան ազատուելը հենց այս գիշեր, հենց վաղը

գիշեր կը տանեն ու, -Խորենը մի ազդու շարժում գործեց:Ես հանդիպումներ էի ունենում և Գիգի աղայի հետ, որի անունը մեծապես

արատաւորուած էր Շուշուայ աւերածութեան առնչութեամբ: Հասարակական կարծիքը նրան դատապարտում էր, որ նա, իբրև գեներալ-նահանգապետի հայ օգնական մատ-մատի չի տուել աղետի առաջն առնելու:

-Այստեղ, բանտում են գտնւում դաշնակցութեան պատկանող շատերը ինչպես և Բագուայ հասարակական գործիչներից ոմանք, հաւաքուեցեք, դատեցեք ինձ և ես կապացուցեմ, որ այն պայմաններում իմ տեղ եթե Աստուած էլ լիներ, ոչինչ անել չէր կարող, -մի օր դառնապես գանգատուեց Գիգի աղան ինձ:

Գուցէ այս բոլորի մասին գրի կառնեմ մի ուրիշ տեղ: Միայն Սուլթանովի հետ վերջացնելու համար ասեմ, որ մի անգամ ընդհանուր զրույց սկսելով Արշակի հետ, խօսքը բերաւ մօտիկ անցեալին ու խստապէս հայհոյեց անգլիացիներին, ասելով, որ բոլոր մեղքը նրանցն է, որ նրանց քաղաքականութիւնն է ժողովուրդ- ներ կռուեցնելը և այլն:

-Համաձայն չէ՞ք ինձ հետ, պարոն Արամայիս, -հանկարծ դարձաւ ինձ ժպտա­խառն դէմքով:

Սուլթանովը չիրագործեց իր փախուստի ծրագիրը, որովհետև առանց փախ­չելու նրան շուտով ազատեցին բանտից: Ոմանց ասելով Նարիման Նարիմանովն էր եղել նրան ազատողը, ոմանց ասելով' տաճիկ կառավարութեան ինչ-որ ներ­կայացուցիչ էր եռանդագին դիմումներ արել: Ո՞րն էր ճիշտ չգիտեմ: Այդ լուրն

142

ստուգելու ոչ մի միջոց, հնարաւորութիւն չեմ ունեցել և փորձեր էլ չեմ արել: Ո՞վ ինձ տեղեկութիւն կը տար:

Սուլթանովը' Շուշուայ դահիճը, հայ աղջիկներ բռնաբարող, յետոյ ղասաբնե­րի ձեռքը մատնող գազանը բանտից ազատուեց, իսկ ես դեռ երկար ամիսներ այ­նուհետև տառապեցի բանտում.

Ազատուուելուցս յետոյ իմացայ, որ Սուլթանովը բանտից ազատուելով գնա­ցել է իր ծննդավայրը' Հաջիսանլու (Շուշուց դէնը), կարճ ժամանակ մնացել, իր փախուստը կազմակերպել ու ամենայն հաջողութեամբ անցել Արաքսի միւս ափը, այնտեղից' Տաճկաստան' իր յետևից յիշատակ թողնելով Շուշուայ հայկա­կան մասի աւերակները.

Ֆ. 150, ց. 1, գ. 25, թ. 17-21: Ինքնագիր:

143

ՀՅ ԴԱՇՆԱԿՑՈՒԹՅԱՆ ԳՈՐԾՈՒՆԵՈՒԹՅՈՒՆԸ ՍՓՅՈՒՌՔԻ ՄԻ ՔԱՆԻ ՀԱՄԱՅՆՔՆԵՐՈՒՄ 1945-1985թթ.

Սփյուռքահայության հավաքական և նպատակաուղղված ազգային գործունե­ությունն իրականացվում է բազմաթիվ ու բազմապիսի կազմակերպությունների միջոցով, որոնցում հարկ է տարբերակել համասփյուռքյան (այսօր նաև համահ­այկական) և զուտ տեղական բնույթի կազմակերպությունները: Համասփյուռքյան կազմակերպություններից է Հայ հեղափոխական դաշնակցություն կուսակցությ­ունը, որը ստեղծվել է 1890թ. Թիֆլիսում:

Հայաստանի առաջին Հանրապետությունում եղել է իշխող կուսակցություն: ՀՀ անկումից հետո իր գործունեությունը շարունակել է արտասահմանում, որտ­եղ հիմնականում զբաղվել է հայապահպանությամբ, ինչպես նաև ակտիվ գործ­ունեություն է ծավալել հայ համայնքների քաղաքական կյանքի կարգավորման բնագավառում:

Հրապարակվող փաստաթղթերը լուսաբանում են ՀՅԴ կուսակցության 1945- 1985թթ. գործունեության վերոնշյալ հարցերը: Պետք է նկատի ունենալ այն հան­գամանքը, որ հրապարակվող փաստաթղթերը գրվել են սառը պատերազմի տա­րիներին և, բնականաբար, այս հանգամանքն իր կնիքն է թողել դրանց բովանդա­կության վրա: Եվ, որ ավելի կարևոր է, փաստաթղթերը, ունենալով խորհրդային ծագում, ելնում են սոցիալիստական կարգերի գովերգման դիրքերից, թաքցնե­լով ու չխոստովանելով նաև այն բացահայտ իրողությունները, որոնք խարազա­նում էր Դաշնակցությունը:

Հավաքածուն կազմված է պատմական փաստաթղթերի հրապարակման գործող կանոններին համապատասխան: Հրապարակվող որոշ փաստաթղթերի (բոլոր փաստաթղթերը ընտրված են ՀԱԱ-ից) վերնագրերը չծանրաբեռնելու և ավելորդ կրկնությունից խուսափելու համար Արտասահմանյան երկրների հետ բարեկամության ու մշակութային կապի հայկական ընկերությանը, Հայ հեղափո­խական դաշնակցությանը և արտաքին գործերի նախարարությանը համապա­տասխանաբար փոխարինել են ԱՕԿՍ, ՀՅԴ և ԱԳՆ անվանումները: Ներկայացվող որոշ փաստաթղթերում, երբ խոսքը վերաբերել է թեմային առնչվող, սակայն, ոչ էական հարցերին, կատարել ենք կրճատումներ, որից հավաքածուի բովանդա­կությունը չի տուժում: Կրճատումները նշվել են բազմակետերով:

Արմեն Բադալյանպատմական գիտությունների

թեկնածու

N 1ՔԱՂՎԱԾՔ ՀԽ ՍՀ ԱԳՆ ՔԱՂԱՔԱԿԱՆ ԲԱԺՆԻ ՏԵՂԵԿԱՆՔԻՑ'

ՍՓՅՈՒՌՔԱՀԱՅՈՒԹՅԱՆ ՎԻՃԱԿԻ ԵՎ ԿԱԶՄԱԿԵՐՊՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ԳՈՐԾՈՒՆԵՈՒԹՅԱՆ ՄԱՍԻՆ

11 նոյեմբերի 1946թ.Երևան

...В зарубежных армянских колониях основными политическими орга­низациями являются: компартия, дашнакская партия, партия рамкаваров и партия гнчакистов. Армянские коммунисты за рубежом входят в состав компартий тех стран, где они проживают. Армяне-коммунисты являются организующей и направляющей силой во всех демократических и прогре­ссивных общественных организациях зарубежных армян.

Дашнакская партия, официально называющаяся "Армянская Революци­онная Федерация" (”А й Эгапохакан Дашнакцутюн"), представляет собой буржуазно-националистическую партию, конечной целью которой являет­ся отторжение Армении от Советского Сою за и создание независимого

144

буржуазного армянского государства под протекторатом той или иной ка­питалистической страны. Исходя из этого, дашнаки с первого дня уста­новления Советской власти в Армении вели активную антисоветскую под­рывную работу, как пропагандой, так и прямым участием в различных шпионско-диверсионных организациях. Однако, вследствие изменившейся в военные годы обстановки, благодаря росту влияния Советского Сою за в международных делах и сильно возросшим симпатиям трудящихся зару­бежных стран, в том числе и армян, к Советскому Союзу, дашнаки выну­ждены были изменить свою тактику, Дашнаки, находящиеся в союзных странах, стали маскироваться под "друзей" Советского Союза, уверяя ар­мянское население (а также и представителей Советского Союза) в своих симпатиях к Советскому Сою зу, в своей преданности делу демократии и т.д. Н о дашнакские лидеры, находившиеся в Германии и оккупированных ею странах, показали свое истинное лицо, открыто перейдя на службу гитлеровской Германии. В 1942г. В Берлине группа дашнакских главарей во главе с Дро Канаяном, Арташ есом Абегяном, Гюльхандаряном образо­вала "Национальный Совет", который в случае оккупации немцами терри­тории Советской Армении должен был бы под эгидой Германии стать пра­вительственным органом Армении. Таким образом, дашнакские предатели намеревались превратить Армению в колонию немецкого фашизма.

Дашнаки, действующие на территории союзных стран, стараясь сохра­нить остатки своего влияния, организовали в 1944-45гг. различные комите­ты, союзы и т.п., которые должны были создать впечатление о том, что "Дашнакцутюн" - прогрессивная партия, имеющая просоветскую ориента­цию. С этой целью созданные дашнаками подобные организации неоднок­ратно обращались к международным конференциям и главам великих держав с заявлениями, призывающими удовлетворить требования армянс­кого народа о воссоединении с Советской Арменией отторгнутых Турци­ей армянских территорий. Э ту "просоветскую" позицию дашнаков не тру­дно понять: они вынуждены сейчас действовать таким образом, поскольку любое открытое выступление против Советской Армении в нынешней об­становке приведет к окончательной дискредитации дашнаков в глазах зар­убежных армянских масс. Впрочем, иногда дашнаки высказываются более откровенно. Так, дашнакская газета "Аспарез" (выходит во Фрезно, СШ А) писала в июне 1945г.

"...Мы готовы сотрудничать с господствующим режимом по мере наших возможностей на благо процветания и укрепления нашей и общей родины, так как для нас режимы - преходящее явление, вечны - племена и их возвышенные идеалы". Таким образом, в этой статье дашнаки открове­нно выразили свою сокровенную мечту, что Советская власть в Армении, как "преходящее явление", "исчезнет". Все это ясно вскрывает антисовет­скую сущ ность дашнаков.

Главными центрами дашнак ской партии выне являются С Ш А (Бостон) и Египет (Каир). В Бостоне находятся такие ведущие лидеры дашнаков, как Сим он Врацян и Рубен Дарбинян. В Бостоне дашнаками издается еже­дневная газета "Айреник" ("Родина") и еженедельная "Айреник-Уикли" - на английском языке. В Каире руководящую роль играет Амо Оганджан- ян. Здесь издается газета "Усабер" (Вестник Надежды), пользующаяся бо­льшим авторитетом среди дашнаков всего мира. Париж ский центр дашна­ков, где действовал такой видный дашнакский лидер, как Хатисян и ныне Мисакян, редактор газеты "Арач", после войны потерял свое первенству­ющее значение. М еж ду дашнакскими организациями разных стран сущ е­ствует тесная связь. В настоящее время, хотя партия "Дашнакцутюн" по­теряла свое былое влияние, она все же является сплоченной организаци­

145

ей, сохранившей авторитет среди части мелкобуржуазной прослойки арм­янского населения за рубежом...

МнацаканянЗам. зав. политотделом М И Д А С С Р

Ֆ. 326, ց. 1, գ. 138, թ. 1-3: Պատճեն: Մեքենագիր:

N 2ԱՕԿՍ-Ի ՏԵՂԵԿԱՆՔԸ ՏԱՐԲԵՐ ԵՐԿՐՆԵՐՈՒՄ ԳՈՐՕՈՂ

ՀՅԴ ՂԵԿԱՎԱՐ ԳՈՐՕ ԻՉՆ ԵՐԻ ՄԱՍԻՆ

С Ш А

[1946թ.]Երևան

Врацян Симеон

Дарбинян Рубен

Грач Ерванд

Мандальян Джеймс

Верацин

Зарян Костан

Амастех

Алиханян А.

М исакян Ш аварш

М исакян

Нардуни ШаваршПешикташлянНшан

Ш ахатуни Арш авир (Ашо)

- Один из бывших премьер-министров дашнак- ского правительства, лидер дашнаков С Ш А , руко­водитель дашнак ской газеты "Айреник" (Бостон), автор меморандума "Национального Комитета ар­мян Америки" по армянскому вопросу, представл­енного конференции Объединенных наций в Сан-Ф ранциско- Ярый дашнак, журналист, редактор газеты "А й­реник" и одновременно ежемесячника- Дашнак, под маской правого рамкавара, редак­тор рамкаварской газеты "Пайкар" (Бостон)- Дашнак, редактор еженедельной газеты "Айрен­ик", издаваемой на английском языке (Нью-Йорк)- Дашнак, редактор дашнакской газеты "Аспарез" издаваемой в Калифорнии (г. Фрезно)- Дашнак, пользующийся известностью в зарубе­жных армянских колониях, поэт и беллетрист- Дашнак, наиболее видный новеллист в зарубеж­ных армянских колониях- Дашнак, по профессии врач, председатель коми­ссии делегированной "Национальным Комитетом армян Америки" в Сан-Ф ранциско - для предста­вления делегатам конференции меморандума по армянскому вопросу и давший по этому поводу интервью корреспонденту Херстовской прессы.

Ф Р А Н Ц И Я

- Дашнак, журналист, редактор газеты "Арам" (Париж)- (Ж ена Шаварша Мисакяна) - председатель, так называемого "Синего Креста", созданного для ок­азания материальной помощи эмигрантам-военно- служащим бывшей дашнакской армии- Дашнак, писатель- Дашнак, писатель, известен своей профашистс­кой деятельностью в период оккупации немцами Ф ранции- Бывший дашнак, ныне беспартийный, известный актер, автор недавно написанной пьесы "Родина зовет", где он призывает зарубежных армян пере­селиться в Советскую Армению

146

Газазян Зарэ М есроп Левон

Агбалян Никол

Ш ант Левон

Сасуни Каро

Балян А йк Топузян О ник

М хитарян Гурген

Оганджанян Амо

Тертерян Исаак

Оганесян Вартан Татевосян

Папазян Грачия Герардян М игран

Г еворкян

Ֆ. 709, ց. 1, գ. 41, թ

- Дашнак, писатель- Бывший дашнак, романтист и драматург. В посл­едние годы вышел из дашнакской партии; во вре­мя немецкой оккупации участвовал в антифашис­тском движении Сопротивления.

Л И В А Н

- Бывший министр просвещения при дашнакском правительстве, филолог, доктор Армянской Национ­альной Семинарии (Бейрут), и редактор журнала "Акос" (издание Семинарии)- Бывший дашнакской деятель, известный писатель- драматург, лектор Бейрутской Армянской Национа­льной Семинарии- Ярый дашнак, редактор еженедельной газеты "Аз- дак"(Бейрут)- Дашнак, редактор ежедневной газеты "Аздак"- Дашнак, редактор еженедельника "Аздарар"

Е Г И П Е Т

- Дашнак, журналист, издатель газеты "Усабер" (Каир)- Один из бывших премьер-министров дашнакско- го правительства, лидер дашнаков в Египте, зани­мается журналистикой.

И Р А Н

- Стары й дашнакский деятель, по профессии врач, недавно опубликовал декларацию, адресованную всем членам "Дашнакцутюн", где он призывает их ликвидировать дашнакскую организацию, подать руку коммунистам и признать Советскую Армению как подлинную родину армянского народа- Дашнак, издатель газеты "Алик" (Тегеран)- Дашнак, редактор газеты "Алик".

С И Р И Я

- Дашнак, журналист- Дашнак, журналист

А Р Г Е Н Т И Н А

- Дашнак, редактор газеты "Армения" (Буэнос-Ай­рес)

. 18-22: Պատճեն: Մեքենագիր:

147

ԱԽՎԱԶՈՒՄ Խ ՍՀՄ ՀՅՈՒՊԱՏՈՍ Կ.ՆՈՎԻԿՈՎԻ ԳՐՈՒԹՅՈՒՆՆ ԻՐԱՆՈՒՄ ԽՍՀՄ ՀԱՎԱՏԱՐՄԱՏԱՐ Ն.ԻՎԱՆՈՎԻՆ ԽՈՒԶԻՍՏԱՆՈՒՄ ՀՅԴ

ԳՈՐԾՈՒՆԵՈՒԹՅԱՆ ՄԱՍԻՆ20 հունիսի 1947թ.

Ախվազ

За последние 2-3 месяца заметно усилилась деятельность дашнаков в Хузистане. Дашнаки ведут определенную работу среди армян Хузистана с ведома англичан. Работу по дашнакскому движению в Абадане ведет А в ­етис Пулузиян, в Ахвазе инженер Егозарян и Нерсес Шахсоян, в Меджет- Сулеймане Ваган. Для руководства дашнакским движением из Тегеран­ского центра дашнаков прибыли Эрвард Айрапетян, бывший руководитель дашнаков в Ереване, и Восер Тер-Вартаньян. Айрапетян, Пулузиян и Ш ах­соян периодически выезжают в дашнак ский центр в Багдаде. В начале мая, якобы там, даже состоялась конференция всех руководителей дашн- акского движения и в ней принимали участие вышеуказанные лица.

Возвратившись в Ахваз из Багдада, они начали усиленно разъезжать по нефтепромыслам и базам "А И Н К "-а под видом подрядчиков устанавливать связи с бывшими дашнаками и вербовать себе новых сторонников.

По данным лояльно настроенных к нам армян, Айрапетян якобы полу­чил из Багдада указание о дальнейшей работе. В этих указаниях говорит­ся, что дашнаки Хузистана должны: 1. Создать организацию дашнаков в Хузистане, 2. Проникнуть в Армянские комитеты по оказанию помощи в репатриации и церковные комитеты и поставить туда своих людей, 3. При составлении списков армян для репатриации в Арм. С С Р постараться вк­лючить в них своих людей. Одновременно вести пропаганду против репат­риации армян путем дезинформации о действительном положении в С С С Р , 4. Привлечь как можно больше армян на сторону англичан.

Наиболее прогрессивных работников из армян, пропагандирующих в интересах С С С Р , стремится изолировать путем применения угроз уволь­нением из "А И Н К "-а или действительным увольнением и изгнанием с территории "АИ Н К"-а. В свете этих указаний дашнакам удалось проникн­уть в Абаданский комитет, путем включения в него: 1. Трех своих пред­ставителей, 2. Подобрать группу дашнаков в количестве 32 человек, 3. П у ­тем фальсификации при выборах в Меджлис 15-го созыва представителя от армян Хузистана большинство голосов получил Вартан Исаев, хотя ос­новная масса голосовала за Романа Исаева. Приезжающ ие армяне из А ба­дана говорят, что почти все они голосовали за Романа Исаева, но избира­тельная комиссия, составленная из английских ставленников и дашнаков перед подсчетом голосов подменила бюллетени и большинство получил Вартан Исаев. Прогрессивные слои армянского населения, знающие о де­йствительном положении в Советском Союзе, дают отпор дашнакам и вс­ячески пытаются изолировать их от основной массы армян, путем агита­ции в пользу С С С Р .

М ы со своей стороны оказываем помощь Армянским комитетам в про­ведении ими работы против дашнаков, разоблачения их намерений и в проведении пропаганды в пользу С С С Р и за репатриацию армян в А С С Р .

Учитывая усиление деятельности дашнаков и их пропаганду против ре­патриации, поддерживаемую англичанами, считаем, что было бы целесоо­бразно репатриировать в А С С Р в текущем году хотя бы небольшую груп­пу армян, проживающих в Хузистане и тем самым наглядно показать, что армяне могут воспользоваться решением нашего Правительства и верн­уться в асСр.

N 3

148

П о мере дальнейшего изучения деятельности дашнаков в Хузистане, будем информировать.

Концул С С С Р в Ахвазе К.Новиков

Ֆ.326, ց. 1, գ. 183, թ. 1-2: Պատճեն: Մեքենագիր:

N 4ԵԳԻՊՏՈՍՈՒՄ Խ ՍՀՄ ՆԵՐԿԱՅԱՑՈՒՑՉՈՒԹՅԱՆ ԱՌԱՋԻՆ ՔԱՐՏՈՒՂԱՐ ՇՎԵԴՈՎԻ ԵՎ ՀԱՐԱՎՍԼԱՎԻԱՅԻ ՀԱՎԱՏԱՐՄԱՏԱՐ ՇԱ Խ ԻՆ ՊԱ ՇԻՉԻ

ՄԻՋԵՎ ԿԱՅԱՑԱՕ ԶՐՈՒՅՑԻ ԳՐԱՌՄԱՆ ՔԱՂՎԱՕՔԸ ԿԱՀԻՐԵՈՒՄ ՏԵՂԻ ՈՒՆԵՑԱՕ ՀՅԴ ԸՆԴՀԱՆՈՒՐ ԺՈՂՈՎԻ ՄԱՍԻՆ

10 նոյեմբերի 1947թ.Կահիրե

Затем Ш ахинпашич перешел на другую тему и рассказал мне, что неда­вно он был проинформирован одним прогрессивно настроенным лицом о том, что в Каире в октябре с.г. состоялся секретный международный конг­ресс партии Дашнаков. Этот конгресс якобы прошел под лозунгом необ­ходимости усиления активности дашнаков в международном масштабе с целью подготовки к взятию власти в Армении в свои руки. Организаторы конгресса, выдвинувшие подобный лозунг, исходили якобы из того, что в ближайшем будущем разразится война между Советским Сою зом и А м е­рикой, в результате которой Советский Сою з будет разбит, и дашнаки см­огут вернуться в Армению с помощью американцев. П о словам Шахинпа- шича тон на конгрессе задавали представители дашнакской организации Америки и приехавший из Германии бывший руководитель армянского фашистского военного соединения, сражавшегося в рядах гитлеровцев.

Предложение дашнаков Америки, по сведениям Шахинпашича, было встречено недоброжелательно руководителями дашнакской организации Египта, которые, однако, оказались на конгрессе в меньшинстве. В числе практических решений, принятых конгрессом, по словам Шахинпашича, главное место занимают решения, направленные на срыв репатриации ар­мян из Египта и других стран. Американские дашнаки якобы дошли до то­го, что предлагали в случае необходимости прибегнуть к террору против организаторов репатриации, советских представителей и членов местных комитетов репатриации.

М И Р О В О Й К О Н Г Р Е С С П А Р Т И И Д А Ш Н А К О В

В октябре месяце с.г. в Каире состоялся мировой конгресс партии даш­наков. Организаторы его приняли все возможные меры с тем, чтобы как решение конгресса, так и сам факт созыва этого конгресса были строго засекречены.

На конгрессе участвовали Симон Врацян (бывший премьер-министр, сейчас живущ ий в Америке), Дро Канаян (командир армянского национа­листического легиона, сражавшегося в фашистской армии, живущ ий в на­стоящее время в Германии в американской оккупационной зоне), Рубен- паша (из Сирии) и другие представители дашнаков из всех частей мира.

Во время работы конгресса в Каире циркулировали различные слухи по поводу принятых на нем решений. Все они сходились на том, что С и ­мон Врацян предложил конгрессу, чтобы партия Дашнаков заняла антисо­ветскую позицию и ориентировалась на Америку.

149

Как утверждают, в оппозицию к этому предложению стал Рубен Нава- сардян (из Каира), который высказался за проведение политики ожидания и нейтралитета.

Однако конгресс принял предложения Врацяна. Этот факт подтвержд­ается тем, что сразу же после конгресса выходящая в Каире газета дашна­ков "Хусапер", занимавшая до этого сдержанную и даже благоприятную позицию по отношению к репатриации, изменила резко свое поведение и начала вести энергичную атаку против репатриации.

Более того, она вновь начала публиковать свой старый антисоветский програмный лозунг "За свободную независимую и единую Армению".

Утверждают, что Симон Врацян и его сторонники обратились к дашнакам с призывом начать борьбу за независимую Армению.

Ֆ. 326, ց. 1, գ. 191, թ. 1-2: Պատճեն: Մեքենագիր:

N 5ԱՕԿՍ-Ի ՎԱՐՉՈՒԹՅԱՆ ԳՐՈՒԹՅՈՒՆԸ ՀԿԿ ԿԵՆՏԿՈՄԻ ՔԱՐՏՈՒՂԱՐ

Զ.ԳՐԻԳՈՐՅԱՆԻՆ ՀՅԴ ՄԱՄՈՒԼԻ ՄԻ ՇԱՐՔ ՀՐԱՊԱՐԱԿՈՒՄՆԵՐԻՄԱՍԻՆ

1949թ.Երևան

И з сообщений, опубликованных в заграничных армянских газетах и журналах, видно, что дашнаки в последнее время подготавливают общ ес­твенное мнение к вскрытию их тайного сотрудничества с реакционными кругами Турции. О б этом можно привести ряд фактов. Ярый враг Советс­кой власти Р.Дарбинян поместил в дашнакской газете "Айреник" статью, где он откровенно заявляет следующее: " Если национальные интересы требуют, то партия, имеющая чувство ответственности, должна перегово­рить с любым противником, даже таким, которые пьют кровь врага (он имел ввиду Турцию), чтобы прийти к окончательному взаимопониманию по вопросам совместного использования оружия" («Հայրենիք» օրաթերթ, 2-го июня 1948 года). 6-го февраля с.г. в городе Бостоне (СШ А), в отелье "Тюрин" молодые дашнаки организовали угощение в честь прибывшего из Константинополя в С Ш А председателя Роберта колледжа некоего Пло- йт Бляйка. И з дашнакских главарей на этом угощении присутствовали Р.Дрампян (редактор газеты "Айреник"), Джордж М артикян (председатель комиссии по помощи бездомных армян) и А.Таш ян (секретарь дашнакс­кой организации в Бостоне) (См. "Hairenik a weekly" 10 марта 1949г.).

Вышеназванный Плойт Бляйк, по сообщению корреспондента армянск­ой газеты "Пайкар" (орган рамкаваров) А.Н.Назара, выступая в американ­ской реакционной прессе ряд статьями, старался убедить общественное м­нение С Ш А , что Турция является надежной опорой на Ближнем Востоке против угрозы коммунизма, поэтому следует ей оказать всякую моральн­ую и материальную поддержку («Պայքար օրաթերթ», 5-го марта 1949 года).

Разоблачение дашнаков секретарем Ц К КП(б) Армении Григорием А р ­темьевичем Арутю няном на X IV партийном съезде, что дашнаки находя­тся на одном лагере с турками, под светом новых фактов, в загранице ста­новится вполне убедительным в армянских прогрессивных кругах.

** *

Еженедельная дашнакская газета "Hairenik a weekly", опубликованная на английском языке в Бостоне, перепечатала из армянской профашистс­кой газеты в Греции "Нор ор" провокацинное письмо "репатрианта" сле-

150

дующего содержания: Дорогой дядя ... вода и воздух в нашей Родине за­мечательны; все заграничные армяне хотят переселиться в Армению. Ты пишешь, что желаешь приехать в Армению, но раньше чем приехть в А р ­мению, я советую Вагана и Оника отправить к господину М инасу, чтобы они учились у него играть на пианино (на дашнаке), а после этого приез­жай. Я очень огорчен, что не учился играть на пианине (на дашнаке), их непременно отправь учиться, но следи, чтобы они хорошо учились! Ваш Арсен" ("Hairenik a w eekly”, 10.02.1949г.).

"Hairenik a weekly" напечатала также примечание "Нор ор" к данному письму, где говорится, что указанный в письме господин М инас не имеет пианино и не умеет играть на пианине: М инас является старым лидером дашнаков (с 40-летним стажем). Термин "дашнак" в армянском языке им ­еет два значения: пианино и член партии дашнакцутюн. Автор письма употребил во втором смысле и хотел шифровкой сказать, чтобы свои др­узья внимательно слушали советам дашнаков, т.е. не приехали в Армению.

В этом еженедельнике помещены и другие подобные провокационные письма "репатриантов". Напечатаны также провокационные выступления удравших отсюда "предателей".

** *

Проф[ессор] Арташ ес Абегян, человек с плохой репутацией своими низкими услугами фашистам, ныне услуживает англо-американским реак­ционным кругам; он наводнил дашнакские газеты и журналы своими ста­тьями "арменоведческого" содержания, в которых он фальсифицирует и с­торические факты, старается украшать жалкий период господства дашна­ков в Армении (1918-1920гг.). Чтобы показать жульничества проф. Абегя- на, приведем цитату из его статьи " The Armenian and their kulture", поме­щенной в еженедельнике "Hairenik a weekly": "Цивилизация армянского народа в новом периоде связана с процессом основания армянской респу­блики" (28 мая 1918г.). За два года был основан армянский университет. Более того, в 1918-1920гг., в Ереване, столице, ереванской долине, были основаны множество других научно-культурных учреждений: государств­енная библиотека со своей известной коллекцией эчмиадзинских рукопи­сей и т.д. К этому следует еще добавить создание театральной и музыкал­ьной жизни, литературы и искусства и другие культурные мероприятия. ("Hairenik a weekly", 10 февраля 1949г.) Заклятый враг Советской А рм е­нии проф. А.Абегян всячески старается основанные при Советской власти музеи, библиотеки и другие научно-культурные учреждения отнести в пе­риод дашнакского ада.

** *

В последнее время дашнаки часто стали провоцировать деятельность Эчмиадзинской конгрегации, в частности, католикоса Г.Чорекчяна. Чтобы представить метод новой провокационной кампании дашнаков против Эч- миадзина, можно привести следующий характерный факт: редакция "H a­irenik a weekly" в своей передовой статье, озаглавленной "Religions Furn" привела выдержку из журнала "Эчмиадзин" о том, что "Эчмиадзин" им ­еет достаточные материальные средства и находится в период своего рас­цвета и противопоставила цитату из письма Католикоса к одному из нача­льников епархии заграницей о том, что якобы Католикос поручает своему епархиальному начальнику заграницей купить и послать в Эчмиадзин "ма­ленькие и большие блюдечки, чашечки, чайные тарелки, разноцветные нитки-моточки" и т.д. ("Hairenik a weekly", 7-го октября 1948г.).

Чтобы передать своим провокациям больше эффекта, дашнаки стали рыться в историю и обсуждать вопрос о смерти Католикоса Хорена М у-

151

радбекяна: они снова стали утверждать, что якобы Католикос умер не сво­ей естественной смертью, а задушен коммунистани.

Дашнаки сильно разозлились за интервью Католикоса Чорекчяна, дан­ной корреспонденту Армтага, которое печатают прогрессивные армянские газеты и журналы заграницей. В этом интервью имеется абзац непосредс­твенно касающийся дашнаков: в интервью говорится, что заграницей име­ются недостойные люди, носящие имя армян, которые злобно настроены против родины и организуют всякие махинации против нее. Чорекчян предупреждает своих верующих быть бдительным и не попасть в ловуш­ку подобных людей. В связи с этим интервью лидер дашнаков Врацян на­писал открытое письмо к Католикосу Чорекчяну, напечатаное в газете "Усабер" (в Каире, Египте).

** *

Прогрессивные армянские круги заграницей смело разоблачают деяте­льность Дро в Америке. О ни уделяют особенно большое внимание на ин ­тервью Дро, данное корреспонденту газеты "Таймс", опубликованное в Лос-Анжелесе. (9.12.1948г.). В интервью говорится, что якобы сбежавшее из Америки дашнакское правительство находится в Египте и намерено об­ратиться в О О Н и просить об освобождении Армении (см. "Аспарез" от 14.12.1948г., "Айреник" от 23.12.1948г. и др.). Интересно. что в армянских дашнакских газетах даны опровержение интервью Дро, что якобы коррес­пондент "Таймс" не точно передал мысли Дро и якобы Дро сказал, что в Каире находится не сбежавшее правительство, а он сам приехал из К а ­ира. Причем, это опровержение помещено не в английской газете "Та­ймс", где напечатано интервью, а в дашнакских газетах.

Прогрессивная армянская печать систематически разоблачает и другие выступления Дро, которые печатаются в дашнакской прессе (почти все выступления Дро были напечатаны в "Hairenik a weekly"). Против Дро си­льно разоблачающие статьи печатаются в газетах, которые издаются в Ал­еппо на армянском языке. Хотелось привести краткое содержание одной статьи неизвестного автора, систематически выступившего в газете под псевдонимом "Деркомс". Статья озаглавлена "Еще немножко денег"! В ст­атье говорится следующее (приводим краткое содержание): "В нашем со­седнем турецком селе существовал обычай ловить в лесу медвеженка, об­учить его плясать под музыку и крутить вокруг цепи, водить по селам, по­казывать пляску медвеженка и собирать деньги. Такой метод ныне выбра­ли и дашнаки, но с той разницей, что медвеженка заменили человеком-во- енноначальником Дро, без армии. В конце статьи автор делает заключе­ние, что дашнаки большие мастера по собиранию денег ("Епрат", 7 марта).

** *

Вражская пресса ведет провокационную кампанию также против со­ветского арменоведения. Основной темной дашнакской провокации явл­яется наша критика идеализации прошлой истории армянского народа, нашедшее место в работах некоторых наших ученых. Дашнаки распросра- няют провокации, что якобы у нас запрещено заниматься историей и ли­тературой древней и средневековой Армении, освобождены от работы оп­ытные специалисты и т.п.

В передовой статье от 7.10.1948 года редакция дашнакского еженедель­ника "Hairenik a weekly" заявляет, что якобы "говорить о Вартане Мами- коняне, Давид-беке и Сасунци Давиде (большевики) считают контррево­люцией ".

В этой же газете помещены провокационные нападки на секретаря Ц К

152

КП(б) Армении тов. Григоряна З.Т. о том, что якобы он был первым, кото­рый выдвинул перед М осквой вопрос о необходимости критики концеп­ции золотого века в Армении в V веке. К сожелению, армянские прогрес­сивные круги не совсем хорошо ориентированы по данному вопросу и по­этому до сих пор не дан отпор противникам.

Исходя из вышеуказанного, А О К С намерен, против дашнакских клеве­тников, подготовить статьи на следуюшие темы: 1. Против клеветы и лжи дашнакской прессы (по поводу провокации дашнаков в деле оценки сове­тским армяноведением культурного наследия армянского народа), 2. Зако­номерность развития армянского языка в Армянской С С Р и естественно­сть употребления новых терминов, 3. Террористическая деятельность даш­наков в армянских колониях (организованные дашнаками погромы в К аи­ре, ранение учителя в Сирии, нападение на епархиальный совет в Бейруте и т.д.) и борьба прогрессивных армянских кругов против дашнаков, 4. П о ­дготовка дашнаками почвы в общественном мнении об их открытом сот­рудничестве с реакционными кругами Турции, 5. Разоблачение провокац­ии дашнаков об условиях ж изни репатриантов (написать серию статей), 6. Разоблачение жульничества дашнака проф. Арташ еса Абегяна по поводу его статьи "The Armenian and their culture", в связи с перенесением осно­ванные в советский период научно-культурных учреждений в период даш- накского правления, 7. Политика советского правительства по отношению к религии (по поводу провокационного выступления начальника епархии Алеппо епископа Зареха), 8. Ж ертва предательства дашнаков (по поводу ареста Вардауша Тат в Италии), 9. Рецензии на книгу Вильяма Сарояна "Человеческая комедия", 10. Рецензия на книгу Константина Заряна "К о­рабль на горе", 11. Резенция на книгу Ситала (в связи провокационным выступлением дашнака Врацяна).

Сообщая Вам об этом, прошу Вашего указания.

П Р Е Д С Е Д А Т Е Л Ь П Р А В Л ЕН И Я А О К С Г.Арутю нян

Ֆ. 709, ց. 1, գ. 87, թ. 5-12: Պատճեն: Մեքենագիր:

N 6ՔԱՂՎԱԾՔ ԻՐԱՆՈՒՄ Խ ՍՀՄ ԴԵՍՊԱՆՈՒԹՅԱՆ

ԿԱԶՄԱԾ ՏԵՂԵԿԱՆՔԻՑ ՀԱՅ ՀԱՄԱՅՆՔԻ ՄԱՍԻՆ

17 հոկտեմբերի 1955թ.Երևան

Политические организации ...В настоящее время в Иране нет прогрессивных армянских органи­

заций...Единственная политическая (если можно так выразиться) организация,

которая в настоящее время открыто действует среди армян в Иране - это организация контрреволюционной партии "Дашнакцутюн". В Тегеране имеется Ц К дашнаков Ирана, который имеет свои филиалы в Тавризе, А б ­адане, Исфагане и других городах. Число дашнаков в Иране, в том числе членов молодежной организации "Арарат", не превышает 800 человек.

Главарем иранских дашнаков в настоящее время является доктор А рта­ш ес Бабалян, выходец из Советского Союза, кадровый дашнак и актив­ный враг С С С Р . Самая крупная организация находится в Тегеране. Теге­ранский комитет дашнаков возглавляется Сергеем Котанджяном. Следует особо отметить то, что как в Тегеране, так и в других указанных выше го­родах, руководство армянскими церковными, благотворительными и куль­турными организациями захватили дашнаки, которые задают тон в работе

153

этих общественных организаций и всячески стремятся направить их деят­ельность в антисоветское и антидемократическое русло. После прихода к власти Захеди дашнаки развернули борьбу против демократических и пр­огрессивных сил армянского населения путем запугивания, избиений и убийств активных членов Народной партии Ирана. В сентябре с.г. по дон­осу дашнаков иранской тайной полицией в Тегеране был арестован круп­ный купец Бадалян Гурген, который известен своими прогрессивными вз­глядами. Бадалян постоянно торгует с нашим Торговым представительст­вом. Полиция предъявила Бадаляну вздорное обвинение в "тайной связи" с Советским посольством. Однако высшие чины полиции, получив 20.000 туман взятки от Бадаляна, прекратили дело и освободили его из-под аре­ста.

Ц К дашнаков Ирана издает в Тегеране ежедневную газету "Алик", ко­торая постоянно проводит угодную иранской реакции политику и наглую антисоветскую пропаганду. "Алик" является единственной издающейся в Иране на армянском языке газетой, тираж ее составляет 5.000 экземпля­ров.

В Тегеране имеется т.н. "Армянский клуб", который в основном содер­жится за счет ассигнований крупных богачей Исаева Романа, Калантаряна Акопа и других и посещается состоятельными армянами. В клубе ежедне­вно происходят азартные игры, пьянки в ресторане, и очень редко теат­ральные представления.

Армянское население в Иране в меджлисе представлено двумя депута­тами: от армян, проживающих на севере страны, депутатом является кр­упный богач Будагян Арам (находится под влиянием дашнаков); и от арм­ян, проживающих на юге страны, - Зохрабян Ваграм (придерживается бо­лее независимых позиций).

И .О . Зав. Консульским ОтделомПосольства С С С Р в Иране Г.Агаян

Ֆ. 326, д. 1, գ. 240, թ. 2-4: Բնագիր: Մեքենագիր:

N 7ՀԽ ՍՀ ԱԳՆ Ա.ՔՈՉԻՆՅԱՆԻՆ ՈՒՂԱՐԿԱԾ Խ ՍՀՄ ԱԳՆ ՀՅՈՒՊԱՏՈՍԱԿԱՆ

ՎԱՐՉՈՒԹՅԱՆ Պ ԵՏ Ի ՏԵՂԱԿԱԼ Գ.ՈԵԶԱՆՈՎԻՑ ՏԵՂԵԿԱՆՔԻ* ՔԱՂՎԱԾՔԸ ՀՈՒՆԱՍՏԱՆՈՒՄ ՀՅԴ ԳՈՐԾՈՒՆԵՈՒԹՅԱՆ ՄԱՍԻՆ

1 հոկտեմբերի 1958թ.Մոսկվա

Антисоветская организация "Дашнакцутюн" в Греции насчитывает до3 тыс. членов и сочувствующих. Основной же костяк этой организации составляет примерно 300 человек. Руководящим органом дашнаков являе­тся Центральный комитет, во главе которого стоит связанный с американ­цами Танельян Танель, 50 лет, служащий. Его заместителем (а фактически руководителем) является Петросян Кринош. Организация делится на 3 ко­митета (Афинский, П ирейский и Салоникский), во главе которых соответ­ственно стоят Дернерсесьян Михрон, Манулян Ервант и Колфоян Рубен.

Дашнаки имеют свой печатный орган "Азат-Ор". Редактор - Есеян Осн- ек. Организация дашнаков располагает большими суммами денег, поддер­живает широкие связи с дашнаками других стран и особенно с Америкой.

* Տեղեկանքի հեղինակն անհայտ է -Ա.Բ.:

154

К организации дашнаков примыкают более мелкие спортивные органи­зации, объединения в т.н. "Всеобщий армянский спортивный союз", возг­лавляемый Саркисяном Падрик.

Прогрессивная организация "Арарат"(Бывш. "Рамкавар")

В связи с запрещением греческими властями существования каких-ли­бо организаций левого направления, партия " Рамкавар" была распущена. Н а ее основе прогрессивная часть армянской колонии создала спортивн­ую организацию " Арарат". В настоящее время " Арарат" охватывает при­мерно 5-6 тыс. армян, выпускает газету "Ергир" (один раз в неделю), в ко­торой пропагандирует жизнь армян в Советской Армении и ведет полеми­ку с дашнаками. Во главе "Арарат" стоит Совет из 80 человек. Президен­том Совета является Петросян Аракел, 80 лет. Члены Президиума Совета - Сапричьян Эдварт, Каладжян Погос, Аселесьян Егья, Аракелян Агои и Ха- чикян Хайк. "Арарат"- слабая организация, собрания происходят редко, материальные возможности ее весьма ограничены.

Борьба между дашнаками и "Араратом" за церковь

После смерти армянсоко архиепископа в Греции Мазлумяна по реко­мендации Всеармянского котоликоса Советской Армении в 1955 г. был назначен новый глава армянской церкви в Греции архиепископ Газарьян Исаак. С момента назначения Газарьяна на этот пост между прогрессивн­ыми армянами и дашнаками велась усиленная борьба. Дашнаки всеми си­лами стремились изгнать Газарьяна из Греции, выставляя его ставленни­ком коммунистов и назначить своего представителя. Путем фальсифика­ции выборов в марте 1958 года дашнакам удалось провести своего став­ленника Айвозяна Сагак, а Газарьяна изгнать из Греции. В настоящее вре­мя все ключевые позиции в армянской колонии принадлежат дашнакам.

Ֆ. 326, ց. 1, գ. 258, թ. 1-4: Պատճեն: Մեքենագիր:

N 8ՔԱՂՎԱԾՔ ԻՐԱՔՈՒՄ Խ ՍՀՄ ԴԵՍՊԱՆԻ ԵՎ ՀԱՅԿԱԿԱՆ ՀԱՄԱՅՆՔԻ

ԱՆԴԱՄՆԵՐԻ ՄԻՋԵՎ ԿԱՅԱՑԱԾ ԶՐՈՒՅՑԻ ԳՐԱՌՈՒՄԻՑ ՀԱՅ ՀԱՄԱՅՆՔԻ ԵՎ ՀՅԴ-Ի ՀԱՐԱԲԵՐՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ՄԱՍԻՆ

31 հոկտեմբերի 1958թ.Բաղդադ

Принял членов Армянского Комитета в составе: М .Сетрагяна (предсе­датель), К.Мелконяна, О.Испирьяна, Г.Чаркитяна, М.Искандеряна, Дж.Ка- приеляна и Х.Касканяна.

В начале беседы председатель Комитета Сетракян рассказал о деятель­ности Армянского Комитета за последнее время. П о его словам, тот факт, что иракские власти до сих пор не предоставили своего официального разрешения на создание Всеармянского Благотворительного Общества, под именем которого будет проводить свою работу Комитет, существенно затрудняет его работу. Наличие комендантского часа лишает возможности проводить собрания. Отрицательно сказывается отсуствие своих клубов и газеты. Тем не менее за последние 3 месяца были достигнуты определен­ные успехи в борьбе против враждебной пропаганды дашнаков. П о пред­ложению Армянского Комитета иракские власти с конца августа приоста­новили издание и распространение печатного органа дашнаков "Колма-

155

рд". Хотя еще не удалось получить от М инистерства внутренних дел под­тверждения об окончательном запрещении этой газеты. Сторонники К о ­митета и члены "Организации демократической молодежи" проводят сре­ди армянского населения широкую разъяснительную работу об антикомм­унистической деятельности дашнаков.

Однако, в целом, деятельность Комитета и организации затрудняется тем обстоятельством, что дашнаки захватили в свои руки все руководя­щие органы Армянской общины. В результате фальсификации выборов, состоявшихся 5 месяцев назад, при поддержке правительства Н ури Саида, представители дашнаков были выбраны в так называемый "Малый Парла­мент" армянской общины, состоящий из 28 членов, включая 3 религиоз­ных представителей. И з своего состава "Парламент" избрал руководящий Комитет (7 человек). Проведение и результаты этих выборов были насто­лько подтасованы, что они не были признаны даже правительством старо­го режима. Однако через своих друзей в М инистерстве внутренних дел и при покровительстве прежнего министра юстиции дашнаки добились то­го, что дело было предано забвению. Избранные органы, по сути дела яв­ляющиеся органами дашнаков, предприняли неудачную попытку порвать с патриархом Армянской церкви и присоединиться к армянской церкви Ливана. О ни всячески мешали поездке армянского епископа в Советскую Армению. В частности, епископу угрожали отказом получить въездную визу в Ирак и т.д.

После иракской революции 14 июля с.г. Армянский Комитет направил в М инистерство нацианального руководства Устав Всеармянского Благот- воротельного Общества. Кроме этого, Организация Демократической М о ­лодежи направил петицию, в которой предлагается: 1. Официальное согла­сие иракских властей на создание Всеармянского Благотворительного об­щества, 2. Разрешить организовать и открыть Клуб Армянского Комитета,3. Предоставление права на издание своей газеты, 4. Запретить газету да­шнаков " Колмард", 5. Закрыть два клуба дашнаков.

В петиции отмечался также незаконный характер последних выборов и выдвигалось предложение о проведении новых выборов. Проведение вы­боров должно предшествовать образование на 1 год Временного Комите­та, члены которого будут назначены армянским епископом...

Посол С С С Р вИракской Республике Г.Зайцев

Ֆ. 326, д. 1, գ. 260, թ. 1-2: Պատճեն: Մեքենագիր:

N 9ՔԱՂՎԱԾՔ ԻՐԱՆՈՒՄ ԽԱՀՄ ԴԵՍՊԱՆՈՒԹՅԱՆ ՏԵՂԵԿԱՆՔԻՑ ՀՅԴ ԳՈՐԾՈՒՆԵՈՒԹՅԱՆ ՄԱՍԻՆ

3 հուլիսի 1964թ. Թեհրան

... Армянская колония согласно конституции Ирана пользуется автоно­мными правами и на основании этого имеет двух депутатов в иранском меджлисе. Вся армянская колония разделана на две избирательных округа- северный и южный. Депутатов в Меджлисе от северных армян избран Феликс Агаян, который представляет интересы армян крупных торговцев, близок к шахскому двору, лишен элементарных патриотических чувств по отношению к Армянской С С Р . Депутатом в меджлисе от южных армян избран Севак Сагинян, около 40 лет, один из главарей местной дашнакс-

156

кой организации, руководитель дашнакской разведки. Кандидатуры Агая- на и Сагиняна навязываются армянскому народу; путем угроз и запугива­ния дашнакские главари заставляют армян голосовать за них. Среди армя­нской колонии Агаян и Сагинян авторитетом не пользуются, а в меджлисе никакой роли не играют, присутствуют на заседаниях формально.

Единственной политической армянской организацией в стране являе­тся мелкобуржуазная, антисоветская, националистическая организация "Дашнакцутюн", которая насчитывает в своих рядах около 1300 человек. Указанная организация пользуется а армянской колонии монопольными правами, направляет общественную и политическую жизнь армянской об­щины. Активной деятельности дашнакской организации способствует су­ществующий в стране монархический и реакционный режим. Организа­ция полностью связала свою судьбу с политикой Н А Т О и С Е Н Т О , финан­сируется американским посольством и эта связь осуществляется через со­трудника американского посольства Казаряна Завена, являющегося аген­том ФБР. Главари организации полностью передали себя в руки разведок империалистических государств, главным образом С Ш А . Руководящим ор­ганом дашнакской организации является Центральный Комитет в составе 7 человек, который избирается на ежегодной конференции представите­лями 5 городских и 5 районных комитетов (Тавризский, Исфаганский, Ре- штский, Абаданский и др.). В целях подготовки кадров, дашнакская орга­низация включает в себя молодежный дашнакский союз "Арарат", число членов которого насчитывает свыше 300 человек. Дашнакская организа­ция Ирана издает ежедневную газету "Алик" тиражом около 4000 экземп­ляров. Редактором этой газеты является Багдик-Минасян - фанатичный да­шнак, питающий ненависть к Советскому Союзу, является агентом разве­дорганов С Ш А . На страницах газеты ведется разнузданная антисоветская пропаганда. Среди Армянской колонии авторитетом не пользуется и на­род назвал ее "мертвой" газетой. Деятельность самой дашнакской органи­зации Ирана направляется высшим органом дашнакской партии "Загран- бюро", которое находится в г. Бейруте. Члены "Загранбюро" поддержива­ют тесную связь с разведорганами С Ш А и других стран, по указанию ко­торых проводят антисоветскую подрывную работу против С С С Р .

В октябре-ноябре 1963г. в Бейруте проходил 18-й вседашнакский съезд, на котором присутствовали дашнаки-делегаты из различных капиталисти­ческих стран, в том числе из Ирана: Грайр М арухян (бывш. председатель Ц К дашнаков Ирана), Самсон Степанян (член ЦК), Багдик М инасян (реда­ктор дашнакской газеты "Алик", издаваемой в Иране) и др. 18-й вседаш­накский съезд признал работу дашнакской организации Ирана удовлетво­рительной и особо подчеркнул ее активную антисоветскую деятельность. В связи с этим в состав вновь избранного съездом Загранбюро вошел пре­дставитель от иранских дашнаков Грайр Марухян. Избрание Грайра Мар- ухяна в состав Загранбюро свидетельствует о том, какое большое место уделяется организации Ирана в проведении антисоветской и подрывной работы против С С С Р . 18-й вседашнакский съезд принял ряд решений, направленных на усиление подрывной работы против С С С Р и стран со­циалистического лагеря. Съезд дал указание всем дашнакским организа­циям: 1. Использовать репатриацию зарубежных армян и туристические поездки в С С С Р для засылки в Советский Сою з своей агентуры, для веде­ния антисоветской пропаганды и сбора сведений, 2. Усилить антисоветск­ую пропаганду на страницах дашнакских газет, используя при этом време­нные затруднения и недовольство репатриантов, проживающих в Арм янс­кой С С Р , 3. Открыто не выступать против репатриации с тем, чтобы не потерять свое влияние в армянских колониях, однако использовать ошиб­ки и недостатки, возможно, допускаемые представителями Армянской

157

С С Р по вопросу репатриации, для дискредитации самой идеи этого меро­приятия. Путем угроз и запугивания, с помощью подкупа и демагогиче­ских обещаний отговаривать армян репатриироваться с Советский Союз,4. С 1964г. проводить активную кампанию в Армянских колониях зарубе- жом по подготовке обращения в О О Н и к главам великих держав по воп­росу об исконных армянских землях, захваченных Турцией; требовать возвращения этих земель к Армении с одновременным выходом Арм янс­кой С С Р из состава Советского Сою за "для создания свободной, незави­симой и объединенной Армении"; в случае отказа некоторых государств поддержать дашнаков в этом вопросе, совершать террористические акты против глав этих стран и их представителей заграницей, в первую очередь Советского Союза*

Во исполнение решений 18-го дашнакского съезда в марте с. г. дашнак- ская организация Ирана провела 27-ую конференцию, на которой присут­ствовало 36 делегатов с решающим голосом и 7 - с совещательным. К он ­ференция избрала новый состав ЦК, куда вошли: Таджат Погосян (предсе­датель ЦК), Аракел Саркисян, Грайр Мартиросян, Сим он Аветисян, Сурен Аванесян, Ю рик Автандилян и Ж ирайр Саркисян. Вновь избранный сос­тав Ц К состоит из крайне антисоветски настроенных лиц, питающих лич­ную злобу против С С С Р . С первого же дня своего избрания новый Ц К приступил к осуществлению директив Загранбюро. О н начал разнуздан­ную антисоветскую пропаганду на страницах газеты "Алик", призывая своих членов и молодежь выступить в поддержку решений 18 съезда" в целях освобождения Армении и создания свободной, независимой Арм я­нской Республики".

Дашнакская организация Ирана начала проводить активную кампанию против репатриации иранских армян в Советскую Армению. В этих целях некоторые дашнакские главари, разъезжая по армянским селам Исфаган- ской провинции, агитировали крестьян отказаться от репатриации в А р м ­янскую С С Р , обещая благоустроить села и т.п. П ри этом применялись подкуп и угрозы. В целях компрометации самой идеи репатриации зарубе­жных армян на родину дашнакские главари ш ироко используют письма некоторых репатриантов из Ирана, выехавших в 1962-63гг. в Армянскую С С Р , которые по тем или иным причинам испытывают временные мате­риальные затруднения. Одновременно с этим главарям дашнакской орга­низации предпринимались попытки направить в Советский Союз, глав­ным образом в Армянскую С С Р , своих членов в целях сбора тенденциоз­ной информации об условиях жизни в С С С Р и т.п. Так, например, в ко­нце 1963 года в Армянскую С С Р в качестве туристки выехала руководи­тельница дашнакского женского союза М уратханян Араксия, которая во время пребывания в г. Ереван занималась продашнакской пропагандой, а также контрабандой. Араксия М уратханян была разоблачена обществен­ностью Советской Армении, в газете "Советская Армения" был напечатан фельетон, озаглавленный "Турист-торгаш".

19 июня с.г. дашнакской организацией Ирана под видом "ежегодного праздника в честь газеты "Алик" в районе Ванака было организовано сбо­рище, основная цель которого состояла в том, чтобы привлечь на свою сторону широкие слои армянской колонии, особенно в вопросе подготов­ления обращения в О О Н относительно армянских земель в Турции. Вместе с тем дашнакские главари пытались использовать это сборище для

По им ею щ имся в П осольстве данным, вопрос арм янских земель в Турции подни­м ается даш накской партией по указанию ам ериканцев, которы е видят в этом одно из средств для ухудш ения советско-турецких отнош ений. - Ծանոթ. փաստաթղթի հեղինակինն է -Ա.Բ.:

158

проведения разнузданной антисоветской пропаганды. Однако антисоветс­кие выступления дашнакских главарей были встречены большинством пр­исутствую щ их армян с возмущением и в результате возникла ссора, кото­рая переросла в драку. Дашнакские главари, видя свое поражение, выну­ждены были сократить до минимума свои выступления и закрыть это сбо­рище. Следует также отметить, что на "празднике" присутствовали в ос­новном лишь члены дашнакской организации, скауты и лица, сочувствую­щие дашнакам (в общей сложности 3500 из общего количества 4000 при­сутствующих).

Активная антисоветская и подрывная работа дашнакской организации против С С С Р усилила разногласия и распри, существующие между даш- накскими главарями. Некоторая часть дашнакских главарей не одобряет настоящую линию Загранбюро и выступает против усиления антисоветс­кой работы. В эту группировку входят так называемые "умеренные даш­наки", которые считают, что Советская Армения должна находиться в сос­таве С С С Р , однако ей должны быть возвращены земли, захваченные ту­рками. Усилились разногласия также между старыми и молодыми дашна­ками. Последние заявляют, что старые дашнаки не могут руководить орга­низацией и должны передать партийные должности молодым. Основная цель всех этих разногласий - эта борьба за места в руководящих органах организации с целью использования их для личного обогащения, махина­ций, завоевания авторитета среди своих членов и т.п.

Следует отметить, что дашнакская организация Ирана авторитетом в армянской колонии не пользуется, ее главари скомпрометировали себя перед лицом армянской общественности как предателя интересов зарубе­жных армян, превратившийся в наемных агентов в руках империалисти­ческих держав. Предательской деятельности дашнаков дается все возрас­тающий отпор со стороны прогрессивных сил армянской колонии.

Как известно, основным органом общественной и культурной жизни армянской колонии является Епархиальный Совет в составе 11 человек, который избирается ежегодно представителями Церковно-Приходского Собрания. П о своему историческому расселению армянская колония раз­делана на три епархии: Тегеранская, Азербайджанская или Тавризская и Исфагано-Индийская. Во главе каждой епархии избирается начальник или же предводитель. Иранские епархии в прошлом тесно связаны были с пе- рвопрестолом армянской церкви, Эчмиадзинским католикосом в Арм янс­кой С С Р . В результате проведенной подрывной работы дашнакские глава­ри Ирана с помощью разведок С Ш А и Ирана в 1952-53гг. оторвали указа­нные епархии от Эчмиадзина, присоединив их к Киликийскому католико­су в Бейруте, тем самым вывели армянские епархии из под влияния Эчм- иадзинского католикосата. Для руководства этими епархиями в 1960-61 го­дах в Иран были направлены из Бейрута предводители, которые являются дашнакскими ставленниками и защищают интересы последних. В настоя­щее время предводителем Тегеранской епархии является архиепископ Тер-Артак М анукян, Тавризской-архимандрит Тер-Вартан Темирчян и Ис- фаганской- архимандрит Тер-Арсен Бахтыкян. В результате переговоров между католикосом всех армян Вазгеном I и Киликийским католикосом Хореном, имевшим место в конце 1963 года, состоялось примирение двух армянских церквей и тем самым был положен конец расколу, который в течение ряда лет использовался лакеями империалистических разведок да­ш накскими главарями для проведения антисоветской пропаганды и изоля­ции армянских колоний заграницей от своей родины Советской Армении.

Возросший авторитет Советского Союза, успехи и достижения Советс­кой Армении являются источником усиления патриотического движения в армянской колонии. Свидетельством этому является тот факт, что на про­

159

исходивших в июне-июле с.г. выборах Епархиального Совета выявилась группа прогрессивных и нейтральных армян, которая вступила в борьбу с дашнакскими главарями, добившись согласия о включении в состав Сове­та своих представителей. Дашнакская организация Ирана в настоящее вр­емя сильно обеспокоена этим обстоятельством, так как появилась сила, которая в будущем может нанести соответствующий удар по ее безраз­дельному господству.

Большую роль в деле организации борьбы против дашнаков и усиления патриотического движения в армянской колонии играет созданный в 1961 году "Сою з армянских писателей Ирана", объединяющий свыше 30 писа­телей, поэтов и журналистов. В результате проведения соответствующей работы прогрессивным и нейтральным писателям удалось захватить в св­ои руки правление этого Сою за и по мере возможности этот орган разоб­лачает предательскую деятельность дашнак ских главарей. П о инициативе руководства Сою за в течение 1963 и 1964гг. в Армянском национальном клубе были организованы выступления ряда зарубежных армянских дея­телей культуры и науки, побывавших в Армянской С С Р в качестве тури­стов и гостей. Указанные лица в своих выступлениях рассказывали о тех успехах и достижениях, которых добилась Армянская С С Р за годы уста­новления советской власти, они делились своими впечатлениями о родине и описывали какими благами пользуются возвратившиеся из-за рубежа армяне-репатрианты. Все это сыграло большую роль в деле воодушевле­ния армянской колонии, в ее патриотическом движении и разоблачении клеветнических измышлений дашнакских главарей в отношении советс­кой действительности.

Атташе Посольства С С С Р в Иране А.Кую мчян

Ֆ. 875, д. 1, գ. 5, թ. 1-8: Պատճեն: Մեքենագիր:

N 10ՖՐԱՆՍԻԱՅՈՒՄ Խ ՍՀՄ ԴԵՍՊԱՆՈՒԹՅԱՆ ԱՈԱՋԻՆ ՔԱՐՏՈՒՂԱՐ Լ.ՄԱՆԱՍԵՐՅԱՆԻ ԵՎ ՀՅԴ ԱՐԵՎՄՏԱԵՎՐՈՊԱԿԱՆ ԲՅՈՒՐՈՅԻ

ՂԵԿԱՎԱՐ ՀՐԱՆՏ ՍԱՄՈՒԵԼՅԱՆԻ ԶՐՈՒՅՑԻ ԳՐԱՈՈՒՄԸ

25 օգոստոսի 1965թ.Փարիզ

4 августа по инициативе одного из руководителей прогрессивной орга­низации - Культурного союза французских армян члена Ф К П М .М авьяна имел встречу с Г.Самуэляном. Во время отдельной беседы т. Мавьян моти­вировал целесообразность такой встречи следующими соображениями.

За последние годы в дашнакской организации во Франции появились настроения в пользу отказа от антисоветской ориентации и на определен­ное сотрудничество с прогрессивными организациями. Такие настроения сильны среди примыкающих к дашнакам деятелей культуры, для которых сейчас очевидны успехи Советской Армении в экономической и культур­ной областях. С ними вынуждена считаться и часть лидеров дашнакской партии, что отразилось на направлении газеты "Арач", фактически являю­щейся главным дашнакским органом в Западной Европе. Газета "Арач", сказал т. Мавьян, уже давно прекратила печатание антисоветских мате­риалов, и сейчас она является газетой скорее антитурецкой , чем антисо­ветской. Издательница этой газеты г-жа Арпик Мисакян, по имеющимся сведениям, дружестженно настроена в отношении Советской Армении и старается более или менее регулярно публиковать на страницах газеты

160

объективную информацию о жизни в Армянской С С Р . Появляющиеся в газете время от времени статьи антисоветского характера печатаются под давлением реакционного крыла дашнакских лидеров. М ож но считать, что в настоящее время внутри руководства дашнакской партии во Франции, продолжал т. Мавьян, существует два течения: одно реакционное, лидером которого является Чибукчян (переехал во Францию из Бейрута) и другое - либеральное, представители которого готовы в определенной степени со­трудничать на патриотической основе с армянскими прогрессивными ор­ганизациями. К этому течению, помимо упомянутой А.М исакян, в послед­нее время примкнул и Грант Самуэлян. Это особенно важно, подчеркнул т. Мавьян, ибо Грант Самуэлян является одним из влиятельнейших лиде­ров дашнакской партии, возглавляет западно-европейское бюро этой пар­тии и входит в состав центрального комитета дашнаков, осуществляющего руководство всеми дашнакскими организациями, существующими за ру­бежом. Такой эволюции дашнаков во Ф ранции способствовали, как отме­тил т. Мавьян, и политические условия, существующие ныне во Франции, а именно, развитие советско-французских отношений, рост симпатии к С С С Р среди французского населения. Следует иметь также в виду, что во французском плане дашнаки примыкают к социалистической партии- С Ф И О , что также накладывает определенный отпечаток на линию их по­ведения. Армянский культурный союз, сказал т. Мавьян, стремится сейчас по согласованию с французскими друзьями использовать сложившуюся обстановку в дашнакской партии во Франции в целях укрепления своих позиций среди местного армянского населения (всего во Франции прож и­вает до 150 тысяч лиц армянского происхождения) и усиления дружеств­енных настроений в отношении Советского Союза. П оэтому Армянский культурный союз стремится усилить личные и деловые контакты с отдель­ными дашнаками, в том числе и лидерами, для ослабления влияния реак­ционных антисоветских элементов. Такая тактика уже дала свои результа­ты. В частности, дашнаки во Ф ранции прекратили открытую пропаганду и борьбу против прогрессивных армянских организаций. Более того, несмо­тря на недовольство реакционного крыла дашнаков, либеральная их гру­ппа пошла на то, чтобы совместно с прогрессивными организациями от­метить 50-летие со дня резни армян в Турции. Во время церемоний, по­священных этой годовщине, подчеркнул т. Мавьян, дашнаки вели себя лойяльно и не допустили каких либо антисоветских выпадов. Мавьян и другие руковоители Армянского культурного союза поэтому считают, что встреча Г.Самуэляна с представителем Посольства С С С Р могла бы иметь положителное значение с точки зрения дальнейшего ослабления влияния реакционных элементов в дашнакской партии и оказания поддержки тем дашнакам, которые готовы на сотрудничество с прогрессивными органи­зациями.

Во время встречи со мной Грант Самуэлян заявил следующее. О снов­ной целью дашнакской партии в настоящее время является борьба за то, чтобы предохранить от ассимиляции зарубежных армян- беженцев из Турции, разбросанных по разным странам и сохранить их националный облик. Дашнакская партия является, по утверждению Г.Самуэляна, "наци­ональной патриотической" партией и ее идеалом является создание абъе- диненной Армении, ядром которой должна стать Советсакя Армения. И с­ходя из "национальных интересов армянского народа дашнаки считают важным сохранить зарубежных армян армянами, привязанными к А рм е­нии". На мой вопрос, означает ли высказывание о будущей "объедине­нной Армении", что дашнаки решили продолжить борьбу против Совет­ской Армении, Самуэлян ответил, что он имеет в виду, что "объединенная Армения является лишь идеалом", но что дашнаки реалисты и не считают

161

возможным вести борьбу против существующего в Армении строя. Даш ­наки ведут свою работу, подчеркнул он, лишь в зарубежных армянских колониях, ставя своей основной задачей "прививать армянам патриоти­ческие чувства к Армении независимо от того, какой сушествует в А рм е­нии общественно- политический строй". Для дашнаков главное, продол­жал Самуэлян, это не общественно-политический строй, а интересы армя­нской нации. Сказал ему, что любой армянин, независимо от того, каких он придерживается политических взглядов, если он действительно являе­тся патриотом, не может не видеть, что именно благодаря советскому со­циалистическому строю армянский народ достиг невиданного за свою м н­оговековую историю расцвета своей экономики и культуры. Всему миру известно, подчеркнул я, что все угнетенные в прошлом народы добились в С С С Р огромных успехов в своем развитии, а что касается Армении, то на месте отсталой и разоренной страны сейчас существует передовая соци­алистическая республика с высокоразвитой промышленностью и культу­рой. М ы, будучи коммунистами, законно гордимся этими успехами лени­нской национальной политики. Самуэлян ответил, что ему известны успе­хи, достигнутые Советской Арменией, и он как и другие "настоящие даш- накцаканы", радуется этим успехам. О б этом можно судить, продолжал он, по дашнакской печати, отражающей современную жизнь Советской Армении. Дашнакская печать, утверждал он, в настоящее время вообще не ведет никакой кампании не только против Советской Армении, но и против советской политики в целом. "В этих условиях у нас вызывает чу­вство обиды то, что в Советской Армении не ценят нашей лояльности и постоянно всячески поносят нас, дашнаков, ругая нас агентами империал­изма", - сказал Самуэлян. Ответил ему, что " постоянно в Армении никто не поносит дашнаков, ибо у нас есть другие дела", но что в нашей печати отвечают иногда на клеветнические публикации дашнаков за рубежом. Если во Франции газета "Арач" и держится лояльно в отношении Советс­кой Армении, то газеты на Ближнем Востоке и С Ш А полны антисоветс­кой клеветы. Самуэлян пытался отрицать это, однако он добавил, что если мы имеем в виду Рубена Дарбиняна (дашнакский лидер в СШ А), то он де­йствительно является "крайним антисоветчиком и ослепителен своей не­навистью к коммунизму". При этом он заявил, что Р. Дарбинян не являе­тся членом руководства дашнакской партии и не отражает взглядов этого руководства. Разумеется, продолжал Самуэлян, дашнаки являются не ком­мунистами, а социалистами, поэтому они "критикуют недостатки, которые они видят в Советском строе". О "лояльности" дашнаков к С С С Р , по сл­овам Самуэляна, должно свидетельствовать то, что дашнаки не пытаются использовать для разжигания антисоветских настроений наблюдающееся сейчас стремление советского правительства пойти на сближение с Т ур ­цией, столь болезненно воспринимаемое всеми зарубежными армянами. Подчеркнув, что он является официальным представителем дашнакской партии в социалистическом интернационале, Самуэлян рассказал, что в прошлом, когда в этом интернационале учавствовали и грузинские мень­шевики, они всегда ставили вопрос о том, чтобы Соц. интернационал, пр­инимал резолюции, требующие вывода Красной Армии из Грузии. Дашна­ки к возмущению грузинских меньшевиков не поддерживали эти резолю­ции и со своей стороны отказались ставить вопрос о выводе советских во­йск из Армении. Дашнаки понимали, сказал собеседник, что присутствие Советской Армении на Кавказе является единственной гарантией против турецкого вторжения в Армению. Далее Самуэлян заявил, что в Армении, "очевидно, по недоразумению, считают, что дашнакская партия является противником репатриации зарубежных армян в Советскую Армению. Такое мнение "глубоко ошибочно", ибо дашнакская партия является

162

"принципиальной сторонницей сосредоточения всех армян в Армении, не­зависимо от того, какой строй существует на родине. В этой связи даш­наки считают, заявил Самуэлян, деятельность Джорджа М артикяна и возг­лавляемой им организации "Анча" вредной для интересов армянского на­рода и осуждают ее. (Мартикян является дельцом из Сан-Ф ранциско, во­зглавляющим американскую организацию, занимающуюся переселением армян из стран Ближнего Востока в С Ш А , в противовес их репатриации в Армянскую ССР). В ходе беседы Самуэлян интересовался отдельными во­просами культурной и экономической жизни Армянской С С Р . В частно­сти он спрашивал, в какой степени армянский язык употребляется в учеб­ных заведениях и учереждениях Армении, все ли получающие образова­ние молодые люди могут найти себе применение в пределах Армении. О н интересовался также положением армянского нацменьшинства в Грузии и Азербайджане. Дал на эти вопросы соответствующие ответы, в которых подчеркнул, что лишь в Советской Армении армянский язык действитель­но превратился в язык науки и государственных учереждений, что разви­тие промышленности происходит столь быстрыми темпами, что никакой проблемы незанятности в Армении, как и во всем Советском Сою зе не имеется. Что касается положения армян в Грузии и Азербайджане, от­ветил, что у нас в С С С Р все народы равноправны, и армяне в упомянутых Советских республиках пользуются всеми правами, имеют свои школы, газеты и т.д. Кратко рассказал о перспективах дальнейшего развития эко­номики Советской Армении. Далее тов. Мавьян, касаясь советско-туре­цких отношений, сказал, что армянские коммунисты за рубежом понима­ют правильность политики Советского Сою за в отношении Турции и одо­бряют эту политику. В то же время армянские коммунисты в зарубежных странах, подчеркнул т. Мавьян, считают, что предъявлять претензии к Т у ­рции является делом самих зарубежных армян, ибо они подверглись и с­треблению в Турции и являются обломками армянского населения Тур ­ции, насильственно изгнного турецкими захватчиками из родных земель. Поэтому зарубежные армяне и, прежде всего коммунисты, считают своим долгом вести борьбу за удовлетворение Турцией справедливых требова­ний армян, расселенных заграницей. Эти справедливые требования армян вовсе не противоречат, сказал т. Мавьян, политике Советского Союза, ко­торый всегда стоял на страже интересов всех народов. В этой связи Сам у­элян заметил, что дашнаки также будут вести кампанию за удовлетворен­ие Турцией справедливых требований зарубежных армян. Мавьян сказал, что в этом плане прогрессивные организации во Франции могли бы вы­ступать совместно с патриотически настроенной частью дашнаков, дейст­вуя в интересах всего армянского народа. Грант Самуэлян заметил, что ведение зарубежными армянами, и в том числе дашнаками, кампании в пользу удовлетворения Турцией прав армянского народа, изгнанного из Турции, по его мнению, не противоречит интересам как Советской А рм е­нии, так и Советского Сою за в целом, так как это является определенным давлением на Турцию, которое будет вынуждать ее быть более сговорчи­вой в отношении С С С Р . П о поводу всех этих высказываний я заявил, что развитие добрососедских отношений между С С С Р и Турцией соответст­вует национальным интересам всех народов С С С Р и, прежде всего, ин ­тересам армянского народа. Отметил, что в нынешней обстановке выдви­жение любых территориальных претензий к Турции, хотя бы и обоснова­нных и справедливых с исторической точки зрения, могла бы иметь лишь отрицательные последствия и способствовать усилению международной напряженности. Спросил Самуэлян о том, что представляет собой так на­зываемая "делегация Армянской Республики во Франции", которую он во­зглавляет. (В апреле с.г. по случаю 50-летия резни армян в Турции Саму-

163

элян направил от имени этой "делегации" послания тов. Косы гину и гла­вам ряда иностранных государств и правительств). Самуэлян ответил, что делегация ведет свое существование с 1919 года, когда она была направ­лена дашнакским правительством Армении на Париж скую мирную кон­ференцию. Она продолжала существовать в качестве представительства, выполнявшегося дипломатические и консульские функции, вплоть до се­редины двадцатых годов. Затем делегация превратилась в эмигрантскую организацию, ведавшую оказанием помощи армянским беженцам в сотру­дничестве с Лигой Наций. В настоящее время "делегация" существует ли­шь номинально и зарегистрирована во Ф ранции как эмигрантская органи­зация. Самуэлян всячески подчеркивал, что эта "делегация" вовсе не пы­тается претендовать на то, чтобы представлять Армению и в какой-либо степени "конкурировать с Советской Арменией". Эта "делегация", сказал он, используется дашнаками в отдельных случаях, как, например, во вре­мя 50-летия со дня резни, для того, чтобы "пропагандировать перед иност­ранной общественностью требования зарубежных армян". В заключение Самуэлян сказал, что он надеется, что наша встреча будет иметь положи­тельное значение и "поможет устранить недоразумения, существующие в Армении в отношении дашнаков". Мавьян также выразил надежду, что эта встреча будет иметь положительное значение для укрепления единс­тва армян во Ф ранции с целью их сплочения вокруг Советской Армении. С о своей стороны я согласился с высказыванием тов. Мавьяна. Самуэлян просил также передать "наилучшие пожелания руководителям Советской Армении в деле дальнейшего экономического и культурного строительства на родине".

Следует отметить, что в беседе Самуэлян всячески избегал обострений и старался держаться любезно.

I-й секретарь Посольства С С С Р во Ф ранции Л. Манасерян

Ֆ. 326, д. 1, գ. 379, թ. 1-7: Բնագիր: Մեքենագիր:

N 11ՍԻՐԻԱՅՈՒՄ ԽՍՀՄ ՀՅՈՒՊԱՏՈՍՈՒԹՅԱՆ ՏԵՂԵԿԱՆՔԸ

ՀՅԴ ԳՈՐԾՈՒՆԵՈՒԹՅԱՆ ՄԱՍԻՆ22 ապրիլի 1971թ.

Դամասկոս

П о имеющимся в консульском отделе Посольства С С С Р в С А Р сведе­ниям, армянская колония в Сирийской Арабской Республике в настоящее время насчитывает около 70 тыс. человек.

Армянские политические партии, действующие в составе зарубежной армянской колонии в С А Р определяют и направляют ее политическую, со­циально-экономическую и общественную жизнь. Как в прошлом, так и в настоящее время идет ожесточенная борьба между прогрессивными пар­тиями и течениями, с одной стороны, и реакционной партией дашнаков, с другой, за влияние на представителей общественных организаций и рядо­вых членов армянской колонии в САР.

Партия "Дашнакцутюн" - реакционная буржуазная партия, отражающ­ая интересы крупной буржуазии. Центр расположен в Бейруте. Дашнаки до начала 60-х годов играли решающую роль в жизни армянских колоний зарубежных стран, в том числе Сирии. О ни активно использовались мест­ной реакцией и разведками империалистических стран для ведения анти­советской пропаганды, подрыва престижа и авторитета Армянской С С Р в глазах мировой общественности и армянских зарубежных колоний, а так­

164

же осуществления подрывной деятельности среди армянских прогрессив­ных партий и течений.

В 1969г. в Бейруте состоялся IX съезд партии "Дашнакцутюн", на кото­ром была выработана новая платформа и программа действий партии в отношении С С С Р и, в частности Советской Армении.

Расширение канала туризма, частных въездов в республику и обмена делегациями, в результате чего зарубежные армяне своими глазами увиде­ли достижения Армянской С С Р во всех социально-экономических облас­тях общественной жизни, наглядно продемонстрировало большей части зарубежных армянских колоний ложь, фальсификацию и истинные цели дашнакской пропаганды и дискредитировало ее как политическую партию перед зарубежным общественным мнением. Видимо, это явилось одной из причин того, что на этом съезде дашнаками было принято решение прек­ратить ведение открытой антисоветской пропаганды в прежней форме и объеме, учитывая также сложившиеся дружественные отношения между С С С Р и арабскими странами, выступать за контакт и сотрудничество ме­жду зарубежной армянской колонией и Советской Арменией с целью по­следующего объединения и создания "самостоятельного государства". П о ­добная политика лавирования не исключает и не ослабляет враждебную антисоветскую направленность этой реакционной партии против С С С Р и прогрессивных сил зарубежной армянской колонии, а наоборот исподволь более тонко и маневренно служит интересам реакции. Сирийский филиал "Дашнакцутюн" за последнее время активизировал деятельность за укреп­ление своих позиций среди населения армянской колонии САР, с целью доказать новому режиму Сирии, что он является единственным предста­вителем этой колонии и организатором общественно-политической и ку­льтурной жизни сирийских армян. Сущ ествую щ ие ранее противоречия и разногласия между дашнаками, рамкаварами, гнчаками и коммунистами Сирии еще более усилились в период празднования 50-летнего юбилея Советской Армении и по поводу речи тов. Брежнева в Ереване. Суть этих противоречий заключается в том, что незначительная часть сирийских ар­мян, включающая дашнаков и некоторых представителей гнчаков, отрица­тельно восприняла выступление тов. Брежнева в том плане, что в нем не был затронут вопрос освобождения армянских земель, находящихся на те­рритории Турции.

Наиболее передовая и сознательная часть армянской колонии в С А Р во главе с коммунистами осознает несвоевременность выдвижения каких-ли­бо территориальных претензий и повседневно разъясняет рядовым чле­нам колонии правильность внешней политики С С С Р . Тем не менее дашна­кам, которые играют на национальных чувствах армян, удалось внести раскол в некоторой части рамкаваров и гнчаков.

В конце марта с.г. по приглашению дашнаков Сирии прибыл из Бейру­та известный своими реакционными взглядами и антисоветскими заявле­ниями антильясский католикос Хорен, который был принят в Дамаске Ха- фезом Асадом. Однако в результате своевременных решительных дейст­вий со стороны прогрессивных сил армянской колонии во главе с местн­ыми коммунистами удалось во время локализовать этот неофициальный визит католикоса Хорена в САР, в результате чего он был вынужден в тот же день покинуть Дамаск.

5 апреля с.г. в течение 2 дней проходило совещание представителей партий рамкаваров, гнчаков и коммунистов от дамасской и бейрутской секций. На совещании была выработана единая программа действий по усилению борьбы с дашнаками, которые взяли курс на ориентацию армя­нских колоний С А Р и Ливана на Запад и всячески препятствуют проник­новению и развитию в них патриотических тенденций.

165

Если в Дамаске дашнаки продолжают еще оказывать некоторое влиян­ие на небольшую часть армянской колонии, то в г. Алеппо их позиции значительно подорваны и все основные ключевые позиции в колонии на­ходятся в руках рамкаваров, гнчаков и коммунистов. Авторитет этих трех партий в С А Р является главным препятствием на пути осуществления реа­кционных планов дашнаков. О ни являются проводниками и инициаторами прогрессивных идей и мероприятий, направленных на сближение с Арм я­нской С С Р , воспитание рядовых членов колоний и особенно подрастаю- шего поколения в духе любви и преданности к их настоящей Родине - С о ­ветской Армении. Представители прогрессивных сил армянской колонии в С А Р в беседе высказывают пожелания еше более плодотворно развивать контакты с Армянской С С Р в плане обмена делегациями, приезда в С А Р артистов и спортсменов, организации выставок, отражающих расцвет ж и­зни в Советской Армении, подъем культурного уровня и материального благосостояния ее населения. В результате повышения роли прогрессивн­ых армянских партий в С А Р все попытки дашнаков в настоящее время организовать репатриацию армян из Сирии в капиталистические страны терпят фактически полный провал.

Консульский отдел Посольства С С С Р в С А Р получает многочисленные запросы и ходатайства от армян по вопросам переселения на Родину, пое­здки на учебу и получения разрешения на въезд в Армянскую С С Р по ка­налу частных въездов.

А Т Т А Ш Е П О С О Л Ь С Т В А С С С Р В С А Р Р.Григорян

Ֆ. 326, д. 1, գ. 485, թ. 1-4: Բնագիր: Մեքենագիր:

N 12ՔԱՂՎԱԾՔ ՀԽ ՍՀ ԱԳ ՆԱԽԱՐԱՐ Կ.ՈՒԴՈՒՄՅԱՆԻ ՏԵՂԵԿԱՆՔԻՑ ՀՅԴ

ԲՅՈՒՐՈՅԻ, ՍԴՀԿ ԿԵՆՏՐՈՆԱԿԱՆ ՎԱՐՉՈՒԹՅԱՆ ԵՎ ՈԱԿ ԿԵՆՏՐՈՆԱԿԱՆ ՎԱՐՉՈՒԹՅԱՆ ԿՈՂՄԻՑ ՑԵՂԱՍՊԱՆՈՒԹՅԱՆ 60-ԱՄՅԱԿԻ

ԿԱՊԱԿՑՈՒԹՅԱՄԲ ՀՐԱՊԱՐԱԿԱԾ ԿՈՉԻ ՄԱՍԻՆ

23 դեկտեմբերի 1974թ.Բեյրութ

Վերջին 5-6 ամիսների ընթացքում Ս.Դ.Հնչակյան և Ոամկավար Ազատական կուսակցությունների կենտրոնական վարչությունների ու Հ.Հ.Դաշնակցության բյուրոյի ներկայացուցիչների միջև Բեյրութում բանակցություններ տեղի ունեցան 1975 թվականի ապրիլ ամսին լրացող հայկական եղեռնի 60-ամյակի կապակցու­թյամբ բոլոր միջոցառումներն անցկացնել այսպես կոչված համազգային, միաս­նական ձևով: Այս բանակցություններում պատվիրակությունները գլխավորում էին' Հնչակյան կուսակցության կողմից Հարություն Կուժունին, Ոամկավարների ներկայացուցիչ Գերասիմ Ահարոնյանը և Դաշնակցության կողմից Մելքոն էպլի- ղաթյանը: Բանակցությունների ընթացքի վերաբերյալ, ըստ ստացված տեղեկու­թյունների, Կուժունին և Ահարոնյանը պարբերաբար տեղեկացրել են Լիբանանի կոմկուսի ներկայացուցիչներ Հարություն Մադեյանին, Եփրեմ էլեզյանին, Պար­ույր Երիցյանին և նրանց հետ համաձայնեցրել սկզբունքային առանձին հարցեր:

Բանակցությունների ընթացքում, Սփյուռքի վերոհիշյալ կուսակցությունների ներկայացուցիչները համատեղ մշակեցին միասնական փաստաթուղթ «Կոչ հայ ժողովրդին» անունով, որի տեքստը 1974 թվականի սեպտեմբերի 14-ին հրապա­րակվեց հնչակյան, ռամկավար, դաշնակցական, ինչպես նաև սփյուռքահայ որոշ թերթերում («Կոչի» լրիվ տեքստը ներկայացվում է ստորև): Համաձայն որոշ աղ­բյուրների, Հնչակյան և Ոամկավար կուսակցությունների ղեկավարները, դաշ­

166

նակցության ներկայացուցիչներին հայտնեցին, որ իրենք այդ փաստաթուղթը կս­տորագրեն միայն այն պայմանով, եթե դաշնակցականներն իրենց մամուլում դա­դարեցնեն հակասովետական գաղափարախոսությունն ու ելույթները, որի հետ վերջիններս համաձայնվեցին:

«ԿՈՉ ՀԱՅ ԺՈՂՈՎՐԴԻՆ»60 տարի առաջ թուրքական իշխանությունները կազմակերպեցին 20-րդ դարի

առաջին կեսի ցեղասպանությունը' հայ ժողովրդի զանգվածային ջարդն ու տե­ղահանությունն իր երեքհազարամյա հայրենիքից' հայության բնաջնջումով Հայ­կական Հարցը վերջնականապես թաղելու ծրագրված առաջադրանքով:

Աշխարհացրիվ հայությունը տասնամյակներ շարունակ հուսաց և սպասեց, որ աշխարհի խիղճը կարթնանար և թույլ չէր տա հայ ազգի պապենական հողերի բռնագրավմանը ցեղասպանության ճանապարհով:

Քաղաքական աշխարհի խիղճը մնաց քարացած ու անտարբեր: Այն փորձեց լռությամբ անցնել հայության սրբազան իրավունքների վրայով և մոռացության տալ ապրիլյան եղեռնը: Այն ցանկանում է, որ հայությունը մոռանա իր նահատա­կներին, իր արդար պահանջները և համակերպվի 1915 թվականի ցեղասպանութ- յամբ ստեղծված նոր կացությանը: Բռնագրավված հայկական հողերը պահող թուրքը հույս ունի, որ ժամանակի ընթացքում հայության և համայն աշխարհի կողմից մոռացության կտրվեն ցեղասպանության արարքն ու հայության տեղա­հանումը: Եվ այս ուղղությամբ միջազգային ատյանների և պետությունների մեղ­սակից լռությունը քաջալերանք են թուրքերի համար, Հայկական Հարցը ամբող­ջապես վերացնելու համար:

Այժմ եղեռնի 60-ամյակը առիթ է գործելու այնպես, որ աշխարհն իմանա, թե հայ ազգը չի համակերպվել և չպետք է համակերպվի իրեն պարտադրված կա­ցությանը: Հազարամյակների պատմությունը և ազգային գիտակցությունը հնա­րավոր չէ վերացնել ժողովրդից ջարդի ու տեղահանության միջոցով:

ՀՅ Դաշնակցությունը, Ս.Դ.Հնչակյան կուսակցությունը և Ռամկավար Ազա­տական կուսակցությունը ժամանակը համարում են նպաստավոր' միացյալ կեց­վածքով կանգնել աշխարհի առջև, հայ ազգի դեմ գործված ցեղասպանության 60-ամյակի առթիվ: Այս առիթով, մի կողմ դնելով տարբեր բնագավառներում իր­արից տարբերվող քաղաքական և սոցիալական ըմբռնումները, հայ ազգային եր­եք կուսակցություններն անհրաժեշտ են համարում եղեռնի 60-ամյակի ոգեկոչու­մները կատարել միակամ և միատեղ, բոլոր այն գաղութներում, ուր հայությունն ապրում, հիշում և արդարություն է պահանջում:

60-ամյակը ամենահարմար առիթն է հավաքական ոգեկոչումներով և միակամ ձևով մեր բոլորի արդար պահանջն աշխարհին ներկայացնելու, Արևմտահայաս- տանի բռնագրավված հողերը իրենց միակ իրավատիրոջը' հայ ժողովրդին վերա­դարձնելու համար: Եվ որպեսզի ոչ մի պետություն առիթ չունենա խուսափելու հայության ձայնը լսելուց, անհրաժեշտ է ներկայանալ աշխարհին հաստատա­կամ, մեր ազգային դատի հիմնական մի մասի իրագործումը' հայապատկան հող­երի ազատագրումը թուրքական լծից պահանջելու համար:

Երեք կուսակցությունները ոգեկոչումի և ազգային պահանջների բանաձևման աշխատանքները լավագույն ձևով կազմակերպելու համար պիտի ստեղծեն մի Համազգային Կենտրոնական Մարմին, որպեսզի այն կարողանա արտաքին աշ­խարհին ներկայացնել համայն հայությունը և հրապարակ գա նրա անունից այն­տեղ, ուր անհրաժեշտ է: Այժմ հայ ազգային երեք կուսակցությունները կոչ են ուղղում համայն հայությանը, բոլոր հոսանքներին, կազմակերպություններին և միություններին, որպեսզի բոլոր գաղութներում նույն վճռականությամբ և միաս­նականությամբ 60-ամյակի ոգեկոչումներին բացառիկ տեղ տան, գործի լծվեն և հայության պահանջները արտահայտեն միասնական ձևով:

Իրավունքն անժամանցելի է և իրավունքը մեր կողմն է:Երեք կուսակցությունները հավատում են, որ հայ ազգը չի համակերպվել իր­

են պարտադրված կացությանը, որ նա այսօր, ավելի քան երբեք, գոտեպնդված է

167

իր անցյալի դասերով և իր արդար իրավունքներին տեր կանգնելու վճռականութ- յամբ:

Ապրիլյան նահատակները կմեռնեն միայն այն ժամանակ, երբ հայությունը դադարի ոգեկոչել նրանց հիշատակը և հետապնդել նրանց նահատակությամբ նվիրականացած հայ ժողովրդի իրավունքները: Մեր նահատակները ապրում են մեր մեջ և դառնում են անընկճելի ուժ, երբ մենք գիտակցում ենք նրանց նահատ­ակության իմաստը և վճռական քայլում ազգային իրավունքների ճամփաներով:

Կեցցե հայ ժողովուրդը և կեցցե նրա արդար դատը:

ՍԴ Հնչակյան կուսակցության Կենտրոնական ՎարչությունՌամկավար Ազատական կուսակցության Կենտրոնական ՎարչությունՀՅ Դաշնակցության ԲյուրոԲեյրութ, 2 սեպտեմբերի 1974թ.

ՀՍՍՀ արտաքին գործերի մինիստր Կ.ՈՒդումյան

Ֆ. 326, ց. 1, գ. 561, թ. 1-4: Պատճեն: Մեքենագիր:

N 13ՖՐԱՆՍԻԱՅՈՒՄ ԽՍՀՄ ԴԵՍՊԱՆՈՒԹՅԱՆ ՔԱՐՏՈՒՂԱՐԻ

ՏԵՂԵԿԱՆՔԸ ՀՅԴ ԳՈՐԾՈՒՆԵՈՒԹՅԱՆ ՄԱՍԻՆ

2 հունվարի 1974թ.Փարիզ

В многотысячной армянской колонии Франции главной враждебной нам политической силой продолжает оставаться партия дашнаков. Она, как известно, примыкает к Социалистической партии Франции, а в меж ­дународном плане состоит членом Социалистического Интернационала. Руководители дашнаков, как правило, систематически приглашаются на съезды и другие мероприятия французских социалистов. В лице социалис­тов дашнаки имеют большую опору, всегда находят поддержку в проведе­нии своей антисоветской деятельности. Особенно тесны контакты дашна­ков в тех местах, где социалисты занимают руководящие посты в местных органах самоуправления. Так, например, в Марселе, где проживают десят­ки тысяч армян, мэр города Гастон Дефер -видный социалист, участвует почти во всех больших мероприятиях армянской колонии. Свою активную поддержку дашнакам не скрывает мэр города Альфорвиля Франчески, где проживает около 4 тысяч армян. Следует отметить, что французские офи­циальные власти также уделяют должное внимание этой националистиче­ской организации, открыто финансируют ее. Так, например, весной 1973 года правительство при содействии тогдашнего министра по делам моло­дежи и спорта Ж .К ом ити (ныне министр по связи с парламентом) выдели­ло находящемуся под патронажем дашнаков Армянскому культурному це­нтру в Марселе свыше полумиллиона франков.

Дашнакская пропаганда пытается изобразить свою партию как "самую патриотическую армянскую организацию в зарубежье", истинной вырази­тельницей "национальных чаяний" армянского народа. На протяжении дл­ительного времени дашнакская печать без устали твердит о мнимом "зака­баления армянского народа коммунистическим режимом", о некоем "ком­мунистическом аде, "попрании гражданских свобод" и т.д. и т.п. П о сути дела, дашнакские апологеты перепевают набившие оскомину домыслы бу­ржуазной пропаганды о советской действительности. Особенно излюбле­нной темой дашнакской пропаганды во Ф ранции является фальсификация

168

национальной политики Коммунистической партии. Дашнакская газета "Арач" (Париж) недавно пыталась отождествлять национальную политику К П С С с колониальной политикой царизма, курс нашей партии на расцвет социалистических наций выдать русификаторство. В качестве примера, подтверждающего этот домысел, газета привела некеторые назначения на руководящие должности в Армянской С С Р . Другой излюбленной темой дашнакской пропаганды является "борьба" с т.н. попыткой "засорения" армянского языка чужеродными словами. Дашнакские идеологи выступа­ют за "чистоту" армянского языка, против привнесения в него некоторых интернациональных слов, заимствованных из русского и других языков. В подтверждение этого газета "Арач" систематически печатает отрывки из материалов республиканской печати. В выступлениях дашнакских главар­ей все чаще сквозит мысль о том, что достижения трудящихся Советской Армении в области экономики, науки и культуры-это не что иное, как результат "таланта" армянского народа, и что эти успехи могли бы быть и "без советского режима". Не имея подлинных фактов подтверждения своих концепций, идеологи дашнакцутюна намеренно фальсифицируют и опорочивают реальные достижения армянского народа за годы Советской власти. Для того, чтобы дискредитировать советский опыт разрешения на­ционального вопроса, дашнаки используют различные приемы, сущность которых одна и та же - буржуазная. Приведем некоторые из них. Дашна­кская газета "Арач" систематически перепечатывает материалы из респу­бликанской прессы. И з номера в номер она помещает тексты выступле­ния руководителей партии и правительства Армении, выделяя при этом жирным шрифтом те места, где внимание сосредоточивается на недостат­ках и упущениях партийных, советских и хозяйственных органов. Инф ор­мации о перемещениях должностных лиц даются с туманными оговорка­ми и злобными комментариями. Следует отметить и то, что враждебная нам пресса часто находит для себя пищ у из нашей печати, используя отде­льные неквалифицированные фельетоны и статьи из нашей местной печа­ти. В целях увеличения объема информации Т А С С о жизни Советской Армении, других республик Советкого Сою за и ее более оперативного ра­спространения среди армянских газет и журналов, издающихся во Ф ран­ции, летом 1973 года была открыта телетайпная линия по организации еж­едневных передач информации на армянском языке из Еревана в Париже через существующую радиотелетайпную связь между М осквой и от­делением Т А С С в Париже. Установление непосредственного контакта ме­жду армянскими изданиями во Ф ранции и Арменпрессом, несомненно, содействовало повышению эффективности нашей информационно-пропа­гандистской работы в армянской колонии Франции. Как же использует информацию Т А С С дашнакская печать и прежде всего "Арач"? Выдавая себя за "объективного" информатора, "искренне" желающего рассказать читателям об успехах Армении, дашнакская газета тем самым стремится вызвать у читателя об успехах Армении, дашнакская газета тем самым ср- емится вызвать у читателя "доверие" к своим другим материалам, в кото­рых развенчиваются достижения трудящихся Армении. Другой формой дашнакской антисоветской пропаганды является использование тенденци­озных рассказов дашнаков, побывавших в С С С Р в качестве туристов. Вы­пячивая отдельные недостатки в работе некоторых наших организаций, газета "Арач" стремится обобщить эти недостатки, констатировать их как неизбежные при социализме. "Арач" перепечатывает злобные антисоветс­кие статьи из газеты "Русская мысль", из правых французских изданий, печатных органов других стран.

Определенную работу проводят дашнаки среди молодежи. Для этого они имеют все возможности. Почти во всех более или менее крупных по­

169

селениях армян имеются т.н. Культурные центры, где ведется самая разн­узданная националистическая пропаганда среди молодежи. Орган моло­дых дашнаков "Нор серунд" ("Новое поколение") вытаскивает на свет т.н. "армянский вопрос", требования "армянских земель" как в Турции, так и внутри Советского Союза, обвиняя при этом С С С Р в "нежелании" реш ­ить "армянский вопрос". Имея хорошую материальную базу, дашнаки пр­оводят различные мероприятия, цель которых - повести за собой армя­нскую молодежь. Руководство газеты "Арач", в данном случае ее редактор Арпик Мисакян, неоднократно заявляло, что "Арач" - вовсе не орган даш­накской партии, а "независимая газета", оставленная ей в наследство ее отцом - видным дашнакским деятелем Ш аваршем Мисакяном. Становится очевидным, что редактор газеты делает попытку отмежеваться от дашнак­ской партии, сохранив при этом прежнюю политическую линию. Газета финансируется дашнакской организацией, а также местными благотвори­телями. Недавно редакция перешла в новое благоустроенное помещение, что не могло не потребовать значительных средств. Говоря о газете "А- рач", нельзя не отметить ту роль, которую играет в его антисоветской дея­тельности идеолог "Дашнакцутюна" Грант Самуэлян. Этот престарелый человек ежедневно печатает в газете передовые статьи, носящие, как пра­вило, антисоветский характер. Не будучи никогда в Армении, он тем не менее пишет злобные статьи о положении в Армении, клевещет на сове­тскую действительность. М ы пробовали в какой-то мере воздействовать на Самуэляна. Посоветовавшись с друзьями, мы сочли возможным поста­вить вопрос о снятии с него запрета на въезд в С С С Р , и разрешить ему - идя ему навстречу - поездку в Армению в качестве туриста. П ри этом мы рассчитывали, что такая поездка окажет на Самуэляна положительное влияние и мы, возможно, сумеем нейтрализовать такую известную в евро­пейских дашнакских кругах личность. К сожалению, предложение посоль­ства почему-то не получило поддержки в соответствующих организациях Армянской С С Р . В настоящее время в рядах дашнаков заметен известный разброд. Вопреки старым, подобно Самуэляну, главарям молодые члены партии, введенные в заблуждения националистической политикой, пытаю­тся более реалистически понять те поистине грандиозные перемены, кот­орые произошли на родине их предков. Развитие туристских связей меж­ду Францией и С С С Р сводит на нет злобную антисоветскую пропаганду, тенденциозное извращение советской действительности.

Прогрессивные армянские организации Франции, учитывая это, в пос­леднее время активизировали свою работу по отрыву из-под дашнакского влияния широких слоев населения. Усиление связей прогрессивных орга­низаций с Комитетом по культурным связям с армянами за рубежом, при­езд во Францию творческих коллективов и официальных делегаций из С С С Р - все это дает прогрессивным организациям возможность расш ири­ть свое влияние на массы. Еженедельная газета "Ашхар", редактируемая членом французской Компартии тов. А.Алексаняном, в своих статьях и корреспонденциях решительно разоблачает антисоветскую сущ ность даш­накской политики, на конкретных примерах доказывает несостоятельно­сть дашнакских измышлений. На страницах "Ашхара" выступают предста­вители прогрессивной интеллигенции, общественные деятели, коммерсан­ты, предприниматели. Однако при всей активности и принципиальности газеты "Ашхар", ей трудно бороться против материально обеспеченной ежедневной дашнакской газеты. Посольство неоднократно ставило вопрос о превращении единственной в Западной Европе просоветской армянской газеты в ежедневную. Средств, получаемых от закупки республикой 600 экземпляров "Ашхара", едва хватает на выпуск газеты один раз в неделю, не говоря уже о материальном обеспечении ее редактора. Далее. П рогрес­

170

сивный Культурный союз армян Франции (КСАФ ) в своей патриотичес­кой работе в колонии встречается с большими трудностями. Друзья из ру­ководства К С А Ф неоднократно ставили перед посольством вопрос о сис­тематической отправке из Армянской С С Р новых художественных и доку­ментальных фильмов. Посольство не раз ставило этот вопрос перед соот­ветствующими организациями республики. Н о безуспешно. Дело доходит иногда до курьезов. На торжественном собрании в парижском зале Пле- йель друзья были вынуждены демонстрировать фильм... 14-летней давно­сти. Сейчас К С А Ф возлагает большие надежды на предстоящий фестива­ль фильмов Советской Армении во Франции. Посольство вошло с этим предложением более 7 месяцев назад. Однако до сих пор ничего реально­го не сделано.

Положительное влияние на армянскую колонию имело приглашение детей на отдых в пионерские лагеря Армянской С С Р . В одно время такое приглашение превратилось в добрую традицию - к поездке готовились за­благовременно, отбирали лучших из лучших. К сожалению, приглашение в советские пионерские лагеря было приостановлено. Эта мера нанесла значительный урон патриотической работе прогрессивных организаций.

В пропаганде достижений Советской Армении на Францию немалое значение имеют радиопередачи на армянском языке, ведущиеся из Арм я­нской С С Р . Однако эффективность этих передач очень низкая. Примени­тельно к Франции, где существует высокая насыщенность средствами массовой информации, включая телевидение и радиовещание на длинных и средних волнах, настало время рассматривать вопрос о путях повыше­ния эффективности радиовещания на армянском языке на коротких вол­нах. Наш и передачи не располагают в силу различных причин достаточ­ной аудиторией. В этих условиях задача улучшения слышимости, а тем са­мым и слушаемости радиопередач на армянском языке приобретает поли­тическое значение. В настоящее время во Франции почти немыслима эф­фективная патриотическая работа без наличия местопребывания той или иной организации. Более состоятельные организации, как, например Всео­бщий армянский благотворительный Союз, некоторые другие патриотиче­ские организации имеют свои помещения, где могут развернуть полезную работу, демонстрировать фильмы и т.п. Что касается Культурного союза армян Франции, то здесь положение серьезное. Друзья из руководства К С А Ф намерены объявить сбор средств на приобретение подходящего по­мещения для организации. Однако дело это очень трудное, с учетом того, что потребуются значительные средства. Тем не менее, несмотря на оп­ределенные трудности, прогрессивные армянские организации ведут пр­инципиальную борьбу против дашнакской идеологии, и в частности про­тив антисоветской пропаганды, ставя во главу угла своей деятельности по­литические установки, данные Ц К К П Армении в докладе тов. А.Кочиняна на собрании партийного актива республики весной 1973 года о том, что "Дашнаки были и остаются наемными агентами реакционных сил, а в на­ши дни - американского империализма. И х антисоветская, антикоммунис­тическая деятельность является одним из звеньев международного анти­ком м уни зм а. Нам необходимо усилить борьбу против проникновения бу­ржуазной, антисоветской идеологии, разоблачать ярую националистичес­кую пропаганду и деятельность дашнаков. Это необходимо также для того, чтобы помочь трудовым массам и демократическим силам зарубежных ар­мянских колоний и правильно их ориентировать.

С Е К Р Е Т А Р Ь П О С О Л Ь С Т В АС С С Р В О Ф Р А Н Ц И И Г.Лилоян

Ֆ. 875, ց. 16, գ. 83, թ. 1-7: Բնագիր: Մեքենագիր:

171

N 14ԼԻԲԱՆԱՆՈՒՄ ԽՍՀՄ ԴԵՍՊԱՆՈՒԹՅԱՆ 2-ՐԴ ՔԱՐՏՈՒՂԱՐԻ

ՏԵՂԵԿԱՆՔԸ ՀՅԴ ԳՈՐԾՈՒՆԵՈՒԹՅԱՆ ՄԱՍԻՆ

31 հունվարի 1984 Բեյրութ

В октябре 1982 года была проведена конференция дашнакской органи­зации Ливана, на которой был избран Центральный комитет и комиссии. В Ц К входили в основном новые лица, тесно связанные с молодежными организациями партии "Дашнакцутюн" (Союз молодежи Ливана- С М Л и студенческий союз - "Заварян").

За период после октября 1982 года вплоть до 1983 года Ц К ливанской организации дашнаков трясло, в Ц К шла внутренняя борьба, принимав­шая иногда формы публичной перебранки. Ц К, воспользуясь сущ ествую­щей в партии "Дашнакцутюн" децентрализацией руководящих органов, злоупотреблял своей властью. М еж ду отдельными руководящими работни­ками Ц К ливанской организации и Бюро "Дашнакцутюн" (руководящий деятельностью всей партии верховный орган) начались трения, имели место глубокие разногласия. Ц К ливанской организации, ссылаясь на осо­бые условия в Ливане, зачастую не выполнял указания Бюро, отвергал пр­едложения и советы по улучшению работы в партии. Совещание руково­дящих партийных функционеров ливанской организации в сентябре 1983 года не дало правильной оценки, не проявило принципиального отношен­ия к допущенным ошибкам и вновь не прислушалось к мнению Бюро, а Ц К в свое оправдание сослался на результаты тайного голосования о дове­рии избранного в 1982 году Ц К . После совещания, вместо того, чтобы прислушаться к советам Бюро "Дашнакцутюн" и исправить положение в работе первичных организаций, активизировать клубную работу и подчи­ненных общественных организаций, Ц К, по мнению некоторых членов Бюро, продолжал произвольно толковать устав партии "Дашнакцутюн", "разглагольствовал" о своих правах и начал активно критиковать деятель­ность руководящей партии "Дашнакцутюн" орган Бюро. Бюро "Дашнакцу­тюн" считало, что беспринципность некоторых членов Ц К и формализм других расстроили динамичную жизнь ливанской организации, вынудили Бюро в ноябре 1983 года принять редкое в истории этой антисоветской организации решение на своем расширенном заседании. Обсудив вопрос о сложившейся в Ц К ливанской организации "Дашнакцутюн" нездоровом климате, Бюро постановило распустить избранные в 1982 году руководя­щие органы ливанской организации дашнаков и образовать новый Ц К с. полномочиями на один год из следующих лиц: 1) Цолак Тютелян, предсе­датель, 2) Назарет Берберян, секретарь, 3) Ерванд Монофарян, 4) Акоп Яп- уджян, 5) Саргис Азнавурян, 6) Аветис Испенджян, 7) Каро Ованнесян, 8) Назарет Каракашян. Саргису Азнавуряну в новом Ц К поручено руководс­тво группами дашнакских боевиков, а также подбор и подготовка канди­датов в террористическую организацию "Мстители армянского геноцида", которая, как известно, является дашнакской.

Бюро потребовало от назначенного ими Ц К: 1) во внутриливанских во­просах придерживаться принятых партией ранее решений, путем активи­зации деятельности блока армянских депутатов в ливанском парламенте добиться повышения значимости и роли армянской колонии в жизни стр­аны, 2) активизировать внутрипартийную жизнь, укрепить дисциплину, конспирацию и повысить значение первичных партийных организаций (т.н. Хумбов в партии "Дашнакцутюн") в вопросах воспитания членов пар­тии и дашнакской молодежи, улучшить клубную работу, 3) выработать на

172

основе программы "Дашнакцутюн" гибкую, соответствующую чаяниям молодежи систему подготовки и воспитания в патриотическом духе сочу­вствующих и молодых членов партии, 4) в вопросах безопастности армя­нской общины Ливана руководствоваться соответствующими рекоменда­циями программы, устава положения партии "Дашнакцутюн".

Выводы: 1) Решение Бюро о роспуске и назначении нового состава Ц К дашнакской организации Ливана является ударом в первую очередь по позициям появившегося в последние годы либерального настрония в мо­лодежных и студенческих организациях партии "Дашнакцутюн" (ЛЕМ и "Заварян"), выдвиженцы которых составляли большинство в распущенном Ц К . В этой связи, возможно усиляться существовавшие разногласия меж­ду Бюро и дашнакскими молодежными организациями, 2) Учитывая, что большинство назначенных новых членов Ц К придерживаются правых взг­лядов, это укрепит позицию правого крыла Бюро во главе с Саргисом За- йтляном в новом ЦК, 3) П ри проведении очередного съезда "Дашнакцут­юн", по предварительным данным он состоится в начале 1985 года, Зайтл- ян будет рассчитывать на поддержку делегатов от ливанской организации "Дашнакцутюн", 4) Частые призывы Бюро к необходимости активизации и улучшения работы "Дашнакцутюн" среди молодежи подтверждают све­дения о наличии отрицательной тенденции в вопросе численного роста этой антисоветской организации.

В Т О Р О Й С Е К Р Е Т А Р Ь П О С О Л Ь С Т В АС С С Р В Л И В А Н Е Г.Павлеян

Ֆ. 326, ց. 3, գ. 52, թ. 9-11: Պատճեն: Մեքենագիր:

N 15ՍԻՐԻԱՅՈՒՄ ԽՍՀՄ ԴԵՍՊԱՆՈՒԹՅԱՆ ՏԵՂԵԿԱՆՔԸ

ՀՅԴ ՂԵԿԱՎԱՐ Գ ՈՐԾ ԻՉՆ ԵՐԻ ՄԱՍԻՆ1984թ.

Դամասկոս

1. Генеральный секретарь - Б АРК ЕВ Б О Ш К Е З А Н Я Н - самое опастное и влиятельное лицо в партии.

Совет партии при армянском церковном комитете: 1) Ж ирайр Сирада- рян - ответственный деятель, имеет мастерскую по ремонту автомобилей, 2) Вахи Джасакозян- ответственный деятель, 3) М анук Кандилян- ответст­венный деятель, имеет магазин по продаже запасных частей к автомоби­лям, 4) Сахаг Оганян- ответственный деятель, имеет магазин по продаже запчастей к автомашинам в районе Азизия (Алеппо), 5) Акоп Джанетсян - ответственный деятель, доктор, врачебный кабинет в районе Азизия, 6) Кеворк Арунян- ответственный деятель, 7) Вахи Тутунджян.

Ведущие функционеры партии:а) Алеппо1) Антраник Хачатурян - главарь террористической группы, неоднокра­

тно был в Армении, посылал своих детей в армянские пионерлагеря, дире­ктор школы "Джамарян", 2) Гарабет Чамигян -мастерская по ремонту ав­томобилей, 3) Пузан Кейванян- производство и торговля спиртными напи­тками, магазин "Бустанлет, 4) Арутю н Козанян- автомобильная мастерс­кая, магазин "Аль-Арк-Бата", район Бат- эль- Фарадж, 5) Хадж ик Шаги- нян- профессор в школе Мхитаряна, 6) Завен Дервишян - ремонт сидений автомобилей, 7) Газар Газарян- лавка по продаже сэндвичей и т. п., бака­лея "Джамаран", 8) Дикран Макарян - аллепский деятель, 9) Адом Кахоян- священник, партийный активист, 10) Джорж Бикарян, 11) Гевонд Акта-

173

вукян - свяшенник, партийный активист, 12) Гевонд Налбандян, 13) Ибра­гим Джамиль - инженер в компании по производству тракторов, 14) Ар- тин Мардикян- кузнец, 15) Завен Сабунж ян - киоск по продаже книг и га­зет на ул. Теляль, 16) Крикор Байтарян - очень опасный человек, портной по пошиву современного платья, ателье в районе Азизия, 17) Васкен Сел­ян - доктор, очень опастный человек, сотрудничает с разведкой ФРГ, 18) М осес Кашкарян - алеппский функционер, 19) М ануэль М асоровжян - од­ин из влиятельных деятелей партии, находится за границей, 20) Сурен Назарян - ответственный за обучение детей членов партии и идеологичес­кую работу, 21) Саркис Бахик-оглы - Алеппский функционер, 22) Кохариг Хамалян - единственная женщина в руководстве, 23) Арутю н Каприелян - учился в Ереване, директор культурного клуба "Хамассаин" при партии, в районе Сулеймания, 24) М ануэль Искандерян, 25) А коп Акопян, 26) Вахи Сисирян - невропатолог, врачебный кабинет в районе Азизия.

б) г. Латакия1. Таниель Кеворкян - постоянно присутствует на заседаниях руководс­

тва партии в Алеппо, 2) Хайгаз М усунян.в) г. Камышлы1) Акоп М крты чан - присутствует на заседаниях руководства партии в

Алеппо, 2) Хосеб Калустян, 3) Азат Асланян, 4) Сероп Мирзоян, 5) Дикран Хачатурян.

Примечание: В газете "Тиш рин" за 01 июня 1984 года опубликован спи­сок членов Совета армянской православной церкви в Алеппо, избранных в результате недавних выборов. Ими являются: 1) Джорж Бикарян, 2) Ваха Сисирян, 3) Дикран Макарян, 4) Акоп Кеворк Акопян, 5) Вахраир Сарада- рян.

Все эти деятели (за исключением Сарадаряна) названы О. Мкртычаном среди ведущих функционеров партии.

Ֆ. 326, ց. 1, գ. 52, թ. 1-3: Պատճեն: Մեքենագիր:

174

И З И С Т О Р И И Р Е Д Е М А Р К А Ц И И С О В Е Т С К О -Т У Р Е Ц К О Й Г Р А Н И Ц Ы (1973г.)

Сразу же после подписания М осковского русско-турецкого договора 1921г. вопрос советско-турецкой (по сущ еству - армяно-турецкой) границы воистине стал проблемой национального, межгосударственного и юриди­ческого характера. С другой стороны, интерес общественности в самой Армянской С С Р и тем более в армянской диаспоре был самой активной в виду пережитого факта геноцида и потери исторической родины.

В частности, в дальнейшем, редемаркация советско-турецкой границы проводились несколько раз. Например, в соответствии с подписанным 28 февраля 1967г. правительствами С С С Р и Турции протоколом Совместная советско-турецкая комиссия была образована только для решения техниче­ских вопросов редемаркации государственной границы.

Несмотря на то, что подписание редемаркационных документов должно было состояться согласно очередности в Москве, тем не менее, по настоя­нию турок, заключительная сессия Совместной советско-турецкой комис­сии по редемаркации государственной границы состоялась в Анкаре, с 1 по 29 декабря 1973г. Советская сторона не разгадала замыслов турок. Для турок самым главным была необходимость гарантированного подчеркива­ния неизменяемости турецко-советской государственной границы.

В настоящей публикации вниманию читателя представляется адрессова- нная руководству Армянской С С Р обьемистая докладная записка (с неко­торыми приложениями) представителя Армянской С С Р в советской делега­ции по редемаркации советско-турецкой границы, полковника Налбандяна Гургена Седраковича.

В докладной записке, Г.С.Налбандян с благодарностью отмечает ‘ ‘очень тяжелую, добросовестную работу, непосредственно на линии границы'' советской стороны, в результате чего советско-турецкая государственная граница, демаркированная в 1926г., полностью была восстановлена.

Согласно весьма обьективной оценке Г.С.Налбандяна советская делега­ция ‘ ‘своими успехами в выполнении правительственного задания по реде­маркации государственной границы обязана постоянной заботе и огромной помощи'' со стороны партийно-советских органов Армянской С С Р , за ру­ководство, организаторскую и материальную помощь в решении всех воп­росов на местах.

Г.С.Налбандян справедливо критикует поведение руководства советской делегации, которая в условиях почти открытого диктата М И Д Турции по­шла по пути ‘‘неразрешенного ни одним из директивных органов С С С Р выхода из рамок компетенции Совместной советско-турецкой комиссии и вторжения в область большой политики советско-турецких отношений''.

Имея в виду это важное обстоятельство, Г.С.Налбандян официально заявил председателю советской делегации П.К.Ермош ину: ‘‘Турки намере­ны получить в свои руки новый политический документ, признающий за ними, по сути дела, захват армянских земель. Я категорически возражаю против концовки турецкого проекта сообщения прессы в части неизменяе­мости советско-турецкой государственной границы, считаю ее совершенно неприемлемой ни для Сою за С С Р в целом, ни, тем более, для Армянской С С Р в частности. Если в этом вопросе возможны какие-либо колебания со стороны советской делегации, заранее прош у разрешить мне немедленно выехать в С С С Р для соответствующего доклада М И Д Сою за С С Р и руко­водству Армянской С С Р ''.

Далее, всестороннее анализируя политико-юридическую сторону вопро­са он в частности справедливо констатирует: ‘ ‘Турки решают крайне инте­ресую щ ий их конкретный вопрос о новом признании нами захвата армян­

175

ских земель. Как известно, турки решали и решают много вопросов, в том числе и пограничных, и с другими своими соседями, однако систематичес­ких заверений от них о гарантиях ‘‘неизменяемости границы'' не требова­ли и не получали. Если пройдет турецкий проект, следовательно турки, по их замыслу, получат более сильный и весомый документ, чем Карсский и М осковский договора 1921г. Н а этот раз, весомость нового документа, за­крепляющего за турками захваченные армянские земли, будет обусловлена участием в принятии этого документа самой Армянской С С Р в лице ее представителя. Н о представитель Армянской С С Р в принятии такого доку­мента участвовать не будет... Кстати сказать, на Западе успешно и с лих­вой решены все территориальные проблемы, в которых был заинтересован наш Союз. Этого нельзя сказать о южной гр а н и ц е . Какой-либо диплома­тический промах в этом вопросе может вызвать отрицательную реакцию со стороны общественности армян во всем м и р е . Судьба советско-турец­кой государственной границы имеет прямое, непосредственное отношение к армянскому народу. Девятнадцать двадцатых армянских земель захваче­ны турками. Общ ественность Армянской С С Р , многочисленные колонии армян-скитальцев по всему земному шару одобряют и поддерживают вне­шнюю политику нашей страны, пока мирятся со своей трагедией и не под­нимают голоса за восстановление справедливости, но в то же время они требуют, чтобы не ковырялись в их ранах и не оскорбляли их националь­ных чувств. Учтите: признание захвата армянских земель означает и приз­нание геноцида, так как не было геноцида армян без захвата турками ар­мянских земель и не было захвата земель без геноцида. Н е пора ли пре­кратить хотя бы официальные декларации, фактически признающие захват турками армянских земель?''

Знаменательно, что возражения и требования представителя Армянской С С Р отрицательным образом были приняты послом С С С Р в Турции В.Ф. Г- рубяковым, вследстие чего пользуясь правами, предоставленными постано­влением Совета М инистров С С С Р , лично Г.С.Налбандян категорически во­зражал и требовал о своем предложении сообщить М И Д С С С Р , но В.Ф.Гр- убяков и Ермош ин П .К . вопрос решили самолично.

29 декабря, в 12 час, в конференц-салоне М И Д Турции состоялась с бо­льшой торжественностью церемония подписания документов о редемарка­ции советско-турецкой границы и принятия по этому поводу Коммюнике с декларацией ‘‘Принципов независимости, суверенитета, равноправия, Т Е Р ­Р И Т О Р И А Л Ь Н О Й Ц Е Л О С Т Н О С Т И , Н Е П Р И К О С Н О В Е Н Н О С Т И ГР А ­Н И Ц ' ' .

Представитель Армянской С С Р Г.С.Налбандян, в 8 час. 29 декабря, офи­циально заявил руководству и членам советской делегации, что присутст­вовать на церемонии и участвовать в подписании документов не будет. Это сделано в знак протеста против незаконного акта со стороны Совместной советско-турецкой комиссии по редемаркации государственной границы, и самое главное, для того, чтобы дать понять туркам, а также советским дипломатам, что вопрос об армянских землях с повестки не снят.

Однозначно, по оценке патриота Г.С.Налбандяна, турки, ‘‘благодаря сла­бости наших дипломатов, непонятной уступчивости с их стороны'', при ре­шении технического вопроса, получили в руки еще один ‘ ‘важный для них, более авторитетный документ'' о том, что С С С Р вновь признает захват ту­рками армянских земель: ‘‘Убийца и грабитель получил еще одну амнисти­ю. Никто не может дать этому документу иное толкование. Турки -опытн­ые картежники дипломатической игры, никогда они не пренебрегают ли­ш ними козырями. При случае турецкая дипломатия этим новым докумен­том основательно усилит свои позиции''.

176

Все документы публикуются полностью, подстрочные примечания сос­тавлены нами, Надеемся, что настоящее издание станет стимулом для дал- нейшего, комплексного изучения этой важной историко-политической про­блемы.

Аваг Арутюнянзаместитель директора Н А А кандидат исторических наук

ДОКЛАДНАЯ ЗАПИСКА О РАБОТЕ ЗАКЛЮ ЧИТЕЛЬНОЙ СЕССИИ СОВМ ЕСТНОЙ

СОВЕТСКО-ТУРЕЦКОЙ КО М И ССИ И ПО РЕДЕМАРКАЦИИ ГОСУДАРСТВЕННОЙ ГРАНИЦЫ1

С 1 по 29 декабря 1973г., в столице Турецкой республики г. Анкаре, сос­тоялась заключительная сессия Совместной советско-турецкой комиссии по редемаркации государственной границы.

Согласно предварительной договоренности с руководством турецкой де­легации заключительная сессия должна была состояться в сентябре 1973г., но турки, под разными благовидными предлогами, все время откладывали созыв сессии и, имея определенные цели решения одного важного для них и выходящего из рамок компетенции советско-турецкой комиссии вопро­са, подвели сессию к концу года, т. е. в канун нового года, когда служеб­ные мероприятия по завершению года переплетаются с праздничними при­готовлениями и оставляют слишком мало времени в распоряжении людей для обдумывания и решения вопросов государственной значимости, не те- рпяших опрометчивой поспешности.

Турки сделали это програм м ирована, мы же не предали их рассчетам серьезного значения и не разгадали их замысла.

П о всем положениям заключительная сессия советско-турецкой комис­сии по редемаркации государственной границы, основным вопросом кото­рой было подписание редемаркационных документов, должна была состоя­ться, по очередности, в г. Москве.

Имелись и другие аргументы: редемаркация проведена по инициативе Советского Союза, С С С Р и Турция не равновеликие географические, пол­итические и экономические понятия.

П о непонятным причинам советская делегация, пренебрегая престижем С С С Р , пошла на уступки туркам и согласилась на подписание редемарка­ционных документов в г. Анкаре.2

Этим самым турки обеспечили себе выгодные позиции для того, чтобы оказать давление на находящуюся в изоляции от своих директивних инста­нций советскую делегацию и заставить ее подписать политический доку­мент, не входящий в компетентность Совместной советско-турецкой коми­ссии.

В свое время мы обратили внимание руководства советской делегации на это важное обстоятельство, но все наши правильные предложения по этому вопросу остались нерассмотренными и без должного реагирования.

1 Докладная записка адрессована П ервом у секретарю ЦК КП А рмении Кочиняну А.Е., П редседателю П резидиума Верховного С овета А рутю няну Н.Х., Председателю С овета М инистров А рзуманяну Г.А., М инистру иностранних дел Удумяну К.Б. Ф а­милия К очиняна А.Е. подчеркнута. Н а верхнем углу прописью автором добавлена пом етка ‘‘секретно ''. Документ в ЦК КП А рмении получен 16 января 1974г.2 С левой стороны п араграф а подчеркнуто по всей вероятности А.Е.Кочиняном.

177

Исход дела полностью подтвердил наши предположения и опасения.В работе заключительной сессии Совместной советско-турецкой комис­

сии по редемаркации государственной границы принял участие:Советская делегация в составе:Председателя - посла С С С Р Ермошина Павла Константиновича, Заместителя председателя - генерал-майора Иванова Петра Сергеевича. Членов делегации:Советника М И Д С С С Р - Бессонова Александра Васильевича, Представителя Главного топографического управления Генерального

штаба вооруженных сил С С С Р - полковника Ж иркова Виктора Григорье­вича,

Представителя Грузии - кандидата исторических наук Гигинейшвили Отари Иссидоровича,

Представителя Армянской С С Р - полковника Налбандяна Гургена Сед­раковича,

Секретаря делегации - атташе Васильева Дмитрия Анатольевича, Переводчика делегации - Прищ епова Александра Львовича.И з состава делегации по единоличному настоянию и решению генерала

Иванова незаконно были исключены и не приняли участие в заключитель­ной сессии полковники Ш уш унов Б.А., Ш естаков П.И., подполковник За- верский М .К . и майор Населевец П.Л.

Считаю необходимым особо отметить заслуги в работе делегации, иск­лючительную принципиальность и последовательность в подходе к реше­нию всех вопросов редемаркации, добросовестное отношение к делу со стороны подполковника Заверского М .К . и майора Населевец П.Л.

Генерал Иванов настойчиво добивался исключения из Делегации также представителей Грузинской С С Р и Армянской С С Р , но встретил решитель­ное возражение Советника М И Д С С С Р Бессонова А.В. и вынужден был согласиться с решением председателя делегации Ермошина вызвать их, т. е. Гигинейшвили О.И . и Налбандяна Г.С. на заключительную сессию.

Таким образом, советская делегация была представлена на сессию в ослабленном составе.

Турецкая делегация была представлена на сессию в полном составе, бо­лее того - в работе сессии принимали участие отдельные лица, не упомяну­тые в соответствующих договорных документах.

В состав турецкой делегации на заключительной сессии вошли: Председатель делегации - посол Турции М устаф а Кенаноглу,Заместитель председателя - губернатор на службе в центре М ехмет Тар-

джан,Представитель Главного управления безопасности, директор департа­

мента контрразведки упомянутого управления - Неджед Кахраман,Председатель Главного управления жандармерии - полковник Хыдыр

Акпынар,Советник М И Д Турецкой республики - юрист, доктор Г ехкан Унсал, Представитель Генерального штаба турецкой армии - полковник Кямиль

Аксу,Начальник отдела Топографического управления Генерального штаба -

полковник Ханти Балкан,Старш ий инженер Управлемия водных ресурсов - Реджеп Устюнер, Секретарь - подполковник Топографического управления Генерального

штаба Туран Ональп,Переводчик - М ехмет Курбаноглу.Сессия на своем первом заседании 3 декабря 1973г. утвердила повестку

дня в следующих вопросах:

178

1. Окончательная взаимная сверка всех редемаркационных документов и исправление ошибок.

2. Подписание редемаркационных документов.3. Церемония подписания редемаркационных документов в присутствии

представителей Высоких Договаривающихся Сторон.4. Принятие и подписание сообщения прессы С С С Р и Турецкой

республики о редемаркации советско-турецкой государственной границы.В своей приветственной речи перед открытием заключительной сессии

председатель турецкой делегации М устаф а Кенаноглу четыре раза с опре­деленной решительностью подчеркнул необходимость подписания комис­сией документа, ‘‘который гарантировал бы неизменяемость турецко-со­ветской государственной границы''.1

И з речи М устаф ы Кенаноглу стало ясно, что основной целью турецкой делегации в работе сессии будет завуалированный выход из рамок техни­ческой компетенции Совместной комиссии и создание в свою пользу ново­го документа политического характера, определяющего советско-турецкие отношения вообще, и, самое главное - гарантирующее ‘‘неизменяемость турецко-советской границы''.

Это, конечно, не могло не насторожить нас. Ход сессии и, особенно, за­вершающий этап ее работы, полностью подтвердили наши догадки и пред­положения.

В общем итоге своей деятельности за пять лет после подписания прави­тельствами Сою за С С Р и Турецкой республики протокола о редемаркации государственной границы, советская делегация проделала огромную, ис­ключительно важную работу. Редемаркация проведена на высоком уровне, советско-турецкая государственная граница ясно и четко обозначена пре­дельно увеличенным количеством пограничных знаков.

Образцово оформлены и отработаны на уровне самого высокого класса все необходимые редемаркационные документы. Советская делегация во всех организационных и технических мероприятиях задавала тон турецкой делегации. Члены турецкой делегации много раз говорили о том, что ‘‘они научились у советской делегации многому''.

Советско-турецкая государственная граница, демаркированная в 1926г., восстановлена полностью.

Общ ие итоги редемаркации государственной границы, несомненно, бу­дут дополнительным фактором обеспечения нормальной обстановки на ли­нии соприкосновения территориальных Сою за С С Р и Турецкой республи­ки и их добрососедских отношений.

Справедливость требует отметить с благодарностью очень тяжелую, до­бросовестную работу, непосредственно на линии границы, в постоянном общении с военнослужащими Турции, при многократных упрощенных пе­реходах на сопредельную территорию, рабочих и контрольных групп сове­тской стороны. Сотни советских воинов более трех лет, в самых тяжелых рельефных и климатических условиях, выполняли на границе всю черно­вую работу по редемаркации границы, все они - от рядового и до офицера, олицетворяя собой благородный облик советского гражданина, всегда были на высоте интересов, чести, достоинства и величия своей Родины. Военно­служащие рабочих и контрольных групп Турции чувствовали превосходст­во наших солдат и офицеров во всем. Во время выездов за границу мы с гордостью и любовью смотрели на работу и поведение наших солдат и офицеров. Нельзя было не восхищаться обоснованной и принципиальной непреклонностью офицеров-пограничников, начальников рабочих и кон­

1 Слова в кавы чках с левой стороны подчеркнуты по всей вероятности А.Е.Кочи- няном.

179

трольных групп подполковников тт. Горлова, Тюльпина и Разуваева в ре­шении с турками вопросов редемаркации границы. Все они заслуживают большого поощрения.1

Советская делегация своими успехами в выполнении правительствен­ного задания по редемаркации государственной границы обязана постоян­ной заботе и огромной помощи со стороны Ц К Компартии, Президиумов Верховных Советов, Советов М инистров, М инистерств иностранных дел, всех партийных и советских органов пограничных районов Грузии и Арм е­нии.

Весь личный состав советской делегации, ее рабочих и контрольных групп, очень признателен, благодарен партийным и советским органам Грузинской С С Р и Армянской С С Р за руководство, организаторскую и материальную помощь в решении на местах всех вопросов, связанных с выполнением задания Правительства С С С Р .

Не имея никаких директивных указаний и установок по сущ еству сове­тско-турецкого соглашения по вопросу сооружения на реке Ахурян водох­ранилища, советская делегация не могла рассмотреть и решить с турками необходимые коррективы в расположении пограничных знаков и в Прото­кол-описание линии прохождения на этом участке государственной грани­цы.

С учетом характера и объема предстоящих работ, а также системы со­оружения и проектного уровня затопляемости каньона реки Ахурян сле­дует предусмотреть специальные мероприятия, входящие в компетенции пограничных комиссаров (перенос пограничных знаков).

До 19 декабря сессия проходила нормально, согласованно выполнялись запланированные работы, иначе говоря - мы делали то, что входило в круг наших обязанностей и полностью соответствовало компетенции Совмест­ной советско-турецкой комиссии.

19 декабря председатели делегации посол С С С Р Ермош ин П .К . и посол М устаф а Кенаноглу на заседании Совместной комиссии обменялись прое­ктами сообщения прессы о завершении работ по демаркации границы.

С этого момента советская делегация в условиях почти открытого дикта­та М И Д Турции, осуществляемого через М устаф у Кенаноглу, пошла по пути неразрешенного ни одним из директивных органов С С С Р выхода из рамок компетенции Совместной советско-турецкой комиссии и вторжения в область большой политики советско-турецких отношений.2

В соответствии с подписанным 28 февраля 1967г. правительствами С С С Р и Турции протоколом Совместная советско-турецкая комиссия была образована только для решения технических вопросов редемаркации госу­дарственной границы.

Работа советской делегации в период с 19 по 29 декабря, т.е. в послед­ний этап этой сессии, представляет собой значительный интерес, требует деятельного анализа, поэтому считаю обязанным доложить о ней подробно, с иллюстрацией отдельных, дословно записанных, диалогов.

Вопрос о сообщении прессы относительно редемаркации государствен­ной границы, непредвиденно и неожиданно, стал в работе Совместной со­ветско-турецкой комиссии главным.

Стороны представили свои проекты - советская, имея в виду лаконич­ное сообщение о проделанной технической работе по редемаркации совет­ско-турецкой границы, турецкая - преследуя корыстные политические цели в советско-турецких отношениях вообще.

1 П оследняя часть параграф а с левой стороны подчеркнута по всей вероятности А.Е.Кочиняном.2 С левой стороны п араграф а подчеркнуто по всей вероятности А.Е.Кочиняном.

180

Советский проект (см. Приложение N 1) сообщения прессы о заверше­нии редемаркационных работ был полностью согласован с руководством М инистерства иностранных дел Сою за С С Р , лаконичен и вполне соответ­ствовал уровню Совместной советско-турецкой комиссии и ее компетен­ции.

По своему содержанию советский проект означал констатацию проде­ланной работы, о чем говорили сами за себя подписанными сторонами.

Для прессы этого было более, чем достаточно.Советская делегация и советское посольство в Турции располагали вес­

кими дипломатическими, юридическими и другими аргументами для реш и­тельной защиты своего проекта, но к сожалению, этого не сделали. Турец­кий проект (см. Приложение N 2) в фервейке преамбулы и в пышном словосложении всего текста искусно запрятал одну, самую важную для турок, фразу -‘‘Н Е И З М Е Н Н У Ю Г Р А Н И Ц У М Е Ж Д У Т У Р Е Ц К О Й Р Е С П У Б ­Л И К О Й И С С С Р ''.1

Как известно, турецкая дипломатия выдавливает декларацию ‘‘о неиз­меняемости границы между Турцией и С С С Р '' из каждого советского ви­зита в Турцию. П о духу проекта нам можно было не сомневаться в том, что турки готовы будут пойти на некоторые коррективы в преамбулу, но решительно будут отстаивать в нем самое главное для них - новую декла­рацию о "неизменяемости турецко-советской границы''. Так, к сожалению, и получилось.

Турецкий проект, естественно, насторожил меня, и я обратился к пред­седателю делегации Ермош ину П .К . с просьбой не ограничиться ознаком­лением членов делегации с турецким проектом на заседании Совместной комиссии и специально обсудить его сегодня-же, на совещании делегации.

Заседание Совместной комиссии закончилось заявлением сторон о том, что проекты будут изучены и ответы даны 20 декабря.

В 20 час. 19 декабря, в номере председателя делегации Ермошина П.К., с соответствующими мерами, исключающими возможное подслушивание ту­рками, состоялось обсуждение турецкого проекта коммюнике о заверше­нии работ по редемаркации границы.

Ермош ин П.К.: Член делегации вн ес предложение обсудить турецкий проект. Прошу вы сказать мнения.

Налбандян Г.С.: Необходимо занять твердую позицию защ иты советско­го проекта, к ак полностью соответствующ его характеру и содержанию р а ­боты Совместной советско-турецкой комиссии. М ожно объединить обою­дно выгодные общие положения советского и турецкого проектов в части констатации проделанной работы. Абзацы о т. Громыко и, особенно, декла­рацию в концовке текста следует обязательно исключить из турецкого проекта.

Бессонов А.В.: Совместная советско-турецкая комиссия по редем арка­ции государственной границы выполнила работу, имеющую только техни­ческий характер, поэтому принятие турецкого проекта, содержащ его в се­бе политическую декларацию о советско-турецких отношениях вообще, бу­д ет неправомерным актом.

Советский проект согласован с МИД СССР, ю ридически обоснован и долж ен быть принят за основу.

Гигинейшвили О.И.: Совместная советско-турецкая комиссия выполняла техническую работу.

Совещание закончилось решением делегации добиваться принятия со­ветского проекта за основу, исключения из турецкого проекта заголовка

1 С левой стороны заглавных слов подчеркнуто по всей вероятности А.Е.Кочиня- ном.

181

"коммю нике", преамбулы относительно визита в Турцию т. Громыко и по­литической декларации о советско-турецких отношениях.

После совещания делегации, в 23 час. 19 декабря, я, наедине, имел беседу с председателем советской делегации, послом С С С Р т. Ермошиным П.К.

Налбандян Г.С.: Павел Константинович, знаю В ас к ак опытного дипло­мата, хорошо знающего армянский вопрос и имеющего большие заслуги в репатриации армян с Кипра, где Вы были посланником СССР, поэтому хочу повести с Вами откровенный разговор относительно турецкого проек­та. Турки намерены получить в свои р уки новый политический документ, признающий за ними, по сути дела, захват армянских земель. В ся деклара­тивная часть турецкого проекта подчинена этой цели. Я располагаю данны­м и о том, что М устаф а Кенаноглу им еет ж есткую устан овку правительства и М инистерства иностранных дел протащить ф разу о “неизменяемости советско-турецкой границы”, будет упорствовать в этом, поэтому прош у В ас проявить непреклонность в защ ите наш его проекта, тем более, что он им еет неоспоримое дипломатическое и юридическое превосходство над турецким .

В связи с тем, что сказал, прош у принять следующее мое официальное устное заявление: “Я категорически возражаю против концовки турецкого проекта сообшения прессы в части неизменяемости советско-турецкой государственной границы, считаю ее совершенно неприемлемой ни для Союза ССР в целом, ни, тем более, дл я Армянской ССР в частности. Если в этом вопросе возможны какие-либо колебания со стороны советской делегации, заранее прош у разреш ить мне немедленно выехать в СССР для соответствующ его доклада М инистерству иностранных дел Союза ССР и руководству Армянской ССР”.

Ермош ин П.К.: Основная цель турок понятна и мне. Конечно, турки до­биваю тся нового политического документа, гарантирую ш его неизменяемо­сть ныне сущ ествую щей турецко-советской государственной границы, но это делается в порядке вещ ей. За последнее врем я наше правительство д е ­лало много заявлений об обеспечении неизменяемости установленных тер­риториальных границ. Будем добиваться принятия Совместной комиссией наш его проекта за основу, но ожидаю тся большие сложности в этом деле. Самое трудное будет исключить из турецкого проекта ф разу о неизменяе­мости государственной границы. Это м ож ет насторожить турок и создать у них мнение об обратном. М еж ду прочим, турки все врем я намекаю т на то, что коммю нике о заверш ении работ по редемаркации государственной гр ­аницы по своему содержанию должно соответствовать чаяниям турецкой общ ественности о гарантиях безопасности, неприкосновенности террито­рии и неизменяемости границы. Это будет иметь для турок очень важ ное значение, особенно с учетом предстоящ ей компании формирования нового правительства.

Налбандян Г.С.: Позволю себе некоторые замечания по вы сказанному Вами. Ф раза о “неизменяемости турецко-советской границы '' вклю чена в турецкий проект коммю нике не случайно и не в порядке вещ ей. Турки р е ­ш аю т крайне интересую щ ий и х конкретный вопрос о новом признании нами захвата армянских земель. К ак известно, турки реш али и реш аю т много вопросов, в том числе и пограничных, и с другими своими соседями, однако систематических заверений от них о гарантиях “неизменяемости границы ” не требовали и не получали. Если пройдет турецкий проект, следовательно турки, по их замыслу, получат более сильный и весомый до ­кумент, чем К арсский и М осковский договора 1921г. и тот договор, кото­ры й увез с собой в феврале 1921г. и з М осквы, после переговоров с Н ар­комом иностранных дел РСФСР Г. Чичериным и Н аркомом по делам

182

национальностей И.Сталиным, глава делегации Великого национального собрания Турции Юсуф Кемаль-бей. На этот раз, весомость нового до ку­мента, закрепляющ его за турками захваченные армянские земли, будет обусловлена участием в принятии этого документа самой Армянской ССР в лице ее представителя. Но прош у учесть, что представитель Армянской ССР в принятии такого документа участвовать не будет. Сущ ественное значение для коммю нике в турецком варианте будет иметь авторитетность присутствия на церемонии подписания документов вы соких представите­лей ведомств сторон. Заявления советского правительства о неприкосно­венности границ, к ак я понимаю, имею т в ви ду законно принадлежащ ие государствам территории. В частности, такие заявления делались в отноше­нии послевоенного устройства и границ некоторых западноевропейских государств, ныне входящ их в социалистическое содружество. К стати ска­зать, на Западе успеш но и с лихвой реш ены все территориальные пробле­мы, в которых был заинтересован наш Союз. Этого нельзя сказать о ю ж­ной границе. Вы опасаетесь того, что наш и попытки исключить из турец­кого проекта политическую часть насторожат турок. Турки отлично знаю т- что делают. Н асторожиться надо нам.

Д ум ая об общественности, вернее об интересах господствую щей и влас­твующей клики Турции, м ы не м ож ем забывать о законных интересах ар­мян. Какой-либо дипломатический промах в этом вопросе м ож ет вы звать отрицательную реакцию со стороны общ ественности армян во всем мире.

Вопрос политической декларации в турецком проекте вообще ненужно­го коммю нике о неизменяемости советско-турецкой границы следует и зу­чить на уровне того значения, которое турки ем у придают. Судьба совет­ско-турецкой государственной границы им еет прямое, непосредственное отношение к армянскому народу. Девятнадцать двадцаты х армянских зе ­мель захвачены турками. Общественность Армянской ССР, многочислен­ны е колонии армян-скитальцев по всем у земному ш ару одобряют и под­держ иваю т внешнюю политику наш ей страны, пока м ирятся со своей тра­гедией и не поднимают голоса за восстановление справедливости, но в то ж е врем я они требуют, чтобы не ковырялись в их ран ах и не оскорбляли и х национальных чувств. Учтите: признание захвата армянских земель оз­начает и признание геноцида, так к а к не было геноцида армян без захвата турками армянских земель и не было захвата земель без геноцида. Не пора ли прекратить хотя бы официальные декларации, ф актически признающие захват турками армянских земель ? Еще несколько слов об общественности Турции. Д ля того, чтобы успокоить свою общественность и избавить ее от беспокойства, турецкие правящ ие круги м огут успеш но использовать мн­огочисленные декларации Генерального секретаря ЦК КПСС товарища Л.И .Брежнева о миролюбивой политике СССР. Д екларации товарища Бре­ж нева, одобренные и поддерживаемые не только народами Советского Со­ю за и всем прогрессивным человечеством мира, нашли свое почетное м ес­то в прессе в с е х го судар ств , кроме Турции и К итая. Турецкая пресса - это Вам хорошо известно - придерживается враждебного тона по отношению к СССР, клевещ ет на советскую действительность, печатает всякие измыш ­ления по адресу Совета Министров СССР и пы тается опорочить внешнюю политику ЦК КПСС. Декларации товарища Л .И .Брежнева обязаны исполь­зовать и м ы в своих доводах при обсуждении наш его проекта на заседании Совместной комиссии. Надо заставить турок согласиться с тем, что после многочисленных деклараций Генерального секретаря ЦК КПСС товарища Л.И .Брежнева, советская делегация считает неправомерным, ненуж ным и даж е неэтичным принятие комиссией технической компетенции деклара­ции политического характера относительно безопасности границы терри­ториальной целостности и пр.

183

В 9 час. 30 мин. 20 декабря Совместная советско-турецкая комиссия приступила к обсуждению проектов коммюнике о завершении работ по редемаркации государственной границы.

Выяснилось, что вечером 19 декабря М устаф а Кенаноглу получил точ­ную информацию относительно состоящегося в этот день совещания со­ветской делегации.1

За ночь в спешном порядке был составлен второй турецкий проект (см. Приложение N 3), очень немногим и несущественным отличающимся от первого проекта. Вся турецкая делегация вышла на заседание в насторо­женно-нервозном состоянии.

Председатель советской делегации Ермош ин П .К. предложил советский проект коммюнике о завершении работ по редемаркации границы, как на­иболее соответствующий компетенции советско-турецкой комиссии, прин­ять за основу и кое-что внести в него из турецкого проекта.

М устаф а Кенаноглу в решительной форме заявил: ‘‘Господин посол, ре- демаркационные документы подписываются в Анкаре, поэтому в соответс­твии с международными дипломатическими традициями и нормами дол­жен быть принят за основу турецкий проект коммюнике. Учитывая Ваши возражения против пространности первого нашего проекта, мы предлагаем Вам второй, более краткий по своему содержанию, проект коммюнике''.

Прогноз наш подтвердился: турецкая делегация перешла к давлению на советскую делегацию.

Стороны обязались вновь изучить и обменяться предложениями.20 декабря 1973г. в 20 час. в номере председателя советской делегации

Ермошина П.К., состоялось совещание делегации по обсуждению второго проекта турок.

Ермош ин П .К . попросил членов делегации высказать свои мнения и предложения.

Налбандян Г.С.: П ервый и т.н. второй проекты турок идентичны, не со­ответствую т компетенции советско-турецкой комиссии, в своей декларати­вной части, входя в компетенцию правительств, определяют принципы со­ветско-турецких отношений. П роекты турок не м огут быть приняты даж е за основу.

Ермош ин П.К.: Конкретно сформулируйте Ваше предложение, так к ак турецкий проект с нашими предложениями м ы должны представить через советское посольство в Турции М инистерству иностранных дел Союза.

Налбандян Г.С.: Принять за основу советский проект, исключить из тур­ецких проектов политическую декларацию , особенно ф разу о неизменяе­мости советско-турецкой границы. М ое предложение обязательно сообщ­ить посольству и М инистерству иностранных дел СССР. Одновременно пе­редать мою просьбу: проконсультироваться по этом у вопросу с находящ и­м ся в М оскве заместителем председателя П резидиума Верховного Совета СССР товарищем Арутю няном Н .Х , затем с руководством ЦК КП Арме­нии и Совета Министров республики.

Ермош ин К.П.: (к представителю Грузинской С С Р Гигинейшвили О.И.) Вы м ож ете присоединиться к предложению Налбандяна.

Гигинейшвили О.И.: Н ет?Бессонов А.В.: Оба турецких проекта имею т одно и то ж е содержание.

М ы выполняли техническую работу, поэтому сообщение прессы о завер­шении работ по редемаркации границы, если оно вообще нужно, должно быть в духе только советского проекта. Принимать политическую деклара­цию о советско-турецких отношениях м ы не правомочны, и это не входит

1 С левой стороны параграф а подчеркнуто по всей вероятности А.Е.Кочиняном.2 С левой стороны п араграф а подчеркнуто по всей вероятности А.Е.Кочиняном.

184

в компетенцию Совместной советско-турецкой комиссии. М нение делега­ции нужно сообщить посольству и МИД Союза.

Совещание решило: турецкий проект представить на рассмотрение П о ­сольству С С С Р в Турции и М инистерству иностранных дел С С С Р , одно­временно сообщить им о предложении и просьбе Налбандяна.

21 декабря, почти весь день, Ермошин П .К . и Иванов П .С . находились в Советском посольстве.

В 15 час. 21 декабря я отправился в Советское посольство и в беседе с одним из работников узнал, что Грубяков В.Ф. (посол) отказывается сооб­щить в М оскву предложение и просьбу Налбандяна. Тремя часами позже об этом сообщил мне и заместитель председателя советской делегации ге­нерал Иванов П .С . И з сообщения последнго стало известно, что советский посол в Турции Грубяков Василий Федорович одобряет турецкий проект сообщения прессы о завершении работ по редемаркации государственной границы, считает его "пыш ным" и вполне применимым.

В 21 час. 21 декабря Ермош ин П .К . созвал у себя, в гостинице ‘‘Бульвар палас'' узкое совещание делегации. Присутствовали Иванов П.С.., Бессо­нов А.В., Налбандян Г.С.

Ермош ин П.К.: Турки очень упорствую т, не идут ни на какой компро­мисс, требую т принять и х проект за основу и обязательно дать в нем абзац о гарантиях безопасности, территориальной целостности и неприкосновен­ности границ. Что делать?

Налбандян Г.С.: Тупому и беспредметному упорству турок надо проти­вопоставить разумное, обоснованное упорство советской делегации, заста­вить и х понять, хотя они это и понимают прекрасно, что м ы не правите­льственная делегация для заклю чения договора о друж бе и ненападении. По логике турок получается, что декларацию о территориальной целостно­сти и неприкосновенности советско-турецкой границы должна дать и деле­гация М П С СССР, которая прибыла в Турцию по техническим вопросам и в настоящ ее врем я находится в Анкаре, в одной гостинице с нами. Н ако­нец, чтобы прекратить дискуссию с турками по вопросу коммюнике, посо­ветуйтесь в Советском посольстве и предложите туркам самый лучший в а ­риант: пусть каж д ая сторона сама даст, по своем у усмотрению, сообщение своей прессы о заверш ении работ по редемаркации границы.

Бессонов А.В.: Я остаюсь при своем мнении и считаю, что если даж е давать собщение прессы, то надо это сделать в узко м плане и только с констатацией проделанной работы, без декларации о советско-турецких отношениях.

Ермош ин П .К., Иванов П .С.: Василий Федорович (посол С С С Р в Турции Грубяков) считает обязательным коммю нике о заверш ении работ по реде­маркации советско-турецкой границы и предлагает на основе декларации товарища Подгорного во врем я его визита в Турцию в 1972г. Вот текст д е ­кларации и д вух проектов - советского и турецкого - составить обоюдопри- емлимый проект коммюнике.

Налбандян Г.С: Ф раза о “территориальной целостности и неприкосно­венности советско-турецкой границы '' остается?

Ермош ин П.К.: Да. Д ля турок это - главное.Налбандян Г.С.: Пользуясь правами, предоставленными лично мне пос­

тановлением Совета М инистров СССР за подписью товарища Косыгина, категорически возражаю против предложения Советского посла в Турции Грубякова и требую о м оем предложении по этом у вопросу и просьбе все ж е сообщить М инистерству иностранных дел СССР. У н ас н ет оснований дублировать Декларацию П редседателя Верховного Совета СССР товарища Подгорного.

185

Ермош ин П.К.: Поймите, товарищи, турки прицепились к этом у и насто­йчиво требуют, надо ж е кончить скорей. Ведь тут ничего особенного нет, тем более, что все это сказано в декларации Подгорного. Коммюнике м ы даем от себя и это не требует дублированием декларации товарища Под­горного.

Налбандян Г.С.: Если даем от себя, давайте внесем два употребительных в практике международных дипломатических отношений безобидных и справедливых слова с такой формулировкой ф разы неприкосновенности законно принадлежащ ей территории и безопасности границы".

Ермош ин П.К.: Турки никогда не согласятся.Налбандян Г.С.: А почему не согласятся, и чем конкретно м огут обосно­

вать свои возраж ения? П оставьте этот вариант декларативной части ком ­мюнике на обсуждение Совместной советско-турецкой комиссии, пусть турки дадут ответ и обоснуют свои возражения.

Через час после совещания Ермошин П .К. и Иванов П .С . пригласили меня на собеседование. Состоялся такой разговор.

Ермош ин П.К.: По этом у вопросу вы имеете какую -либо устан овку руководства республики?

Налбандян Г.С.: Во-первых: руководство Армянской ССР не могло пре­двидеть отклонение советско-турецкой комиссии от своих функций, опре­деленных советско-турецким протоколом от 28 ф евраля 1967г, чтобы дать какую -либо устан овку своем у представителю. Но уверен, что, если бы, к ак я просил несколько раз, МИД СССР сочло бы полезным посоветоваться с руководством республики, то с его стороны было бы полное одобрение со­ветского проекта сообщения прессы о заверш ении редемаркации. Во-вто­р ы х и самое главное: ЦК Компартии Армении, П резидиум Верховного Со­вета, Совет Министров и М инистерство иностранных дел Армянской ССР рассматривали весь комплекс мероприятий по редемаркации советско-ту­рецкой государственной границы только в плане интересов страны, а не в рам ках узконациональных интересов республики, оказали полное доверие и поддерж ку советской делегации, уделили очень много внимания оказа­нию ей всесторонней помощи, своевременно, по своей инициативе, реш а­ли все вопросы, касаю щ иеся редемаркационных работ на территории р ес­публики. П ервый секретарь ЦК Компартии Армении т. Кочинян А.Е., пре­дседатель П резидиума Верховного Совета т. Артюнян Н .Х , председатели Совета Министров тт. М урадян Б.А. и А рзуманян Г.А., заместитель предсе­дателя Совета М инистров т. Арутю нян Г Т , заведую щ ий отделом ЦК КП Армении т. М анасерян Л .П , министры иностранных дел тт. М артиросян Б.А. и Удумян К .Б , министр водного хозяйства т. Баграмян Г А , партийные и советские органы всех пограничных районов Армянской ССР были в постоянном контакте с советской делегацией, много р аз устраивали специ­альные приемы, советовались о реш ении конкретных вопросов, помогали нам. Организовано было дл я делегации, по указаниям руководства респуб­лики, много экскурсионных поездок по Армении. Во всех встречах с со­ветской делегацией в Армении не было ни одного случая даж е намеков на проявление какой-либо недоброжелательности к туркам. Напротив, я мн­ого р аз передавал руководству советской делегации приглашение отдель­ны х общ ественных организаций республики турецкой делегации посетить Армению. Председатель исполкома Ленинаканского горсовета депутатов трудящ ихся т. М атниш ян С .Х , Исполком Ахурянского районного совета устроили всей Совместной советско-турецкой комиссии очень хороший прием, такой ж е прием был дан комиссии в Советской К ара-кала. Турки буквально поражены таким доброжелательным отношением в Армении, не знали, к ак выразить свою благодарность, не перестаю т вспоминать приемы в Армении и эту сессию. К ак всем известно, председатели турецкой

186

делегации Ш инаси Ойман и Кепенек, много р аз вспоминая приемы в Ар­мянской ССР, заявляли: М ы ощутили в армянском хлебе настоящую и с­кренность, убедились в том, что армяне не злопамятны".

П резидиум Совета М инистров республики несколько р аз обсуждал с в а ­ш им участием вопросы оказания помощи советской делегации. Руководс­тво республики высоко оценило работу советской делегации и наградило ее руководителей Почетными грамотами Верховного Совета Армянской ССР, а всех членов делегации - почетными грамотами Совета Министров, были сделаны подарки. Вот в таком духе были указан и я и поручения дире­ктивных органов республики их представителю в советской делегации. Ни­каки х особых установок не могло быть. Было одно серьезное предупрежде­ние руководства республики и заведую щ его отделом ЦК КП Армении т. М анасеряна Л.П. - строго соблюдать установленные для советской делега­ции нормы поведения, функциональные обязанности членов, и ни при к а ­ки х обстоятельствах не входить в вопросы политического характера, совет­ско-турецких и армяно-турецких отношений.

Ермош ин П .К., Иванов П .С.: Совершенно правильно. Лично м ы безгра­нично благодарны руководству Армянской ССР, всем партийным и советс­ки м организациям за повседневное внимание и помощь, которые оказали они советской делегации в выполнении задания Советского правительства по редемаркации границы.

Налбандян Г.С.: Теперь у м ен я один вопрос к вам. Нет-ли у в ас претен­зий к членам советской делегации, и особенно к представителю Армянской ССР в той части, что быть может, было проявлено недоброжелательное от­ношение к туркам, были вы сказаны агрессивные настроения по отноше­нию к Турецкой республике, и все это насторожило, заставило их сделать из этого определенные выводы и в качестве предупредительной м еры вн ­овь добится гарантии безопасности на границе?

Ермош ин П .К., Иванов П .С .: Нет, это совершенно исклю чается. В ся со­ветская делегация вела себя в р ам ках установланных норм поведения.

Налбандян Г.С.: Значит, турки не случайно запрятали в свой проект со­общения прессы ф разу о неизменяемости и неприкосновенности советско- турецкой границы и твердо решили, им ея на это конкретную устан овку своего правительства, получить от н ас новое признание за ними захвата армянских земель.

Председатель Советской делегации посол С С С Р Ермошин П .К . ночью выехал в Советское посольство, чтобы вновь обсудить вопрос об аспекте коммюнике. Было обещано, как решили на совещании делегации, турецкий проект с предложением и просьбой представителя Армянской С С Р пере­дать на рассмотрение М И Д С С С Р , однако впоследствии выяснилось, что обещание не было выполнено. Грубяков В.Ф. и Ермошин П .К . решили бол­ьше по этому вопросу с членами делегации не консультироваться. Был изо­лирован от этого дела и Бессонов А.В.

Турки пустили в ход все средства, чтобы добиться коммюнике в своей редакции.

М инистр иностранных дел Турции Халюк Байулькен поставил перед М устаф ой Кенаноглу ультимативное требование - ‘ ‘заставить русских принять турецкий проект''.

Как видно из изложенного, коммюнике о завершении по редемаркации границы стало центральным вопросом сессии.

22 и 23 декабря Ермошин П .К . и Иванов П .С . большей частью находи­лись в Советском посольстве у Грубякова В.Ф.

Члены советской и турецкой делегации планомерно занимались офор­млением документов редемаркации. В этом деле не возникало никаких сло­жностей, так как все вопросы еще до начала редемаркационных работ

187

были рассмотрены и решены с предельной ясностью в соответствующих соглашениях сторон.

Споры и серъезные разногласия между делегациями возникали и своев­ременно решались во время полевых работ, непосредвенно на линии гра­ницы, о чем директивным органам республики доклаывалось ранее.

Камеральные работы в целом прошли гладко.24 декабря состоялось заседание Совместной советско-турецкой комис­

сии.Перед подписанием части технических документов председатели делега­

ций кратко обсудили вопрос о проектах коммюнике.М устаф а Кенаноглу: Господин посол, Вы рассмотрели наш второй про­

ект и когда м ы будем иметь Ваш ответ по этом у вопросу?Ермош ин П.К.: Господин посол, изучаем. Думаю , что завтра или после­

завтра дадим Вам наш ответ и договоримся об обоюдно-приемлимом вариа­нте коммюнике.

М устаф а Кенаноглу: Господин посол, мне это совершенно непонятно. Вчера директор Восточного департамента М инистерства иностранных дел Турецкой республики господин Н едж ет Гезель имел по этом у вопросу пе­

реговоры с господином послом СССР Грубяковым и нам сообщил, что гос­подин Грубяков одобрил и принял проект коммю нике о заверш ении работ по редамаркации советско-турецкой границы.

Ермош ин П.К.: Господин посол, завтра или послезавтра все будет ясно, и м ы реш им этот вопрос.

Турки были в курсе всего того, что происходило в Советской делегации вокруг вопроса о содержании коммюнике, поэтому торопились и с каждым часом усиливали давление и на советскую делегацию, и на советское посольство.1

Больше не оставалось никакаих сомнений в том, что турки придают ис­ключительно важное значение принятию новой декларации о неизменяе­мости советско-турецкой границы. Турки дальновидно заглядывали в буду­щее.

26 декабря, председатель советской делегации посол С С С Р Ермошин П .К . около двух часов находился в кабинете председателя турецкой делега­ции посла Турецкой республики М устаф ы Кенаноглу. С турецким послом был переводчик М ехмет Курбаноглу, с советском послом - секретарь деле­гации атташе Васильев Д.А. Других лиц не было. М устаф а Кенаноглу в ре­зкой форме потребовал от Ермошина П .К . принятия турецкого коммюнике о завершении редемаркации советско-турецкой границы.

С этим вопросом было покончено.Выгодная для турок политическая декларация о неизменяемости совет­

ско-турецкой границы была принята.27 декабря, спецсамолетом прибыли из М осквы в Анкару для присутс-

вия на церемонии подписания редемаркационных документов и коммю ни­ке:

Генеральный секретарь М И Д С С С Р - он же заместитель М инистра - Ч е­рняков Ю . H.,

Заместитель начальника Генерального Ш таба Вооруженных Сил С С С Р - генерал-полковник Козлов М . М.,

Начальник пограничных войск С С С Р - генерал-лейтенант М атросов В.А.Тем же самолетом прибыл в Анкару для участия в похоронах скончав­

шегося в ночь с 26 по 27 декабря, от инфаркта, бывшего президента

1 С левой стороны первая часть п араграф а подчеркнута по всей вероятности А.Е.Кочиняном.

188

Турции Исмета Иненю зам ести тел ь председателя Президиума Верховного Совета С С С Р т. Яснов.

29 декабря, в 12 час., в конференц-салоне здания М инистерства иност­ранных дел Турции состоялась с большой торжественностью церемония подписания документов о редемаркации советско-турецкой границы и при­нятия по этому поводу коммюнике с декларацией ‘‘Принципов независи­мости, суверенитета, равноправия, Т Е Р Р И Т О Р И А Л Ь Н О Й Ц Е Л О С Т Н О С Т И , Н Е П Р И К О С Н О В Е Н Н О С Т И ГР АН И Ц ''...

Приняли участие:С о стороны С С С Р :Советская делегация в составе:Председателя - посла С С С Р Ермошина П.К.,Заместителя председателя - генерал-майора Иванова П.С.,Советника М И Д С С С Р - Бессонова А.В.,Представителя Генерального штаба вооруженных сил С С С Р - полковни­

ка Ж икова В.Г.,Представителя Грузинской С С Р - кандидата исторических наук Гигине­

йшвили О.И.,Секретаря - атташе Всильева Д.А.,Переводчика - Прищ епова А.Л.,Представители ведомств:Генеральный секретарь М И Д С С С Р - он же заместитель министра -

Черняков Ю .Н.,Заместитель начальника Генерального штаба вооруженных сил С С С Р -

генерал-полковник Козлов М .М .,Начальник пограничных войск С С С Р - генерал-лейтенант М атросов

С.А.,Посол С С С Р в Турции - Грубяков В.Ф.,Советник советского посольства в Турции - Уткин,Военный атташе сухопутных войск С С С Р - полковник Крамарев В., Военный атташе морских сил С С С Р - капитан первого ранга (фамилию

не помню).Представитель Армянской С С Р , в 8 час. 29 декабря, официально заявил

руководству и членам делегации, что присутствовать на церемонии и учас­твовать в подписании документов не будет. Это сделано в знак протеста против незаконного акта со стороны Совместной советско-турецкой ком­иссии по редемаркации государственной границы, и самое главное, для того, чтобы дать понять туркам, а также нашим дипломатам, что вопрос об армянских землях с повестки не снят.

С о стороны Турции:Турецкая делегация в составе:Председателя - посла Турецкой республики М устаф ы Кененоглу, Заместителя председателя - губернатора на службе в центре Мехмета

Тарджан,Советника М И Д Турции - доктора Гехкан Урсал,Представителя Главного управления безопаности - Неджеда Кахраман, Представителя Главного управления жандармерии - полковника Хыдара

Акпынар,Прадставителя Генерального штаба - полковника Кямиля Аксу, Начальника отдела топографической службы Генерального штаба - пол­

ковника Хаяты Балкан,Старшего инженера Управления водных ресурсов - Реджепа Устюнер, Секретаря Топографческого управления Генерального штаба - подпол­

ковника Турана Озальп,Переводчика - Мехмета Курбаноглу.

189

Представители ведомств:Генеральный секретарь М И Д - он же первый заместитель М инистра И с­

маил Эрез,Директор Восточного департаманта М И Д - Неджед Гезель,Генеральный директор Политического управления М И Д - Исмаил Сой-

сал,Заместитель начальника Генерального штаба, он же начальник операти­

вного управления Генерального штаба - корпусный генерал Реджан Энгин,Начальник Управления Генерального штаба по охране государственной

границы - дивизионный генерал Ш агып Окур.Н а церемонию прибыли многочисленные представители прессы, фото­

репортеры, турецкая кинохроника.Церемония зявершилась подписанием коммюнике (см. Приложение N 4

- выписка из газеты ‘‘Правда'' от 30 декабря 1973г.), восторженными тоста­ми, шампанским, а затем и банкетом в ресторане ‘ ‘Беюк Анкара''.

30 декабря должны были быть многочисленные отклики турецкой "об­щественности" во всех газетах.

Итак, при решении технического вопроса - оформления выполненных в период 1967-73гг. Совместной советско-турецкой комиссией работ по реде­маркации государственной границы, прохождения которой демаркировано в период 1924-26гг. и утверждено генеральным протоколом в 1926г., турки, благодаря слабости наших дипломатов, непонятной уступчивости с их сто­роны получили в руки еще один важный для них, более авторитетный до­кумент о том, что Сою з Советских Социалистических Республик вновь признает захват турками армянских земель.

Убийца и грабитель получил еще одну амнистию. Никто не может дать этому документу иное толкование.1

Турки - опытные картежники дипломатической игры, никогда они не пренебрегают лишними козырями.

П ри случае турецкая дипломатия этим новым документом основательно усилит свои позиции.

Мы, к сожалению, не хотели понять, что новая декларация о ‘‘территор­иальной целостности, неприкосновенности границ'' нужна турецкой дипло­матии не только на будущее. Сегодня решается вопрос крупных частных капиталовложений по ‘‘освоению'' восточных вилайетов, превращению их в зону интенсивного производства зерна и развития животноводства с соз­данием крупных, механизированных помещичьих владений. Турки не сов­сем уверены, что хозяевами этих земель останутся навсегда, поэтому с уче­том обстановки и настроений частных предпренимателей понадобились свежие гарантии ‘ ‘территориальной целостности и неприкосновенности границ''.2

Возмутителен не только сам факт подписания несанкционированной правительством Сою за С С Р новой декларации о советско-турецких отно­шениях.

Посол С С С Р в Турции Грубяков В.Ф. по многократной информации ру­ководства советской делегации знал о возражениях и предложениях отде­льных членов делегации по вопросу содержания коммюнике о завершении работ по редемаркации государственной границы, однако игнорировал их, не придал никакого значения принципиальной важности обязательного проведения советского проекта. Более того, Грубяков В.Ф. и Ермош ин П .К. были инициаторами ненужного широкого представительства от авторитет­ных инстанций при подписании редемаркационных документов и коммю­

1 С левой стороны параграф а подчеркнут по всей вероятности А.Е.Кочиняном.2 С левой стороны п араграф а подчеркнуто по всей вероятности А.Е.Кочиняном.

190

нике, а также большой пышности и торжественности в самой церемонии подписания. М ож но было и не придавать серьезного значения этим внеш­ним деталям протокольного характера, если бы они не усиливали внутрен­нее содержание принятого коммюнике.

Советская делегация полностью и в срок выполнила задание правитель­ства С С С Р по редемаркации советско-турецкой государственной границы.

Редемаркационные документы представляются правительствам сторон на ратификацию.

К докладной записке прилагаются:1. Копия утвержденного М И Д С С С Р советского проекта сообщения

прессы о завершении работ по редемаркации советско-турецкой границы.2. Копия перевода первого турецкого проекта коммюнике.3. Копия перевода второго турецкого проекта коммюнике.4. Копии опубликованного в газете ‘‘Правда'' от 30 декабря 1973г. Тек­

ста коммюнике и статьи В.Владимирова о завершении работ по редемарка­ции советско-турецкой границы.

Некоторые информационные материалы по Турции будут представлены директивным органам республики дополнительно.

Представитель Армянской С С Р вСоветской делегации по редемаркациисоветско-турецкой границы Г.Налбандян

31 декабря 1973г.

НАА, ф. 1, оп. 53, д. 83, с. 19-47. Подлинник. М аш инопись .

ПРИЛОЖЕНИЕ

N 1Проект

О ЗАВЕРШ ЕНИИ РАБОТ ПО РЕДЕМАРКАЦИИ СОВЕТСКО-ТУРЕЦКОЙ

ГОСУДАРСТВЕННОЙ ГРАНИЦЫ

Вследствие некоторых изменений, происшедших на пограничных реках после демаркации границы, проведенной в 1926г., Правительства Сою за С С Р и Турецкой Республики, руководствуясь желанием развивать между обеими странами отношения добрососедства и сотрудничества, 28 февраля 1967г. решили провести редемаркацию границы и с этой целью образовали в 1969г. Совместную советско-турецкую комиссию. Комиссия проверила и привела в соответствие с демаркационными документами 1926г. прохожде­ние линии сухопутной границы и линии границы на участках рек, где не произошло изменений русел, а также определила линию границы на тех речных участках, где произошли изменения русел рек.

Работа Совместной советско-турецкой комиссии проходила в обстанов­ке взаимопонимания и делового сотрудничества.

"декабря 1973г. в Анкаре были подписаны Протокол-описание прохож­дения линии советско-турецкой государственной границы и приложенные к нему карта границы и протоколы пограничных знаков, а также Протокол о контроле, уходе, ремонте и восстановлении пограничных знаков и сох­ранении пограничных просек.

191

Документы редемаркации границы подписали: председатель советской делегации посол П .К . Ермошин, председатель турецкой делегации посол М устаф а Кенаноглу.

П ри подписании документов присутствовали:С советской стороны -С турецкой стороны -Стороны выражают уверенность в том, что успешное завершение работ

по редемаркации государственной границы будет содействовать дальней­шему развитию и укреплению отношений дружбы и добрососедства между обеими сторонами.

НАА, ф. 1, оп. 53, д. 83, с. 48. Копия. М аш инопись.

N 2 П еревод с турецкого

ДЛЯ ПРЕССЫ

Совместная Комиссия, образованная в соответствии с Протоколом от 28 февраля 1967г. о редамаркации турецко-советской границы, закончила свою работу, продолжавшуюся с 1969г., и сегодня в М инистерстве иност­ранных дел председателями делегаций были подписаны различные доку­менты.

С о стороны Турции послом М устаф ой Кенаноглу,С о стороны Советского Сою за послом П.К.Ермош иным.Н а церемонии подписания присутствовали ...В этой связи распостраняется следующее коммюнике:

КОМ М Ю НИКЕ

Во время официального визита в Турцию в мае 1965г. советский мини­стр иностранных дел господин А.Громыко внес предложение о проведении редемаркации турецко-советской границы в соответствии с современными техническими требованиями и возможностями. Это предложение было по­ложительно встречено в Турции и 28 февраля 1967г. в этой связи в Анкаре был подписан Протокол.

Совместная Комиссия, образованная в соответствии с этим Протоколом, в январе 1969г. начала и "декабря 1973г. закончила свою работу. В этот же день в Анкаре председатели делегаций - со стороны Турции посол М уста­фа Кенаноглу и со стороны Советского Сою за посол П.К.Ерм ош ин - под­писали:

1. Протокол описания прохождения линии государственной границы между Турецкой Республикой и С С С Р ,

2. Карту государственной границы между Турецкой Республикой и С С С Р ,

3. Протоколы пограничных знаков,4. Протокол между Турецкой Республикой и Правительством С С С Р о

контроле, уходе, ремонте и восстановлении пограничных знаков и сохра­нении пограничных просек.

Н а церемонии подписания присутствовали:с турецкой стороны: с советской стороны:Ранее стороны, с целью предупреждения территориальных потерь, воз­

никших из-за некоторых исправлений, проведенных в связи с изменени­ями русел пограничных рек, происшедшими после демаркации границы, проведенной в 1926г., подписали 24 марта 1972г. в Анкаре ‘ ‘Протокол об

192

определении линии государственной турецко-советской границы на погра­ничных реках и о территориальной компенсации''.

Кроме того, Председатели делегаций Совместной турецко-советской ко­миссии, в соответствии с данными им полномочиями, 17 апреля 1973г., так­же в Анкаре, подписали ‘‘Протокол между Правительством Турецкой Рес­публики и Правительством Сою за Советских Социалистических Республик об определении линии морской границы между турецкими и советскими территориальными водами на Черном море''.

Ввиду того, что на линии границы между двумя странами, которая в ос­новном была определена Карсским и М осковским договорами 1921г. и уто­чнена Тифлисским Протоколом 1926г., в течении более чем 40 лет, особен­но на пограничных реках, произошли некоторые изменения и в связи с тем, что старые документы не отвечали современным техническим требо­ваниям, возникла необходимость нового определения линии границы, и в результате того, что проведение сторонами в духе взаимопонимания и сот­рудничества работы завершились положительным и конструктивным рез­ультатом, были подписаны вышеупомянутые документы.

Договаривающиеся Стороны убеждены в том, что вышеупомянутые док­ументы, число которых достигает 1100 ш тук и которые были подписаны в результате совместной работы, являются очевидным примером усилий по развитию и упрочнению турецко-советского добрососедства и сотрудни­чества, являет собой весьма значительный шаг в турецко-советских отно­шениях, развивающихся между двумя странами в духе принципов мира и добрососедства в течении более, чем полувекового периода.

Договаривающиеся Стороны считают, что этот последний положитель­ный прогресс в турецко-советских отношениях, равивающихся на пользу обеим странам и в рамках уважения принципов независимости, равнопра­вия, территориальной целостности и невмешательства во внутренние дела, является новым элементом, составляющим важный вклад в сотрудничество в различных областях.

Договаривающиеся Стороны заявляют, что эти протоколы историческо­го значения, документирующие мирную и безопасную неизменную грани­цу между Турецкой Республикой и С С С Р , являются долговременным при­знаком принципа добрососедства и атмосферы безопасности, господствую­щими в отношениях между двумя странами.1

НАЛ, ф. 1, оп. 53, д. 83, с. 49-51. Копия. М ашинопись.

N 3 П еревод с турецкого

СОВМЕСТНОЕ КОМ М Ю НИКЕ О ЗАВЕРШ ЕНИИ РАБОТ ПО РЕДЕМАРКАЦИИ СОВЕТСКО-

ТУРЕЦКОЙ ГОСУДАРСТВЕННОЙ ГРАНИЦЫ

Во время официального визита в Турцию в мае 1965г. М инистра иност­ранных дел С С С Р г-на Громыко между Правительствами обеих стран была достигнута договоренность о редемаркции турецко-советской границы и 28 февраля 1967г. в Анкаре по этому вопросу был подписан Протокол.

Редемаркация советско-турецкой границы, которая была определена М осковским и Карсским договорами 1921г. и редемаркированна в 1926г., стала необходимой в связи с тем, что за прошедшие с тех пор годы произ­ошли некоторые изменения русел пограничных рек, а также в связи с тем,

1 С левой стороны параграф а подчеркнуто по всей вероятности А.Е.Кочиняном.193

что демаркационные документы 1926г. не отвечали современным техничес­ким требованиям.

Образованная в соответствии с протоколом 1967г. Совместная турецко­советская комиссия по редемаркации границы в январе 1969г. начала и " " декабря 1973г. закончила свою работу. В итоге проведенных Сторонами в духе взаимопонимания и сотрудничества работ, завершившихся положи­тельным и конструктивным результатом, ” " декабря 1973г., в Анкаре, пре­дседатели делегаций - со стороны Турции посол М устаф а Кенаноглу и со стороны Советского Сою за посол П.К.Ерм ош ин - подписали следующие документы:

1. Протокол-описание прохождения линии государственной границы между Турецкой Республикой и С С С Р .

2. Карту косударственной границы между Турецкой Республикой и С С С Р .

3. Протоколы пограничных знаков.4. Протокол между Правительством Турецкой Республики и Правитель­

ством С С С Р о контроле, уходе, ремонте и восстановлении пограничных знаков и сохранении пограничных просек.

Н а церемонии подписания присутствовали:С турецкой стороны: с советской стороны:Ранее Стороны с тем, чтобы исключить территориальные потери при

проведении линии границы на участках рек, где произошли изменения ру­сел после обозначения границы в 1926г., подписали 24 марта 1972г. в А н ­каре ‘‘Протокол об определении линии турецко-советской государственной границы на пограничных реках и о территориальной компенсации''.

Кроме того, 17 апреля 1973г. был подписан ‘‘Протокол между Правител­ьством Турецкой Республики и Правительством Сою за Советских Социа­листических Республик об определении линии морской границы между ту­рецкими и советскими территориальными водами на Черном море''.

Стороны убеждены, что подписанные в результате этой совместной ра­боты имеющие историческое значение Протоколы, документирующие в целях сохранения мира и безопасности между Турецкой Республикой и Сою зом Советских Социалистических Республик неизменную между ними границу, являются весьма значительным достижением в турецко — советс­ких отношениях, развивающихся в духе принципов мира и добрососедства в течении более чем полувекового периода.1

Стороны, кроме того, считают, что этот положительный прогресс, дости­гнутый в турецко-советских отношениях, развивающихся на основе уваже­ния принципов независимости, равноправия, территориальной целостности и невмешательства во внутренние дела и на пользу обеим странам, яв­ляется новым элементом, представляющим важный в дело сотрудничества между Турцией и Советским Сою зом в различных областях.

НАА, ф. 1, оп. 53, д. 83, с. 52-53. Копия. М ашинопись.

N 4 ЗАВЕРШЕНИЕ РАБОТ ПО РЕДЕМАРКАЦИИ

СОВЕТСКО-ТУРЕЦКОЙ ГРАНИЦЫ

Правительство Сою за Советских Социалистических Республик и прави­тельство Турецкой Республики, руководствуясь желанием развивать отно­шения между двумя странами в соответствии с традициями мира, дружбы и добрососедства, достигли договоренности о редемаркации советско-туре­

1 С левой стороны параграф а подчеркнуто по всей вероятности А.Е.Кочиняном.194

цкой государственной границы и подписали с этой целью в Анкаре 28 фе­враля 1967г. соответствующий протокол.

Редемаркация советско-турецкой границы, установленной М осковским и Карсским договорами 1921г. и демаркированной в 1926г., стала необходи­мой в связи с тем, что за прошедшие с тех пор годы произошли некоторые изменения русел пограничных рек, а также в связи с тем, что демаркацио­нные документы 1926г. не отвечали современным техническим требова­ниям.

Образованная в соответствии с протоколом 1967г. Совместная советско- турецкая комиссия по редемаркации государственной границы в 1969г. на­чала и в декабре 1973г. закончила свою работу. В итоге проведенной в духе взаимопонимания и сотрудничества работы, завершившейся положитель­ными и конструктивными результатами, 29 декабря 1973г. председатели делегаций - со стороны Советского Сою за посол П.К.Ерм ош ин и со сторо­ны Турции посол М устаф а Кенаноглу - подписали в Анкаре следующие до­кументы:

1. Протокол-описание прохождения линии советско-турецкой государст­венной границы.

2.Карту государственной границы между Сою зом Советских Социалис­тических Республик и Турецкой Республикой.

3. Протоколы пограничных знаков.4. Протокол между правительством Сою за С С Р и правительством Туре­

цкой Республики о контроле, уходе, ремонте и восстановлении погранич­ных знаков и сохранении пограничных просек.

5. На церемонии подписания присутствовали: с советской стороны - ге­неральный секретарь М И Д С С С Р Ю .Н.Черняков, посол С С С Р в Турции В.Ф.Грубяков, заместитель начальника Генерального штаба вооруженных сил С С С Р генерал-полковник М .М .Козлов и начальник пограничных войск С С С Р генерал-лейтенант В.А.Матросов, с турецкой стороны - генеральный секретарь М И Д Турции Исмаил Эрез, генеральный директор Политическо­го управления М И Д Турции Исмаил Сойсал, корпусный генерал Реджан Энгин и дивизионный генерал Рагып Окур.

Ранее стороны, с тем, чтобы исключить территориальные потери при проведении линии границы на участках рек, где произошли изменения ру­сел рек, после обозначения границы в 1926г., подписали 24 марта 1972г. в Анкаре протокол об определении линии советско-турецкой государствен­ной границы на пограничных реках и территориальной компенсации.

Кроме того, 17 апраля 1973г. был подписан протокол между правительс­твом Сою за Советских Социалистических Республик и правительством Т у ­рецкой Республики об определени линии морской границы между советс­кими и турецкими территориальными водами на Черном море.

Стороны считают, что подписание указанных протоколов, представляю­щее собой прогресс в советско-турецких отношениях, развивающихся на основе принципов независимости, суверенитета, равноправия, территориа­льной целостности, неприкосновенности границ,1 невмешательства во вну­тренние дела и в интересах обеих стран, является новым важным вкладом в сотрудничество между Советским Сою зом и Турцией.

1 Под словами "территориальной целостности, неприкосновенности границ" к р ас­ным карандаш ом подчеркнуто по всей вероятности А.Е.Кочиняном.

195

Выписка из гезеты "Правда" от 30 декабря 1973г. (ТАСС)

В ТРАДИЦИЯХ ДОБРОСОСЕДСТВА

Подписанные 29 декабря в Анкаре советско-турецкие документы, каса­ющиеся государственной границы между С С С Р и Турцией, имеют важное значение для укрепления добрососедских отношений между двумя страна­ми. Представители обеих стран, участвовавшие в работе Совместной сове­тско-турецкой комиссии, отмечают, что работа комиссии проходила в обст­ановке взаимопонимания и делового сотрудничества.

Успеш ному завершению сложной и кропотливой работы комиссии спо­собствовал прошлогодний визит в Турецкую Республику Председателя П р ­езидиума Верховного Совета С С С Р Н.В.Подгорного. Подписанная в резуль­тате визита декларация о принципах добрососедских отношений между Сою зом Советских Социалистических Республик и Турецкой Республикой зафиксировала обоюдное стремление сторон уважать территориальную це­лостность и неприкосновенность границ в качестве незыблемой нормы от­ношений между нашими странами. Работа по редемаркации советско-туре­цкой границы, как отмечалось в совместном советско-турецком коммю ни­ке, является выражением развития добрососедских отношений.

Подписание новых советско-турецких пограничных документов свидете­льствуют о том, что при наличии доброй воли можно успешно решать са­мые сложные межгосударственные проблемы, к числу которых относятся пограничные. Завершение редемаркации, несомненно, будет способство- воть дальнейшей стабилизации заметно улучшившихся за последние годы отношений мвжду С С С Р и Турцией.

В.Владимиров

НАА, ф. 1, оп. 53, д. 83, с. 54-56. Копия. М ашинопись.

196

ՎԻԿՏՈՐ ՀԱՄԲԱՐՁՈՒՄՅԱՆ - ԾՆՆԴՅԱՆ 100-ԱՄՅԱԿԸ

Մի քանի տարի առաջ Վիկտոր Համբարձումյանի տուն-թանգարանում անց­կացվող հերթական Համբարձումյանական ընթերցումների ժամանակ ակադեմի­կոս Ռուբեն Համբարձումյանը իր հոր մասին հուշեր պատմելիս հիշեց հետևյալը. « Հայրիկը հաճախ ասում էր, որ պետք է շատ կարդալ դասակասսերիս և սովորել նրանցից: Նրանց գրածներում միշտ կարելի է գտնել իրենց հանճարեղ կռահում­ները և այն բազմաթիվ գաղափարները, որ իրենք չեն հասցրել իրա գործել»: Վիկտոր Համբարձումյանը ինքը ևս դասական էր, թեպետ մեզնից շատերի հա­մար նա նաև ժամանակակից է: Եվ նրա պատվիրաններին հարկ է վերաբերվել այնպես, ինչպես վերաբերվում են մեծագույն դասականների պատվիրաններին: Իրոք, դասականներից շատ բան կա սովորելու: Ընդ որում, ոչ միայն այն բնագա­վառներում, որ եղել են նրանց գործունեության հիմնական ասպարեզները, այլև կյանքի բոլոր այլ ոլորտներում: Մեծերը մեծ են լինում ամեն ինչում: Հարկ է նշել նաև, որ, ցավոք, հաճախ մենք ոչ միայն մոռանում ենք մեծերի վաստակը, այլև արժանին հատուցելու փոխարեն նրանց «վճարում» ենք ոչ ըստ պատշաճի:

Վիկտոր Համբարձումյանին գիտենք հիմնականում իբրև մեծագույն աստղա­գետ: Անշուշտ, դա ճիշտ է: Աակայն Վ.Համբարձումյանը աստղագիտությունից զատ մեծ է նաև այլ ասպարեզներում: Նա եղել է 20-րդ դարի խոշորագույն հայ հասարակական-քաղաքական գործիչներից մեկը: 50 տարի ղեկավարել է Հա­յաստանի գիտությունների ակադեմիան: Եղել է Միջազգային աստղագիտական միության նախագահ, նաև Գիտական միությունների միջազգային խորհրդի նա­խագահ (այդ պաշտոնում նա ղեկավարել է ողջ աշխարհի գիտությունը): Քչերն են հիշում, որ նա օր ծերության շատ գործուն մասնակցություն ունեցավ արցախ­յան շարժմանը, նույնիսկ մեկ շաբաթ հացադուլ արեց, այն էլ' 82 տարեկանում... Չդադարեցրեց հացադուլը անգամ ամենաազդեցիկ պետական այրերի և աշ­խարհահռչակ գիտնականների հորդորներով և իբրև հասարակ հայ մարդ տեղի տվեց միայն Ամենայն Հայոց կաթողիկոսի հորդորին: Արցախյան շարժման առա­ջին իսկ պահից Վ.Համբարձումյանը առանց դույզն-ինչ տատանման կանգնեց ազգային ազատագրական շարժման կողմը և իր խիզախ ելույթներով կարևոր ներդրում ունեցավ Արցախի հայության իրավունքների ճիշտ գնահատման ու ներկայացման գործում: Այսօր իսկ ավելի քան այժմեական է Համբարձումյանի այն ձևակերպումը, թէ. «Չի կարելի մի ազգի պարտագրել, որ ապրի մի այլ ազգի իշխանության տակ միայն այն պատճառով, որ վերջինս այդպես է կամենում.»:

Ատորև ներկայացվում է մի փոքրիկ ծաղկաքաղ արցախյան շարժմանը վերա­բերող նրա ելույթներից, դրանց առնչվող և հաջորդող անցուդարձից:

Գրիգոր Բրուտյան ՀՀ ԳԱԱ Վ.Համբարձումյանի տուն-թանգարանի տնօրեն

ֆիզիկամաթեմատիկական գիտությունների թեկնածու

էմմա ՀովսեփյանՀԱԱ տնօրենի տեղակալ

բանասիրական գիտությունների թեկնածու

N 1ՀԽԱՀ ԳԱ ՆԱԽԱԳԱՀՈՒԹՅԱՆ ԴԻՄՈՒՄԸ ԽՄԿԿ

ԿԵՆՏԿՈՄ ԼԵՌՆԱՅԻՆ ՂԱՐԱԲԱՂԻ ԻՆՔՆՈՐՈՇՄԱՆ ՀԱՐՑԻ ԱՌԻԹՈՎ

4 մարտի 1988թ.Երևան

Как известно, согласно решению, принятому в 1921 году, населенный армянами Нагорный Карабах был изьят из состава Советской Армении, а

197

в 1923 году на переданной Азербайджану его территории была образована Нагорно-Карабахская автономная область. Уже тогда изъятие Нагорного Карабаха из состава Армянской С С Р было воспринято всем армянским населением Закавказья как прямое нарушение принципов ленинской на­циональной политики. Это ошибочное решение воспринималось с тем большей болью, что именно Нагорный Карабах был колыбелью, в которой оформилось спасительное для армянского народа стремление соединиться с Россией, приведшее к первому обращению карабахских меликов к русскому правительству во времена Петра Великого.

В результате вывода территории области из состава Армянской С С Р экономическое развитие области длительное время отставало по сравнен­ию с другими районами Азербайджана и Армении. Это привело к значи­тельному оттоку аборигенного армянского населения. Молодежь уходила из Карабаха. В последние десятилетия эта молодежь стала больше направ­ляться в Армению за образованием и работой.

Причиной сохранения отсталости Нагорного Карабаха явилась, по-ви­димому, намеренная политика, осуществлявшаяся под руководством таких националистов, как, например, бывший первый секретарь Ц К К П А зер ­байджана Мир-Джафар Багиров. К тому же непонимание со стороны пра­вительства Азербайджана того, что любое невнимание (а тем более пере­гибы), допускавшееся по отношению к коренному населению области, постоянно вызывало крайнее обострение отношений между двумя сосед­ними народами Закавказья. Откравенным националистам нужен был им ­енно исход из Карабаха возможно большего количества армянского насе­ления. Осуществлению этой цели были посвящены мрачные для населе­ния Нагорного Карабаха годы руководства первого секретаря обкома К е ­воркова. После пресловутых слов Алиева о том, что "Нагорный Карабах был, есть и будет нераздельной частью Советского Азербайджана", произ­несенных им на торжественном заседании, посвященном юбилею Н К А О , чувство ущемленности у армянского населения усилилось. Этом у способс­твовали и заявления некоторых тенденциозных азербайджанских истори­ков, распространявших пантюркистские заявления о якобы неармянском происхождении армян Арцаха, фальсифицировавших историческое прош ­лое этого края. Очевидно, однако, что такие заявления вызывали лишь не­нужное обострение национальных чувств населения.

Все это показывает, что отход от принципов ленинской национальной политики, допущенный в начале 1920-х годов из-за предполагавшихся вре­менных преимуществ, оказавшихся призрачными, сказался резко отрица­тельно на жизни и интересах населения Нагорно-Карабахской автоном­ной области.

М ы совершенно убеждены, что бывшие руководители Азербайджана скрывали от руководства К П С С истинное положение дел в Карабахе; этой же линии, по-видимому, придерживается и нынешнее руководство Ц К К П Азербайджана.

Свою часть ответственности несет и Центральный Комитет К П А рм е­нии, который, зная обо всем этом, своей пассивностью по сущ еству со­действовал такому укрывательству, не представлял Ц К К П С С достаточно точной и достаточно полной информации, что только способствовало дал­ьнейшему обострению отношений между армянами и азербайджанцами. Подобная позиция руководства Ц К К П Армении вызывала постоянное не­довольство населения Армении. Это, несомненно, сказалось на масштабах происшедших в феврале с.г. в Ереване и других городах республики дем­онстраций и митингов, проходивших под лозунгами укрепления истинной дружбы между азербайджанским и армянским народами, справедливого решения вопроса о Нагорном Карабахе.

198

Следует отметить, что наши средства массовой информации не полнос­тью, а иногда и неверно освещают события, связанные с Нагорным Кара­бахом. Ими не обнародовано принятое в полном соотвтствии с законами постановление сессии Областного совета народних депутатов Нагорно­Карабахской автономной области, содержащее просьбу о возвращении области из состава Азербайджанской С С Р в состав Армянской С С Р . Ута­ивание этого важного факта вводит в заблуждение трудящихся всей стра­ны, создает впечатление, что желания и требования об исправлении оши­бки, допущенной в национальной политике, инсцинированы безответст­венными элементами, являются проявлением какого - то "экстремизма". Н е освещены средствами массовой информации многотысячные митинги трудящихся Армянской С С Р , в ходе которых не было выпадов против азербайджанского народа, не были допущены какие - либо действия, могущие нанести ущерб дружбе народов. Молчанием нашей прессы не преминули воспользоваться иностранные "голоса".

Армения и армянский народ всегда стояли за незыблемую дружбу с Россией. Сотни тысяч армян, отдавая свою жизнь за нашу Родину, созна­вали, что они следуют традиционной убежденности своих отцов в пра­вильности русской и советской ориентации армянского народа. Только та­кая ориентация защитила нас от продолжения пантюркистской агрессии и политики истребления армян. Армения уже в начале этого века лишилась большей части своей исторической территории - Западной Армении, а на­селение этой территории было истреблено. Затем в результате турецкой агрессии от Армении была отторгнута Карская область - значительная часть оставшейся Восточной Армении. В 1921 году по настоянию правя­щих кругов Турции еще одна область Армении (Нахичеван) была отторгн­ута от Армении и передана Азербайджану. Было очевидным желание ту­рок очистить от армян и эту область. К сожалению, приходится признать, что цель пантюркистов достигнута: ныне армянское население Нахиче­ванской А С С Р составляет несколько более 1% от общей численности насе­ления.

Недавно последовали новые действия азербайджанских властей в Наго­рном Карабахе: ущемлены права армянского населения в вопросах обра­зования, например, исключено из программ школ преподавание истории Армении, приостановлены работы по созданию радио-релейной связи ме­жду Ереваном и Степанакертом. Все эти действия привели к тому, что об­ластной Совет народных депутатов Н К А О , выражая волю населения об­ласти, принял решение ходатайствовать о возвращении ее в состав Арм я­нской С С Р .

На многотысячных митингах в Ереване и других городах население А р ­мении единидушно высказалось за исполнение воли населения Нагорного Карабаха и принятие области в состав Армянской С С Р , рассматривая по­добное решение вопроса как осуществление ленинских принципов нацио­нальной политики.

Горький исторический опыт армянского народа обуславливает вго от­рицательное отношение к полумерам и обещаниям, которые затем нар­ушались. Политика частичных реформ и обещаний не даст нужных рез­ультатов.

Президиум Академии наук Армянской С С Р целиком и полностью одоб­ряет Обращ ение Генерального секретаря Ц К К П С С тов. М .С.Горбачева "К трудящимся, к народам Азербайджана и Армении", разделяет выра­женную в нем озабоченность той остротой и драматичностью, которые приданы вопросу о переходе Н К А О в состав Армянской С С Р . Большое внимание, которое уделяется руководством К П С С событиям в Нагорном Карабахе и вокруг него, вселяют уверенность в то, что вопрос этот будет

199

решен в полном соответствии с принципами ленинской национальной по­литики.

Ученые республики глубоко возмущены эксцессами, имевшими место в Сумгаите и других местах Азербайджанской С С Р , приведшими к челове­ческим жертвам. Подобные явления стали возможны при пассивности местных властей, преследуют провокационную цель, наносят ущерб друж­бе народов. Более того, мы совершенно убеждены, что эти действия про­тиворечат желаниями и стремлениям азербайджанского народа, что они вызваны натравливанием из-за рубежа. Логика зарубежных пантюркистов проста: мы покончили здесь с армянами, почему вы не можете сделать тоже, использовав в качестве предлога вставший в порядок дня вопрос о Нагорном Карабахе. М ы убеждены, что коммунисты Азербайджана най­дут в себе силы решительно отвергнуть эту политику натравливания.

Президиум Академии наук Армянской С С Р обращается с просьбой к Центральному Комитету К П С С о восстановлении в установленном конст­итуционном порядке принципов ленинской национальной политики и осу­ществлении воли населения Нагорного Карабаха о возвращении Нагорно­Карабахской автономной области в состав Армянской Советской Социа­листической Республики.

Настоящее обращение принято на расширенном заседании Президи­ума Академии наук Армянской С С Р от 4 марта 1988г. (протокол N 8-1027). К Обращ ению прилагается Историческая справка о Нагорном Карабахе.

С о своей стороны ученые Армении обещают сосредоточить все свои силы на выполнении планов дальнейшего развития советской науки и те­хники.

Президент А Н А р м С С Ракадемик В. А. Амбарцумян

Академик - секретарьА Н А р м С С Р Д.М .Седракян

ՀԱԱ, ֆ. 1159, ց. 1, գ. 13, թ. 5-10: Վավերացված պատճեն: Մեքենագիր:

N 2ԽՈՐՀՐԴԱՅԻՆ ՀԱՅԱԱՏԱՆԻ ԱՏԵՂԾԱԳՈՐԾՈՂ ՄՏԱՎՈՐԱԿԱՆՈՒԹՅԱՆ

ԵՎ ԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ԱԿԱԴԵՄԻԱՅԻ ԱՆԴԱՄՆԵՐԻ ՀԱՄԱՏԵՂ ՀԱՅՏԱՐԱՐԱԳԻՐԸ ԼԵՌՆԱՅԻՆ ՂԱՐԱԲԱՂԻ ԱՆԿԱԽՈՒԹՅՈՒՆԸ

ՀՌՉԱԿՈՂ ՈՐՈՇՄԱՆ ԱՌԻԹՈՎՄարտ, 1988թ.

Երևան

Прошло полтора года с того исторического момента, когда высший за­конодательный орган Нагорно-Карабахской автономной области - сессия народных депутатов, выражая единодушную волю армянского народа К а­рабаха, в строгом соответствии с основополагающим ленинским принци­пом права наций на самоопределение, приняла постановление о выходе Н К А О из состава Азербайджанской С С Р и воссоединении с Матерью-Ро- диной - Армянской С С Р .

Подобные акты являются законными и конституционными и приняты во всем цивилизованном мире.

Однако вследствие неготовности и нерешительности центральных орга­нов власти, решение карабахской проблемы затягивается, что очень отри­цательно отражается на общей обстановке, дестабилизируя положение в регионе.

200

Решение сессии Н К А О вызвало ярость экстремистских и националис­тических слоев азербайджанского общества, разгул антиармянских наст­роений, угроз и оскорблений. Апофеозом организованной ш овинистичес­кой волны стали погромы армянского населения в Сумгаите, осужденные во всем мире как акт геноцида и напоминавшие по своему характеру ж ес­токости кровавых османских султанов и младотурецких авантюристов.

М ы с гордостью констатируем, что несмотря на все это, армянский на­род, сохраняя самообладание и свое достоинство, отражал все эти напад­ки и, оставаясь верным своим вековым традициям гуманизма и высоком идеалам и ценностям человечности, Сумгаиту не ответил Сумгаитом. М ы взывали к здравому смыслу азербайджанского народа, предлагая возник­ший конфликт решить не кровопролитием, угрозами и оскорблениями, а путем диалога, конструктивного подхода, используя конституционные фо­рмы решения проблемы. Однако этот голос разума пока не нашел нуж но­го отклика.

Сейчас положение в регионе продолжает оставаться очень опасным. Ситуация взрывоопасна, и мы находимся накануне новой эскалации кон­фликта. Новый виток обострений был вызван тем, что экстремистские кр­уги из Баку опасаются того, что будут удовлетворены законные требова­ния армянского населения Н К А О и своими акциями хотят оказать давле­ние на центральные органы власти, создать "новые реальности", которые, по их мнению, приведут к дальнейшему затягиванию решения карабахс­кого вопроса. Эти круги перешли к открытым угрозам в адрес армян. В "Обращ ении собрания интеллигенции Баку с участием представителей об­щественности республики" ("Бакинский рабочий", 17. 08. 1989г.) прямо сказано, что у азербайджанцев переполнена чаша терпения. В нем содер­жится призыв к азербайджанскому народу "мобилизовать все свои нрав- стственные, политические и физические силы" и "превратиться в несок­рушимую силу".

М ы с гневом осуждаем эти сумасбродные призывы. О ни ни что иное как воззвание к национальной войне, которое может все больше обост­рить ситуацию в Закавказье и могут вызвать лишь хаос и стать причиной гибели невинных людей, причиной кровопролития. М ы считаем своим долгом предупредить, что армянский народ запугать невозможно, что вдо­хновители призывов к межнациональной войне играют с огнем, что чре­вато непредсказуемыми последствиями для народов Закавказья и всего Советского Союза. М ы говорим: "Опомнитесь!" и выражаем уверенность, что в Азербайджане есть достаточно трезво мыслящие люди, которые не допустят осуществления этих чудовищных замыслов.

Ответственность за новую конфрантацию, за ее дальнейшую эскала­цию с возможным трагическим исходом целиком и полностью ляжет на инициаторов нового обострения.

М ы еще раз подтверждаем, что возникший конфликт можно и должно решить мирным, конституционным путем в соотвтствии с принципами права наций на самоопределение, нового политического мышления, диа­лога и политики перестройки.

В этот ответственный момент, когда сложилась исключительно взрыво­опасная ситуация, мы заявляем:

1. М ы решительно поддерживали и будем поддерживать решение выс­ш их законных государственных и партийных органов Н К А О о выходе из состава Азербайджанской С С Р и вхождении в состав Армянской С С Р . Данное решение считаем свободным выражением воли и чаяний Н К А О о ликвидации искусственного разделения армянского народа и воссоедине­нии с Матерью - Родиной.

201

2. Карабахское движение по своему характеру является национально­освободительным, направленным на ликвидацию колониального ига, навя­занного армянскому народу Карабаха в 1921-1923гг., и оно составляет не­отъемлемую часть мирового процесса за ликвидацию колониального гос­подства. Деколонизация Н К А О является велением времени.

3. Выход Н К А О из состава Азербайджанской С С Р не означает перек­ройку границ советских республик. Это означает лишь ликвидацию вопи­ющей несправеделивости, допущенной сталинско-кемалистской выкрой­кой территории региона. Наконец, это приведет к улучшению отношений между Арменией и Азербайджаном. Такая акция полностью соответствует духу нашей эпохи и вытекает из принципов перестройки, когда ставится задача исправить ошибки, допущенные в прошлом, в том числе и в меж ­национальных отношениях.

4. М ы восхищены героическим духом, стойкостью, политической гиб­костью и дальновидностью армянского населения Н К А О и ее руководите­лей, которые в сложившихся сложных условиях продолжают борьбу за свое справедливое дело.

5. М ы полностью одобряем решение Съезда полномочных представите­лей населения Нагорного Карабаха о создании Национального Совета и торжественно заявляем, что признаем Национальный Совет Н К А О как де­мократический орган самоуправления области. Карабах - исконно армян­ская земля и ее единственным законным хозяином является армянский народ. О н и только он правомочен решать судьбу своей территории. И чем раньше это будет признано всеми сторонами, тем быстрее пойдет процесс нормализации в регионе.

6. М ы требуем немедленно снять блокаду Н К А О и обращаемся к ком­петентным советским органам с призывом применять предоставленные им законом полномочия для наведения порядка и обеспечения безопасности армянского населения по всей территории Азербайджана. Все спорные вопросы должны решаться с помощью диалога.

7. М ы обращаемся к Верховному Совету С С С Р с требованием не откл­адывать далее и обязательно рассмотреть вопрос Н К А О на предстоящей сессии Верховного Совета с учетом волеизъявления большинства населе­ния Н К А О в соответствии с ленинским принципом права наций на само­определение.

8. М ы призываем всех армян к бдительности, единству, сохранению выдержки и стойкости, как это всегда бывало в трудные и ответственные часы нашей истории.

Президент А Н А р м С С Ракадемик В.А.Амбарцумян

Академик - секретарь А Н А р м С С РЧлен - корр. А Н А р м С С Р Д.М .Седракян

ՀԱԱ, ֆ.1159, g. 1, գ. 13, թ. 1-4: Պատճեն: Մեքենագիր:

N3Վ.ՀԱՄԲԱՐՁՈՒՄՅԱՆԻ ԵԼՈՒՅԹԻ ՏԵՔՍՏԸ ԽՍՀՄ

ԳԵՐԱԳՈՒՅՆ Խ ՈՐՀՐԴԻ ՆԻՍՏՈՒՄ18 հուլիսի 1988թ.

ՄոսկվաТоварищи!Уж е 67 лет прошло с того момента, как армянская область Арцах была

из'ята из состава Советской Армении и присоединена к Азербайджану. В

202

то время я был юношей, начавшим интересоваться политической жизнью нашей советской страны и абсолютно верившим в правильность любых политических мероприятий, приводившихся в ней. Даже в столь неспра­ведливое в смысле национальной политики решение, когда область, нас­еленная тогда почти на 95% армянами, отрывается от Армении, от нации, которая только что перенесла ужасы турецкого геноцида, от которой тол­ько что оторвали принадлежавшую ей Карскую область и ее священную гору Арарат, от нации, пережившей жуткую резню в тогдашнем центре Карабаха - городе Шуше, я мысленно об'яснял тем, что оно пойдет на пол­ьзу экономическому развитию области.

И вот уже 67 лет до меня доходят оттуда, из Карабаха, недобрые вести о притеснениях, об искусственных препятствиях на пути экономического роста, о принуждениях и полном непонимании нужд армянского населе­ния. Эмиграция армян из Карабаха за эти 67 лет достигла таких размеров, что сейчас, например, в армянской республике живет почти вдвое больше выходцев из Карабаха, чем в самом Карабахе.

Для сравнения скажу, что армянское население самой Армении за эти 67 увеличилось почти в пять раз, а армянское население Арцаха осталось таким же, как тогда, если не уменьшилось.

О б этом меня заставляют говорить человеческие, а вовсе не узконацио­нальные чувства. Я всегда сознавал себя интернационалистом. Да и моя профессия астронома - исследователя Вселенной - вряд ли распологает к национальной узости. Если прибавить к этому, что в свое время я был из­бран президентом именно интернационального астрономического союза, а через несколько лет также президентом интернационального об'единения научных союзов, т.е. интернационального союза Академий наук всего м и­ра, то Вы можете поверить мне, что мои интересы большей частью выхо­дили за узконациональные рамки.

Хотя я считаю, что армянский народ, особенно в течение последних столетий, показал удивительную способность уживаться с другими наро­дами, все же я всегда считал необходимым учиться интернационализму у других народов.

Когда мне было 10-12 лет, я учился в Грузии, в русской школе. И так, армянин живет в Грузии и учится в русской школе при меньшевистском правительстве. Н о вот в этой русской школе, где все предметы проходили­сь на русском языке, мы, армянские дети, проходили как обязательный предмет, и притом на армянском языке, и историю Армении. И это при меньшевистском правительстве. Если это дозволялось меньшевиками, то почему это не дозволялось бывшими руководящими азербайджанскими коммунистами в Нагорном Карабахе? Если кому-то нужно было привести армянский народ Арцаха в состояние ярости, мог ли бы он найти лучший способ добиться этого?

Если поставить вопрос так: неужели жители Арцаха не могут все же жить в составе Азербайджана, то возникает встречный вопрос: а почему об'язательно в составе Азербайджана, когда рядом имеется родная для ар­мян Арцаха Армения? Естественно, что жители Арцаха рассматривая эти две возможности, высказываются в пользу Армении. Это было бы естес­твенно, даже если бы не было этих 67 лет национальных притеснений.

К сожалению, не осталось и того аргумента, которым я себя утешал ра­ньше: сегодня промышленная продукция Армении на душу населения зна­чительно превосходит ту же величину в Азербайджане. Встает вопрос: по­чему же навязывается армянам Арцаха сожительство с Азербайджаном.

Опять пример из моей жизни. В Грузии, где я провел ученические го­ды, и в России, где я прожил почти 20 лет, я не увидел и не услышал ниоб одном случае убийства из - за национальных чувств. Даже дико было

203

бы спрашивать об этом. М не даже неудобно перед представителями Рос­сии и Грузии за это сравнение.

Н о вот как отнесутся к оставлению Арцаха в составе Азербайджана та­мошние армяне и в том числе те три тысяч карабахских армян, которые два десятилетия тому назад переселились из Карабаха в Сумгаит, возво­дили этот город, но в марте этого года бежали в Карабах из Сумгаита пос­ле резни в нем, пережив страшную трагедию?

Давайте говорить правду. Нужна, необходима длительная работа, чтобы залечить тяжелые раны, нанесенные этой трагедией нашей исторической дружбе.

Или как отнесутся к решению об оставлении Арцаха в Азербайджане десятки и десятки тысяч армян, живших 67 лет тому назад в Нахичеван­ской Автономной Республике и вынужденных покинуть ее, так что в ней осталось теперь лишь около двух тысяч армянского населения? К сожале­нию, в этом случае перспектива превращения Арцаха во второй Нахиче- ван является довольно реальной.

А ведь руководство Азербайджана до сих пор не опубликовало список убитых во время погрома, организованного в Сумгаите. Известно, что пог­ром продолжался более двух суток, а Сумгаит находится на расстоянии всего лишь менее 40 км от Баку, будучи хорошо связанным со столицей республики телефонной связью. Неужели руководители республики нас­только испугались погромщиков, что не решались вмешаться?

Теперь хотят судить отдельных убийц, которых подстрекали к этим де­йствиям. А когда будут разоблачены сами подстрекатели? Когда же будет наконец дана политическая оценка этому злодеянию?

Низкий поклон тем простым людям Азербайджана, которые, рискуя жизнью, спасали подвергавшихся нападению армян. С такими азербай­джанцами хочется дружить и дружить. Дружить вечно.

Но наш народ не верит, когда слышит слово "дружба" из уст организа­торов погрома - людей, которые рассматривают Арцах как колонию, не имеющую право на самоопределение. Обидно, что это священное слово употребляется для целей продолжения фактически колониального реж и­ма. М ы не хотим верить, что азербайджанский народ стремится к такой "дружбе".

Один из наших избирателей, по национальности курд, сообщает, что в составе населения Азербайджана должны быть сотни тысяч курдов. Когда- то о них давались сведения в официальной статистике, но, начиная с ка­кого-то момента, число курдов, судя по этим данным, начало катастрофи­чески сокращаться. А по переписи 1979 года оно оказалось равным нулю. Существовавший в первые десятилетия советской власти курдский округ изчез с карты. Н а вопрос куда они делись, нам отвечают, что они ассими­лированы. Спрашивается, почему в Азербайджане не принято говорить об этом?

О т имени моих избирателей - трудящихся Армении - я прошу, я требу­ю руководствоваться при решении вопроса об Арцахе главнейшим прин­ципом ленинской национальной политики - принципом свободного само­определения народов.

Нам хорошо известно, что Арцах отказывается оставаться в составе Азербайджанской С С Р . Его надо ввести туда, куда хочет его народ.

Не могу не обратить Ваше внимание на то, что некоторые наши оппо­ненты сводят вопрос о воссоединении Н К А О с Армянской С С Р к террито­риально-административному изменению. Подобный подход абсолютно не­состоятелен, ибо вопрос о статусе Арцаха возник не на основании терри­ториальных претензий одной республики к другой, а связи с требованием осуществления конституционного права народа на свободное самоопреде­

204

ление - право, которое было грубо нарушено в годы культа личности. М ы не имеем права предать забвению фундаментальное ленинское положение о том, что "было бы изменой социализму отказаться от осуществления самоопределения наций при социализме" (К П С С , т.30, с.18). Поэтому не- решение этого вопроса будет, несомненно, воспринято как нежелание ис­править произвол и ошибки, история которых восходит к периоду сталин­ского руководства.

Несколько слов о положении в Армянской С С Р и об отношении армя­нской интеллигенции к данному вопросу.

Наша интеллигенция, конечно, целиком поддержала требование наро­да. О на поддерживает их и сейчас. Однако она высказалась против забас­товок, хотя понимает, что за эти месяцы было много горьких поводов, могущих вывести людей из равновесия. Об этом наша интеллигенция вы­сказалась однозначно.

В заключение прош у приобщить к материалам настоящего заседания обращение группы ученых нашей Академии к Генеральному секретарю Ц К К П С С М .С.Горбачеву и Председателю Президиума Верховного Совета С С С Р А.А.Громы ко "Проблема Нагорного Карабаха: аргументы "за" и "против".

Президент А Н А р м С С Ракадемик В. А. Амбарцумян

ՀԱԱ, ֆ. 1159, g. 1, գ. 118, թ. 1-2: Պատճեն: Մեքենագիր:

N 4ԽՍՀՄ ԿՈՄԿՈՒՍԻ ԿԵՆՏԿՈՄԻ ԱՌԱՋԻՆ ՔԱՐՏՈՒՂԱՐ

Մ.ԳՈՐԲԱՉՈՎԻ ՆԱՄԱԿԸ Վ.ՀԱՄԲԱՐՁՈՒՄՅԱՆԻՆ

Հունվար, 1990թ. Մոսկվա

Дорогой Виктор Амазаспович!С огорчением и обеспокоенностью узнал о том, что Вы и некоторые

Ваши коллеги начали голодовку. М не тем более больно, что давно знаю Вас, глубоко уважаю и искренне к Вам расположен.

Нисколько не сомневаюсь, что Вы движимы бескорыстными побужде­ниями. Н о этот крайний шаг предпринят именно тогда, когда блеснул луч надежды на решение затянувшегося конфликта вокруг Нагорного Кара­баха и более широко - в армяно-азербайджанских отношениях.

На-днях у меня была встреча с армянским и азербайджанским руково­дством, сообщение о которой мы не дали в печать по просьбе некоторых ее участников. Впервые состоялся разговор людей, слушающих и, как мне показалось, начинающих слышать друг друга. Встреча имеет продолжение. М ы предпринимаем ряд шагов, которые могут сблизить позиции и, как нам представляется, привести к урегулированию. Рассчитываем на прорыв в этом деле в ближайшее время. Естественно, что для этого нужны соот­ветствующие условия, отказ от всех тех действий, которые могли бы нака­лить обстановку.

Я очень надеюсь, что именно Вы будете среди тех, кто поможет нам двинуться вперед. Очень хотел бы, чтобы мои слова получили отклик в Вашем уме и сердце.

Надеюсь на встречу с Вами.Ваш М.Горбачев.Վ.Համբարձումյանի տուն-թանգարան, անձնական արխիվային հավաքածու: Բնագիր:

Մեքենագիր:

205

N 5ԽԱՀՄ ԳԵՐԱԳՈՒՅՆ Խ ՈՐՀՐԴԻ ՄԻ ԽՈՒՄԲ ՀԱՅ ՊԱՏԳԱՄԱՎՈՐՆԵՐԻ

ՇՆՈՐՀԱՎՈՐԱԿԱՆ ՀԵՌԱԳԻՐԸ ԱՄԵՆԱՅՆ ՀԱՅՈՑ ԿԱԹՈՂԻԿՈԱ ՎԱԶԳԵՆ ԱՌԱՋԻՆԻՆ ԾՆՆԴՅԱՆ ՏԱՐԵԼԻՑԻ ԱՌԻԹՈՎ

24 սեպտեմբերի 1990թ.Մոսկվա

Վեհափառ Տեր, հույսերով և տագնապներով լի այս օրերին մեզ ուժ ու կորով է տալիս մեր սուրբ հավատը և ազգին անձնվեր ծառայելու Ձեր վսեմ օրինակը: Ձեզ մեր ջերմ մաղթանքները' երկարամյա առողջության և տոկունության փա­փագով: Ձեր ծննդյան տարեդարձի առթիվ Աստված թող բազմապատկի Ձեր ուժն ու եռանդը' մեզ առաջնորդելու մինչև մեր ազգային նվիրական երազանքների կատարումը:

Որդիական սիրով' Վիկտոր Համբարձումյան, Աոս Աարգսյան, Զորի Բալայան, Աիմեոն Բաբայան, Վաչագան Գրիգորյան:

ՀԱԱ, ֆ.823, ց.8, գ.129, թ.1: Պատճեն: Մեքենագիր:

N 6Վ.ՀԱՄԲԱՐՁՈՒՄՅԱՆԻ ՆԱՄԱԿԸ ՀԱՅԱԱՏԱՆԻ

ԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ԱԿԱԴԵՄԻԱՅԻ ԸՆԴՀԱՆՈՒՐ ԺՈՂՈՎԻՆ

19 մարտի 1993թ.Երևան

Առողջության վատ վիճակի պատճառով ստիպված եմ վայր դնել գիտություն­ների ակադեմիայի պրեզիդենտի պարտականությունները ս.թ. մարտի 10-ից: Հա­յտնում եմ խորին շնորհակալություն երկարատև վստահության և ակադեմիայի բոլոր անդամների կողմից ցույց տրված բազմակողմանի աջակցության համար:

Չնայած այսօրվա որոշ դժվարություններին' համոզված եմ, որ գիտությունը Հայաստանում ունենալու է փայլուն ապագա:

Եկեք աշխատենք ու աշխատենք:

ՀՀ ԳԱ պրեզիդենտ Վ.Համբարձումյան

Վ.Համբարձումյանի տուն-թանգարան, անձնական արխիվային հավաքածու: Ինքնագիր:

206

ՀԱՅ ՕԳՆՈՒԹՅԱՆ ՖՈՆԴԻ ԳՈՐԾՈՒՆԵՈՒԹՅՈՒՆԸ ՀԱՅԱՍՏԱՆՈՒՄ 1989-1994թթ.

1988թ. երկրաշարժից անմիջապես հետո' աղետյալ Հայաստանին օգնելու նպատակով ԱՄՆ-ի արևելյան թեմի առաջնորդարանի նախաձեռնությամբ Նյու Յորքում հիմնվեց Հայ օգնության ֆոնդ (ՀՕՖ, Fund for Armenian Relief) բարե­գործական կազմակերպությունը: Հանդիսանալով Հայ առաքելական եկեղեցու ԱՄՆ-ի արևելյան թեմի սոցիալական կառույցը' այն սկզբնական շրջանում կոչ­վում էր Հայաստանի վերականգնման առաջնորդարանի ֆոնդ (ՀՎԱՖ) և միայն 1992թ. վերանվանվեց Հայ օգնության ֆոնդ: 1993թ. փետրվարից գրանցվելով որպես անկախ կառույց' ՀՕՖ-ը հնարավորություն ստացավ գործել ինքնուրույն:

Հիմնադրման օրվանից ՀՕՖ-ի առաջին նպատակն է եղել օգնել երկրաշար­ժից ավերված Ստեփանավանի վերականգնմանը, այնուհետև, մեծացնելով իր գործունեության շրջանակները' ՀՕՖ-ը կազմակերպեց սննդամթերքի մեծածա­վալ առաքում Հայաստան, ինչպես նաև կոորդինացրեց ԱՄՆ կառավարության կողմից տրվող օգնությունը: Տեսնելով Հայաստանում ՀՕՖ-ի ծավալած գործու­նեության արդյունքները, ԱՄՆ կառավարությունը վստահություն ցուցաբերեց կազմակերպությանը' նրան հանձնարարելով սննդի ողջ օգնության բաշխումը երկրում: Այսպիսով, ՀՕՖ-ի կողմից բաշխվող օգնության մի մասը հատկացնում էր ԱՄՆ-ի գյուղատնտեսության դեպարտամենտը, իսկ մյուս մասը' գոյանում էր ԱՄՆ-ի արևելյան թեմի կազմակերպած հանգանակություններից ու նվիրատվութ­յուններից: Հատկապես երկրաշարժին հաջորդած սոցիալական տագնապի առա­ջին տարիներին ՀՕՖ-ը մեծապես հոգ տարավ Հայաստանի բնակչության կարի­քավոր շերտերը սննդով ապահովելու հարցում: ՀՕՖ-ի իրականացրած սննդի ծրագրերը ընդգրկել են բնակչության գրեթե բոլոր շերտերը' նորածիններից մին­չև միայնակ ծերեր, պատերազմի ու աշխատանքի վետերաններ, կարիքավոր ուսանողներ և ազատամարտիկների ընտանիքներ: ՀՕՖ-ի կողմից 1988-1999թթ. ԱՄՆ-ից' որպես մարդասիրական օգնություն ներբերված սննդի դրամական ընդ­հանուր արժեքը կազմել է շուրջ 77 մլն ամերիկյան դոլար: Այդ օգնության շնոր­հիվ հնարավոր եղավ ոչ միայն կանխել սովի վտանգը, մեղմել սոցիալական լա­րվածությունը նորանկախ երկրում, այլև պահպանել հանրապետության ողջ մանկապարտեզային ցանցը, բացել տասնյակ բարեգործական ճաշարաններ, ապահովել մի շարք գիշերօթիկ դպրոցների, մանկատների, ծերանոցների, ճամ­բարների բնականոն գործունեությունը: Երկրաշարժից հետո Հայաստանում իր­ենց մարդասիրական գործունեությունը ծավալած միջազգային բարեգործական կազմակերպություններից միայն ՀՕՖ-ն էր, որ շարունակեց պարենային զգալի օգնություն հատկացնել երկրի բնակչության կարիքավոր շերտերին: Երկրի հե­տագա զարգացման ընթացքում մարդասիրական օգնության ծրագրերն, 1994թ- ից, իրենց տեղը զիջեցին զարգացման ծրագրերին, որոնք ընդգրկեցին կյանքի ամենատարբեր բնագավառներ' գյուղատնտեսություն, շինարարություն, կրթութ­յուն, մշակույթ: Զարգացման ծրագրերի նպատակն էր' շարունակել սննդի ծրագ­րերը, ինչպես նաև' բնակելի շենքերի կառուցման ու վերակառուցման, տարբեր կրթօջախների վերանորոգման միջոցով աշխատատեղերի ստեղծումը: Իր գոր­ծունեության 10 տարվա (1989-1999թթ.) ընթացքում ՀՕՖ-ը Հայաստանում իրա­կանացրել է մոտ 180 մլն դոլարի ծավալով բարեգործական ծրագրեր:

Հայրենիքում ՀՕՖ-ն իր բարեգործական առաքելությունը իրականացնում է 1991 թվականից Հայաստանում գործող մասնաճյուղի միջոցով, որը մարդասիր­ական օգնության ծրագրով ՀՀ ներմուծվող ապրանքների և հատկացվող ծառայ­ությունների համակարգման, հաշվառման և բաշխման հարցերում համագործա­կցում էր ՀՀ կառավարության մարդասիրական օգնության հանձնաժողովի հետ:

1994թ. հուլիսին ԱՄՆ միջազգային զարգացման գործակալությունը 80000 դո­լար հատկացրեց ՀՕՖ-ին' ՀՀ աշխատանքի և սոցիալական ապահովության նա­խարարության հետ համագործակցաբար «Փարոս» ծրագիրը իրականացնելու համար: Ծրագրի նպատակն էր' սոցիալական ապահովվածության խմբերի տար­

207

բերակման նոր համակարգ ստեղծելու միջոցով, հանրապետությունում իրագոր­ծել մարդասիրական օգնության առավել արդար բաշխում: Հետագա տարիներին «Փարոս»-ը շարունակում էր մնալ ՀՕՖ-ի հիմնական ծրագիրը:

ՀՕՖ-ը հանդիսանում է Հայաստանում մարդասիրական օգնություն իրակա­նացնող բարեգործական միջազգային կազմակերպությունների առաջատարը, որի միայն սննդի ծրագրերից օգտվել են գրեթե բոլոր հայաստանյան ընտանիք­ները' տարբեր տարիքային խմբերի մոտ 2 մլն 200 հազար քաղաքացիներ, երեխ­աներ (պոլիկլինիկաների և մանկապարտեզների միջոցով), աշակերտներ և ուս­անողներ, գիշերօթիկ դպրոցների և մանկատների սաներ, թոշակառուներ, կր­թության, գիտության, մշակույթի և սպորտի բնագավառների աշխատակիցներ:

ՀՕՖ-ի ծրագրերում առաջնային տեղը պատկանում էր աղետի գոտուն' նրա բազում խնդիրներին ու հոգսերին: Աղետի գոտու հիմնախնդիրներին մոտիկից ծանոթանալու, դրանց արագ լուծման, ՀՕՖ-ի ծրագրերի համակարգման և դրա­նց հետագա ընդլայնման նպատակով 1996թ. բացվեց ՀՕՖ-ի Շիրակի մասնաճ- յուղը:

Կազմակերպությունը ձեռնարկեց նաև տարբեր մասնագիտությունների գծով հայ բժիշկների և շինարարների վերապատրաստումը ԱՄՆ-ում: ՀՕՖ-ը, ելնելով իր բժշկական ծրագրերից, դեղորայք, բժշկական սարքավորումներ և հիվանդն­երի խնամքի համար անհրաժեշտ պարագաներ է հատկացնում հանրապետութ­յան մի շարք հիվանդանոցներին, ինչպես նաև աջակցում շինարարական և տեխ­նիկական այլ աշխատանքներով:

Հայ օգնության ֆոնդի գործունեությունը թերի կլիներ առանց արցախահա- յությանն օգնելու: Այդ նպատակով 1997թ. դեկտեմբերին Ստեփանակերտում բա­ցվեց ՀՕՖ-ի մասնաճյուղը, որի միջոցով ԼՂՀ-ին տրամադրվեց մեծ քանակութ­յամբ դեղորայք, բուժսարքավորումներ և գրենական պիտույքներ:

Չկա կենսագործունեության բնագավառ, ուր նպաստ բերած չլինի ՀՕՖ-ը. բնության կենսապահովում, արդյունաբերություն, գյուղատնտեսություն, շինա­րարություն, բժշկություն, էներգետիկա, կրթություն, մշակույթ և այլն: Նախորդ տարիների նման, առ այսօր, ՀՕՖ-ի հոգատարության ներքո են Հայաստանի բոլ­որ գիշերօթիկ դպրոցները, մանկապարտեզները, մանկատներն ու ծերանոցները: ՀՕՖ-ի սննդի ծրագրերի բաժինը, ելնելով օգնության հետագա անհրաժեշտու­թյունից և հետզհետե նվազող հնարավորություններից, աստիճանաբար անցում կատարեց համընդհանուր օգնությունից դեպի կոնկրետ աջակցության ծրագրե­րը' իրագործելիս հաշվի առնելով հասարակության սոցիալական խայտաբղետ պատկերը:

1998թ. վերջից ՀՕՖ-ը սկսեց նաև զոհված ու հաշմանդամ դարձած ազատա­մարտիկների և նրանց ընտանիքների օգնության ծրագիրը, որը շարունակվեց 1999թ. ընթացքում:

ՀՕՖ-ը կարևոր դեր է կատարում նաև Հայաստան-Սփյուռք, եկեղեցի-պետութ- յուն հարաբերություններում:

1999թ. գարնանը Հայաստանում մեծ հանդիսավորությամբ նշվեց ՀՕՖ-ի հիմ­նադրման 10-ամյա հոբելյանը: Սննդի ծրագրերի գրասենյակը, որ գործում էր իբ­րև ինքնուրույն կառույց լուծարվեց և վերամիացվեց հ Օ ֆ կենտրոնական կա­ռույցին: Սփյուռքի կազմակերպությունների կողմից վերջին տասնամյակում Հայ­աստանին տրամադրած մարդասիրական օգնության ամենամեծ բաժինը (Հայա- ստան-սփյուռք առաջին համաժողովի մասնակիցներին ներկայացված ամփոփիչ զեկույցի տվյալներով, այդ օգնությունը մոտ 600 մլն դրամ էր) կազմել են ՀՕՖ-ի միջոցով իրագործված ծրագրերը 172.5 մլն դոլար, որից 170 մլն-ը' ԱՄՆ պետ- դեպարտամենտի, 2.5 մլն-ը սփյուռքահայ նվիրատուների հատկացումներով:

Հայաստանում գործելու ավելի քան մեկ տասնամյակի ընթացքում առաջին անգամ 2000թ. նոյեմբերին Երևանում գումարվեց ՀՕՖ-ի հոգաբարձուների խո­րհրդի համաժողովը, որտեղ մտահոգված Հայաստանից գիտական ներուժի ար­տահոսքով' նախատեսվեց ապագայում ծրագրեր իրականացնել գիտության բն­ագավառում:

208

Երկրաշարժից հետո սփյուռքահայ բարեգործական կազմակերպություննե­րից Հայաստանում ամենամեծ ներդրումը կատարել է ՀՕՖ-ը, որն իր գործունե­ության 1989-2002թթ. ընթացքում Հայաստանին տրամադրել է ավելի քան 200 մլն դոլարի օգնություն:

Պատմական փաստաթղթերի հրապարակման գործող կանոններին համապա­տասխան կազմված սույն հավաքածուն բաղկացած է երկու մասից: Առաջին մա­սի փաստաթղթերը վերաբերում են ՀՕՖ-ի կողմից Ատեփանավանում իրակա­նացվող բնակելի թաղամասի շինարարությանը, իսկ երկրորդ մասինը' ՀՕՖ-ի կողմից Հայաստանում ծավալած մարդասիրական լայնածավալ գործունեությա­նը: Ներկայացվող որոշ փաստաթղթերում, երբ խոսքը վերաբերել է թեմային առ­նչվող, սակայն ոչ էական հարցերին, կատարել ենք կրճատումներ, որոնք չեն աղավաղում հավաքածուի բովանդակությունը: Կրճատումները նշվել են բազմա­կետերով: Հավաքածուի բոլոր փաստաթղթերը պահպանվում են Հայաստանի ազգային արխիվում և հրապարակվում են առաջին անգամ:

Քնարիկ Պետրոսյան

Մաս I

N 1ՀԱՅԿԱԿԱՆ ԽԱՀ ԵՎ ԱՄԵՐԻԿԱՅԻ ՀԱՅՈՑ ԵԿԵՂԵՑՈՒ ԱՌԱՋՆՈՐԴԱՐԱՆԻ1

ՄԻՋԵՎ ԱՏՈՐԱԳՐՎԱԾ ՀԱՄԱՁԱՅՆԱԳԻՐԸ ԱՏԵՓԱՆԱՎԱՆ ՔԱՂԱՔՈՒՄ ԲՆԱԿԵԼԻ ՀԱՄԱԼԻՐԻ2 ՇԻՆԱՐԱՐՈՒԹՅԱՆ ՄԱԱԻՆ

14 օգոստոսի 1989թ.Երեւան

Համաձայնագիր

Օգոստոս ամսոյն, 14 օրը, 1989, Երեւանի մէջ (Հայաստան) ստորագրուեցաւ սոյն համաձայնագիրը հետեւեալ խումբերուն կողմէ.

Ամերիկայի Հայոց Եկեղեցւոյ Առաջնորդարանին, որուն ներկայացուցիչներնեն.

եւՀայաստանի Խորհրդային Հանրապետութեան, որուն ներկայացուցիչներն են.Նկատելով, որ Ամերիկայի Հայոց Եկեղեցւոյ Առաջնորդարանին վստահուած է

բազմաթիւ աղբիւրներէ ստացուած դրամական նուիրատուութիւններ, եւ այժմ փափաք կը յայտնուի այդ նուիրատուութիւնները տրամադրել Հայաստանի մէջ երկրաշարժէն տուժած ժողովուրդին օժանդակելու նպատակին, ժողովուրդին' որուն հետ կը բաժնենք մշակութային նոյն ժառանգութիւնը եւ ջերմ ու եղբայրա­կան սէրը:

Նկատելով, որ Խորհրդային Հայաստանի Հանրապետութիւնը, Ա. էջմիածնի Ամենայն Հայոց Կաթողիկոսին միջոցաւ, սիրայօժար կ՛ընդունի Ամերիկայի Հայոց համայնքին օժանդակութիւնը,

ՈՒրեմն'Աոյն երկու խումբերը սկզբունքով կը համաձայնին շէնքերու կառուցման ըն­

դարձակ ծրագրի մը մասին, Ատեփանաւանի մէջ, մօտաւորապէս 40 էյքըրի վրայ: Համաձայնութիւն գոյացած է տարածութեան ու վայրի մասին: Համաձայն ծրագ­րին պիտի կառուցուին 500-ի մօտ բնակութեան միաւորներ: Իսկ հանրային շր­ջանին մէջ պիտի կառուցուին հետեւեալները.

1. Նախակրթարան դպրոց մը, մանկանոցով եւ մանկապարտէզով2. Հանրային գրադարան մը3. Բժշկա-ատամնաբուժական դարմանատուն մը4. Մարմնամարզական եւ Մշակոյթի Տուն շէնք մը5. Ամփիթատրոն մը

209

6. Հանրային խանութներու համալիր մըՈՒրիշ մանրամասնութիւններ, օրինակի համար, ճարտարապետական փոփո-

խութիւններ եւ կառուցման աշխատանքի ժամանակացոյցներ, պիտի տրուին իւ­րաքանչիւր ծրագրի համար պատրաստուած մասնաւոր «յաւելուած»-ներուն մէջ:

Այս ծրագրի գործադրութեան համար,Ամերիկայի Հայոց Եկեղեցւոյ Առաջնորդարանը համաձայնած է.1. Կառուցման ծրագրեր հայթայթել բոլոր շէնքերուն համար2. Հայթայթել մասնագէտներ, որոնց պարտականութիւնը պիտի ըլլայ հսկել

կառուցման աշխատանքներուն եւ միեւնոյն ատեն մարզել տեղացի աշխատա- ւորները

3. Շինութեան համար հայթայթել անհրաժեշտ նիւթերը, գործիքները եւ մնա­յուն սարքաւորումները (դուրս կը մնան հիմնադրութիւնն ու յարակից մասերը)

Խորհրդային Հայաստանի Հանրապետութիւնը համաձայնած է.1. Տեղւոյն վրայ ընել ամէն ինչ ապահովելու համար ծրագրին հաստատումն

ու ամբողջացումը2. Հայթայթել վայրը եւ պատրաստել շէնքերուն հիմերը, ինչպէս նաեւ ամրապ­

նդման ձողերը, կմախքը, ծանր գործիքները եւ վերստուգիչ գործիքները, եւ այլն, բոլորն ալ Առաջնորդարանի հսկողութեան ներքեւ

3. Ապահովել, վարձել վարպետներ, արհեստաւոր եւ անվարժ գործաւորներ եւ յարմար վճարում ընել անոնց, եւ պահանջքի համաձայն վճարել բնակարա­նային, ճաշի եւ փոխադրութեան ծախքերէն զատ, նաեւ միւս բոլոր ծախքերը

4. Հայթայթել նաեւ էլեքտրականութիւն, կոյուղի, հեռաձայն, ջեռուցիչ, քար- իւղ, ջուր եւ ճամբաներ, համաձայն մայր ծրագրի ցուցմունքներուն

5. Յարկաբաժիններու լրանալէն վերջ բնակողներու ընտրութիւնը կատարել արդար կերպով. նախընտրութիւնը պիտի տրուի ամէնէն շատ պէտք ունեցողին, առանց նիւթական եւ այլ տեսակի ակնկալութեան, ոեւէ մէկ անձի կողմէ

6. Պատրաստել հիմքին եւ շինութեան կմախքը, համաձայն պահանջքին7. Հայթայթել յարմար ծանր գործիքներ, տեղւոյն վրայ շինարարական աշխա-

տանքներուն համար:Ընդհանուր պայմաններՆախատեսումներ ընդհանուր Ծրագրին կապակցութեամբԱմերիկայի Հայոց Եկեղեցւոյ Առաջնորդարանը համաձայն է.1. Պէտք եղած դրամական հիմնադրամը պատրաստ ունենալ, ծրագրի գոր­

ծադրութեան եւ անոր լրացման համար2. Ամէն ջանք տանիլ ապահովելու համար ամբողջացումը Ծրագրին կարելի

եղածին չափ կարճ ժամանակի ընթացքին3. Ծրագրին համար անհրաժեշտ գործիքներու եւ նիւթերու փոխադրութեան

ծախքերը վճարել մինչեւ ամէնէն մօտիկ մուտքի կայանը ըստ երկուստեք եղած համաձայնութեան

Խորհրդային Հայաստանի Հանրապետութիւնը համաձայն է.1. Վճարել փոխադրութեան ծախքը եւ փոխադրել ամէնէն արդիւնաւոր կեր­

պով, Ծրագրին համար հայթայթուած գործիքները եւ նիւթերը, նշանակուած հայ- թայթիչներու տեղէն մինչեւ նպատակադրուած կայանը

2. Պատշաճ բնակավայրեր տրամադրել' դուրսէն եկող անձնակազմին ու ան- ոնց ընկերացողներուն

3. Հայթայթել հաղորդակցութեան դրութիւն մը (թելէքս, հեռախօս եւ թելէ- ֆաքս), եւ տալ անունները հաղորդակցութեան բոլոր պաշտօնեաներուն

4. Ի պահանջել հարկին տեղեկագրութիւնը տալ կատարուած աշխատանքնե- րու մասին' համաձայն երկուստեք ընդունուած ժամանակացոյցին: Այնուհետեւ երկուստեք համաձայնուած ծրագիր մը պատրաստել ընդհանուր վերահսկողութ- եան կապակցութեամբ

5. Պատրաստել հարկ եղած փաստական թուղթերը' ապահովելու մաքսա­զերծ ներածումը ծրագրի գործադրութեան համար ղրկուած բոլոր ապրանքնե- րուն եւ գործիքներուն, անոնց ընկերացող մարդոց անձնական ապրանքներուն:

210

Հայթայթել անոնց համար վիզա, յանձնարարագրեր, արտօնագրեր, եւ այլն6. Հայթայթել անհրաժեշտ վիզաները. (եթէ կարելի է, մեկէ աւելի անգամներ

Հայաստան մտնելու խնդրանքով) օրագրի անձնակազմի անդամներուն կամ նե- րկայացուցիչներուն համար, որոնք նշանակուած են Առաջնորդարանին կողմէ: Եզրակացութիւն

Այս համաձայնագիրը տեղի ունեցաւ փոխադարձ վստահութեան եւ համագոր­ծակցական ոգիով: Սոյն համաձայնագրէն դուրս, եթէ ըլլան ուրիշ մանրամասնու- թիւններ' անոնք եւս պիտի դիտուին ու գործադրուին նոյն ոգիով: Այն պարագա­յին երբ հարց մը ծագի այս համաձայնագրին կապակցութեամբ, այդ պիտի քնն­արկուի Ս. էջմիածնի Կաթողիկոսութեան հետ խորհրդակցաբար:

Ամերիկայի Հայոց Եկեղեցւոյ Առաջնորդարանը, բոլոր նուիրատուներուն ան­ունով, խորապէս երախտապարտ է Խորհրդային Հայաստանի Հանրապետութ- եան, մեր ժողովուրդին անմիջական պէտքերուն ծառայելու ընծայուած պատե- հութեան համար: Միւս կողմէ, Խորհրդային Հայաստանի ներկայացուցիչները եւս կը յայտնեն իրենց երախտագիտութիւնը ի դիմաց Կառավարութեան եւ Հայ ժո­ղովուրդին, ցուցադրուած մարդասիրական հոգածութեան համար:

Խորհրդային Հայաստանի Հայաստանեայց ԵկեղեցւոյՍոցիալիստական կառավարութեան Կաթողիկոսութեան կողմէկողմէ

Ամերիկայի Հայոց ԵկեղեցւոյԱռաջնորդարանի կողմէ Թորգոմ Արք. Մանուկեան3, Առաջնորդ

Հայաստանի Վերակառուցման Թեմական ֆոնտիՅանձնախումբին կողմէ Գէորգ Յովնանեան, Ատենապետ

Ֆ. 113, ց. 162, գ. 755, թ. 11-15: Պատճեն: Մեքենագիր:

N 2ԱՄԵՐԻԿԱՅԻ ՀԱՅՈՑ ԵԿԵՂԵՑՈՒ ԱՌԱՋՆՈՐԴԱՐԱՆԻ ԵՎ ՀԽՍՀ-Ի

ԿՈՂՄԻՑ ՍՏԵՓԱՆԱՎԱՆՈՒՄ ԲՆԱԿԵԼԻ ՀԱՄԱԼԻՐԻ ՀԱՄԱՏԵՂ ԿԱՌՈՒՑՄԱՆ ՀԱՄԱՁԱ ՅՆԱԳՐԻN 1 ՀԱՎԵԼՎԱԾԸ

[1989թ.]Երեւան

Ստեփանավան քաղաքում Ամերիկայի Հայոց եկեղեցու Առաջնորդարանի և Հայաստանի Խորհրդային հանրապետության համատեղ կառուցվելիք բնակելի տների, դպրոցի, մանկամսուր-մանկապարտեզի, գրադարանի, պոլիկլինիկայի, մարմնամարզական և մշակույթի տան, ամֆիթատրոնի և հանրային խանութի համար որոշվում է.

1. Գլխավոր պատվիրատու համարել Ստեփանավան քաղաքի քաղաքային խորհրդի կապիտալ շինարարության բաժինը:

2. Գլխավոր նախագծող-«Հայպետնախագիծ» ինստիտուտը:3. Գլխավոր կապալառու-Հայպետշինի Ստեփանավանի շինարարական վար­

չություն:Խորհրդային Հայաստանի և Ամերիկայի Հայոց եկեղեցու Առաջնորդարանի

կողմից կատարվելիք աշխատանքները.1. 1 ամսվա ընթացքում (մինչև սեպտեմբերի 15-ը 1989թ.) «Հայպետնախա-

գիծ» ինստիտուտի կողմից պատրաստվելու է և տրվելու է պատվիրատուին 8 տուն (128 բնակարան) և մոտեցնող ճանապարհի կառուցելու համար անհրաժե­շտ տարածքի հանույթը, ընդհանուր երկրաբանական եզրակացությունը, ջրի, լույսի, գազի, կոյուղու, ռադիո, հեռախոսի և ոռոգման ջրի միացման կետերը ար­տաքին ցանցերի հետ:

211

2. Ամերիկայի Հայոց եկեղեցու Առաջնորդարանի կողմից հիմքերի, ներքին ինժեներական ցանցերի, ուղղահայաց հանույթի (1-ին փուլի 8 տան համար), ամբողջությամբ կներկայացվի պատվիրատուին հոկտեմբերի 20-ին 1989թ.:

3. Հիմքերի, ինժեներական ցանցերի, ինչպես նաև բնակելի տների շինմոն­տաժային աշխատանքները Ստեփանավանի շինարարական վարչության կողմից սկսել նախագծային փաստաթղթերի գոյություն ունեցող կարգի համաձայն հաս­տատելու, ֆինանսավորումը բացելուց հետո (հոկտեմբերի 25-30 1989թ.):

4. Շինարարական և մոնտաժային աշխատանքները կատարելու համար անհ­րաժեշտ գործիքները և մեքենա-սարքավորումները ապահովում է ՀԽՍՀ Պետշի­նի կողմից:

5. Բարեկարգման, ինժեներական կառուցվածքների, հիմքերի պատրաստման համար անհրաժեշտ շինարարական նյութերը ապահովում է ՀԽՍՀ Պետշինը, իսկ «0-ից» վերև կառուցվածքների (բնակելի տների) բոլոր տեսակի շինանյութե­րը և սարքավորումները Ամերիկայի Հայոց եկեղեցու Առաջնորդարանի կողմից:

6. Շինարարական աշխատանքների կատարման ամբողջ ընթացքում Ամերի­կայի Հայոց եկեղեցու Առաջնորդարանի կողմից ապահովվում է համապատաս­խան մասնագետների ներկայությունը, որոնց ցուցմունքները պարտավոր են կա­տարվել հայ շինարարների կողմից:

7. Կառուցվող բնակելի շենքերի ջեռուցումը կատարվելու է անհատական բնական գազի միջոցով, որի համար անհրաժեշտ սարքավորումը ապահովվում է Ամերիկյան կողմից:

8. Ամերիկացի մասնագետների բնակվելու հարցը ապահովվում է իրենց կողմից շարժական տնակների բերելու և տեղադրելու միջոցով:

9. Ամերիկյան կողմը հնարավորության սահմաններում կկոմպլեկտավորի և կտեղադրի 1-ին հերթի (128 բնակարան) շինարարության համար կոյուղու մաքր­ման սարքավորումը:

10. 2-րդ հերթի շինարարության համար անհրաժեշտ տարածքի հանույթի, եր­կրաբանական հետազոտությունների և նախագծա-նախահաշվային փաստաթղ­թերի կազման, շինարարական աշխատանքների կատարման ժամկետների և ծա­վալների ճշտմանը անդրադառնալ ըստ կողմերի փոխադարձ համաձայնության:

11. Մինչև հոկտեմբերի 25-ը 1989թ. Ամերիկայի Հայոց եկեղեցու Առաջնորդա­րանի կողմից պատվիրատուին կտրվի կառուցվող բնակելի շենքերին անհրաժե­շտ գազի, ջրի, էլեկտրաէներգիայի և ռադիո-հեռախոսի հզորությունների և քան­ակությունների պահանջը:

Խորհրդային ՀայաստանիՊետշինի մինիստրԼՇահբազյան

Ստեփանավանի քաղաքայինխորհրդի գործկոմի նախագահԱ.Բաբաջանյան

«Հայ-պետնախագիծ» ինստիտուտի ճարտարապետական արվեստանոցի ղեկավար Ռ.Հասրաթյան

Պետշինի Արտաքին կապերի վարչության պետ Յու.Մխիթարյան

Ֆ. 113, ց. 162, գ. 755, թ. 9-10: Պատճեն: Մեքենագիր:

Հայաստանի եկեղեցու կաթողիկոսության կողմից

Ամերիկայի Հայոց եկեղեցու Առաջնորդարանի կողմից Թորգոմ Արք. Մանուկյան Առաջնորդ

Հայաստանի վերակառուցման Թեմական ֆոնդի հանձնաժողովի կողմից Գևորգ Հովնանյան Ատենապետ

212

N 3ՀԽԱՀ ՊԵՏԱԿԱՆ ՇԻՆԱՐԱՐԱԿԱՆ ԿՈՄԻՏԵԻ ՆԱԽԱԳԱՀԻ ԱՌԱՋԻՆ

ՏԵՂԱԿԱԼ, ԵՐԿՐԱՇԱՐԺԻ ԳՈՏՈՒՄ ՇԻՆԱՐԱՐՈՒԹՅԱՆ ՀԱՄԱԿԱՐԳՄԱՆ ԳԼԽԱՎՈՐ ՎԱՐՉՈՒԹՅԱՆ ՊԵՏ Գ.ՄԱՐՏԻՐՈԱՅԱՆԻ ԶԵԿՈՒՑԱԳԻՐԸ ՀԽԱՀ ՆԱԽԱՐԱՐՆԵՐԻ Խ ՈՐՀՐԴԻ ՆԱԽԱԳԱՀԻ ՏԵՂԱԿԱԼ Գ.ՀՈՎՀԱՆՆԻԱՅԱՆԻՆ

ԱՏԵՓԱՆԱՎԱՆՈՒՄ ԲՆԱԿԵԼԻ ՀԱՄԱԼԻՐԻ ԿԱՌՈՒՑՄԱՆ ՄԱԱԻՆ

23 հոկտեմբերի1989թ. Երեւան

N 02-15/8662

В результате переговоров между Госстроем Армянской С С Р и "Комите­том по оказанию помощи после землетрясения" Армянской церкви (СШ А), а также между Госстроем Армянской С С Р , Минздравом Арм янс­кой С С Р и Германским Красным Крестом (ФРГ) приняты соглашения о строительстве в. г. Степанаване американской стороной: около 500 16-ква­ртирных жилых домов, школы, детсада-яслей, публичной библиотеки, по­ликлиники со стомотологическим отделением, культурно-спортивного цен­тра, торгового комплекса, амфитеатра и западногерманской стороной: ста­нции переливания крови, больницы, пункта скорой помощи, детского са­да. Обязанности сторон оговорены в указанных соглашениях.

Прош у Вас дать указание о подготовке соответствующих распоряже­ний Совета М инистров Армянской С С Р , утверждающих принятые Согла­шения.

Ֆ. 113, ց. 162, գ. 755, թ. 17: Պատճեն: Մեքենագիր:

N 4ՀԱՅԿԱԿԱՆ ԽԱՀ ՆԱԽԱՐԱՐՆԵՐԻ Խ ՈՐՀՐԴԻ ԿԱՐԳԱԴՐՈՒԹՅՈՒՆԸ

ԱՏԵՓԱՆԱՎԱՆՈՒՄ ԲՆԱԿԵԼԻ ՀԱՄԱԼԻՐԻ ԿԱՌՈՒՑՄԱՆ ՄԱԱԻՆ

N 793 17 նոյեմբերի 1989թ.Երեւան

1. Разрешить исполкому Степанаванского горсовета (т. БабаджанянуА.А.) принять в дар от Епархии Армянской церкви в С Ш А строительство жилых домов на 500 квартир, школы, детсада, яслей, публичной библиоте­ки, поликлиники со стоматологическим отделением, культурно-спортивно­го комплекса, торгового центра и амфитеатра.

Установить, что первым этапом строительства является возведение 8 жилых домов на 128 квартир.

2. Определить генеральным заказчиком строительства указанных обье- ктов Главное управление капитального строительства при Госстрое Арм я­нской С С Р (т. Маргарян Г.Х.).

3. Определить генеральным подрядчиком указанных обьектов Госстрой Армянской С С Р (т. Ш ахбазян Л.К.), а генеральным проектировщиком-инс- титут "Армгоспроект" (т. Погосян Г.Г.).

4. Исполкому Степанаванского горсовета по согласованию с Госстроем Армянской С С Р (т. Алексаняном А.С.) в недельный срок обеспечить в у с­тановленном порядке отвод земельного участка под строительство жилых зданий.

5. Госстрою Армянской С С Р (т. Ш ахбазяну Л.К.) выполнить работы ну­левого цикла для возведения указанных жилых зданий в соответствии с их проектом.

213

6. Госплану Армянской С С Р (т. М кртчяну М.Ц.), Госснабу Армянской С С Р (т. Степаняну С.Н.), исполкому Степанаванского горсовета (т. Бабад­ж аняну А.А.) совместно с Госстроем Армянской С С Р обеспечить выделе­ние фондов на местные строительные материалы, средства малой механи­зации, необходимые для производсва работ нулевого цикла, а также на горюче-смазочные материалы.

7. Главному управлению капитального строительства при Госстрое А р ­мянской С С Р (т. М аргаряну Г.Х.), М инсвязи Армянской С С Р (т. Авояну Р.С), производственным обьединениям "Армгаз" (т. Амиряну Р.П.), "Арм- энерго" (т. Акопджаняну Ф.Х.) и "Арммонтажспецстрой" (т. ПогосянуВ.И.) по заказу Госстроя Армянской С С Р выполнить работы по своевре­менному проектированию и строительству наружных инженерных ком­муникаций в сроки, увязанные с вводом обьектов в эксплутацию.

8. Госплану Армянской С С Р (т. М кртчяну М.Ц.), М инф ину Армянской С С Р (т. Джанояну Дж.А.), Армянскому республиканскому банку П ром ст­ройбанка С С С Р (т. Дадаян А.В.) совместно с Главным управлением капи­тального строительства при Госстрое Армянской С С Р и Госстроем Арм я­нской С С Р решить вопрос финансирования строительсва указанных обье­ктов.

9. М инф ину Армянской С С Р (т. Джанояну Дж.А.), совместно с испол­комом Степанаванского горсовета и Госстроем Армянской С С Р рассмотр­еть оплаты за проживание и питание американских специалистов, прибы­вающих для участия в выполнении строительно-монтажных работ.

10. Армянской республиканской таможне (т. М кртум яну С.И.) обеспе­чить получение разрешений на беспошлинный ввоз материалов, оборудо­вания и другого имущества, необходимых для строительства, отделки и ос­нащения жилых зданий.

11. М И Д Армянской С С Р (т. М кртчяну А.А.) оказать содействие в оф­ормлении вьездных документов американских специалистов.

12. М В Д Армянской С С Р (т. Арутю няну У.С.) организовать на договор­ных началах охрану обьектов в период строительства.

13. Гостелерадио Армянской С С Р (т. Араксман-М анукяну Э.А.), Армен- прессу (т. Погосяну С.К.) и редакциям республиканских газет информиро­вать население о дружественном даре Епархии Армянской церкви в С Ш А .

14. Контроль за выполнением настоящего распоряжения возложить на исполком Степанаванского горсовета (т. Бабаджаняна А.А.) и Госстрой Армянской С С Р (т. Ш ахбазяна Л.К.).

Председатель СоветаМ инистров Армянской С С Р В.Маркарьянц

Ֆ. 113, ց. 162, գ. 755, թ. 1-3: Բնագիր: Մեքենագիր:

N 5ՀԽ ՍՀ ՊԵՏԱԿԱՆ ՇԻՆԱՐԱՐԱԿԱՆ ԿՈՄԻՏԵԻ ՆԱԽԱԳԱՀԻ ԱՌԱՋԻՆ ՏԵՂԱԿԱԼ Լ.ՇԱՀԲԱԶՅԱՆԻ ԳՐՈՒԹՅՈՒՆԸ ՀԽ ՍՀ ՆԱԽԱՐԱՐՆԵՐԻ

ԽՈՐՀՐԴԻ ՆԱԽԱԳԱՀ Վ.ՄԱՐԳԱՐՅԱՆՑԻՆ ԱՄՆ-Ի ՀԱՅՈՑ ԵԿԵՂԵՑՈՒ ԱՌԱՋՆՈՐԴԱՐԱՆԻ ՊԱՏՎԻՐԱԿՈՒԹՅԱՆ ՀԱՅԱՍՏԱՆ ԺԱՄԱՆԵԼՈՒ ՄԱՍԻՆ

N Л Ш -15/1560 22 մայիսի 1990թ.Երեւան

В связи с прибытием в г. Ереван 26 мая 1990г. делегации "Комитета по оказанию помощи Армении" Епархии Армянской церкви в С Ш А в соста­ве пяти человек во главе с Председателем комитета-Президентом строит­

214

ельной корпорации "К. Ховнанян Компаниз"4 Кеворком Овнаняном, прие­зжающих для церемонии открытия строительства жилого микрорайона в г. Степанаване, прошу Вашего указания Управлению Делами Совета М и ­нистров Армянской С С Р обеспечить размещение делегации в гостиницах N 2 (2 человека) и N 1 (3 человека) Управления гостиничного хозяйсва "Раздан" за счет Госстроя Армянской С С Р .

Ֆ. 113, ց. 164, գ. 318, թ. 3: Պատճեն: Մեքենագիր:N 6

ՀԽ ՍՀ ՆԱԽԱՐԱՐՆԵՐԻ Խ ՈՐՀՐԴԻ ՆԱԽԱԳԱՀ Վ.ՄԱՐԳԱՐՅԱՆՑԻԿԱՐԳԱԴՐՈՒԹՅՈՒՆԸ ՀԱՄԱՊԱՏԱՍԽԱՆ ՄԱՐՄԻՆՆԵՐԻՆ ԱՄՆ-Ի ՀԱՅՈՑ

ԵԿԵՂԵՑՈՒ ԱՌԱՋՆՈՐԴԱՐԱՆԻ ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՕԳՆՈՒԹՅԱՆ ԿՈՄԻՏԵԻ ՊԱՏՎԻՐԱԿՈՒԹՅՈՒՆԸ ԸՆԴՈՒՆԵԼՈՒ ՄԱՍԻՆ

N 331 28 մայիսի 1990թ.Երեւան

В связи с пребыванием в Армянской С С Р с 28 мая по 2 июня 1990 года рабочей группы Комитета оказания помощи Армении Епархии Армянской церкви в С Ш А в составе 5 человек во главе с Председателем Комитета- Президентом строительной корпорации "К.Овнанян компаниз" Кеворком Овнаняном:

1. Госстрою Армянской С С Р (т. Ш ахбазяну Л.К.) обеспечить прием ра­бочей группы, проведение церемонии открытия строительства жилого микрорайона в г. Степанаване и обсуждение вопросов оказания дальней­шей помощи Армении в ликвидации последствий землетрясения.

2. Управлению Делами Совета М инистров Армянской С С Р (т. Вартан­яну Г.Е.) обеспечить размещение членов делегации в доме N 2 и гостини­це Управления гостиничного хозяйства "Раздан", организовать их питание и выделить автомашину "Чайка".

3. Расходы, связанные с пребыванием рабочей группы в Армянской С С Р (проживание, питание, автотранспорт), осуществить за счет Госстроя Армянской С С Р , в установленном порядке.

Председатель СоветаМ инистров Армянской С С Р В.Маркарьянц

Ֆ. 113, ց. 164, գ. 318, թ. 1: Բնագիր: Մեքենագիր:

N 7ՀՕ Ֆ -Ի ՏՆՕՐԵՆՆԵՐԻ Խ ՈՐՀՐԴԻ ՆԱԽԱԳԱՀ ԽԱԺԱԿ ԱՐՔ. ՊԱՐՍԱՄՅԱՆԻ5

ԳՐՈՒԹՅՈՒՆԸ ՍԻՄՈՆ ԵԶՆԻԿ ՊԱԼՅԱՆԻ6 ՄԱՍԻՆ

31 մայիսի 1994թ.Նյու Յորք

Այսու կը հաստատենք թէ Սիմոն Եզնիկ Պալեան Հայ Օգնութեան Ֆոնտի Գործադիր Տնօրէնն է: Պարոն Պալեանի ամսական նախահարկային վճարումն է 4.000 ամերիկեան տոլար:

Սիրոյ ողջունիւ

Նախագահ Տնօրէններու Խորհուրդի Խաժակ արք. Պարսամեան

Ֆ. 113, ց. 171, գ. 262, թ. 15: Պատճեն: Մեքենագիր:

215

N 8ՀՀ ԿՐԹՈՒԹՅԱՆ ԵՎ ԳԻՏՈՒԹՅԱՆ ՆԱԽԱՐԱՐ Ա.ՊԵՏՐՈԱՅԱՆԻ ՀՐԱՄԱՆԸ ՀՀ ԿԳՆ

ԱՏԵՓԱՆԱՎԱՆԻ ԹԻՎ 21 ԱՌՈՂՋԱՐԱՆԱՅԻՆ ԳԻՇԵՐՕԹԻԿ ԴՊՐՈՑԻ7 ԱՆՎԱՆԱԿՈՉՈՒԹՅԱՆ ՄԱԱԻՆ

N 60-Մ 12 մարտի 1998թ.Երեւան

Հիմք ընդունելով Ատեփանավանի թիվ 21 առողջարանային գիշերօթիկ դպրո­ցի մանկավարժական խորհրդի միջնորդությունը և Հայ օգնության ֆոնդի տնօր­են Վիգեն Եպիսկոպոս Այքազյանի8 առաջարկությունը,

Հրամայում եմ'1. ՀՀ կրթության և գիտության նախարարության Ատեփանավանի թիվ 21 առո­

ղջարանային գիշերօթիկ դպրոցն անվանակոչել Պոլսո Պատրիարք Շնորհք ար- ք[եպիսկոպո]ս Գալուստյանի անունով:

Նախարար Ա.Պետրոսյան

Ֆ. 1173, ց. 2, գ. 6, թ. 86: Բնագիր: Մեքենագիր:

Մաս II

N 1ՀՀ ՄԱՐԴԱԱԻՐԱԿԱՆ ՕԳՆՈՒԹՅԱՆ ԿԵՆՏՐՈՆԱԿԱՆ ԿԱՌԱՎԱՐԱԿԱՆ

ՀԱՆՁՆԱԺՈՂՈՎԻ ՆԻԱՏԻ N 1-26 ԱՐՁԱՆԱԳՐՈՒԹՅՈՒՆԸ ԱՄՆ-ԻՑ ՄԱՐԴԱԱԻՐԱԿԱՆ ՕԳՆՈՒԹՅԱՆ ԿԱՐԳՈՎ ԱՏԱՑՎԱԾ ՊԱՐԵՆԻ ԲԱՇԽՄԱՆ

ՄԱԱԻՆ13 հունվարի 1993թ.

Երեւան

Նախագահում էր' Գ.ՎարդանյանՄասնակցում էին' Տ.Գրիգորյան, Գ.Ղարիբջանյան

Ֆ.Ասատրյան, Ա.Կարապետյան Վ.Դեմիրճյան, Ե.Աարգսյան Լ.Աղաջանյան, Լ.Այվազյան Ա.Ալեքսանյան, Հ.Տերյան Հ.Մանդակունի

1. Քանի որ թոշակառուների թիվը գերազանցում է ստացված ձեթի քանակին ընդունել Հայաստանի Հանրապետության առևտրի նախարար Տ.Գրիգորյանի առաջարկությունը' չբավարարող ձեթի փոխարեն թոշակառուներին անվճար հա­տկացնել համապատասխան քանակի հալած յուղ:

2. Ընդունել ի գիտություն Լ.Այվազյանի և Հ.Մանդակունու տեղեկատվությունը մարդասիրական օգնության կարգով ստացված մթերքների մի մասի իրացումից գոյացած հասույթի մուտքագրման և ծախսման հարցերի մասին:

3. Հայաստանի Հանրապետության կառավարության և Ամերիկայի Հայոց Առ­աջնորդարանի միջև ԱՄՆ-ի գյուղատնտեսության բաժնի կողմից օգնության կար­գով ուղարկված պարենի ստացման, բաշխման և հսկողության հետ կապված համաձայնագրին համապատասխան բացել Հայաստանի Հանրապետության կառավարության և Ամերիկայի Հայոց Առաջնորդարանի հատուկ միացյալ հաշիվ:

4. Աահմանել, որ այդ հաշվին մուտքագրված գումարները օգտագործվելու ենՀայաստանի Հանրապետության կառավարության մարդասիրական օգնությանկենտրոնական հանձնաժողովի առաջարկությամբ և Ամերիկայի Հայոց Առաջնոր­դարանի ներկայացուցիչ, Հայաստանի Վերականգնման Առաջնորդարանի Ֆոնդի(ՀՎԱՖ) տնօրեն' Լորենս Այվազյանի համաձայնությամբ:

216

5. Ընդունել, որ Ամերիկայի Հայոց Առաջնորդարանի կողմից նշված հաշվի վարկի կարգադրիչ է հանդիսանում Ամերիկայի Հայոց Առաջնորդարանի արևել­յան թեմի ներկայացուցիչ, Հայաստանի վերականգնման առաջնորդարանի ֆոն­դի տնօրեն Լորենս Այվազյանը:

6. Խնդրել Հայաստանի Հանրապետության կառավարության գործերի կառա- վարչի պաշտոնակատար պրն. Հ.Քոթանյանին կատարելու համապատասխան փոփոխություններ Հայաստանի Հանրապետության բանկում բացված N 141524 արտաբյուջետային հաշվի կարգավիճակում և նշված հաշվի գործառնությունն­երի համապատասխան հաշվառումը իրականացնել Հայաստանի Հանրապետու­թյան կառավարության հաշվապահական հաշվառման և հաշվետվության բաժնի միջոցով:

7. ՀՀ առևտրի նախարարությանը (Տ.Գրիգորյան), ՀՀ պարենի և մթերումների նախարարությանը (Գ.Սրապյան)' 15-օրյա ժամկետում ՀՀ կառավարության և Ամերիկայի Հայոց Առաջնորդարանի նոր բացվող հատուկ միացյալ հաշվին փո­խանցել ԱՄՆ-ից մարդասիրական օգնության կարգով ստացված պարենի ու ար­դյունաբերական վերամշակման համար օգտագործված կաթի փոշու իրացումից ստացված հասույթները և մինչև 1993 թվականի փետրվարի 10-ը արդյունքների մասին զեկուցել ՀՀ կառավարության մարդասիրական օգնության կենտրոնա­կան հանձնաժողովին:

8. Ընդունել Վ.Դեմիրճյանի առաջարկությունը և մարդասիրական օգնության կարգով Հոլանդիայից ստացված բանջարեղենային պյուրեն հատկացնել դե­ղատնային վարչությանը' Երևան քաղաքի մինչև մեկ տարեկան երեխաներին բաժանելու համար, իսկ մսի պահածոն տալ այն հիվանդանոցներին, որտեղ ապ­աքինվում են ազատամարտիկներ:

Մարդասիրական օգնությանկենտրոնական պետականհանձնաժողովի նախագահ,պետնախարար Գ.Վարդանյան

Ֆ. 113, ց. 170, գ. 177, թ. 4: Պատճեն: Մեքենագիր:

N 2ՀՀ ՄԱՐԴԱՍԻՐԱԿԱՆ ՕԳՆՈՒԹՅԱՆ ԿԵՆՏՐՈՆԱԿԱՆ ԿԱՌԱՎԱՐԱԿԱՆ

ՀԱՆՁՆԱԺՈՂՈՎԻ ՆԻՍՏԻ N 5-70 ԱՐՁԱՆԱԳՐՈՒԹՅՈՒՆԸ ԱՄՆ-ԻՑ ՄԱՐԴԱՍԻՐԱԿԱՆ ՕԳՆՈՒԹՅԱՆ ԿԱՐԳՈՎ ՍՏԱՑՎԱԾ 2064 ՏՈՆՆԱ ԿԱՐԱԳԻ

ՍՏԱՑՄԱՆ ԵՎ ԲԱՇԽՄԱՆ ՄԱՍԻՆ9 փետրվարի 1993թ.

ԵրեւանՆախագահում էր' Գ.ՎարդանյանՄասնակցում էին' Ա.Եսայան, Վ.Դեմիրճյան, Ե.Սարգսյան

Ֆ.Ասատրյան, Ն.ԿարամանուկյանԼ.Այվազյան, Ա.Ալեքսանյան,Ա.Պետրոսյան, Հ.Տերյան, Ա.Մինասյան Հ.Մանդակունի, Հ.ԽաչատուրովՖ.Վարդանյան, Հ.Կյուրեղյան

1. ԱՄՆ-ից ստացվող մարդասիրական օգնության գծով 2064 տոննա կարագը բաշխել Երեւան քաղաքի ու աղետի գոտու քաղաքների ու շրջանների (բացի Գյումրի եւ Վանաձոր քաղաքներից) բնակչությանը' մեկ շնչին 940 գրամի հաշ­վարկով (2 փաթեթից):

2. Ընդունել ի գիտություն, որ բաժանվող կարագի գինը երկու փաթեթի հա­մար (940 գրամ) սահմանվում է 300 ռուբլու չափով:

217

3. ՀՀ առեւտրի նախարարությանը (Տ.Գրիգորյան)' կարագի վաճառքից գոյա­ցած հասույթը փոխանցել Հայաստանի Հանրապետության բանկի գործառնա­կան վարչության 141524 հաշվին, կոդ 370101:

4. Երեւան քաղաքի ու աղետի գոտու քաղաքների ու շրջանների (բացի Գյու­մրի եւ Վանաձոր քաղաքներից) գործադիր կոմիտեների նախագահներին' անձ­նական պատասխանատվությամբ վերահսկել մարդասիրական օգնության շրջ­անային հանձնաժողովների աշխատանքը, ապահովելով մարդասիրական օգ­նության անկորուստ եւ կազմակերպված բաշխումը:

Կարագի բաշխման ավարտից հետո ՀՀ Կառավարական մարդասիրական օգ­նության կենտրոնական պետական հանձնաժողովին ներկայացնել հաշվետվու­թյուն, ինչպես նաեւ կարագի ստացումը հավաստող' քաղաքացիների ստորագ­րություններով ցուցակների պատճենները:

5. Հանձնարարել «Զվարթնոց» օդանավակայանի մարդասիրական օգնու­թյան հանձնաժողովի նախագահին (Ս.Ղազարյան) մարդասիրական օգնության կենտրոնական կառավարական հանձնաժողովին, ինչպես նաեւ նախարարութ­յուններին, գերատեսչություններին եւ մարդասիրական օգնությամբ զբաղվող մյուս հասցեատերերին պարբերաբար ու ժամանակին տեղեկացնել մարդասի­րական օգնություն բերող ինքնաթիռների ժամանման օրվա եւ ժամի մասին:

Օդանավակայանի ոստիկանական, մաքսային ծառայության, տեղեկատվու­թյան տրասնպորտային եւ այլ անհրաժեշտ ծառայություններին ամեն կերպ օժանդակել մարդասիրական օգնության բեռների ստացման աշխատանքներին:

6. ՀՎԱՖ-ի գրասենյակի տնօրեն Լ.Այվազյանին կազմակերպել մարդասիրա­կան օգնությունը բեռնաթափող բանվորների վճարման, սնունդով ապահովման եւ տեղափոխման հարցերը եւ համաձայնեցնել ՀՀ կառավարության մարդասի­րական օգնությունը կոորդինացնող խմբի հետ: Հատուկ միացյալ հաշվից վճար­ել կանխիկ ձեւով ՀՀ Կառավարության մարդասիրական օգնությունը կոորդինա­ցնող խմբին կարագի բեռնաթափման եւ պահեստավորման աշխատանքները կազմակերպելու համար:

7. ...Սկսած 1993թվ. փետրվարի 10-ից յուրաքանչյուր օր կազմակերպել երկու ինքնաթիռներով (յուրաքանչյուրը 40 տոննա բեռով) բերվող բեռների փոխադրու­մը Երեւանի սառցակոմբինատ...

8. ՀՀ Առեւտրի Նախարարությանը (Տ.Գրիգորյան) սկսած 1993 թվ. փետրվարի 10-ից սահմանել շուրջօրյա հերթապահություն Երեւանի սառցակոմբինատի պա­տասխանատու աշխատողներից նշված կարագը ընդունելու համար:

9. Հանձնարարել ՀՀ կառավարության մարդասիրական օգնության կոորդի­նացման խմբին' պարբերաբար զեկուցել հանձնաժողովին նշված օգնության ըն­դունման եւ բաշխման ընթացքի մասին:

Նշված կարագի ընդունման եւ բաշխման ավարտից հետո արդյունքների մա­սին զեկուցել մարդասիրական օգնության պետական հանձնաժողովին' 1993 թվ. մարտի 20-ին....

11. Ընդունել Ամերիկայի Հայ Եկեղեցու Առաջնորդարանի ներկայացուցիչ, Հայաստանի Վերականգնման Առաջնորդարանի ֆոնդի Երեւանի գրասենյակի տնօրեն Լ.Այվազյանի առաջարկությունը եւ ՀՀ Կառավարության եւ Ամերիկայի Հայ Եկեղեցու Առաջնորդարանի հատուկ միացյալ 070611 վալյուտային հաշվին ԱՄՆ-ից մուտք եղած ամերիկյան դոլլարների դիմաց, ելնելով դրանց մուտքագր- ման օրվա գործող կուրսից, Հայաստանի Վերականգնման Առաջնորդարանի Ֆո­նդի Երեւանի գրասենյակի տնօրեն Լ.Այվազյանին հատկացնել ռուբլիներ, ինչ­պես փոխանցումներ կատարելու այնպես էլ կանխիկ, առանց գումարի սահմա- նափակման:

12. ԱՄՆ-ից որպես մարդասիրական օգնություն ստացված մթերքի մի մասի վաճառքից գոյացած հասույթի գումարների ըստ տարածաշրջանների, կազմա­կերպությունների եւ մթերքի անվանումների խմբավորման ու բաշխված մթերքի քանակի հետ համեմատության նպատակով, հանձնարարել ՀՀ առողջապահութ­յան, լուսավորության, եւ մշակույթի նախարարություններին մեկամսյա ժամկե­

218

տում ՀՀ կառավարության հաշվապահական հաշվառման եւ հաշվետվության բաժնին ներկայացնել տեղեկություններ համաձայն N 1 հավելվածի:

13. Հաշվապահական հաշվառումները կատարելու համար վեց ամիս ժամկե­տով ընդունել մեկ աշխատող մինչեւ 10000 ռուբլի ամսեկան վարձատրությամբ:

Վարձատրությունը կատարել մթերքի վաճառքից ստացված գումարների հաշվին:

Մարդասիրական օգնության կենտրոնական պետական հանձնաժողովի նախագահ, պետնախարար Գ.Վարդանյան

Ֆ. 113, ց. 170, գ. 118, թ. 4: Պատճեն: Մեքենագիր:

N 3ՀՀ ԿԱՌԱՎԱՐՈՒԹՅԱՆ ԿԱՐԳԱԴՐՈՒԹՅՈՒՆԸ ՀՕ Ֆ -Ի ԵՐԵՎԱՆԻ ԳՐԱԱԵՆՅԱԿԻ

ՏՆՕՐԵՆ Լ.ԱՅՎԱԶՅԱՆԻՆ ԳՈՒՄԱՐ ՏՐԱՄԱԴՐԵԼՈՒ ՄԱԱԻՆ

N 130 14 ապրիլի 1993թ.Երեւան

Ընդունել Հայաստանի Հանրապետության կառավարության մարդասիրական օգնության կենտրոնական հանձնաժողովի առաջարկությունը և Հայաստանի Հանրապետության կառավարության ու Ամերիկայի Հայ եկեղեցու Առաջնորդա­րանի հատուկ միացյալ 070611 վալյուտային հաշվին ԱՄՆ-ից մուտք եղած ամ­երիկյան դոլարների դիմաց, ելնելով դրանց մուտքագրման օրվա գործող կուր­սից, Հայաստանի վերականգնման Առաջնորդարանի Ֆոնդի Երևանի գրասենյա­կի տնօրեն Լ.Այվազյանին հատկացնել ռուբլիներ' ինչպես փոխանցման կարգով, այնպես էլ' կանխիկ, առանց գումարի սահմանափակման:

Հայաստանի Հանրապետության փոխվարչապետ Վ.Չիտեչյան

Ֆ. 113, ց. 170, գ. 118, թ. 1: Բնագիր: Մեքենագիր:

N 4ՀՀ ԿԱՌԱՎԱՐՈՒԹՅԱՆ ԿԱՐԳԱԴՐՈՒԹՅՈՒՆԸ ՀՀ ԿԱՌԱՎԱՐՈՒԹՅԱՆ ԵՎ

ԱՄԵՐԻԿԱՅԻ ՀԱՅՈՑ ԱՌԱՋՆՈՐԴԱՐԱՆԻ ՄԻՋԵՎ ՀԱՏՈՒԿ ՄԻԱՑՅԱԼ ՀԱՇԻՎ ԲԱՑԵԼՈՒ ՄԱԱԻՆ

N 195 16 մայիսի 1993թ.Երեւան

Ընդունել Հայաստանի Հանրապետության կառավարության մարդասիրական օգնության կենտրոնական հանձնաժողովի առաջարկությունը և ԱՄՆ-ի կողմից մարդասիրական օգնության կարգով ուղարկված պարենի ստացման, բաշխման և հսկողության հետ կապված համաձայնագրին համապատասխան Հայաստանի Հանրապետության բանկում բացված N 141524 արտաբյուջետային հաշվի գոր­ծառնությունների համապատասխան հաշվառումն իրականացնել Հայաստանի Հանրապետության կառավարության գործերի կառավարչության հաշվապահա­կան հաշվառման և հաշվետվության բաժնի միջոցով:

Աահմանել, որ նշված հաշվին մուտքագրված գումարներն օգտագործվելու են Հայաստանի Հանրապետության կառավարության մարդասիրական օգնության կենտրոնական հանձնաժողովի առաջարկությամբ և Ամերիկայի Հայոց Առաջնո­րդարանի ներկայացուցիչ, Հայաստանի վերականգնման Առաջնորդարանի Ֆոն­դի տնօրեն Լորենս Այվազյանի համաձայնությամբ:

Հայաստանի Հանրապետությանվարչապետ Հ.ԲագրատյանՖ. 113, ց. 170, գ. 177, թ. 1: Բնագիր: Մեքենագիր

219

N 5ՀՀ ԿԱՌԱՎԱՐՈՒԹՅԱՆ ՄԱՐԴԱՍԻՐԱԿԱՆ ՕԳՆՈՒԹՅԱՆ ԿԵՆՏՐՈՆԱԿԱՆ

ՀԱՆՁՆԱԺՈՂՈՎԻ ԱՇԽԱՏԱՆՔԱՅԻՆ ԽՄԲԻ ՂԵԿԱՎԱՐ Ֆ.ԲԱԴԵՅԱՆԻ ԳՐՈՒԹՅՈՒՆԸ ՀՀ ՊԵՏՆԱԽԱՐԱՐ Ռ.ԲԱԳՈՅԱՆԻՆ ԿԵՆՏՐՈՆԱԿԱՆ ԲԱՆԿՈՒՄ ՀԱՆՁՆԱԺՈՂՈՎԻ

ԱՐՏԱԲՅՈՒՋԵՏԱՅԻՆ ԱՌԱՆՁԻՆ ՀԱՇԻՎ ԲԱՑԵԼՈՒ ՄԱՍԻՆ[1993թ.]Երեւան

Հայաստանի Հանրապետության կառավարության 1992 թվականի հուլիսի 28- ի N 421 որոշմամբ կառավարության գործերի կառավարչության կողմից մարդա­սիրական օգնության կենտրոնական հանձնաժողովի համար Հայաստանի Հան­րապետության բանկի գործառնական վարչությունում բացվել է 141524 արտա- բյուջետային հաշիվը:

1993 թվականի մայիսի 16-ի Հայաստանի Հանրապետության կառավարութ­յան N 195 կարգադրությամբ թույլատրվել է նշված հաշվին փոխանցել նաև Հայ Առաքելական Եկեղեցու Ամերիկայի թեմի Երևանի գրասենյակի հասցեով ստաց­ված օգնության որոշ տեսակների վաճառքից գոյացած գումարները, այն հետա­գայում սոցիալական կարիքների համար օգտագործելու նպատակով: Հաշիվը դարձել է միացյալ երկկողմանի տնօրինությամբ, ինչն առաջացնում է դժվարու­թյուններ կառավարության մարդասիրական օգնության կենտրոնական հանձնա­ժողովի աշխատանքների օպերատիվ կազմակերպման և հաշվում կուտակվող գումարների տնօրինման գործում, այն է օգնության ստացման, տեղափոխման, պահեստավորման հետ կապված ծախսերի վճարումները:

Նկատի ունենալով, որ Ամերիկայի Արևելյան թեմի Երևանի գրասենյակի միջո­ցով շարունակվելու է օգնության ներմուծումը հանրապետություն, որի հետ կապ­ված ծախսերը պետք է վճարվեն նշված միացյալ հաշվից, և այն որ կառավարու­թյան հասցեով ստացված օգնության որոշ տեսակների իրացումից գոյացած գումարները պետք է միայն կենտրոնական հանձնաժողովի տնօրինմամբ ազգա­բնակչության սոցիալական կարիքների բավարարման, նաև այդ բեռների սպա­սարկման համար, կարիք է առաջացել ունենալ առանձին հաշիվ:

Խնդրում եմ Ձեր հանձնարարությունը Հայաստանի Հանրապետության բանկի գործառնական վարչությունում բացել Հայաստանի Հանրապետության կառա­վարության մարդասիրական օգնության կենտրոնական հանձնաժողովի առան­ձին արտաբյուջետային հաշիվ:

Ֆ. 113, ց. 170, գ. 441, թ. 7-8: Պատճեն: Մեքենագիր:

N 6ՀՀ ԿԱՌԱՎԱՐՈՒԹՅԱՆ ԿԱՐԳԱԴՐՈՒԹՅՈՒՆԸ ՀՀ ԿԵՆՏՐՈՆԱԿԱՆ ԲԱՆԿՈՒՄ

ՀՀ ԿԱՌԱՎԱՐՈՒԹՅԱՆ ՄԱՐԴԱՍԻՐԱԿԱՆ ՕԳՆՈՒԹՅԱՆ ԿԵՆՏՐՈՆԱԿԱՆ ՀԱՆՁՆԱԺՈՂՈՎԻ ԱՐՏԱԲՅՈՒՋԵՏԱՅԻՆ ՆՈՐ ՀԱՇԻՎ ԲԱՑԵԼՈՒ ՄԱՍԻՆ

N 489 21 հոկտեմբերի 1993թ.Երեւան

Նկատի ունենալով, որ Հայաստանի Հանրապետության կենտրոնական բան­կում բացված N 141524 արտաբյուջետային հաշիվը Հայաստանի Հանրապետու­թյան կառավարության 1993 թվականի մայիսի 16-ի N 195 կարգադրությամբ գործում է երկկողմանի տնօրինությամբ (Հայաստանի Հանրապետության կառա­վարության մարդասիրական օգնության կենտրոնական հանձնաժողովի և Հայ Առաքելական եկեղեցու Ամերիկայի Արևելյան թեմի), ընդունել Հայաստանի Հան­րապետության կառավարության մարդասիրական օգնության կենտրոնական հանձնաժողովի առաջարկությունը և Հայաստանի Հանրապետության կենտրո­նական բանկում բացել Հայաստանի Հանրապետության կառավարության մար­

220

դասիրական օգնության կենտրոնական հանձնաժողովի արտաբյուջետային նոր (երկրորդ) հաշիվ:

ՀՀ վարչապետ Հ.Բագրատյան

Ֆ. 113, ց. 170, գ. 441, թ. 1: Բնագիր: Մեքենագիր:

N 7ԱՄԵՐԻԿԱՅԻ ՀԱՅՈՑ ԱՐԵՎԵԼՅԱՆ ԹԵՄԻ ԱՌԱՋՆՈՐԴ ԽԱԺԱԿ ԱՐՔ.

ՊԱՐՍԱՄՅԱՆԻ ԳՐՈՒԹՅՈՒՆԸ ՀՀ ՎԱՐՉԱՊԵՏ ՀՐԱՆՏ ԲԱԳՐԱՏՅԱՆԻՆ ԵՂԵԳՆԱՁՈՐԻ «ԱՆԱՀԻՏ» ՄԱՆԿԱՊԱՏԱՆԵԿԱՆ ՃԱՄԲԱՐԸ ՀԱՅԱՍՏԱՆՅԱՅՑ

ԱՌԱՔԵԼԱԿԱՆ ԵԿԵՂԵՑՈՒ ՍՅՈՒՆՅԱՑ ԹԵՄԻՆ ՀԱՆՁՆԵԼՈՒ ՄԱՍԻՆ11 մայիսի 1994թ.

ԵրեւանՄեծարգո վարչապետԱմերիկայի Հայոց Արևելյան թեմը համագործակցությամբ Սյունյաց թեմի,

ցանկություն ունի ՀՀ արդյունաբերության նախարարության Եղեգնաձորի ռելեի գործարանին պատկանող «Անահիտ» ճամբարը9 վերականգնել և կազմակերպել երեխաների ու պատանիների շուրջտարյա հանգիստը: Ճամբարում առաջին հե­րթին կհանգստանան եւ կուսանեն զոհված ազատամարտիկների ու զինծառա­յողների երեխաները: Ճամբարը գործելու է բարեգործական հիմունքներով:

Ճամբարը Սյունյաց թեմին տրամադրելու համար առարկություն չունեն Եղեգ­նաձորի ռելեի գործարանի տնօրինությունը, Եղեգնաձորի գործադիր կոմիտեն, ՀՀ արդյունաբերության նախարարությունը եւ սեփականաշնորհման հանձնաժո- ղովը:

Խնդրում ենք Ձեր կարգադրությունը' վերոհիշյալ ճամբարը Հայ Առաքելական եկեղեցու Սյունյաց թեմին նվիրելու կամ վաճառելու վերաբերյալ:

Խորին հարգանոք եւ ամենայն բարի մաղթանքներով

Խաժակ արքեպիսկոպոս Պարսամյան Առաջնորդ Ամերիկայի Հայոց Արեւելյան թեմի

Ֆ. 113, ց. 171, գ. 261. թ. 8: Բնագիր: Մեքենագիր:

N 8ՀՀ ԿԱՌԱՎԱՐՈՒԹՅԱՆ ՈՐՈՇՈՒՄԸ ԵՂԵԳՆԱՁՈՐԻ «ԱՆԱՀԻՏ»

ՄԱՆԿԱՊԱՏԱՆԵԿԱՆ ՃԱՄԲԱՐԸ ՀԱՅԱՍՏԱՆՅԱՅՑ ԱՌԱՔԵԼԱԿԱՆ ԵԿԵՂԵՑՈՒ ՍՅՈՒՆՅԱՑ ԹԵՄԻՆ ՀԱՆՁՆԵԼՈՒ ՄԱՍԻՆ

N 276 18 հունիսի 1994թ.Երեւան

Բավարարել Հայաստանյայց առաքելական եկեղեցու Սյունյաց թեմի խնդ­րանքը և սահմանված կարգով նրա տնօրինությանը անհատույց հանձնել Հայ­աստանի Հանրապետության արդյունաբերության նախարարության Եղեգնաձո­րի «Ռելե» գործարանի «Անահիտ» մանկապատենական ճամբարը' այն վերա­կանգնելու և զոհված ազատամարտիկների երեխաների հանգիստը բարեգործու­թյան կարգով կազմակերպելու համար:

Հայաստանի Հանրապետության փոխվարչապետ Վ.ՉիտեչյանՀայաստանի Հանրապետության կառավարության գործերիկառավարիչ Ա.Խաչատրյան

Ֆ. 113, ց. 171, գ. 261, թ. 1: Բնագիր: Մեքենագիր:

221

Ծանոթագրություններ

1. ԱՄՆ-ի հավատացյալ հայերի մեծամասնությունը պատկանում է Հայաստանյայց Առաքելական եկեղեցուն: Ամերիկայի հայ եկեղեցու թեմը հիմնվել է 1898-ին Ամենայն հա­յոց կաթողիկոս Մկրտիչ Ա Վանեցու հայրապետական կոնդակով, (օրինական ձևակեր­պում է ստացել 1902-ին): 1927-ից Ամենայն հայոց կաթողիկոս Գևորգ Ե Աուրենյանցի հայ­րապետական կոնդակով ամերիկահայ եկեղեցին բաժանվել է Արևելյան (կենտրոնը ՈՒս­տր, Բոստոն, հետագայում Նյու Յորք) և Արևմտյան կամ Կալիֆոռնիայի (կենտրոնը Լոս Անջելես) թեմերի: Հետագայում ԱՄՆ-ի հայ համայնքի ներսում սրված միջկուսակցական պայքարի հետևանքով 1933թ. ամերիկահայ եկեղեցին պառակտվել է' Մեծի Տանն Կիլի- կիո կաթողիկոսության հովանու ներքո սկիզբ դնելով Մայր աթոռից փաստացի անջատ­ված անկախ թեմին: 1957թ. Արևելյան թեմի մի մասը պաշտոնապես անջատվել է Մայր աթոռ Ա. էջմիածնի ենթակայության տակ գտնվող Հյուսիսային Ամերիկայի թեմից և անցել Մեծի Տանն Կիլիկիո կաթողիկոսության հովանու ներքո' վերանվանվելով Հյուսիսային Ամ­երիկայի արևելյան նահանգների և Կանադայի թեմ: Արևելյան թեմը, որը պաշտոնապես ճանաչվում է իբրև Ամերիկայի Հայաստանյայց եկեղեցու թեմ, մեծագույնն է Հայաստանից դուրս: Նրա իրավասության տակ են բոլոր նահանգները, բացի Կալիֆոռնիայից և Արիզո- նայից: Արևելյան թեմի առաջնորդանիստ քաղաքը Նյու Յորքն է, որի կենտրոնում 1968թ. Վազգեն Ա կաթողիկոսի կողմից օծվել է Աուրբ Վարդան մայր տաճարը: Թեմը 1961թ-ից հաստատել է նաև Ա.Ներսես Աստվածաբանական ընծայարանը (ճեմարան), ուր պատրաս­տվում են հոգևոր սպասավորներ' հայկական եկեղեցիներում ծառայելու համար:

Ներկայումս էլ Հայաստանյայց առաքելական եկեղեցին ԱՄՆ-ում շարունակում է բա­ժանված մնալ չորս թեմերի միջև. երկու ավանդական թեմերը գտնվում են Ամենայն հայոց կաթողիկոսության, իսկ զուգահեռաբար գործող մյուս երկու թեմերը' Մեծի Տանն Կիլիկիո կաթողիկոսության հովանու ներքո: Ամերիկայի Արևելյան թեմի առաջնորդարանը գտնվում է Նյու Յորքի Ա. Վարդան մայր տաճարի համակարգում, որտեղ գործում են տարբեր բա­ժանմունքներ, որոնցից յուրաքանչյուրն ունի իր խնդիրը և գործունեության շրջանակը: Դրանցից են.

ա) Հայ կրթական և մշակույթի կենտրոնը, որտեղ մշակվում և պատրաստվում են հա­տուկ ծրագրեր, ամերիկածին երիտասարդ սերնդի մեջ սեր դեպի հայ մշակույթը արթնաց­նելու, մատչելի և պարզ մայրենի լեզվով հրատարակված գրականության միջոցով հայ ժողովրդի և եկեղեցու պատմությանը ծանոթացնելու նպատակով:

բ) Կրոնական դաստիարակության կենտրոնը, որի հիմնական նպատակն է կիրակնօ­րյա վարժարանների միջոցով ամերիկահայ երիտասարդներին փոխանցել հայ եկեղեցու վարդապետությունը և ավանդույթները: Զուգահեռաբար կենտրոնը կազմակերպում է դա- սախոսություններ, հրատարակում առանձին գրականություն, որպեսզի երիտասարդները ավելի մոտիկից հնարավորություն ունենան հաղորդակցվելու դարերով իրենց ժառանգ­ված հավատքին: Կրոնական դաստիարակության բաժանմունքը և Հայ դպրոցների կրթա­կան կենտրոնը ստեղծում են դասագրքեր և պատրաստում ուսուցիչներ թեմի դպրոցների համար:

գ) Երիտասարդաց ծառայության բաժանմունքը, որի միջոցով կազմակերպվում են զա­նազան հավաքույթներ, համագումարներ, միջոցառումներ, երեկոներ, որտեղ հայ երիտա­սարդները հավաքվելով ծանոթանում են միմյանց հետ, բարեկամանում և այդ հավաքույթ­ների ժամանակ աշխատում են խոսել հայերեն:

դ) Ընկերային ծառայության գրասենյակը, որը մշակում է համապատասխան ծրագրեր բոլոր կարիքավորներին նյութական, բարոյական օգնություն ցույց տալու համար:

ե) Գրիգոր և Կլարա Զոհրապ տեղեկատվության կենտրոնը, որը մշակութային որոշակի գործունեություն է ծավալում ԱՄՆ-ում: Կենտրոնն ունի արխիվային նյութեր, մամուլի հա­վաքածուներ, գրքեր, քարտեզներ ևն: Կենտրոնի հիմնական նպատակն է հայերին և օտա­րներին ծանոթացնել հայ ժողովրդի պատմությանն ու եկեղեցուն: Զոհրապ կենտրոնի աշ­խատանքներից օգտվում են ինչպես հայ, այնպես էլ օտարազգի գիտնականներ, ուսա­նողներ, լրագրողներ, հետաքրքասերներ: Կենտրոնը կազմակերպում է դասախոսություն- ներ և գիտաժողովներ' նվիրված հայոց պատմության և մշակույթի հիմնախնդիրներին:

ՀՀ ԳԱԱ-ի և Զոհրապ կենտրոնի միջև հաստատված համագործակցության համաձայն կենտրոնի ֆոնդերից մոտ 100 հազար դոլար 1993թ. փոխանցվեց Հայաստանի ԳԱԱ-ի հա­զարից ավելի գիտաշխատողներին, փոխարենը կենտրոնը համալրվելու էր նոր գրքերով ու հոդվածներով:

զ) Տիկնանց կենտրոնական միության հանձնախումբը, որը մեծ դեր է կատարում ինչ­պես ԱՄՆ-ում, այնպես էլ Հայաստանում: Առաջնորդարանի Տիկնանց միությունն առաջինն էր, որ կազմակերպեց ծնողազուրկ երեխաներին օգնելու հատուկ ծրագիր:

222

Թեմի յուրաքանչյուր եկեղեցի ունի իր երգչախումբը, որոնք կապված են առա­ջնորդարանում գործող եկեղեցու երգչախմբի հետ:

Եկեղեցուն կից գործում են նաև Գյուլբենկյան մշակութային կենտրոնը, առաջնորդա­րանը, թանգարանը, Հայկ և Ալիս Գավուքճյան սրահը, քրիստոնեական դաստիարակութ­յան և այլ կենտրոններ: Գործում են կիրակնօրյա և ամենօրյա հայկական դպրոցներ: Թեմի կառույցներից է նաև ՀՕՖ-ը:

ԱՄՆ-ի Արևելյան թեմն ընդգրկում է երկրի 21 նահանգների 64 եկեղեցական համայնք- ներ:

2. ՀՕՖ-ի կողմից Հայաստանում իրագործված հայրենաշեն առաջին ծրագիրը Ստե- փանավանում «Սբ. Վարդան» բնակելի թաղամասի վերականգնումն էր, որն առանձնա­նում էր իր հարմարավետությամբ և ապրելու համար պահանջվող բոլոր պայմանների առ­կայությամբ: Թաղամասի վերականգնման մասին որոշումը Ն.Ս.Օ.Տ.Տ. Վազգեն Ա-ի առա­ջարկով ընդունվել էր 1989թ. փետրվարի 6-7-ին Նյու Յորքում Ամենայն հայոց կաթողիկո­սի և Մեծի Տանն Կիլիկիո Գարեգին Բ կաթողիկոսի անմիջական մասնակցությամբ տեղի ունեցած Համազգային խորհրդակցական մեծ ժողովի ժամանակ, որին մասնակցում էին հայ եկեղեցու բոլոր կազմակերպությունների, կաթոլիկ և ավետարանական հայ համայնք­ների պաշտոնական ներկայացուցիչներն ու բազմաթիվ հայկական միություններ' Հյուսի­սային և Հարավային Ամերիկաներից, Կանադայից, ԱՄՆ-ից, Բրազիլիայից, ՈՒրուգվայից և Արգենտինայից: Ժողովում ներկայացնելով երկրաշարժի հետևանքով առաջացած ընդ­հանուր վիճակը և քանդված չորս քաղաքների և 58 գյուղերի վերաշինության ծրագիրը, հյուրերը համաձայնության եկան բոլոր օգնությունները Ստեփանավան քաղաքի վերաշի­նության գործին կենտրոնացնելու առաջարկի շուրջ, ամեն մի հայ կազմակերպություն ստանձնեց իր ցանկացած օգնության բաժինը' իր վրա վերցնելով սարքավորումները, կա­հավորումը, մեքենաները և այլ անհրաժեշտ պիտույքները նվիրաբերելու պարտականութ­յունը: Խորհրդաժողովում քննարկելով հյուսիսային և հարավային ամերիկահայության մասնակցությունը Ստեփանավան քաղաքի վերաշինությանը' որոշվեց, որ համապատաս­խան կազմակերպությունը իր վրա է վերցնելու շինությունների բոլոր սարքավորումները գնելու և առաքելու պարտականությունը, որոնց ընդհանուր արժեքը հասնում էր մոտավո­րապես 20 մլն դոլարի, իսկ շենքի շինարարությունը իրագործելու էր Հայաստանի կառա­վարությունը:

Խորհրդաժողովին մասնակցող ԱՄՆ-ի, Կանադայի, Բրազիլիայի և Արգենտինայի հայ­կական եկեղեցական, բարեգործական, մշակութային, քաղաքական և այլ հասարակա­կան 26 կազմակերպությունները հանձնառու եղան հայթայթել դպրոցի, մանկապարտեզի, հիվանդանոցի, առողջարանի, գործարանի կամ այլ հասարակական մի շենքի կահավո­րանքը, սարքավորումները, գործիքները և այլ անհրաժեշտ պիտույքները, որոնց կառու­ցումը համաձայն ընդհանուր վերաշինության ծրագրերի ստանձնեց հայրենի պետությու­նը իր միջոցներով: Խորհրդակցական ժողովին մասնակցող անհատ բարերարները հանձն առան գումարներով մասնակցել վերաշինության գործին: Պետական միջոցներով Ստե- փանավանում համապատասխան շինությունները կառուցվելու էին 1-2 տարվա ընթաց­քում: Այդ միջոցին նվիրատու հայկական կազմակերպությունները իրենց հանգանակած գումարներով ապահովելու էին իրենց խոստացած պիտույքների և սարքավորումների պատրաստությունը և պետք է կատարեին նրանց առաքումը դեպի Հայաստան հարմար ժամանակին: Նվիրատու կազմակերպությունների ներկայացուցիչները հրավիրվելու էին ներկա լինելու իրենց պիտույքների և սարքավորումների տեղադրմանը արդեն իսկ կառու­ցված համապատասխան շենքերում:

Ամենայն հայոց կաթողիկոս Վազգեն Ա-ի կողմից առաջարկվեց առաջնորդարանի հա­վաքած դրամական նվիրատվությունները ներդնել Ստեփանավան քաղաքում, 30 հեկտար տարածության վրա կառուցելու բնակարանակենցաղային, բուժական, կրթական համա­լիր' բնակելի ավան-թաղամաս:

Այնուհետև Հայաստանի երկրաշարժից ավերված շրջաններ այցելելուց հետո թեմա­կան խորհուրդը հիմնեց Հայաստանի վերաշինության թեմական հիմնադրամ, որը կազ­մում էր շուրջ 15 միլիոն դոլար: Հայաստանի վերաշինության թեմական հիմնադրամը մշա- կեց եռակողմ ծրագիր, որն իր մեջ ամփոփում էր մարդասիրական օգնություն' Հայաստա­նում առողջապահության բարելավում, բնակելի թաղամասերի կառուցում և հայ արվես­տագետների, գիտնականների վերապատրաստում ԱՄՆ-ում: Այդ առումով կարևոր էր Ստ­եփանավան քաղաքի ծրագիրը, որտեղ ամերիկացի մասնագետների, շինարարների գոր­ծուն մասնակցությամբ կառուցվելու էին բնակարաններ, ճանապարհներ: ԱՄՆ-ի հայոց եկեղեցու Առաջնորդարանի նվիրատվության շնորհիվ Ստեփանավանի Հայ-ամերիկյան ավանի ծրագրում կառուցվելու էին 500 բնակարաններ, հիվանդանոց, դպրոց, մսուր-ման- կապարտեզ, հանրային գրադարան, ատամնաբուժական բաժանմունքով պոլիկլինիկա,

223

մշակութային-միասնական համալիր, մարզամշակութային և առևտրի կենտրոններ, եկեղ­եցի, թատրոն, խաղահրապարակներ, հավաքավայրեր: Շինարարության նախանյութերը առաքվեցին ԱՄՆ-ից, իսկ միութենական արտադրություններից օգտագործվում էին միայն պողպատ և շաղախ: Բոլոր կառույցները կահավորվելու էին ամերիկյան տեխնիկայի վերջ­ին սարքավորումներով, իսկ ամերիկյան գրադարանների ընկերությունը ստանձնեց կա­ռուցվելիք գրադարանին նվիրել մի ամբողջ գրադարան:

Արդեն 1990թ. հունիսի 1-ին Ստեփանավանում' նոր ստեղծվող առողջարան-քաղաքի տարածքում տեղի ունեցավ առաջին շենքի հիմնարկեքի հանդիսավոր արարողությունը, նվիրատու հյուրերի' ԱՄՆ-ի հայկական եկեղեցու առաջնորդարանի «Հայաստանի օգնու­թյան կոմիտեի» պատվիրակության մասնակցությամբ: 1991թ. հոկտեմբերի 8-ին կատար­վեց առաջին կառույցի բացումը, իսկ արդեն 1993թ. ապրիլին շահագործման հանձնվեց ՀՕՖ-ի միջոցներով կառուցված Ստեփանավանի ձախափնյա թաղամասի երկհարկանի 6 շենքերից բաղկացած «Սուրբ Վարդան» բնակելի համալիրը, որտեղ բնակարաններ ստա­ցան երկրաշարժից տուժած 96 ընտանիքներ: 1994թ. ՀՕՖ-ը սկսեց թաղամասը քաղաքի հետ կապող ճանապարհի շինարարությունը:

3. Երուսաղեմի Առաքելական Ս.Աթոռի Պատրիարք Ամենապատիվ Տ. Թորգոմ արք. Մանուկյանը ծնվել է Բաղդադում, 1919թ.: Ծնողները Վանի գաղթից անցել են Իրան, այն­տեղից էլ Իրաք: 12 տարեկանում նրան ուղարկել են Երուսաղեմի ժառանգավորաց վարժ­արան, որտեղ ուսանել է մինչև 16 տարեկանը: 1946թ. հրավիրվել է ԱՄՆ որպես վարդա­պետ: 1962-66թթ. եղել է ԱՄՆ հայ եկեղեցու Արևմտյան թեմի, իսկ 1966-90թթ.' Արևելյան թե­մի առաջնորդը: Նրա առաջնորդության ժամանակ էլ ստեղծվեց ՀՕՖ-ը: 1990թ. Երուսաղե­մի պատրիարք Եղիշե արք. Տերտերյանի մահից հետո փոխարինել է նրան որպես պատր- իարք:

Թորգոմ արք. Մանուկյանը Կոմիտասի ստեղծագործությունների հմուտ մեկնաբան է, հեղինակ է «Կոմիտասի հանճարը» կոթողային աշխատության, որը հրատարակվել է Նյու Յորքում 1985թ-ին:

4. Գևորգ Հովնանյանը 1959-ին եղբայրների հետ հիմնել է «Հովնանյան եղբայրների կորպորացիան», այնուհետև «Հոբվիլդ» բնակարանային զարգացման ընկերությունը:

5. ԱՄՆ Հայաստանյայց եկեղեցու արևելյան թեմի առաջնորդ, ՀՕՖ-ի նախագահ Խա­ժակ արք. Պարսամյանը ծնվել է 1952թ. Արաբկիրում: 13 տարեկանից կրոնական կրթութ­յուն է ստացել Ստամբուլի Ս. Խաչ Դպրեվանքում: ՈՒսումը շարունակելու նպատակով 1967թ. մեկնել է Երուսաղեմ, որտեղ էլ 1971թ. ձեռնադրվել է աբեղա: Երկու տարի հետո ստացել է վարդապետական աստիճան: Երուսաղեմում ուսանելու տարիներին Խաժակ վարդապետ Պարսամյանն ստանձնել է Դպրեվանքի փոխտեսուչի պարտականություննե­րը և զբաղվել ուսուցչությամբ: Այդ տարիներին նա կարևոր դեր է ունեցել հարյուր մանուկ­ների Թուրքիայից Երուսաղեմ բերելու, ինչպես նաև նրանց կրթությամբ ու դաստիարակու­թյամբ զբաղվելու գործում: Ծառայել է որպես հոգևոր հովիվ Ջաֆֆայի, Հայֆայի և Ռամե- լի հայ համայնքներում, որտեղ ստեղծել է հայերեն լեզվի դասընթացների ծրագրեր: 1975- 76թթ. եղել է Պոլսո Ամենապատիվ Շնորհք պատրիարքի անձնական քարտուղարը: Բար­ձրագույն կրթությունը շարունակել է ԱՄՆ-ում և Եվրոպայում: Աստվածաբանության պսա­կավորի տիտղոս է ստացել Աստվածաբանական ընդհանուր ընծայարանից, ապա շարու­նակել ծիսագիտական ուսումնասիրությունները Մեննեապոլսի Սբ. Հովհաննես համալսա­րանում: 1982թ. Հռոմի Գրիգորյան համալսարանից ստացել է պսակավորի տիտղոս: 1984թ. Անգլիայի Օքսֆորդի համալսարանի արևելագիտական հաստատությունում ասո- րագիտական ուսումնասիրություններ է կատարել: 1988թ. գերազանց գնահատականով պաշտպանել է դոկտորականը: Դասավանդել է ԱՄՆ-ում, Անգլիայում, Իտալիայում, Գեր- մանիայում և Հայաստանում: Ոաումնասիրություններ է կատարել Երևանի Մեսրոպ Մաշ­տոցի անվան մատենադարանում, Վենետիկի Մխիթարյան հաստատությունում և Երուսա­ղեմի Սրբոց Հակոբանց մատենադարանում: Հրատարակել է հոդվածներ կրթական և գի­տական պարբերականներում: Անդամ է ծիսագիտական ուսումնասիրությունների միջազ­գային ընկերության, ինչպես նաև Սբ. Ներսես Աստվածաբանական ակադեմիայի ուսուց­չական կազմի: 1984-90թթ. եղել է ընդհանուր փոխանորդ Ամերիկայի Արևելյան թեմի և վա­րիչ էքքումենիկ գրասենյակի: 1990թ. թեմական 88-րդ պատգամավորական ժողովի հաս- տատմամբ ընտրվել է Ամերիկայի Հայաստանյայց թեմի առաջնորդ, իսկ հոկտեմբերի 7-ին ստացել Ն.Ս.Օ.Տ.Տ. Վազգեն Առաջինի կողմից եպիսկոպոսական ձեռնադրություն էջմիա- ծնի Մայր տաճարում: Առաջնորդի պաշտոնում վերընտրվել է 1994 և 1998 թվականներին: Տիրապետում է վեց օտար լեզուների:

6. Սիմոն-Եզնիկ Բալյանը ծնվել է Թուրքիայում 1953թ. եղեռնից փրկված ծնողների ըն­տանիքում: Նախնական կրթությունը ստացել է ծննդավայրում, ապա ուսանել Երուսաղե­մի պատրիարքարանի ճեմարանում: Բարձրագույն իրավաբանական կրթությունը ստացել

224

է ԱՄՆ-ում, ուր և մշտական բնակություն է հաստատել: ՀՕՖ-ի գործադիր տնօրեն Աիմոն- Եզնիկ Բալյանին Գյումրիի ավագանու որոշմամբ 2000թ. քաղաքի պատվավոր քաղաքա­ցու կոչում է շնորհվել:

7. Ատեփանավանի թիվ 21 առողջարանային գիշերօթիկ դպրոցը երկրաշարժի հետև­անքով հայտնվել էր փակման վտանգի առաջ, սակայն 1994թ-ից դպրոցն ընդգրկվեց ՀՕՖ-ի բարեգործական ծրագրերում, որի շնորհիվ վերականգնվեց դպրոցի օժանդակ տն­տեսությունը, վերանորոգվեց դպրոցական շենքը: Դպրոցում հիմնականում ուսանում էին նախնական թոքաբորբային հիվանդություններով հիվանդ, երկկողմանի և միակողմանի ծնողազուրկ, նաև սոցիալապես անապահով ընտանիքների երեխաները' Հայաստանի տարբեր շրջաններից, որոնց մի մասը գիշերում էր դպրոցում, իսկ հիվանդ աշակերտները գտնվում էին դպրոցի բժշկական անձնակազմի մշտական հսկողության ներքո:

ՀՕՖ-ի և Ատեփանավանի թիվ 21 դպրոցի միջև բարեկամությունը սկսվել էր դեռևս երկրաշարժից հետո, երբ դպրոցը տեղավորված էր ժամանակավոր վագոն-տնակներում: 1994թ-ից ՀՕՖ-ը սկսեց մարդասիրական գործունեություն ծավալել դպրոցում, որի առա­ջին փուլը օժանդակ տնտեսություն ստեղծելու ծրագիրն էր, որի շնորհիվ դպրոցը կապա­հովվեր սննդամթերքով, իսկ երեխաները հնարավորություն կունենային մասնագիտանալ գյուղատնտեսության մեջ: Այս ծրագրի իրագործման արդյունքում թարմ մթերքներով լրա­ցվեց դպրոցականների սննդի տեսականին և բացի այդ երեխաները հնարավորություն ստացան մասնագիտական փորձ ձեռք բերել, հմտանալ գյուղատնտեսության և անասնա­բուծության մեջ: Ծրագրի շրջանակներում դպրոցը գնեց ընտանի տնային կենդանիներ, ստեղծեց լճակային տնտեսություն, գնեց 3 հա հողատարածություն' կարտոֆիլ և բանջա­րեղեն աճեցնելու համար: Արդյունքում մանկավարժական կոլեկտիվի ու աշակերտների ջանքերով գյուղատնտեսական մթերքների այնպիսի արտադրություն ստեղծվեց, որ լիո­վին ապահովում էր ոչ միայն իրենց սնունդը, այլև հնարավորություն էր ընձեռում կազմա­կերպել որոշ տեսականու վաճառք:

ՀՕՖ-ի հաջորդ ծրագիրը դպրոցական շենքի կառուցումն ու նորոգումն էր. դա­սասենյակներ, ուսուցչանոց, հանդիսությունների դահլիճ, կաբինետներ, ճաշարան, ծրագիր, որի համար ՀՕՖ-ի միջոցներից տրամադրվեց 60 հազար ամերիկյան դոլար: 1996թ. կայացավ դպրոցական շենքի հանդիսավոր բացումը: ՀՕՖ-ի համապատասխան ծրագրով շարունակվեցին դպրոցի ջեռուցման աշխատանքները: ՀՕՖ-ի հովանավորութ­յամբ երկրաշարժի փլատակներից վեր հառնած Ատեփանավանի թիվ 21 գիշերօթիկ դպ­րոցին ՀՕՖ-ը շարունակեց աջակցել նաև հետագայում: 1997թ. շահագործման հանձնվեց ջրագիծը, որը դպրոցն ապահովեց շուրջօրյա խմելու ջրով: ՀՕՖ-ի շնորհիվ դպրոցի ննջա­րանների կահավորման համար դպրոցը ստացավ նոր մահճակալներ և բրդյա ներքնակ­ներ, որոնցով ապահովվեց դպրոցահասակ երեխաների ձմեռային տաք կեցությունը:

8. Վիգեն եպիսկոպոս Այքազյանը ծնվել է 1953թ. Արևմտյան Հայաստանի Աղերդ քա­ղաքում: Նախնական կրթությունը ստացել է Պոլսո ս.Խաչ Դպրեվանքում, ապա Երուսա- ղեմի Արբոց Հակոբանց վանքի Ժառանգավորաց վարժարանում: 1971թ. ձեռնադրվել է աբեղա: Բարձրագույն կրթությունը ստացել է Լոնդոնի համալսարանի Արքայական քոլե- ջում: 1981թ. նշանակվել է Շվեյցարիայի հայոց հոգևոր հովիվ, ապա թեմակալ առաջնորդ: Միևնույն ժամանակ շուրջ երեք տարի հետևել է Շվեյցարիայի Ֆրիբուրգ քաղաքի կաթո­լիկ համալսարանի դոկտորական դասընթացներին: Երկար տարիներ եղել է եկեղեցական տարբեր հանձնախմբերի' մասնավորապես Եկեղեցիների համաշխարհային խորհրդի կե­նտրոնական վարչության անդամ: 24 տարի Եվրոպայում ապրելուց հետո վերադարձել է հայրենիք: Եղել է ՀՕՖ-ի Հայաստանի մասնաճյուղի տնօրենը:

9. ՀՕՖ-ը գործուն մասնակցություն է ցուցաբերում նաև ամառային ճամբարների կա­ռավարական ծրագրին: ՀՕՖ-ի ամառային ճամբարներից արժանահիշատակ է հատկա­պես ամերիկահայ բարերարուհի Անուշ Մաթևոսյանի ֆինանսավորման շնորհիվ Վայոց Ձորի Հերմոն գյուղի մոտ կառուցված «Աիրանուշ» ճամբարը: Համագործակցելով Հայ առ­աքելական եկեղեցու Այունյաց թեմի առաջնորդարանի հետ' ՀՕՖ-ը նախաձեռնեց Եղեգ- նաձորի շրջանի «Անահիտ» ճամբարի վերակառուցման, վերանորոգման և նոր շինությու­նների կառուցման ծրագրերը: Նախկինում Եղեգնաձորի «Ռելե» գործարանին պատկանող ճամբարը կառավարության 1994թ. որոշման համաձայն անհատույց հանձնվեց Այունյաց թեմին: Արդյունքում ՀՕՖ-ի նախաձեռնությամբ կառուցվեց քառահարկ «Աիրանուշ» ճամ­բարը, որտեղ ամառվա ամիսներին հանգստանում էին զոհված ազատամարտիկների երե­խաները: 1995թ-ից ՀՕՖ-ի երիտասարդաց կազմակերպությունը «Աիրանուշ» ճամբարում հանգստանալու և ազատամարտիկների երեխաների հետ բարեկամական կապեր հաս­տատելու հնարավորություն ընձեռեց նաև ԱՄՆ-ի արևելյան շրջանների համալսարանների հայ ուսանողներին: 2000թ. ճամբարում իրենց երկշաբաթյա հանգիստն անցկացրեցին ամերիկահայ ուսանողների 15 հոգուց բաղկացած խումբը:

225

■ Հոդվա ծՆՆր

ՀՆՉԱԿՅԱՆ ԿՈՒՍԱԿՑՈՒԹՅԱՆ ՏԵՍԱԿԵՏԸ ՍՈՑԻԱԼԻԶՄԻ, ԱԶԳԱՅՆԱԿԱՆՈՒԹՅԱՆ ԵՎ ՀԱՅԿԱԿԱՆ ՀԱՐՑԻ ՄԱՍԻՆ

(19-ՐԴ ԴԱՐԻ ՎԵՐՋ-20-ՐԴ ԴԱՐԻ ՍԿԻԶԲ)

19-րդ դարի վերջին-20-րդ դարի սկիզբին Եվրոպայում և Ռուսաստանում մեծ թափ է ստանում միջազգային սոցիալիստական շարժումը: Այս հանգամանքը չէր կարող իր ազդեցությունը չթողնել հայկական կուսակցությունների գաղափարա­խոսության և գործունեության վրա: Հայ իրականության մեջ գործող կուսակցու­թյունների վրա այդ ազդեցությունը դրսևորվում էր տարբեր ձևերով ու չափով: Եթե հայ առաջին քաղաքական կուսակցությունը' արմենականները, որոնք 20-րդ դարի սկզբին արդեն մասնատված ու քայքայված վիճակում էին, այդպես էլ մինչև վերջ զերծ մնացին սոցիալիզմի ազդեցությունից, ապա դարասկզբին ձևա­վորված «Հայ սոցիալ-դեմոկրատների միությունը» լիովին գտնվում էր ռուսական սոցիալ-դեմոկրատիայի ազդեցության ներքո և դավանում էր զուտ սոցիալիստա­կան ուսմունք: ՀՅԴ-ն, որն այդ շրջանում դարձել էր հայ քաղաքական կյանքի ամենաազդեցիկ ուժը, թեպետև հայտարարում էր իր սոցիալիստական բնույթի մասին, սակայն, նրա համար առաջնայինը եղել ու մնում էր պայքարը Հայկական հարցի լուծման համար: Ակնհայտ է այն հանգամանքը, որ վերոնշյալ կուսակցու­թյունների գաղափարախոսության ու ծրագրերի մեջ, ըստ էության, հակասութ­յուններ չկային սոցիալիզմի նկատմամբ եղած վերաբերմունքի հարցում: Սոցիա­լիզմի հարցին այլ կերպ էր վերաբերվում հայ քաղաքական կյանքի ազդեցիկ կուսակցություններից մեկը' Սոցիալ-դեմոկրատական հնչակյան կուսակցությու­նը: Այն ձևավորվել էր Ժնևում, որը սոցիալիստական շարժման կենտրոններից մեկն էր: Նրա հիմնադիրները, ի սկզբանե, կրում էին սոցիալիզմի գաղափարա­կան ազդեցությունը, որը և պարզորոշ արտահայտվել է կուսակցության ծրա­գրում (ծրագիր-մաքսիմում): Մյուս կողմից, որպես ճնշված ժողովրդի ներկայա­ցուցիչներ, նրանք առաջնահերթ էին համարում պայքարը հայ ժողովրդի քաղա­քական ազատության համար (ծրագիր-մինիմում): Ու թեև ըստ կուսակցության հիմնադիրների, ծրագրային այս երկու դրություները չպետք է խոչընդոտեին միմ­յանց, սակայն, կամա թե ակամա, իրենց առօրյա գործունեության մեջ ծրագրի հենց այս երկվության պատճառով, հնչակյանները ժամանակ առ ժամանակ, կանգնում էին գաղափարական-կազմակերպական հակասությունների ու նու- յնիսկ' փակուղու առջև:

Արևմտահայերի ազատագրության համար մղվող հայ քաղաքական կազմա­կերպությունների պայքարը ոչ միշտ էր միատեսակ ընկալվում միջազգային սոց- իալ-դեմոկրատիայի առաջնորդները կողմից: Չպատկերացնելով թուրքական բռ­նապետության տակ հեծող արևմտահայույան դրությունը, ինտերնացիոնալիզմի դիրքերից հանդես եկող սոցիալ-դեմոկրատներից շատերը, ընկնելով եվրոպա­կան թուրքամետ մամուլի ազդեցության տակ, երբեմն, այդ պայքարը որակում էին ծայրահեղական և ազգայնական: Հարվածի տակ էին ընկնում հատկապես հնչակյանները, քանզի իրենց հայտարարում էին միջազգային սոցիալ-դեմոկրա- տիայի բաղկացուցիչ մաս:

«Հայկական խնդրի շուրջը» հոդվածում կարդում ենք. «Հայտնի Վիլհելմ Լիբ- կնեխտը, դեռ 1894-95թթ., այն անհեթեթ միտքն էր հայտնած, թե որովհետև հայ­կական շարժումները արդյունք են ռուսական դրդումներին, ուրեմն սոցիալիստ­ները այդ խնդրին հակառակ դիրք պիտի բռնեին, դրանով Ռուսիային հարվա- ծելու:

Ընկեր Ժորեսն էլ նրան հետևելով La Petite Republique-ի մեջ առաջին անգամ այդ թեզը պաշտպանեց: Իրերը այդ կերպ էր հասկացվում, մինչև որ հնչակյան գործիչները նրանց ծանոթացրին խնդրի էության հետ' առանձին հիշատակութ­

226

յուններ տալով Հայկական խնդրի ծագման ու նրա ազդակների մասին: Դրանից հետո կարծիքների փոփոխություն տեղի ունեցավ»:1

Այս հարցը լրջորեն մտահոգել է ժամանակի հնչակյան գործիչներին, կուսակ­ցության ղեկավարությանը և լայնորեն արծարծվել է կուսակցության կենտրոնա­կան օրգան «Հնչակ» թերթում:

Պաշտպանելով արևմտահայերի ազատագրության գործի արդարացի բնու­յթը, «Հնչակ»-ը նաև միշտ հերքել է իրեն տրվող ազգայնական որակավորումնե­րը և հանդես է եկել ուղղափառ սոցիալիստի դիրքերից:

Անշուշտ, հետաքրքրական է «Հնչակ»-ի դիրքորոշումը 1904թ. ապրիլին, ժնև- ում, կայացած վրացական 4 կուսակցությունների ներկայացուցիչների առաջին կոնֆերանսի ընդունած բանաձևի վերաբերյալ, ըստ որի' անկախ այն հանգա­մանքից, թե Ռուսաստանը կլինի միապետական (ոչ ժողովրդավարական), թե կենտրոնական իշխանությամբ հանրապետական (ժողովրդավարական), վրաց հեղափոխական կուսակցությունների նպատակն է լինելու Վրաստանի ինքնա­վարությունը: 2

Այս հարցի կապակցությամբ «Հնչակ»-ը' «Հեղափոխական նացիոնալիզմը և սոցիալ-դեմոկրատիան» հոդվածում ընդդիմախոսում է վրաց սոցիալիստներին. «Հնչակը» վերջիններիս համարում էր «մանրբուրժուական դեմոկրատներ ու հե­ղափոխական նացիոնալիստներ» և քննատդատության է ենթարկում նրանց' ինքնավարության հասնելու ձգտումը:3 Կառչած մնալով դասակարգային պայքա­րի դոգմատիկ սկզբունքին «Հնչակ»-ը գրում է. «Պրոլետարիատի գործն է ոչ թե կռիվ հանրապետության դեմ, այլ կռիվ հանրապետության մեջ կործանելու հա­մար բուրժուազիայի դասակարգային դիկտատուրան, հաստատելու համար սե­փական դիկտատուրան»:4 Պարզորոշ նկատելի է, որ վրաց սոցիալիստները ի տարբերություն հայ սոցիալիստների, առաջնային էին համարում ոչ թե դասա­կարգայինը, այլ ազգի ու պետության գործոնը:

Մերժելով վրաց սոցիալիստների ինքնավարության մասին դրույթը, ըստ որի' ճնշված ազգի ազատագրության ուղին դա դաշնությունն է, «Հնչակ»-ի համոզ- մամբ, այդ կարգի շահերը կայանում են ոչ թե ազգի կուլտուրական զարգացման, այլ' պրոլետարիատի դասակարգային պայքարի մեջ: Շարունակելով միտքը «Հնչակ»-ը գրում է, որ վրաց սոցիալիստների «այսպես անվանված «ազգային» շահերը, հանուն որոնց նրանք կոչ են անում զատվել կամ դիմել ֆեդերացիայի, ուրիշ ոչինչ չեն, եթե ոչ ազգային շահեր բուրժուազիայի»:5 Սա արդեն պարզորոշ ցույց է տալիս «Հնչակ»-ի ծայրահեղ սոցիալիստական դավանանքը, ըստ որի' ազգային շահը նույնացվում է բուրժուական շահի հետ: «Մեր դիրքը» խմբագրա­կանում «Հնչակ»-ը իրեն սահմանազատում է «ամեն գույնի մանրբուրժուա, ավ- տոնոմիստ, ֆեդերալիստ, սոցիալիստ և այլ բազմազգեստ նացիոնալիստներից, որոնք մեծապես վտանգավոր են հեղափոխական գործի զարգացման համար»:6 Հայտարարվում է, որ հանձին կովկասյան հնչակյան կազմակերպությունների, «Հնչակ»-ը կոչված է վճռականապես հաստատվելու իբրև դասակարգային-պրո- լետարական կուսակցություն, որի նպատակն է սոցիալիզմի հաղթանակը:7

Այդ նպատակին հասնելու համար «Հնչակ»-ը գրում է, որ պետք է կռիվ մղել ինչպես ցարիզմի, այնպես էլ բուրժուական սահմանադրական ռեժիմի դեմ, «որ­ոնց մեջ շահագործվում է աշխատանքը»: «Հնչակ»-ն իրեն համարում է Ռուսաս­տանի սոցիալ-դեմոկրատիայի մի մասը, իսկ նրա ծրագիրը համարում է նաև իր ծրագիրը:

1 «Հնչակ», Լոնդոն, 1913, N 3:2 «Հնչակ», Լոնդոն, 1904, N 8:3 Նույն տեղում:4 Նույն տեղում:5 Նույն տեղում, N 9-11:6 Նույն տեղում, N 12:7 Նույն տեղում:8 Նույն տեղում:

227

«Նացիոնալիզմը Կովկասում» խմբագրականում նշվում է, որ «Կովկասի ժող- ովուրդների համերաշխության ուղին դա սոցիալ-դեմոկրատիայի ուղին է»: «Հնչակ»-ը քննադատում է Կովկասի բուրժուազիային և նրա կուսակցություննե­րին, որոնք ըստ ազգային հատկանիշի ազատելով իրենց պրոլետարներին մյուս ազգի պրոլետարներից, իրենց ազդեցության տակ են գցում աշխատավոր դա­սակարգերին և անդամալուծում բոլոր ազգերի պրոլետարների համախմբված գործունեությունը Կովկասում:1

Այսպիսով, եթե «Հնչակ»-ը խիստ քննադատեց վրաց սոցիալիստներին' ազ­գայնականության մեջ մեղադրելով նրանց, ապա նույն կրքոտությամբ քննադա­տության է ենթարկում նաև բոլոր նրանց, ովքեր գտնում են, թե «Տաճկահայկա­կան դատը զուտ ազգայնական է և այդ խնդրով պարապողները զուտ ազգայնա­կաններ են, Տաճկահայկական դատը հոմանիշ է նացիոնալիզմի, հետևաբար սոցիալ-դեմոկրատներն այնտեղ գործ ունենալ չեն կարող ու պետք է հեռու մնան այդ խնդրից»:2 «Հնչակ»-ը դա սխալ է համարում: Վկայակոչելով եվրոպական ճանաչված սոցիալիստներ Ժ.Գեդի ու Ժ.Ժորեսի (Ֆրանսիա), Ա.Բեբելի ու Է.Բեռն- շտայնի (Գերմանիա), Է.Ֆերրիի (Իտալիա) տեսակետները այդ հարցի վերաբե­րյալ, «Հնչակ»-ը ցույց է տալիս, որ «քաղաքականապես ազատ Հայրենիք ունե­ցող» այս անհատները բազմիցս նշել են, որ «եթե մի օր մի արտաքին ուժ իրենց երկիրը խուժե, ապա առաջինը իրենք կլինեն զենքը ձեռքին սահմանագլուխ վա­զողը»: Վկայակոչելով Կ.Կաուցկուն «Հնչակ»-ը նշում է, որ «նվաճված ժողովուր­դները լիակատար իրավունք ունեն իրենց անկախությունը ձեռք բերել և այս պա­րագային պրոլետարիատը նույնիսկ կարող է միանալ բուրժուազիայի հետ»:4 Շարունակելով այս միտքը, «Հնչակ»-ը գրում է, որ բոլոր երկրների հայտնի սոց­իալիստները առանց որևէ վերապահության ընդունում են, որ ապագա սոցիալիս­տական աշխարհի ներդաշնակության համար ազատ, անկախ ժողովուրդների գոյությունը բացարձակ անհրաժեշտություն է: «Հնչակը» իրավացիորեն գտնում է, որ սոցիալիզմ չի կարող լինել այնտեղ, որ կան նվաճված ժողովուրդներ: Այն­ուհետև, «Հնչակ»-ը պարզաբանում է, թե ինչ է ազգայնականությունը սոցիալի­զմի տեսակետից և ուղղակիորեն մեջ է բերում 1905թ. Տրիեստում կայացած սո­ցիալիստների համագումարում ազգայնականությանը տրված բնորոշումը, ըստ որի «Նացիոնալիզմի սոցիալիստական հասկացությունը իրեն բնավ համամիտ և կողմնակից չի համարում ազգերի ձուլվելուն: Նա ճանաչում է «Ազգային իրա­վունքը», ըստ որի ամեն ազգ իրավունք ունի իր միահեծան տերը լինելու»:5

Ռուսաստանյան առաջին բուրժուա-դեմոկրատական հեղափոխության տարի­ներին նկատելիորեն մեծացել էր ՌԱԴԲԿ-ի ազդեցությունն ու դերը նաև Կովկասի հասարակական-քաղաքական կյանքում: Ահա այս շրջանում է, որ Հնչակյան կու­սակցության Երևանի մասնաճյուղի մի քանի գործիչներ, կովկասյան թերթերի մի­ջոցով, հայտարարում են, որ հեռանում են Հնչակյան կուսակցությունից և միա­նում ՌԱԴԲԿ-ին (թեև պաշտոնապես այդ մասին հայտարարել էին 53 հոգի, սա­կայն, «Հնչակ»-ը գրում է, որ հեռացողների թիվը իրականում եղել է 7): Այնուհե­տև, «Հնչակ»-ը պարզաբանում է հեռացածների հիմնական պատճառաբանությ­ունը, ըստ որի. «Ի նկատի ունենալով, որ հնչակյան կուսակցությունը անցյալում որպես մի ամբողջություն նվիրված էր լոկ տաճկահայ դատին և դրանով ներկա­յացնում էր հայերի կողմից ազագայնական կուսակցություն»:6 «Հնչակը» արհա­մարհանքով է խոսում նրանց մասին, ովքեր 18 տարի շարունակ կարող էին հնչ­ակյան դրոշի տակ պայքարել հանուն «տաճկահայության ազատագրության» և դրանից հետո հայտարարել, որ իրենց պայքարը կրել է ազգայնական (նացիո­

1 «Հնչակ», Լոնդոն, 1905, N 7:2 Նույն տեղում, 1906, N 1-2:3 Նույն տեղում:4 Նույն տեղում:5 Նույն տեղում:6 Նույն տեղում, N 3:

228

նալիստական) բնույթ, բառի բացասական հասկացությամբ, և հրաժարվել դրան­ից: Պարբերականը միաժամանակ ընդգծում է, որ անջատվողները կուրորեն հե­տևում են Գ.Պլեխանովի այն տեսակետին, ըստ որի «Տաճկահայ դատով զբաղվող մի կուսակցություն անպատճառ նացիոնալիստական է և զբաղվողներն էլ նացիոնալիստներ են»:1 «Հնչակ»-ն առնվազն զավեշտական է համարուն այն, որ հեռացածները, հետևելով սոցիալ-դեմոկրատ Պլեխանովին, անտեսում են սոցիալ-դեմոկրատիայի ոչ պակաս նշանավոր դեմքերի' Ժ.Ժորեսի, Ժ.Գեդի, Ա.Բե- բելի, Կ.Կաուցկու ու Վանդերվիլդեի ճիշտ հակառակ տեսակետը այդ հարցի վե­րաբերյալ: «Մենք կատարելապես համոզված ենք, որ սոցիալ-դեմոկրատ Գ.Պլե- խանովը կաներ այն, ինչ որ անում է ամեն հնչակյան,- եզրակացնում է «Հնչակ»- ը,- եթե Ռուսաստանն ու ռուս ժողովուրդն էլ ենթարկված լիներ նույն այն դրութ­յան, որի մեջ այսօր գտնվում է տաճկահայը»:2 «Հնչակ»-ը ցույց է տալիս, որ Գ.Պլեխանովը դեռևս ամբողջ սոցիալ-դեմոկրատիան չէ և որ ՌՍԴԲԿ-ն էլ իր շար­քերում չի ամփոփում բոլոր ազգերի սոցիալ-դեմոկրատներին: Պարբերականը դատապարտում է բոլոր նրանց, ովքեր մտածում են թե «ռուս-թուրքական սահ­մաններից անդի հայ չկա, թե տաճկահայ դատը պիտի թողնել և Կովկասում ձուլ­վել ՌՍԴԲԿ-ի մեջ»:3

«Սոցիալիզմ և պանարմենիզմ» հոդվածում «Հնչակ»-ի «էնդիժեն» ծածկանու­նով թղթակիցը հակահարված է տալիս բոլոր նրանց, ովքեր գտնում են, որ հայ­կական հարցով իրավունք ունեն զբաղվելու միայն արևմտահայերը, իսկ հայութ­յան մյուս հատվածների կողմից այդ խնդրով զբաղվելը դիտվում է որպես ազ­գայնամոլություն և պանարմենիզմ: Հեղինակը գտնում է, որ պանարմենիզմը, պանիսլամիզմը, պանսլավոնիզմը ունեն նվաճողական նպատակներ, որն անխ­ուսափելիորեն հանգեցնելու է այլ ժողովուրդների մշակույթի, լեզվի ոչնչացմա­նը, իսկ հայ ժողովրդի դեպքում, որը գտնվում է ոչ միայն մշակութային, այլև ֆիզ­իկական բնաջնջման վտանգի առջև, բոլորովին անհեթեթություն է «պանարմե­նիզմ» որակավորումը:

Սապահ-Գուլյանն այս հարցը քննարկում է սոցիալիզմի տեսանկյունից: Նա այն եզրակացությանն է հանգում, ըստ որի' «Մեր մեջ «պանարմենիզմ» որպես հակասոցիալիստական մի երևույթ, գոյություն չունի»: Հայության մյուս հատ­վածների կամ այլ երկրների հայերի օգնությունը Ս.Սապահ-Գյուլյանը պանարմե­նիզմ կամ սոցիալիզմին հակառակ երևույթ չի համարում, այլ «պարտականութ­յան լրացումն ընդհանրական իրավունքների համար»:5 «Տաճկահայկական դա­տը մենք նկատում ենք սոցիալիստական ընդհանուր Դատի երեսներից մեկը և դրա համար էլ այնտեղ կանք»,-գրում է Ս.Սապահ-Գյուլյանը: Վերջինս տարօրին­ակ կամ անբնական չի համարում հայ բուրժուազիայի կողմից հայկական հարց­ով հետաքրքրվելը: Նա օրինակ է բերում ռուս պրոլետարիատի և ռուս բուրժու­ազիայի համատեղ պայքարը ցարիզմի դեմ: Բնականաբար, հայկական հարցի շուրջ հայ բուրժուազիայի ու պրոլետարիատի համագործակցությունը, նրա կող­մից իրավացիորեն արդարացվում է և չի համարվում հակասոցիալիստական եր­ևույթ, առավել ևս, որ ըստ Ս.Սապահ-Գյուլյանի վկայակոչման, միջազգային սոց­իալիստական ոչ մի կոնգրես այդ համագործակցության դեմ ոչ մի որոշում կամ ելույթ չի ընդունել և չի ունեցել:

«Սոցիալիզմ և ազգություն» հոդվածում Ս.Սապահ-Գյուլյանը հերքում է այն կարծիքները, թե սոցիալիզմը հակադիր է ազգային շահերին, թե սոցիալիզմը չի հանդուրժում ազգությունը: Նա օրինակ է բերում Կ.Մարքսին, որը Նապոլեոն III-ի դեմ սպասվելիք արշավանքի նախօրյակին հանդես եկավ գերմանական ժողովր­

1 «Հնչակ», Լոնդոն, 1906, N 3:2 Նույն տեղում:3 Նույն տեղում:4 Նույն տեղում, N 12:5 Նույն տեղում:6 Նույն տեղում:

229

դի անունից, որը մեկ մարդու պես ոտքի կանգնեց ընդդեմ ագրեսորի: Այսինքն, հեղինակը ցույց է տալիս, որ նույնիսկ Կ.Մարքսը հանդես է գալիս միացյալ ազգի անունից, երբ դրված է ոչ թե առանձին դասակարգի, այլ ողջ ազգի գոյության խնդիրը: Ս.Սապահ-Գյուլյանը ցույց է տալիս, որ սոցիալիզմը ազգերը ջնջելու, նրանց ձուլելու նպատակ չի հետապնդում, հետևաբար, ինչպես սոցիալիստը, այնպես էլ բուրժուան, հավասար կերպով շահագրգռված են ազգի գոյությանը սպառնացող վտանգի դեմ:

Ս.Սապահ-Գյուլյանը դեմ լինելով ազգային-պահպանողական հոսանքին, որը, ըստ նրա, «ամեն նոր հոսանքի դեմ է», կողմ է հայոց լեզվի ու մշակույթի զար­գացմանը ազգային ավանդույթներով ու ոգով, քանզի «սոցիալիզմը հարգում է բոլոր ազգերի անկախությունը և կողմ է ազգերի ազատ զարգացմանը»:1

Ս.Սապահ-Գյուլյանը դեմ է, որ հայ պրոլետարիատի պայքարը ընթանա միայն զուտ իր սեփական դասակարգային շահերը պաշտպանելու ուղղությամբ և գտ­նում է, որ Ռուսաստանի ու արտասահմանի հայ պրոլետարները իրենց դասակա­րգային պայքարի հետ երբեք չպետք է աչքաթող անեն Հայաստանը, «որ մղվում է կռիվներից ամենավսեմը, մի կռիվ, որ դրված է մի ամբողջ ժողովրդի գոյության և չգոյության խնդիրը»:2 Այս պայմաններում Ս.Սապահ-Գյուլյանը ոճիր է համա­րում հայ պրոլետարիատին ազգային-ազատագրական պայքարից ձեռնպահ մնալու քարոզումը: Զարգացնելով այս միտքը Սապահ-Գյուլյանը հենվում է Գեր­մանիայի նշանավոր սոցիալիստ Ա.Բեբելի Շտուտգարտի սոցիալիստական կոն­գրեսում ազգային հարցի և սոցիալիզմի հարաբերության մասին արտասանած ճառի վրա: Իր ճառում Ա.Բեբելն ասել է, որ 19-րդ դարում շատ ազգեր «Հարգել և ճանաչեցնել տվին իրենց ինքնագոյության իրավունքը' Հունաստան, Սերբիա, Ռումինիա, Իտալիա, բայց դեռ կան ազգություններ, որոնց համար պատմական այս փուլը նոր է սկսվել: Սոցիալիզմը այդ խնդիրը չի կարող անտեսել, ինչպես որ չի անում այն ազգությունների նկատմամբ, որոնք այսօր միջազգայնականի ան­դամներ լինել ձգտելով հանդերձ, միաժամանակ պաշտպանում են իրենց ինքնա­գոյության իրավունքը: Այն իրավունքը, որ ունի ֆրանսիացին, գերմանացին, ան- գլացին, նույն իրավունքը պիտի ունենա և հայը, վրացին, լեհը, ֆիննը, իռլանդա­ցին անխտիր»:3

Այս միտքը հաստատելու համար Ս.Սապահ-Գյուլյանը մեջ է բերում 1896թ. Համբուրգում տեղի ունեցած Գերմանայի սոցիալ-դեմոկրատների ժողովում Վ.Լիբկնեխտի արտասանած ճառից մի հատված, որտեղ նշվում է, որ սոցիալիստ լինելով չի ժխտում ազգային իրավունքները, ազգերի ինքնորոշման և ազատ զարգացման իրավունքը:4

«Սոցիալիզմ և հայկական խնդիր» հոդվածում Ս.Սապահ-Գյուլյանը փորձում է պատասխանել այն հարցին, թե ինչ սկզբունքներով և որ ուղղությամբ պետք է առաջ տանել արևմտահայության ազատագրության խնդիրը:

Հեղինակը դեմ է բոլոր նրանց, ովքեր գտնում են, թե պետք է մի կողմ թողնել հայկական հարցով զբաղվելը և առաջնորդվել համաօսմանյան հիմունքներով, ճանաչել օսմանյան պետության ամբողջությունը, պայքարել օսմանայն բռնապե­տության տապալման համար կայսրության մյուս ժողուվուրդների հետ համատեղ և առաջ բերել իրավական մի պետություն, ուր ամեն ժողովուրդ անխտիր վայել­եր քաղաքական ու տնտեսական ազատություններ: Ս.Սապահ-Գյուլյանն իրավա­ցիորեն գրում է, որ նման թեզի իրականացման համար Թուրքիայում բավարար պայմաններ չկան, բացի դրանից, նա խիստ վերապահությամբ է վերաբերվում թուրք ժողովրդի' մյուս ժողովուրդների հետ սուլթանի դեմ համատեղ պայքարե­լու ցանկությունը: Միաժամանակ, Ս.Սապահ-Գյուլյանը վերապահությամբ է մո­

1 «Հնչակ», Լոնդոն, 1907, N 2:2 Նույն տեղում:3 Նույն տեղում, N 8:4 Նույն տեղում, N 9-10:

230

տենում հայերի համագործակցությանը քրդերի, չերքեզների, լազերի, արաբների և կիսաքոչվորական կյանքով ապրող մյուս ժողովուրդների հետ:1

Աապահ-Գյուլյանը քննադատում է նաև նրանց, ովքեր հրաժարվելով սոցիա­լիզմից ձգտում են հայկական հարցն առաջ տանել զուտ ազգայնական ուղղու­թյամբ (խոսքը վերաբերում է վերակազմյալ հնչակյաններին- Գ.Հ.): Աոցիալիզմից հրաժարվելու վերակազմյալների պատճառաբանությունները հետևյալն էին.

1. Այն կարող է վնասել հայկական հարցի լուծմանը, քանի որ մեծ պետությ­ունները կապիտալիստական են,

2. Աոցիալիզմը ենթադրում է ազգի պառակտում ըստ դասակարգերի: Ա.Աա- պահ-Գյուլյանը հերքում է այս պատճառաբանությունները: Նա գտնում է, որ սոց­իալիստական ծրագրի առկայությունը չի կարող վճռորոշ ազդակ լինել մեծ պե­տությունների միջամտության համար, քանրի որ հայկական հարցին նրանց միջ­ամտությունը պայմանավորված է ոչ թե հայկական կուսակցությունների սոցիալ­իստական կամ ոչ սոցիալիստական լինելով, այլ առաջին հերթին իրենց պետա­կան շահերով:2

Նա հերքում է նաև այն պնդումը, թե հայ ունևոր խավերը չեն օգնի, եթե սոց­իալիզմը խառնենք հայկական հարցին: Ա.Աապահ-Գյուլյանը ցույց է տալիս հայ հարուստների անտարբերությունը այդ հարցում: Ըստ նրա, հիմնական մասով գտնվելով Թուրքիայի ծովափնյա քաղաքներում և արտասահմանում, ունենալով որոշակի առանձնաշնորհներ, հայ ունևորները շարունակում են ապրել հարուստ ու ապահով կյանքով և նրանց այնքան էլ չի հետաքրքրում Արևմտյան Հայաստա­նի հայ գյուղացիության ծանր վիճակը: Ինչ վերաբերում է արտասահմանի հայու­թյանը, ապա Ա.Աապահ-Գյուլյանի դիպուկ խոսքերով «Արտասահմանի բուրժուա հայ տարրի համար հայկական խնդիրը միայն այնքան գոյություն ունի, որքան մի աստվածավախ քրիստոնյա եվրոպացու, որ կարեկցում է հայ քրիստոնյաներին և ուղարկում է իր լուման»:3 Հետևաբար, ըստ Աապահ-Գյուլյանի, այդ տարրը իր բոլոր շերտավորումներով հայկական դատի իրական ազդակը լինել չի կարող. «Հայկական խնդրում ոչ սոցիալիստական սկզբունքներով առաջնորդվող տար­րերը մեզանից ավելի հաջողություն չգտան կամ մեզանից մեծ թվով օժանդակող հարուստներ չունեցան»:4

Հայկական հարցը «զուտ ազգայնական» սկզբունքով առաջ տանելու կողմն­ակիցների դեմ Ա.Աապահ-Գյուլյանը հանդես է գալիս նաև այն պատճառաբանու­թյամբ, որ եթե նույնիսկ Թուրքիայում սուլթանական բռնապետությունը փոխար­ինվի դեմոկրատական լայն ազատություններով պետության, ապա հայ աշխատ­ավորի վիճակը դարձյալ չի փոխվի, քանի որ նրանք զուրկ են լինելու արտադր­ության միջոցներից, և այդ պետության մեջ, ըստ Ա.Աապահ-Գյուլյանի, օտար հա­րստահարողին կփոխարինի սեփական հարստահարողը: Հետևաբար, «Հայկա­կան Դատի առաջ մղող ազդակը սոցիալիզմն է, որից դուրս ամեն ինչ պատրանք է ու զառանցանք»:5 Աակայն, զարգացնելով միտքը, Աապահ-Գյուլյանն ընկնում է ծայրահեղության մեջ գրելով, որ Թուրքիայում սոցիալիզմի համար կան անհրա­ժեշտ պայմաններ. «Թուրքիան այնքան մի կապիտալիստական երկիր է, որքան Ռուսաստանը, որքան կապիտալիստական մի ուրիշ երկիր»: Ձգտելով անպայ­ման սոցիալիզմը հարմարեցնել հայկական հարցին, Ա.Աապահ-Գյուլյանն այն թյուր կարծիքն է հայտնում, թե կովկասահայ պրոլետարիատը չի կարող օգնել արևմտահայության ազատագրության գործին, եթե այդ հարցին տրվի զուտ ազգ­այնական բնույթ: Ըստ նրա, «դասակարգային կռվի մարտիկ հանդիսացող կով­կասահայ պրոլետարիատը կարող է օգնել, աջակցել սոցիալիստական մի գոր­ծի, բայց ոչ ազգայնական, ոչ զուտ հայրենասիրական»:6

1 Նույն տեղում, 1907, N 1:2 «Հնչակ», Լոնդոն, 1907, N 1:3 Նույն տեղում:4 Նույն տեղում:5 Նույն տեղում:6 Նույն տեղում:

231

Փորձելով իր տեսակետը կառուցել իրականության ճիշտ գնահատականի վրա, Ս.Սապահ-Գյուլյանը չի նկատում, թե ինչպես է հեռանում իրականությունից, ձգտելով ամեն ինչ հարմարեցնել սոցիալիզմի ուսմունքին:

«Կա՞ դուալիզմ մեր դավանած սկզբունքների մեջ» հոդվածում հեղինակը (Շահեն) գրում է, որ «Հնչակ»-ի հակառակորդները քննադատում են կուսակցու­թյանն իբր նրա գործունեության երկվության (դուալիզմի) պատճառով, այն բանի համար, որ Կովկասում նրանք սոցիալիստներ են, իսկ Արևմտյան Հայաստանում' ազգայնականներ: Հոդվածագիրը մերժում է այդ քննադատությունը, ցույց տա­լիս, որ իրենց գործունեության մեջ չկա երկվություն, որ իրենք ունեն 1 ծրագիր' սոցիալիստական, ըստ որի էլ գործում են ինչպես Արևմտյան Հայաստանում, այնպես էլ' Կովկասում, և որ գաղափարական առումով «հնչակյանները Ռուսաս­տանում նույնն են, ինչ որ Տաճկաստանում»:1

«Մենք և մեր քննադատները» հոդվածում Ս.Սապահ-Գյուլյանը քննարկման առարկա է դարձնում երիտթուրքերի և հայ սոցիալիստների կողմից «Հնչակին» ներկայացվող մեղադրանքները: Թե՛ երիտթուրքերը, և թե' հայ սոցիալիստները սխալ են համարում հնչակյանների այն դիրքորոշումը, ըստ որի նրանք չեն միա­նում իթթիհադի հետ, որպեսզի պայքարեն ոչ թե մի առանձին ժողովրդի, այլ ողջ Թուրքիայի բարօրության ու առաջադիմության համար: «Պետք է բարենորոգում­ներ պահանջել ոչ թե երկրի մի մասի, օրինակ Տաճկահայաստանի, այլ ողջ Թուրքիայի համար, քանի որ միայն հայերը չեն ճնշվողները, այլ Տաճկահայաս- տանի մեջ եղած բոլոր ցեղերն ու ազգությունները», - գրում էին երիտթուրքերը և հնչակյաններին քննդատող սոցիալիստները:2 Հետևաբար, ըստ նրանց, պետք է հանդես գալ ոչ միայն հայի, այլ «օսմանյան ամբողջ ազգության անունից»:3

Սակայն, այս թվացյալ նույնատիպ քննադատության մեջ Ս.Սապահ-Գյուլյանը դիպուկ կերպով տեսնում է ոչ միայն որոշակի տարբերություն, այլև տարբեր մի­տումներ, գրելով. «Եթե մեր քննադատներից առաջինները (սոցիալիստները- Հ.Գ.) հավակնոտ տգետներ են, որոնց չի կարող օգնել անգամ սոցիալիզմ բառի տեղի-անտեղի կրկնությունը, նույնքան էլ երկրորդները (երիտթուրքերը- Հ.Գ.) գի­տակից, որոշ կանխամտածումներով առաջնորդվող մարդիկ են, որոնք որոշա­կիորեն գիտեն իրենց ասվածի նպատակը և ընթացքը»:4

Մատնանշելով եվրոպական երկրների օրինակները, Ս.Սապահ-Գյուլյանը ցույց է տալիս, որ միջազգային սոցիալիստական շարժման մեջ հայ կուսակցութ­յունների գործունեության առանձին ձևը բացառություն չէ: Այն իրականացվում է նաև ուրիշ երկրների հեղափոխական կազմակերպությունների կողմից և տեղա­կան առանձնահատկությունների ծնունդ է: Հեղինակը մատնանշում է բազմազգ Ավստրիայի օրինակը, որտեղ «Բոհեմիայի, Խորվաթիայի, Գալիցիայի պրոլետա- րիատը իրարու չեն հասկանում, ունեն պատմական ուրույն անհատականություն և կազմակերպական այլ ձև: Թեև սկզբունքներն ու շահերը միևնույնն են, բայց նրանց պատմական առանձնահատկությունները ստիպել են, որ նրանց սոցիալ­իստական կազմակերպությունները լինեն ըստ ազգության: Ու եթե Ավստրիայում գործող սոցիալիստական կազմակերպությունները կազմակերպական այդ ձևն են ընդունել, իսկ ռուսականը' ոչ, ապա դա դեռևս չի նշանակում թե Ավստրիա­յում գործող սոցիալ-դեմոկրատները շեղվել են գիտական հողից, իսկ Ռուսաս­տանում գործողները' ոչ: Կազմակերպական այդ ձևերը հետևանք են տեղական պայմանների, որոնք ամեն տեղ համանուն չեն»:5

Դառնալով արևմտահայ իրականությանը, Սապահ-Գյուլյանը մատնանշում է մի կարևոր հանգամանք, որը շրջանցվում է հնչակյաններին քննադատող սոց- իալ-դեմոկրատների կողմից: Նախ, ըստ հեղինակի, օսմանյան կայսրության ժողովուրդները գտնվում են կուլտուրական զարգացման տարբեր աստիճանի

1 «Հնչակ», Լոնդոն, 1907, N 2:2 Նույն տեղում, 1906, N 9-10:3 Նույն տեղում:4 Նույն տեղում:5 Նույն տեղում:

232

վրա, ու եթե «թուրք, քուրդ, չերքեզ հասարակ ժողովուրդները տնտեսական առ­ումով քիչ թե շատ նման կացություն ունեն հայի հետ, ապա նրանք հայերի նման ամբողջական բնաջնջումի տակ չեն գտնվում և թուրքական կառավարությունը չի վարում նրանց' որպես ժողովրդի վերացնելու քաղաքականություն»:

Աչքի առաջ ունենալով այս իրողությունը, Ս.Սապահ-Գյուլյանը բոլորովին չի անտեսում համագործակցությունը վերոնշյալ ժողովուրդների հետ: Նշում է, որ այս ուղղությամբ հնչակյանները բավական փորձեր են կատարել: Հետաքրքր­վողներին խորհուրդ է տալիս կարդալու «Հնչակի խարբերդյան նամակները», «Բաց նամակ Մուրադ Բեկին», «Երիտասարդ Թուրքիա» և այլ հրապարակում-ներ:2

Ս.Սապահ-Գյուլյանը հանգում է այն եզրակացության, որ հնչակյան կուսակց­ության Թուրքիայից անկախ Հայաստան ունենալու ձգտումը պայմանավորված է ոչ թե իրենց նացիոնալիստ լինելով, այլ օբյեկտիվ իրականության հրամայական պահանջով:3

Գեղամ Հովհաննիսյանպատմական գիտությունների

թեկնածու

Т О Ч К А З Р Е Н И Я Г Н Ч А К С К О Й П А Р Т И И О С О Ц И А Л И З М Е , Н А Ц И О Н А Л И З М Е И О Б А Р М Я Н С К О М В О П Р О С Е

Р ЕЗ Ю М Е

В конце 19-ого века сформировалась армянская партия гнчакистов. Ее цель-освобождение западных армян от турецкого господства. Одноврем- менно лидеры гнчакистов были приверженцами идеологии социализма, который был их конечней целью.

Несмотря на то, что гнчакисты были составной частью международной социал-демократии, их национально-освободительная деятельность не все­гда однозначно воспринималась лидерами международного социалистиче­ского движение. Не имея четкого представления о состоянии западных армян, а иногда и под воздействием некоторых европейских печатных ор­ганов протурецкой ориентации, идеи и борьба гнчакистов нередко харак­теризовались как националистические и экстремистические. Защищая сп­раведливый характер своей борьбы, теоретики партии доказывали, что на­ционально-освободительная борьба порабощенного народа, не противоре­чит идеалам социализма, а стремление создать независимое от Турции ар­мянское государство, обусловлено не их национализмом, а исторически обьективной нсобходимостью.

Гегам О ганисянкандидат исторических

наук

1 Նույն տեղում:2 «Հնչակ», Լոնդոն, 1906, N 9-10:3 Նույն տեղում:

233

Թումանյանը գրողի համար բարեբախտություն էր համարում ճանապարհոր­դելու հնարավորությունը, որովհետև միայն այդպես կարելի է հասնել տպավո­րությունների հարստության, հակառակ դեպքում « .վ ա յ այն բանաստեղծին, որ աղքատ է տպավորություններով»1: Բանաստեղծն ինքն իրեն «այդ կողմից բախ­տավոր» չէր համարում: Կյանքն ու պայմանները Թումանյանին աշխարհներ տե­սնելու հնարավորություն չընձեռեցին: Թեպետ գրողի բարեկամներն ու ընկերնե­րը հաճախ էին փորձեր անում նյութական միջոցներ գտնել նրա արտասահման­յան ուղևորությունների համար, սակայն ապարդյուն, հաճախ էլ բանաստեղծն ինքն էր հրաժարվում' չկարողանալով անտեսել իր բազմաթիվ պարտատերերին: 1901թ. այդպիսի մի փորձ արեցին Բաքվի հայ գրասերները, որոնք ամեն ինչ ձեռ­նարկեցին Թումանյանին նյութապես օժանդակելու համար, որպեսզի նա ուղևոր­վի Ռուսաստան, բայց չկարողացան: Ինքը' բանաստեղծը, Հայաստանի գավառ­ներում շրջելը պակաս կարևոր չէր համարում, քան աշխարհով մեկ շրջագայելը: Ա.Ղլտճյանին ուղղած նամակում Թումանյանը գրում է. «Ես ու Աղայանցը որոշել ենք գնալ գավառները' նյութեր հավաքելու: Ահա քեզ Ռուսաստանից ավելի կար­ևոր մի բան»2:

Իհարկե, Թումանյանը մեծ ցանկություն ուներ տեսնելու Պուշկինի և Տոլստո- յի, Լերմոնտովի և Դոստոևսկու հայրենիքը, սակայն համարում էր այդ իղձը բա­ցարձակ անիրագործելի. «.ինչպ ե՞ս կարող եմ Ռուսաստան գնալ' .ետ ևիցս թողնելով մի այսպիսի մանրապճեղ ընտանիք ու պարտքատերերի բազմութ­յուն»3:

Եվ իրոք, 1901թ. Թումանյանին չի հաջողվում ոչ Ռուսաստան գնալ, ոչ էլ Ղ.Աղայանի հետ ճանապարհորդել, սակայն այնուամենայնիվ այդ տարվա ամա­ռը նրա համար դառնում է տպավորությունների հարստացման, ստեղծագործա­կան ոգևորության տարի:

1900-1903թթ. Թումանյանը մի քանի անգամ եղել էր հարազատ բնօրրանում' Դսեղում, Ղազախի շրջանի կենտրոն' Շուլավերում, Ուրավելում, Աբասթումա- նում, Ախալքալաքում, Ալեքսանդրապոլում, Ղազարապատում, Էջմիածնում, Անի- ում, Բորժոմում, Ախալցխայում և այլն:

Լոռու' «Էն չքնաղ երկրի կարոտը անհուն» հաճախ էր բանաստեղծին տանում դեպի տուն: 1900թ. ամռանը Թումանյանը դարձյալ Դսեղում է, ընտանիքը' Շու­լավերում: Եվ դարձյալ Թումանյանը իր հյուրամոլության և շրջապատի աննր­բանկատության պատճառով չի կարողանում իրականացնել հայրենի բնության գրկում ստեղծագործելու

իր երազանքը: Բանաստեղծը խոստովանում է. «Ինչ որ եկել եմ գյուղը, մի օր հանգստություն չեմ ունեցել: Բոլոր անհարմարությունների հետ միասին անընդ­հատ հյուրեր եմ ունեցել և միշտ խմբերով»4: Հյուրերին նկատի ունենալով' ավե­լացնում է. «Շարունակ նրանց մասին հոգալով, նրանց հետ այս ու այն կողմ ման գալով, ցույց տալով եմ եղել զբաղված»5:

Թումանյանի այս խոսքերը վերաբերում են «խմբերով եկած հյուրերին», բայց ոչ իր մտերիմ, հարազատ ընկերներին' վերնականներից երկուսին' Լևոն Շանթին և Դերենիկ Դեմիրճյանին: Երբ վերջիններս հասնում են Դսեղ, անմիջապես զգում են Թումանյանի «տան» շունչը: Բանաստեղծը ամեն ինչ անում է քաղաքին սովոր ընկերների համար: «Մի դագա սարքեցինք Թումանյանենց տան առջև, ուր մենք

ՀՈՎՀԱՆՆԵՍ ԹՈՒՄԱՆՅԱՆԸ ՈւՐԱՎԵԼՈՒՄ

1 Հովհ. Թումանյան, Երկերի լիակատար ժողովածու, Երևան, հ. 9, 1997, էջ 268:2 Նույն տեղում, էջ 249:3 Նույն տեղում, էջ 248:4 Նույն տեղում, էջ 226:5 Նույն տեղում, էջ 224:

234

գիշերն անց էինք կացնում.Դագան մեր առանձնասենյակն էր», - հիշում է Դ.Դեմիրճյանը1: Նրա խոսքերով, Թումանյանը միանգամից շրջապատվում է գյու­ղացիներով ու զրուցում, ու թվում է, թե «Թիֆլիսի կյանքը մի կարճատև պատա­հական ընդհատում է եղել, և նա իսկույն վերադարձել է գյուղ»2:

Երբ հյուրերը գնում էին, և գյուղը լռում էր, Թումանյանը «Վերնատան» իր ընկ­երներին պատմում էր Լոռու ձորերի անմարդաբնակ ու վտանգավոր անտառների մասին, Լոռու անցյալի, դագաների, այն ծերունիների մասին, որոնք մշտապես պատմել են լեզգիների, պարսիկների, թաթարների արշավանքներից, ցավով է խոսում ադաթների, նահապետական արժեքների կորստի մասին. «Փչացավ ամ­են բան, էլ ու՞ր են էն հին ադաթները, հին մարդիկ» :

Թումանյանը մի շաբաթ շարունակ իր մտերիմ ընկերներին հպարտությամբ ցույց էր տալիս իր և իր հերոսների' Սարոյի և Անուշի հայրենիքը, Սուրբ Գրիգորի վանքը, Լոռու քարափների «աթոռիկները», «մտերի» գլխին խաչքարերը, աղ­բյուրները: Դեռևս Թիֆլիսում Թումանյանը այնպիսի հիացմունքով էր պատմում հայրենի բնության, նրա ներշնչող ուժի մասին, որ ընկերների մեջ նույնպես առա­ջացրել էր բնության մեջ ստեղծագործելու գայթակղություն: Երբ ընկերները պա­տրաստվում են հեռանալ, բանաստեղծը ցավ է ապրում, որ չկարողացավ նրանց ըստ պատշաճի հյուրընկալել, ստեղծել ապրելու և ստեղծագործելու բոլոր նպա­ստավոր պայմանները իր խստապահանջ հյուրերի համար. «.Աշխատում էի եղ­ած հարմարությունները նրանց տամ, այնուամենայնիվ գտան, որ շատ անհար­մարություններ կան, չի կարելի պարապել, և անխուսափելի դարձավ մեր տխուր անջատումը»4:

Թումանյանը Շանթին և Դեմիրճյանին ուղեկցում է Ղարաքիլիսա' այնտեղ նրանց համար սենյակ վարձելու նպատակով: Ճանապարհի սկսվում է անձրևի տարափ, հեղեղ ու քամի: Գիշերում են կայարանի խանութում և միայն հաջորդ օրը հասնում Ղարաքիլիսա: Դսեղում Թումանյանը մի նշանավոր հյուր էլ է ունե­նում: Նա դիմավորում և հյուրընկալում է ամենայն հայոց կաթողիկոս Խրիմյան Հայրիկին, որի հետ կապված էր նվիրական ու անկեղծ սիրով: Թումանյանին դուր չի գալիս կաթողիկոսի հանդեպ գյուղացիների անտարբերությունը: Նրանց ամենևին չէր հուզել այդքան բարձրաստիճան հյուրի ներկայությունը: « .Ս ա ս ­տիկ անշուք անցավ Հայրիկը, - նշում է բանաստեղծը, - և ժողովուրդը' գյուղաց­ին, գրեթե տեղից չշարժվեց» :

Դեռ 1893թ. Թումանյանը հայ առաջադեմ մտավորականության հետ սրտատ­րոփ սպասում էր Խրիմյան Հայրիկի կաթողիկոս հաստատվելուն, որը ձգձգվել էր ռուսական իշխանության կողմից: 1892թ. մայիսի 5-ին միաձայն ընտրվել էին եր­կու թեկնածուներ' Մկրտիչ եպիսկոպոս Խրիմյանը և Մատթեոս եպիսկոպոս Իզ- միրլյանը: Վերջնական ընտրությունը պետք է կատարեր Ռուսաստանի կայսր Ալ­եքսանդր Երրորդը: Վերջինս 1893թ. հունիսի 3-ին այդ պաշտոնում հաստատում է թուրքական կառավարության կողմից Երուսաղեմ աքսորված Խրիմյանին: Թու­մանյանը իր անհամբերությունը կիսել էր Գևորգյան ճեմարանի տեսուչ, Սինոդի անդամ, կաթողիկոսական իր թեկնածությունից հանուն Խրիմյանի հրաժարված Արիստակես եպիսկոպոս Սեդրակյանի հետ, որը հետագայում գլխավորել էր աքսորված կաթողիկոսին Երուսաղեմից էջմիածին ուղեկցող պատվիրակությու­նը: Թումանյանին դուր չէր եկել 1893թ. նոյեմբերին հնչակյանների որոշ դժգոհու- թյունները Խրիմյանից. «.Կուսակցությունը շատ էր հուզված' Հայրիկի դեմ»6: Այդ դժգոհությունները բանաստեղծը անվանում է «ամբոխային հուզմունք»: Խր-

1 Դ.Դեմիրճյան, Երկերի ժողովածու, Եր., հ. 14, 1987, էջ 246: Այդ ժամանակ Թումանյանի Դսեղի հայրական տունը դեռևս միհարկանի էր: Հինգ տարի հետո միայն Թումանյանը պի­տի կառուցեր երկրորդ հարկը:2 Նույն տեղում:3 Նույն տեղում, էջ 247:4 Հովհ. Թումանյան, ԵԼԺ, Եր., հ. 9, 1997, էջ 225:5 Նույն տեղում, էջ 225:6 Նույն տեղում, էջ 121:

234

իմյանը Ղ.Աղայանի միջոցով 1893թ. հունվարի 11-ին ստացել է Թումանյանի «Բանաստեղծությունների» երկու հատորները (1890, 1892թթ.)1:

1895թ. դեկտեմբերի սկզբին Թումանյանը երկար զրուցել է Հայրիկի հետ էջ- միածնում: Զրույցի հաջորդ օրը Հայրիկը, Թումանյանի հետ ունեցած զրույցից մեծ բավականություն ստացած լինելով, նորից է նրան հրավիրել իր մոտ: Առա­ջին հանդիպումը ունեցել է պաշտոնական բնույթ' կապված նրա ճամփորդական բուն նպատակի հետ' արևմտահայ գաղթականությանն օգնելու գործին: Այնուհե­տև Թումանյանը հանդիպում էր Խրիմյանին ամեն անգամ, երբ նա գալիս էր Թի- ֆլիս, օրինակ 1898թ. դեկտեմբերի 20-26-ը, երբ նա միջնորդել էր կաթողիկոսին Ղ.Աղայանին թոշակ նշանակելու վերաբերյալ: Խրիմյանը իր խոստումը կատա­րել է, թեև ձգձգումով, քանի որ էջմիածնի Սինոդը խանգարում էր, սակայն այնու­ամենայնիվ այդ թոշակը' ամսական 25 ռուբլի, նշանակվել է Աղայանին ցմահ, և նույնիսկ շարունակվել է նրա մահից հետո: Բայց շուտով Սինոդի որոշմամբ թո­շակը դադարեցվել է' առաջացնելով Թումանյանի և հայ մտավորականների զայ­րույթը :

Պատճառների մասին խորհելով' Թումանյանը կարծում է, որ գյուղացին իր թշվառության ու հոգսերի մեջ դադարում է նկատել այն, ինչ բարձր է, վեհ, հարգ­անքի և մեծարանքի արժանի, խավարի մեծությունը թույլ չի տալիս նկատել լու­յսը: Նրա տխուր տպավորությունը այն ցավալի զարմանքից էր, թե «մեր կյանք­ում իսկի լուսավոր, մխիթարական բան չկա, բարձր բան չկա»3: Գրելով այս տող­երը' Թումանյանը ավելացնում է, որ այն իր հոռետեսության արտահայտությունը չէ, այլ իրատեսության:

Համագյուղացիների սառը վերաբերմունքը բանաստեղծը փորձում է ինքնու­րույն ու միայնակ հաղթահարել իր' կաթողիկոսի հանդեպ դրսևորած մեծ ուշադ­րությամբ, ուղեկցում է նրան' զրուցելով տարբեր թեմաների, այդ թվում նաև իշ­խանուհի Մարիամ Թումանյանի մասին, մի քանի կադր լուսանկարում է Խրիմյա­նին: Այդ լուսանկարներից հատկապես հաջող է ստացվում այն, որում Խրիմյանը Թումանյանի եղբոր' Ռոստոմի ձիու վրա է: Վեհափառի լուսանկարը բանաստե­ղծը ուղարկում է Մարիամ Թումանյանին, Փիլիպոս Վարդազարյանին ու նաև Վե­հափառին, որի կարգադրությամբ էջմիածնի դիվանապետ վարդապետը խնդրել էր այդ լուսանկարը: Մ.Թումանյանի վկայությամբ Խրիմյան Հայրիկը շատ էր սի­րում նկարվել զանազան ձևերով և ուրախությամբ բաժանում էր ամենքին իր լու­սանկարները :

Ստեղծագործական առումով 1900թ. ամառը բեղմնավոր չեղավ, և պատճառը ըստ իր' բանաստեղծի խոստովանության, ոչ միայն նրա զբաղվածությունն էր, այլև կյանքի ձանձրույթը, միօրինակությունը, չնչին դեպքերն ու հերոսները «այն­քան մանր, ողորմելի, ոչ մի տեղ հրապուրանք չունի կյանքը»5:

Այդպես էր անցնելու Թումանյանի կյանքը' բացառությամբ մնացած 23 տարի­ների որոշ ամիսներից, օրերից, ժա մերից.

Շրջապատող մարդկանց անվերջ բազությունից Թումանյանը' որպես բանաս­տեղծ, առանձնացնում էր նրանց, ովքեր երազներ ու ձգտումներ ունեին, որոնք հավասարապես վերաբերում էին ինչպես մարդկային կատարելությանը, մարդու հոգեկան ունակություններին, այնպես էլ գիտական առաջադիմությանը, ֆան­տաստիկ ոլորտներին: Շուլավերում Թումանյանը ծանոթանում է արևմտահայ մի «թերուս երիտասարդի» հետ, որը ծրագրում էր նոր տեսակի երկաթուղի կառու­ցել, հնարել շոգենավ ու օդապարիկ' օգտագործելով ոչ շոգի, ոչ գազ, այլ էլեկ­տրականություն. «Շատ շուտով մտերմացանք իրար հետ, և ես սաստիկ սիրեցի

1 Ղ.Աղայան, ԵԺ, Եր., հ. 4, 1963, էջ 535:2 «Հորիզոն», Թիֆլիս, 1912, N 553 Հովհ. Թումանյան, ԵԼԺ, Եր., հ. 9, 1997, էջ 225:4 Մ.Թումանյան, «Իմ համառոտ կենսագրությունը և իմ հիշողությունները», Եր., 2003, էջ 94: Նշված լուսանկարը այժմ պահվում է Թույմանյանի թանգարանի լուսանկարների բաժ- նում' N 385 (65):5 Հովհ. Թումանյան, ԵԼԺ, Եր., հ. 9, 1997, էջ 227:

236

1նրան իր ցնորքների ու ձգտումների համար» :

Ձախորդ պայմանների հետևանքով միայն ինքնակրթությամբ զարգացող և գիտության ոլորտը թափանցող մարդու տիպը շատ ավելի սրտամոտ էր «ինք­նակիրթ» բանաստեղծին, քան կյանքի բարեհաջող պայմաններում միայն նյու­թական բարեկեցության հաշվին բարձրագույն կրթություն ստացած անարժան դիպլոմավորները, քանի որ, նրա խոսքերով, «որևէ ճիճվի' բարձրագույն ուսումը դարձնում է ավելի փառավոր մի ճիճու»2 :

*

* *

1901 թվականի Թումանյանի ուղևորությունների առաջին կանգառը Ուրավելն էր' Բելի Կլյուչը, ուր նա հասավ հունիսի 21-ին3 :

Առաջին գիշերը հյուրընկալվում է Կարապետ Գալֆայանին, որը վարձել էր փայտե մի տնակ' լվերով լեցուն: Այդ շրջանում Ուրավելում կառուցվող բոլոր տները փայտից էին, քանի որ կառավարությունը իրավունք չէր տալիս քարե տն­եր կառուցելու: Անքուն «դժոխային» գիշեր անցկացնելուց հետո Թումանյանը փորձում է ավելի լավ պայմաններով քարե տուն գտնել: Թանկության պատճա­ռով հրաժարվում է 65 ռուբլով վարձով տրվող բնակարանից և 30 ռուբլով վար­ձում է նախկին հիվանդանոցի' հոսպիտալի' գրեթե ավերակների վերածված, սակայն նորոգվող ու քարաշեն խոհանոցը: Ընդ որում, տանտերը խոստացել էր օգոստոսի 1-ից հետո վարձը դարձնել 20 ռուբլի:

Աակայն երբ ավելի բարեկարգ 65 ռուբլով վարձով տրվող տան տերը ծանո­թանում է Թումանյանի հետ և տեղեկանում, որ նա Տեր-Թադևոսի որդին է, անմի­ջապես խնդրում է կես գնով, թեկուզ անվճար մնալ իր տանը, որպեսզի կարողա­նա գեթ մի քիչ փոխհատուցել Տեր-Թադևոսին այն բոլոր լավությունների դիմաց, որոնք նա արել էր Գյառգյառում ուսուցիչ աշխատելիս: Բայց Թումանյանը անվ­ճար տրամադրվող կենցաղային պայմաններից ու հարմարություններից հրաժա­րվում է, թեև դեռ չէր տեղափոխվել նոր վարձած բնակարանը, սակայն արդեն խոսք էր տվել: Ոչ մի գայթակղիչ առաջարկ չէր կարող սասանել, խախտել Թու­մանյանի տված խոսքը, որը նրա համոզմամբ միշտ տիրոջ իրավունք ունի խոս­տացողի նկատմամբ:

Առաջին օրերին Թումանյանը աշխատում է նոր ծանոթություններից խուսա­փել և հանդիպում էր հիմնականում Կարապետ Գալֆայանին, որի հետ անտառ­ներում զբոսնելիս վիճում և զրուցում էր Աստծո գոյության, ամուսնական կյանքի օգտակարության, «Մշակի» «լրբության» մասին: «Արտիս ուզած ժամանակ, - գրում է Թումանյանը, - խոսում էի Շեքսպիրի, Գյոթեի, Նիցշեի ու Բրանդեսի հետ ու կրկին խաղաղ մենակ մտորում, մինչև որ Գալֆայանը գոռում էր դիմացի բլրից- բանաստեղծ հայոց, այստեղ' անտառում, քո մուսաները ման են գալիս և այլն և այլն, և դաչնիկները դուրս էին թափում թամաշա անելու «խելառին»4 :

1897թ. Կարապետ Գալֆայանը Թումանյանի միջնորդությամբ և բարեգործա­կան ընկերության միջոցներով մեկնում է Փարիզ' դերասանական արվեստը կա- տարելագործելու: «Մշակը» տպագրում է Արշակ Հարությունյանի «Նամակ խմ­բագրությանը» հոդվածը, որտեղ ծաղրուծանակի է ենթարկում Կ.Գալֆայանին5 : Թումանյանը անմիջապես պաշտպանության տակ է առնում երիտասարդ դերա- սանին' դատապարտելով բոլոր նրանց, ովքեր դափնիներով են որոշում տաղան­դը, մինչդեռ «հասկացող մարդը երեխայի խզբզանքից կամ տունիկներ շինելուց է կարողանում նկատել ապագա նկարչին ու ճարտարապետին»: Բանաստեղծը

1 Հովհ. Թումանյան, ԵԼԺ, Եր., հ. 9, 1997, էջ 229:2 Նույն տեղում, էջ 230:3 Ժամանման օրը պարզ է դառնում Փիլ.Վարդազարյանին ուղղված հուլիսի 20-ի նամակի թվագրությունից: «Այսօր ուղիղ մի ամիս է, որ ես Ուրավել եմ», ինչպես նաև կնոջը' Օլգա Թումանյանին ուղղած հունիսի 22-ի գրեթե անընթեռնելի թվագրության համադրությամբ: Հովհ. Թումանյան, ԵԼԺ, Եր., հ. 9, 1997, էջ 593:4 Նույն տեղում, էջ 263:5 «Մշակ», Թիֆլիս, 1897, N 6:

237

պաշտպանության տակ է առնում Ս.Մ.Ծոցիկյանի «Ապագա դերասանը» հոդվա­ծի դրվատական խոսքը Գալֆայանի մասին1: Գալֆայանին պաշտպանելով' Թու­մանյանը «Տարազում» տպագրում է իր հրապարակախոսության փայլուն էջերից մեկը' «Տաղանդ և բթամտություն» հոդվածը, որը պատասխանն էր Հ.Սևյանի «Թատրոնի շուրջը» հոդվածի, ուր հեղինակը ծաղրուծանակի է ենթարկում Կ.Գա- լֆայանին' ասելով. « .Հա յտ նվեց այս նորածինը, մեր աչքի առաջ եղած ոչինչը վեց ամիս հետո մի ինչ դարձավ, մի տարուց հետո տաղանդ և այժմ, մոտ երկու տարի' «աստղ», «արտակարգ երևույթ»2: Թումանյանը պատասխանում է դիպուկ և սուր, իրեն այնքան բնորոշ ասույթային արժեք ունեցող բանաձևով. «Մի գաղտնի խորհրդով տաղանդի երևույթից միշտ վրդովվում է բթամտությունը» , որը միշտ խնդում է ու աշխատում է խեղդել տաղանդը, բայց երբ չի հաջողում, և տաղանդը հարթում է իր ճամփան, անամոթ ճակատով կանգնում ու նրան կուռք է դարձնում»: Գալֆայանը 1900թ. ամռանը եղել էր Պոլսում հյուրախաղերով, «Մշակը» դարձյալ իր հեգնական վերաբերմունքն էր դրսևորել4: Բնական է, որ «լրբություն» ասելով, Գալֆայանը նկատի է ունեցել հենց այդ վերաբերմունքը, որը շարունակությունն էր Պետրոս Ադամյանի հանդեպ հալածանքների:

Ադամյանի խաղը «Մշակը» համարել էր անբնական, արվեստական, տգեղ, իսկ տաղանդներին բաժանելով տանելի և անտանելի' Ադամյանին նույնիսկ ան­տանելի տաղանդ չէր համարել :

Թումանյանի այսպես կոչված մենակությունը տևում է մեկ-երկու օր: Բանաստ­եղծը զարմանքով պարզում է, որ այդ քաղաքում ոչ միայն ճանաչված է, այլև սի­րված. «.հա յտ վեց, որ ես այդ քաղաքում անծանոթ ղարիբ չեմ, հայտվեցին շատ բարեկամներ, որոնցից շատ շատերին, իհարկե, չեմ ճանաչում»6: Պարզվում է նաև, որ այդ փոքրիկ քաղաքում իր բոլոր բանաստեղծությունները անգիր գիտ­են, գիտեն նույնիսկ իր ժողովածուների տպագրության տարեթվերը, ուշադիր հե­տևում են մամուլում նրա յուրաքանչյուր ստեղծագործության հրապարակմանը. « .մ ի խոսքով, շուտով տարածվեց, որ ես ազգային ջոջ եմ, ոչ թե Վարշավից եկ­ած մի հրեա վաճառական» : Թումանյանը այս ասելով, նկատի ուներ իր արտա­քինը, հագուստը, «նոր առած գլխարկը», որոնք միշտ եվրոպացու էին հիշեցնում:

Ուրավելում տարածված և սիրված է եղել Թումանյանի 1891թ. գրած «Կանչ» («Եթե կաս, Աստված») բանաստեղծությունը, որն այդ օրերին հեղինակին առան­ձնապես դուր չէր գալիս, բանաստեղծություն, որը չարին պատժելու կոչ էր Աստ­ծուն, միաժամանակ աղերս ու պահանջ, բանաստեղծություն, որի տպագրությու­նը «Մուրճում» ժամանակին արգելել էր գրաքննությունը, այդ պատճառով էլ առաջին անգամ ոչ թե մամուլում, այլ ժուղովածուի մեջ լույս տեսավ:

Բազմաթիվ վկայություններ կան, որ «Կանչը» շատ սիրված է եղել ժամանա­կակիցների կողմից: Քննադատ և մանկավարժ Գ.Վանցյանը 1893թ. ապրիլի 8-ին բանաստեղծին հղած նամակում գրում է. «Կանչը» ամեն տեղ ֆուրոր է ա նում . Եթե, Հովհաննես ջան, ուրիշ ոչ մի բան չգրեիր, այդ ստեղծագործությունը բավա­կան էր քեզ բանաստեղծի կոչմանը արժանացնելու: .Ո ւնիս , այո, շատ գեղեցիկ բա ներ. բայց «Կանչը» դա գլուխգործոցդ է, դա մի գոհար է»8: Նույնն են վկայ­ում Ներսիսյան դպրոցի Թումանյանի դասընկերներ Արամ Առաքելյանը և մանկա­վարժ, թարգմանիչ Ջալալ Տեր Գրիգորյանը9:

Եթե կաս, Աստված,Մեղմացրու մարդկանց

1 «Արձագանք» լրագիր, Թիֆլիս, 1897, N 2:2 «Մուրճ», 1898, թիվ 10-11, էջ 1578-15793 Հովհ. Թումանյան, ԵԼԺ, Եր., հ. 6, 1994, էջ 110-111:4 «Մշակ», 1900, Թիֆլիս, N 154:5 «Մշակ», 1879, Թիֆլիս, N 224:6 Հովհ. Թումանյան, ԵԼԺ, Եր., հ. 9, 1997, էջ 249:7 Նույն տեղում, էջ 250:8 Հովհ. Թումանյան, Ուսումնասիրություններ և հրատարակումներ, Եր., հ. 4, 1985, էջ 313:9 Նույն տեղում:

238

Կիրքն ամբարտավան:Եթե Աստված ես դու խաղաղության,Ինչու տակավին Չես պատժում չարին,Ու՞ժդ է պակասում,Թե չենք աղերսում,.Թ ե ՞ դու չգիտես,Որ այստեղ, երկրում Մարդը ժպտերես Մարդ է գիշատում:

Այնպես որ Թումանյանին առանձնապես չի զարմացնում, որ հենց այդ բա­նաստեղծությունը անգիր գիտեին գրեթե բոլորը: Քաղաքագլխի հետ ծանոթա- նալուց հետո Թումանյանը էլ ավելի նշանավոր հյուր է դառնում: Սակայն Թու­մանյանը շատ ավելի ցանկություն ուներ ընթերցանությամբ զբաղվելու, այդ պատճառով էլ իր հետ մեծ քանակությամբ գրքեր էր բերել ու դեռ ափսոսում էր, որ քիչ է բերել: Եվ նա ցավում էր, որ «առաջին օրերը միայն բավական կարդա­ցի»1: Ուրավելում ստանում էր «Նովոյե օբոզրենիյե», «Մշակ», «Տարազ» պարբե­րականները, կարդում և տրամադրում էր ուրիշներին: Այստեղ էլ նրա տունը դառ­նում է գրասերների հավաքատեղի. «.Ուրիշներն էլ ինձանից են վերցնում. գրա­դարանը իմ տունն է»2:

Հուլիսի 11-ին Թումանյանը տեղափոխվում է նոր սենյակ' «անտառի մեջ կամ մոտ»: Թեև Ուրավելը ամառանոցային քաղաք էր, ուներ գետ, անտառ, աղբյուր, սակայն բանական խոնավ էր ու «ճահճային տեղ»3:

Թումանյանի համար Ուրավելը առանձնապես գեղեցիկ չէր, որովհետև «ընկ­ած է փոսի մեջ, հորիզոն չունի» և որպես ամառանոց իր ժամանակի համար «զուրկ էր բոլոր հարմարությունից»4: Սակայն Թումանյանը Ուրավել չէր եկել բն­ությամբ հիանալու: Նա վատառողջ էր և կարիք ուներ հանքային ջրերի բուժիչ ներգործության: Հունիսի վերջին օրերին հիվանդության ընթացքը սրվում է, և բանաստեղծը ընդունում է նախ տաք լոգանքներ, որից հետո' սառը, սկզբում' օրը երկու անգամ երեքից հինգ րոպե տևողությամբ, հետո' մեկ: Ամեն օր հանդի­պում էր հանքային ջրերի վերատեսուչներին' («Բանշչիկներին»)' Ակոփ աղային և Ստեփանին5:

Առողջարանային բուժումը, հատկապես սառը լոգանքները, քաղաքի հոգսե­րից ու աղմուկից հեռու, սիրով ու ջերմությամբ շրջապատված լինելը, Կ.Գալֆա- յանի ընկերակցությունը բարերար ազդեցություն են ունենում, և Թումանյանը զգ­ում էր. «Ջղայնությունս գրեթե անցել է»6: Մեկ այլ նամակում նա գրում է. « .Ջ ո ւ ­րն էլ է օգնում, օդն էլ, բայց մանավանդ ազատ լինելը»7: Ութ երեխայի հայրը դեռ երբեք իրեն այդքան ազատ չէր զգացել ընտանիքի հոգսերից: Թեև այստեղ էլ տասը օրով նրա խնամքին էր հանձնվել Երվանդ Լալայանի աներոջ' Հարություն Հարությունյանի որդին' 5-րդ դասարանցի մի գիմնազիստ: Թումանյանը նրան պահում է երկու-երեք շաբաթ:

Միայն օգոստոսի սկզբին Հարությունյանի ընտանիքը գալիս է Ուրավել և որ­պես շնորհակալություն փորձում է թույլ չտալ Թումանյանին մեկ այլ տեղ ճաշել: Սակայն այդ բարի կամքի դրսևորումը հաջողությամբ չի պսակվում, որովհետև բանաստեղծի հետ ընկերակցելու, նրա հետ սեղան նստելու և հյուրասիրելու ցանկություն էին հայտնում բազմաթիվ մարդիկ: Թումանյան-մարդը այնպիսի հս­կայական դրական էներգիա ուներ, որ միշտ իրեն էր ձգում մեծից փոքր անխտիր

1 Հովհ. Թումանյան, ԵԼԺ, Եր., հ. 9, 1997, էջ 258:2 Նույն տեղում, էջ 259:3 Նույն տեղում, էջ 265:4 Նույն տեղում, էջ 252:5 Նույն տեղում, էջ 268:6 Նույն տեղում, էջ 255:7 Նույն տեղում, էջ 259:

239

բոլորին' անկախ դասային, սոցիալական, կուսակցական պարտականելություն- ներից: Այսպես, հուլիսի 10-ին 10-12 ուսուցիչներ, գիմնազիստներ, բժիշկներ և այլ մասնագիտության երիտասարդներ Թումանյանին հրավիրում են բացօդյա խնջույքի' բնության գրկում, անտեռի փեշին, գետի ափին: Նույն օրը Թումանյա­նի բեմադրությամբ («.ռեժիսորն էլ ես էի»1) տեղի երիտասարդների և ուսուցիչ­ների մասնակցությամբ բացօդյա ներկայացվում է Վասակ Մադաթյանի մեկ ար­արվածով «Կըռթ-կըռթ» վոդևիլը2: Որպես բեմ ծառայում էր պատշգամբը, իսկ հանդիսատեսը ունկնդրում էր հոտնկայս:

Ուրավելում հանգստացողները հիմնականում ախալքալաքցիք էին, միայն 4-5 ընտանիք Թիֆլիսից ու Բաքվից էին: Հուլիսի 17-ին առավոտյան ժամը 5-ին, ուս­անողներն ու գիմնազիստները Թումանյանին քնից արթնացնում են և ուղեկցում ուղիղ Ախալցխա, որտեղ բանաստեղծին ինչպես միշտ և ամենուր հրճվանքով են ընդունում. «Թե տեսնես ոնց են պատիվ տալիս ա յստ եղ. ինչ առոք-փառոք», - գրում է Թումանյանը կնոջը3:

Բայց մի օրում ձիով սար ու ձորերով Ախալցխա գնալն և Ուրավել վերադառ­նալը հոգնեցնում է վատառողջ Թումանյանին («ջարդված եմ ես»4):

Հոգնածությունը դեռ չթոթափած' հունիսի 18-ին Ախալքալաքից ստանում է ըստ երևույթին Ղազար Տեր-Գրիգորյանի (Ջավախեցի) հրավերը' նամակով: Թու­մանյանի նոր ուղևորության հեռանկարը չէր հրապուրում' թե՜ հոգնած էր, թե՜ մեծ ցանկություն ուներ ստեղծագործելու, աշխատելու. «Շատ քիչ եմ պարապում, գրեթե չեմ պարապում, ժամանակ չունեմ, հանգիստ չեն տալիս»5:

Ախալքալաքցիներից Վարդան Շահպարոնյանը, ինժեներ Հովհաննես Կարա­պետյանը և ուրիշներ մի քանի օր շարունակ ամեն օր այցելում էին Թումանյա­նին, նրա հետ բարձրանում Ուրավելի անտառապատ կիրճերով, խորդուբորդ ճանապարհներով սարերը, ուղևորվում Ուրավելից հինգ կմ վրա գտնվող ավե­րակները դիտելու6: Իսկ հուլիսի 27-ին բաքվեցի քահանա Գեղամյանի ընտանիքն էր Թումանյանին սարեր հրավիրել: Բանաստեղծը չի կարողանում երկար մնալ' չնայած հյուրընկալների թախանձանքին, որովհետև չկար մի օր, որ ինքը հյուրեր չընդուներ, այդ օրն էլ.«Շտապում եմ, մոտս մարդիկ են գալու» , - ասում է նա:

Որքան էլ մարդկանց բազմությամբ շրջապատված' Թումանյանը կարոտում էր ընտանիքին, հարազատներին ու ընկերներին: Մեկ ամսվա ընթացքում կնոջը հինգ նամակ է գրում, թեև ստացել էր միայն երկուսը: Գրում և առանձնապես սպ­ասում էր երեխաների նամակներին: Այսպես, Ուրավելից երեխաներին գրած մի նամակ պահպանվել է միայն Նվարդ Թումանյանի հուշերում: Այդ նամակում Թու­մանյանը սովորեցնում էր երեխաներին բնության և մարդկանց կյանքի մասին ուղևորությունների ընթացքում գրի առնել ամեն ինչ' ուրախ և տխուր. «Աիրելի Մուշեղ, Աշխեն և Նվարդ, Ձեր հիշատակարաններն այնքան կարճ են, որ ավելի շուտ մոռացակարաններ ե ն . Բնությունը - ժողովուրդը, նրանց կերպարանքը, ապրուստը, ձեր կարծիքը այդ բոլորի մասին, ձեզ հետ պատահած ու ձեր մոտիկ­ներին պատահած դեպքերը» :

Երբ և որտեղ էլ եղել է Թումանյանը, երբեք չի մոռացել ժողովրդական բանա­հյուսական նյութեր ամբարելու, միևնույն լեգենդի, հեքիաթի զանազան տարբեր­ակները ձեռք բերելու, դրանք համադրելու, ժողովրդական իմաստությունը նրա­նցում հայտնաբերելու գերխնդիրը: Ուրավելը նույնպես բացառություն չէր: Այտեղ հուլիսի 1-ին նա գրի է առնում «Հոգեհանը» լեգենդը, որը պատմում է գիշերով

1 Հովհ. Թումանյան, ԵԼԺ, Եր., հ. 9, 1997, էջ 255:2 Վոդևիլի ձեռագիր մի օրինակ պահվում է Թումանյանի անձնական գրադարանում (Թու­մանյանի թանգարան, 10-682):3 Հովհ. Թումանյան, ԵԼԺ, Եր., հ. 9, 1997, էջ 257:4 Նույն տեղում, էջ 258:5 Նույն տեղում:6 Թումանյանը ժամանակակիցների հուշերում, Եր., 1969, էջ 417:7 Հովհ. Թումանյան, ԵԼԺ, Եր., հ. 9, 1997, էջ 266:8 Նվարդ Թումանյան, Հուշեր և զրույցներ, Եր., 1987, էջ 22:

240

Ղըրխքեսալով (Կիրքեսալով): Լեգենդը վերաբերում էր Ախալցխայի և Ուրավելի մեջտեղում գտնվող Հոգեհան բարձունքի ստուգաբանությանը, թե ինչպես Փոց- խովի ձորից գեղեցիկ Շամոն ստիպում է իր սիրուց տառապող Համոյին' իբրև սի­րո հավաստիք, իրեն ուսին դրած սրինգ նվագելով ու պարելով տանել սարի գա­գաթը, որը սակայն դառնում է սիրատենչ ու անձնազոհ պատանու գերեզմանը.

- Այժմ քո սերին հավատում եմ ես,Այս ժամից ահա քոնն եմ հավիտյան, ճըչաց աղջիկը, գըրկեց վերջապես,Գըրկեց Հա մո յի . դիակն անկենդան:

Թումանյանը շատ հեշտությամբ է գրում այս լեգենդը: Լեգենդը Թումանյանը գրել է Ուրավելում, սակայն վերջնական մշակումը ավարտել է նույն թվի դեկտեմ­բերին և հանձնել է «Մուրճին» տպագրության' ծանոթագրելով նաև Հոգեհան լե- ռան վրացերեն և թուրքերեն անունները և այն, որ Փոցխովի ձորը Ախալցխայի ձորն է. «Վրացիք ասում են «Սուլթմեդիա» - հոգին դուրս եկավ, իսկ թուրքերը' «օղլան փաթրալան» - տղա ճաքեցնող»1:

Պահպանվել է նրա խոստովանությունը այդ մասին իշխանուհի Մարիամ Թու- մանյանին ուղղված նամակում. «Գիտեք, երբ որ մարդ առողջ է, շուտ է տպավոր­վում և հեշտ է գրում»2:

Այնուհետև Թումանյանը լսում է նաև, որ մոտակա թուրքաբնակ գյուղում մի աշուղ է ապրում: Անմիջապես հրավիրում է նրան: Թեև այդ աշուղի երգացանկը այնքան էլ մեծ չէր, բայց Թումանյանը նրանից գրի է առնում իր կարծիքով Սա- յաթ-Նովայի թուրքերեն խաղերից մեկը' «Ղադըր մավլամ, դու դըր սան դիլադըմ» («Տեր իմ հզոր, ուզածս այս է քեզանից») սկսվածքով, որը ուղարկում է ընկերո­ջը' Փիլիպոս Վարդազարյանին: Թումանյանը շփոթում էր' նրա գրի առած չափա­ծո ոտանավորը ոչ թե Սայաթ-Նովայից էր, այլ պարսկերեն գրված «Սայադի և Սադաթի» հեքիաթից, որի հեղինակը աշուղ Փասանդին է:

Թումանյանը Ուրավելում մտադրվում է ճանապարհորդել մոտակա գյուղե­րում' լեգենդներ ու նյութեր հավաքելու, ինչպես նաև տեղեկություններ' աշուղնե­րի և աշուղության մասին:

Ուրավելում հիմնականում էրզրումից գաղթած հայերն էին և չէին տիրապետ­ում տեղի հինավուրց ավերակների, սար ու ձորերի, գետ ու լճերի հետ կապված ավանդություններին: Հանգամանք, որ ավելի էր մեծացնում Թումանյանի' գյու­ղերում ճանապարհորդելու ցանկությունը. «Բայց որքա՜ն մեծ բան է, եթե գրողը կարողանա ճանապարհորդել, ուսումնասիրել իր ժողովուրդն, նրա ավանդութ­յունները, լեզուն, ադաթները: Սաստիկ զգում եմ այս կարիքը ամեն անգամ, երբ լինում եմ ժողովրդի մեջ - ծով է, ծով»3:

Եվ իրոք, Թումանյանը մտադրվել էր 1901 թ. օգոստոսի սկզբին դուրս գալ Ուրավելից, մի քանի օր մնալ Աբասթումանում, այնուհետև Ախալքալաքի և Շի- րակի գավառներով, «եթե հաջողի»4, Ալեքսանդրապոլից սեպտեմբերի սկզբին, Կարսի երկաթուղով վերադառնալ Թիֆլիս: Մեծ ցանկություն ուներ տեսնել Անին: Ախալքալաքից հրավեր ստանալուց հետո սպասում էր Փիլիպոս Վարդազարյա- նի նյութական աջակցությանը, որ դուրս գար Ուրավելից, մանավանդ որ վատա­ռողջ էր: Սաստիկ շոգերը խոնավ Ուրավելում անտանելի էին դառնում, և նա ավ­ելի հաճախ էր ջերմում, լեռնային չոր օդի կարիք ավելի շատ էր զգում:

Թումանյանը ուզում էր ճանապարհորդել ինչպես լեգենդներ հավաքելու և ժո­ղովրդին մոտ լինելու նպատակով, այնպես էլ տեսնելու Թմբկաբերդը, որի մասին արդեն լսել էր. «Թմբկաբերդի լեգենդան' այն կինը, որ ուզեց շահի թագուհին դառնալ»5:

1 «Մուրճ», Թիֆլիս, 1902, N 12, 35-37:2 Հովհ. Թումանյան, ԵԼԺ, Եր., հ. 9, 1997, էջ 253:3 Նույն տեղում, էջ 264:4 Նույն տեղում, էջ 268:5 Նույն տեղում:

241

Ուրավելում շատերը հողատարածքներ են վերցնում ամառանոցներ կառուցե­լու համար: Թումանյանը մի պահ նույնպես այդպիսի ցանկություն է ունենում: Պատճառը հավանաբար Ուրավելի ջուրն էր, որը շատ բարերար ազդեցություն էր ունեցել բանաստեղծի առողջության վրա. «Սաստիկ սիրեցի Ուրավելի ջո ւր ը ., և առհասարակ հրաշքներ է գործում»1: Այդ մասին պատմում է նաև Նվարդ Թու­մանյանը. «Մի օր Ուրավելի ձորով բարձրանում է գետի հունքով . երկար ժամա­նակ մնում է ջրի մեջ... հանկարծ սառնություն զ գ ո ւմ . Եկավ, հիվանդացավ ու սկսեց ջե ր մ ը . Հիվանդ ժամանակ շարունակ հիշում էր գետի ջուրը. «Զարմանա­լի պարզ էր, վճիտ ու սա ռը .» - շատ էր սիրում Ուրավելը: Մտածում էր երկու սենյակ ունենալ Ուրավելում»2:

Թեև պետք է ասել, որ չնայած Ուրավելը փոքրիկ քաղաք էր, բայց հանցագոր­ծություններն այնտեղ քիչ չէին: Այդպես, Օգոստոսի 1-ի լույս գիշերը թալանել էին Թումանյանի լվացք անողի տունը3: Այդ պատճառով Ուրավելում շրջելիս Թու­մանյանը մի ատրճանակ էր գնել: Չնայած այդ զգուշությանն ու անհանգստու­թյանը' Թումանյանը իրեն արտաքուստ այնքան ուրախ էր պահում, որ բոլորը համոզվում էին, որ նրա շուրջը միայն ուրախությունն է իշխում. «Այստեղ ինձ շատ են հավանում և իբրև մարդ... ասում են' կռվելու անընդունակ ես դու»4:

Ահա թե ինչու անվերջ ու անվերջ շարունակվում էին հրավերքները, և միևնու­յն մարդուն կամ ընտանիքին մեկ անգամ հրավերքն ընդունելը չէր գոհացնում. շուրջբոլորը անվերջ ու անվերջ ցանկանում էին վայելել Թումանյանի ներկայութ­յունը: Ինչպես հուլիսի 18-ին, այնպես էլ օգոստոսի 4-ին Թումանյանը ճաշի էր հրավիրված գրող Մադաթ Պետրոսյանի տուն, որի կինը Օլգա Թումանյանի ըն­կերուհին էր' «շարունակ հիվանդ»: Հանդիպում է նաև Արտիկի ախալցխացի ըն­կերներից մեկին: Ուրավելի բնակիչներն ու հովեկներն այնպես են կապվում բա­նաստեղծին, որ մի քանի անգամ խանգարում են Ուրավելին հրաժեշտ տալու նրա մտադրությանը: Ախալցխայում նույնպես սրտատրոփ սպասում էին նրան: Օգոստոսի 6-ին կառք են վարձում և ուղարկում Թումանյանի ետևից: Ուրավել- ցիները թույլ չեն տալիս, որ Թումանյանը հեռանա, կառապանին տալիս են ետ­դարձի վճարը և ճանապարհում առանց Թումանյանի: «էլ քեֆ, ներկայացում, պարեր, մի խոսքով շատ պատվեցին», - գրում է Թումանյանը : Խնջույքին ներկա էին ախալքալաքցի երիտասարդներ' ինժեներ Հովհաննես Կարապետյանը, Վա­րուժան Շահպարոնյանը և ուրիշներ: Թումանյանը այդ խմբի համար հանպատ­րաստից, «տեղն ու տեղը» երգիծական ոտանավորներ է հորինում և արտասա­նում' չափածո բնորոշելով ամեն մեկին: Եվ միայն հաջորդ օրը' օգոստոսի 7- առ­ավոտյան դուրս է գալիս Ուրավելից և ուղևորվում Աբասթուման:

Կարելի է միայն պատկերացնել, թե ինչպես Թումանյանի ներկայությունը մեկ օր ավել վայելելու համար կառքը ետ ուղարկած ուրավելցիները ինչպիսի ջեր­մությամբ ճանապարհեցին սիրելի բանաստեղծին. «Ուրավելի անտառները թն­դացին երգերով, ուռաներով ու հրացանների որոտով և երկար ձեռքերի վրա բարձրացրած թռցնում էին օդի մեջ»6: Նույնը վկայում է ականատեսը. «Մենք հա­նաքներով, ուռաներով ճանապարհեցինք նրան, իսկ նա ժպտալով երկար ժամա­նակ ձեռքով հրաժեշտ էր տալիս»7: Ընդառաջելով Շահպարոնյանի խնդրանքին, Թումանյանը խոստանում է այցելել Ախալքալաքը:

Սուսաննա Հովհաննիսյանբանասիրական գիտությունների

թեկնածու

1 Նույն տեղում, էջ 271:2 Նվարդ Թումանյան, Հուշեր և զրույցներ, Եր., 1987, էջ 104:3 Հովհ. Թումանյան, ԵԼԺ, Եր., հ. 9, 1997, էջ 269:4 Նույն տեղում:5 Նույն տեղում, էջ 270:6 Հովհ. Թումանյան, ԵԼԺ, Եր., հ. 9, 1997, էջ 270:7 Թումանյանը ժամանակակիցների հուշերում, Եր., 1969, էջ 417:

242

О В А Н Е С Т У М А Н Я Н В У Р А В Е Л Е

РЕЗЮ М Е

Ов. Туманян придавал очень большое значение путешествиям в жизни писателя, считая, что они лучше всего обогащают духовный мир творческого человека, прино­ся ему новые впечатления. Жизненные условия, постоянная стесненность в денеж­ных средствах и долги серьезно препятствовали этому. Хотя его друзья-попечители неоднократно пытались изыскать возможности для зарубежных поездок поэта, по­пытки эти обычно были неудачными.

В первые годы двадцатого столетия Туманяну наконец-то удается выбраться из Тифлиса и снова побывать у себя на родине, в Дсехе, а также совершить относитель­но длительное путешествие по некоторым регионам Армении и Грузии. Он побывал в Шулавере, Уравеле (Белый Ключ), Абастумане, Ахалкалаке, Гандзе, Александро- поле, Казарапате, Эчмиадзине, Ани, Боржоме, Ахалцихе, Караклисе и других местах Лори, Ширака и Джаважка.

Путешествие в Уравел является одним из составляющих звеньев путешествий поэта 1901 года, которые стали знаменательным явлением в его творческой биогра­фии не только в силу богатства впечатлений, но и потому, что позволили поэту на какое-то время отрешиться от всепоглощающих будничных забот и заниматься литературным трудом, явились хорошим стимулом для творческой работы.

Сусанна Ованесянкандидат филологических

наук

243

ՄԵԾ ԲՐԻՏԱՆԻԱՅԻ ՄԵՂՍԱԿՑՈՒԹՅՈՒՆԸ ՀԱՅՈՑ ՑԵՂԱՍՊԱՆՈՒԹՅԱՆԸ

Առաջին համաշխարհային պատերազմում Մեծ Բրիտանիայի վարած քաղա­քականությունը հայ ժողովրդի նկատմամբ աղետալի էր վերջինիս համար: Դա նշանակում էր 1,5 միլիոն հայերի եղեռն և նրանց հայրենիքի' պատմական Հա­յաստանի կորուստ:

Ինչպես հայտնի է, 1915-ի սկզբին Դաշնակիցները ռազմածովային հարձա­կում էին ծրագրել Դարդանելի վրա: Նրանք համոզված էին, որ Կոստանդնուպոլ- սի նվաճումով պատերազմը Թուրքիայում ժամանակից շուտ կավարտվի:

1915-ի փետրվարի 11-ին սկսվեց Դարդանելի ամրությունների ռմբակոծումը: Մարտի սկզբին Դարդանելի արտաքին ամրություններն արդեն ավերվել էին, իսկ թուրքերը նախապատրաստել էին Կոստանդնուպոլսի էվակուացիան: Մարտի 19- ի վճռական հարձակման ժամանակ դաշնակիցները կորցրին երեք նավ, և Կոս­տանդնուպոլսի նվաճման ողջ ծրագիրը ձախողվեց: Այդ կապակցությամբ Չեր- չիլը' ծովակալության առաջին լորդը, բողոքեց և տեղեկացրեց ծովակալությանը. «Տեղեկություններ ունենք, որ թուրքական ամրություններում զինամթերքի պա­կաս է զգացվում, և որ գերմանացի սպաները (այդ պատճառով -Ա.Օ.) հուսահատ զեկույցներ են գրել և շտապ (զինամթերք -Ա.Օ.) խնդրել... Այս ամենից պարզ եր­ևում է, որ գործողությունն այժմ զոր ու գիշեր վճռականորեն ու մեթոդապես պե­տք է արագացնել: Անխուսափելի կորուստները պետք է հաշվի առնել»1:

Գեներալ Լիման ֆոն Սանդերսի (Դարդանելի դիրքերի պաշտպանության հրա­մանատարը) պաշտոնական զեկույցը հաստատում է Չերչիլի ասածը. «Թուրքա­կան զինամթերքի մեծ մասն արդեն օգտագործվել էր... Ի՞նչ տեղի կունենար, եթե կռիվը ամսի 19-ին և հաջորդող օրերին վերսկսվեր անխուսափելի ուժգնու­թյամբ»2:

Մեծ Բրիտանիայի կառավարությունը, սակայն, չէր ցանկանում շարունակել Դարդանելի գրոհը: «Նավատորմի գործողությունների ժամանակ մարդկային կո­րուստը մեծ չի եղել»,- գրում է Չերչիլը իր «Համաշխարհային ճգնաժամ» գրքում: Ողջ ձեռնարկման ընթացքում միայն մի կարևոր նավ էր վթարվել... Գծային հին նավերը, որպես խոտան, համենայնդեպս պետք է ոչնչանային... Դեռ ամսի 20-ին (մարտ - Ա.Օ.) ծովակալը (դե Ռոբեկ - Ա.Օ.) հեռագրել էր. «Ամսի 18-ից հետո ձերք բերած փորձի շնորհիվ այն կարծիքին եմ, որ նեղուցի ամրությունները և ականա­փակոցների հրետամարտկոցները մի քանի մարտական գործողություններից հե­տո կարող են շարքից դուրս գալ, այնպես որ ականազերծողները հնարավորութ­յուն կունենան վերացնելու Կեֆեզի ականափակոցները»: Եթե այդպես էր, ապա ինչո՞ւ չէր կարելի դա իրագործել» :

Չերչիլը հրավիրում է հրատապ նիստ և առաջարկում ծովակալությանը շա­րունակել հարձակումը. «Սակայն այդտեղ ես հանդիպեցի անհաղթահարելի դի- մադրության4... Անախորժ կացությունը հարկադրեց ինձ, հրաժարվել հարձակու­մը վերսկսելու համար ծովակալ դե Ռոբեկին հստակ հրամաններ տալու մտադ­րությունից: Առաջին ծովակալը ջանում էր ինձ մխիթարել: Ամսի 24-ին նա ինձ գրել է. «Դուք զուր եք մտահոգվում և հուզվում: Փորձեք մտածել այն մասին, որ մենք Իսրայելի տասը կորած ցեղերն ենք: Մենք անպայման կհաղթենք»5:

Այնուհետև Չերչիլը գրում է. «Իրավացի էի արդյոք մտահոգվելու և հուզվելու, եթե իրերը դիտենք արդյունքների լույսի ներքո» :

Դա Չերչիլի' իր պաշտոնից հրաժարվելու պատճառներից մեկն էր:

1 Alan Moorehead, „Gallipoli“, New York, 1956, էջ 59:2 W.Churchill, „Die Weltkrise”, էջ 601:3 Նույն տեղում, էջ 585:4 Նույն տեղում, էջ 588:5 Նույն տեղում, էջ 589:6 Նույն տեղում, էջ 590:

244

Դարդանելի մարտում ականազերծման գործի պատասխանատուն' ծովակալ Ռոջեր Քիյեսն այդ մասին գրում է. «Ցանկանում եմ հաղորդել, որ ես այն ժամա­նակ և դեռ այսօր էլ վստահ եմ, և ոչինչ երբևէ չի կարող իմ կարծիքը փոխել, որ ապրիլ 4-ից հետո նավատորմը կկարողանար գրավել նեղուցը, և կորուստները (Գալիպոլիի կորուստների համեմատությամբ -Ա.Օ.) քիչ կլինեին: Ներխուժելով Մարմարա' մենք հզոր գրոհներով կոչնչացնեինք թուրք-գերմանական նավա­տորմը1... Քանի որ դա չարեցինք, մեկ միլիոն կյանք իզուր կորցրինք, իսկ պատե­րազմը երկարաձգվեց ևս երեք տարի»2:

Ուինստոն Չերչիլի համառոտ կարծիքը Դարդանելի մարտի մասին երևում է անգլիացի լրագրող էլիս Աշմեդ-Բաթլերի օրագրի գրառումից: Նա բրիտանացի միակ լրագրողն էր, որ իրավունք էր ստացել մասնակցելու Դարդանելի մարտին և Լոնդոնում ներկա լինել ծովակալության կազմակերպած ընթրիքին: էլիս Աշ- մեդ-Բաթլերը գրում է. «Ընթրիքի վերջերին նա (Չերչիլը -Ա.Օ.) հանկարծ մի հզոր քննարկում սկսեց (Դարդանելի -Ա.Օ.) արշավանքի մասին, թե ինչ կարող էր լինել... Նա անընդհատ համառում էր, որ մարտի 18-ի ճակատամարտն ավար­տին չի հասել, իսկ եթե շարունակվեր, ապա նավատորմն անպայման կանցներ նեղուցը: Նա տառապում է այս մտքից, որից էլ մինչև իր կյանքի վերջն չի հրաժարվի»3:

էնվեր փաշան հետագայում նույնիսկ խոստովանել է. «Եթե անգլիացիներն արիություն ունենային ավելի շատ նավերով գրոհել Դարդանելը, նրանք կհասնե­ին Կոստանդնուպոլիս»4:

Ինչպես գրում է ծովակալ Քխեսը, Թուրքիայի «նավատորմի հաղթանակը» եր­կարաձգեց պատերազմը: Քաջալերված այդ հաղթանակով' Բուլղարիան, ի թիվս Գերմանիայի և Ավստրո-Հունգարիայի, մտավ պատերազմի մեջ, որը ոչ միայն հեշտացրեց Սերբիայի անկումը, այլև ամրապնդեց Թուրքիայի դիրքերն արև­մուտքում: Միաժամանակ այն լիակատար դարձրեց Ռուսաստանի մեկուսացու­մը իր արևմտյան դաշնակիցներից: Իսկ ցամաքային ճանապարհով Թուրքիային զենքի ու զինամթերքի մատակարարումը արդեն ապահովված էր:

Դարդանելում ռազմական գործողությունների վերլուծությունը - հիմք ընդու­նելով Չերչիլի, Քիյեսի, Լիման ֆոն Զանդերսի կամ էնվեր փաշայի վկայություն­ները - ցույց է տալիս, որ անգլիական կառավարությունը կանխամտածված թույլ չի տվել Դարդանելում պատերազմը հասցնել հաղթական ավարտին:

Պատճառը հետևյալն է. 1915թ. մարտի սկզբին Անգլիան և Ֆրանսիան Ռուսա­ստանի հետ կնքեցին մի պայմանագիր, համաձայն որի պատերազմի ավարտից հետո Ռուսաստանին թողնելու էին Կոստանդնուպոլիսը և Արևելյան Անատոլիան (Արևմտյան Հայաստանը -Ա.Օ.):

«Վերջին իրադարձությունների ընթացքը համոզեց Նիկոլայ թագավորին,- գրում է Ռուսաստանի արտաքին գործերի նախախար Սերգեյ Սազոնովն իր «Վեց ծանր տարիները» գրքում, որ Կոստանդնուպոլսի և նեղուցների հարցը պետք է լուծել օգուտ Ռուսաստանի դարավոր ձգտումների: Որևէ այլ լուծումը, որ բացա­ռեր Կոստանդնուպոլսի, Բոսֆորի արևմտյան ափի, Մարմարա ծովի, Դարդանելի նեղուցի, ինչպես նաև հարավային Թրակիայից մինչև Ենոս-Միդիա (և Փոքր Աս- իայի մյուս տարածքների) պատկանելիությունը Ռուսաստանին, կլիներ անբա­վա րա ր. Մարտի 27-ին Գեորգ Բուքենենը (Մեծ Բրիտանիայի դեսպանը Մոսկվա- յում - Ա.Օ.) Լոնդոնից ստացված ցուցումների համաձայն ինձ հանձնեց մի հուշագիր' որը հաստատում էր անգլիական կառավարության համաձայնությունը Կոստանդնուպոլիսը և նեղուցները որոշակի պայմաններով Ռուսաստանին հան­ձնելու մասին, այն է' պատերազմը հասցնել հաղթական ա վա րտ ին. Պատերազ­մը հաղթական ավարտին հասցնելու պայմանը հուշագրում արտահայտված էր

1 Alan Moorehead, „Gallipoli“, էջ 91:2 Նույն տեղում, էջ 363:3 Նույն տեղում, էջ 172:4 Նույն տեղում, էջ 95:

245

հստակորեն, մեկնաբանում է Աազոնովը զարմացած,- թեև ինքնին հասկանալի էր, որ առանց դրա անհնարին կլիներ թուրքական տարածքների հաշիվն ինչ-որ բան ձեռք բերելը»1:

Չնայած մարտի 27-ի պայամագրի գոյությանը պատերազմը «հաղթական ավ­արտին» հասցնելու մասին հուշագիրը ուներ թաքնված ենթատեքստ, ըստ որի իրականում Կոստանդնուպոլիսը և Արեւմտյեան Հայաստանը Ռուսաստանին չպ- ետք է հանձնվեին: Դարեր շարունակ Անգլիան պայքարել էր Ռուսաստանին հե­ռու պահել նեղուցներից, ինչպես նաև հնարավորություն չտալ նրան երբևէ արշ­ավել դեպի Կոստանդնուպոլիս: Դեռևս 1853-56թթ. Ղրիմի պատերազմում Անգլի­ան աջակցել էր Թուրքիային, իսկ 1877-78թթ. ռուս-թուրքական պատերազմից հետո Բեռլինի կոնգրեսում պատերազմի սպառնալիքով Ռուսաստանին ստիպել էր հրաժարվել նվաճած թուրքական տարածքներից:

Բեռլինի կոնգրեսից հետո Կիպրոսի զավթումը Անգլիայի համար հեռահար քաղաքականությունն էր Ռուսաստանի հնարավոր առաջխաղացումը կասեցնե­լու նպատակով: Հետևաբար Կոստանդնուպոլսի և Արեւմտահայաստանի հանձն­ումը վաղեմի թշնամի Ռուսաստանին անհեթեթ և անտրամաբանական կլիներ: Տրամաբանական էր, որ հենց Ռուսաստանն այդ տարածքներում հաստատվեր և այլևս անհնար կլիներ նրան այնտեղից դուրս մղել: Այդ պատճառով էլ Կոստանդ­նուպոլսի նվաճումը պետք է կասեցվեր:

Անգլիացիներին, սակայն, վաղուց զգուշացրել էին Դարդանելի գրոհի հետևա­նքների մասին: Դա հայտնի է դառնում 1914թ. օգոստոսի 26-ի ավստրոհունգա- րական մի հաղորդագրությունից: Այդ օրը Թուրքիայում ԱՄՆ-ի դեսպան Մորգեն- թաուն իր երկրի և Մեծ Բրիտանիայի անունից խոսել էր գերմանացի իր գործ­ընկեր Վանգենհայմի հետ Թուրքիայում քրիստոնյաների ջարդերի վտանգի մա­սին: Վանգենհայմը պատասխանել էր. «Եթե Անգլիան չհարձակվի Դարդանելի կամ թուրքական որևէ այլ նավահանգստի վրա, չարժե մտահոգվել: Իսկ եթե հարձակվի, ոչինչ երաշխավորել հնարավոր չէ»2:

Մեծ Բրիտանիան, այդուհանդերձ, գրոհեց Դարդանելը, բայց գործողությունը ինչպես նշեցինք, դիտավորյալ կասեցրեց: Կարելի էր սակայն ակնկալել ինչ- պեսին էր լինելու կենտրոնական Եվրոպայի երկրների և Թուրքիայի պատասխա­նը: Ինչպես որ զգուշացնում էր Վանգենհայմը, լինելու էր քրիստոնյաների, ավելի ճիշտ' հայերի ջարդ, որը և տեղի ունեցավ:

Դարդանելի պատերազմի հետևանքների մասին գրել է Ալան Մորհեդը. «Ան­հեթեթ է փաստարկել, որ դաշնակիցների ձախողումը Դարդանելում Հայոց ցեղա­սպանության միակ պատճառն էր: Թուրքերի խորամանկ բնազդը, բնաջնջել այդ անպաշտպան փոքրամասությանը, միշտ արթուն էր: Բայց մարտի 18-ը նման առիթ նրանց տվեց' հետևեց սպանդը: Հաղթանակը հոգեբանական վիթխարի ազդեցություն ունեցավ թուրքերի վրա»3:

Կոստանդնուպոլսում Ավստրիայի ռազմական կցորդ Յոզեֆ Պոմիանկովսկին իր «Օտոմանյան կայսրության անկումը» գրքում գրում է. «1915թ. մարտի 18-ի հաղթանակը Դարդանելում հսկայական տպավորություն էր թողել թուրքերի և հատկապես Կոստանդնուպոլսի իշխանավորների վրա: Նախկին անվստահութ­յունն ու բարոյական ճնշվածությունն անհետացել էին' իրենց տեղը զիջելով ցու­ցադրական լավատեսությանն ու ինքնավստահությանը, ինչպես նաև չափազանց դաժան շովինիզմին. Դարդանելում անգլիական նավատորմի նկատմամբ տա­րած հաղթանակից հետո խիստ գաղտնի հրաման տրվեց Փոքր Ասիայի ողջ հայ ազգաբնակչությանը տեղափոխել հյուսիսային Արաբիա կամ Միջագետք և վեր­աբնակեցնել Եփրատի ափի անապատներում: Բարբարոսական այդ հրամանի ի կատար ածումը իրականում նշանակում էր հայ ազգի բնաջնջում. Այդ կերպ պե­տք է որ մոտավորապես 1 միլիոն մարդ ոչնչացված լինի, և քանի որ հայերի

1 S.D.Sasonoff, „Sechs schwere Jahre“, Berlin, Էջ 311, 314:2 Wien, HHStA PA XII, 207. Jeniköj, 26. Aug.1914, Nr. 494:3 Alan Moorehead, „Gallipoli“, Էջ 101:

246

թվաքանակը Փոքր Ասիայում 1 200 000 էր, ապա Թալեաթը 1915-ի վերջին իրավամբ կարող էր պնդել, որ Հայկական հարցը Թուրքիայում լուծվել է, և այն այլևս գոյություն չունի»1:

Հարց է' հայերի ջարդը հաշվարկել էր արդյոք նաև Անգլիան: («Եթե Անգլիան չհարձակվի Դարդանելի կամ թուրքական որևէ այլ նավահանգստի վրա, չարժե մտահոգվել: Իսկ եթե հարձակվի, ոչինչ երաշխավորել հնարավոր չէ»):

Անգլիան, ինչպես նաև եվրոպական բոլոր գերտերությունները, այնուամենայ­նիվ, գիտեին, որ Արևմտյան Հայաստանն առանց հայերի ամենահուսալի միջո­ցառումն էր Անատոլիայում ռուսական առաջխաղացման դեմ: Պատմությունը ցույց է տվել, որ հայերը միշտ դիմել են Ռուսաստանի օգնությանը և ստացել այն, ինչպես, օրինակ, 1828թ. ռուս-պարսկական պատերազմում, որտեղ հայերն ակ­տիվորեն մասնակցել են Արևելյան Հայաստանը նվաճելուն' ապահովելով Ռուս­աստանի հաղթանակը: 1877-78թթ. ռուս-թուրքական պատերազմի ժամանակ հայերը խնդրեցին Ռուսաստանին օգնել ինքնավարություն ձեռք բերել Արևմտ­յան Հայաստանում, որը հետո դարձավ Բեռլինի կոնգրեսի 61-րդ կետը' վերած­վելով հայերի համար բարեփոխումների ծրագրի: Այդ տեսանկյունից Արևմտյան Հայաստանում հայերը եվրոպական մեծ տերությունների ռուսական քաղաքա­կանության համար վտանգավոր և խանգարող գործոն էին:

Կոստանդնուպոլսի նվաճումը և Թուրքիայում պատերազմի վաղաժամ ավար­տը, հայ ժողովրդի համար փրկություն կլիներ: Այդ պարագայում թուրքերի պաշ­տպանողական պատերազմում հայերի հալածանքներն ու ջարդերն անարդյու- նավետ և, հետևաբար, անհնար կլինեին: Մանավանդ որ դաշնակիցները ջարդե­րի պատասխանատուներին անմիջապես կդատապարտեին և մահապատժի վճ­իռ կկայացնեին, ինչպես արեցին պատերազմից հետո' 1919-20թթ.:

Դարդանելի պատերազմը հաղթական ավարտին չհասցնելու հետևանքներն կրեցին հայերը. 1,5 միլիոն զոհ, հարյուր հազարավորներ ստիպված էին լքել իր­ենց հայրենիքը, իսկ նրանց ունեցվածքը բռնագրավվեց:

Սակայն Անգլիան Ռուսաստանի հետ իր խնդիրը չլուծեց «Դարդանելի պատե­րազմով»: Հարկավոր էր Ռուսաստանին հեռացնել պատերազմական գործողու­թյուններից, որպեսզի մարտի 15-ի պայմանագիրը կորցներ իր ուժը:

Ռուսաստանը' որպես պատերազմի դաշնակից, պետք է վերացվեր, իսկ նրա տեղը գրավեր մեկ այլ երկիր: Որոշված էր, որ դա լինելու էր ԱՄՆ-ը, որին իրենց կողմը գրավելու համար անգլիացիները բազմաթիվ անհաջող փորձեր արեցին: «Այդ մռայլ իրավիճակում հայտնվում է Ջեմս Մալքոլմը*' Օքսֆորդի համալսա­րանն ավարտած մի հայ, որը բազում կապեր ուներ բրիտանական բարձրաստի­ճան շրջանակներում, գրում է Սամի Հադավին իր «Դառն հունձ» գրքում: Նա շատ մտերիմ էր սըր Մարք Սաքսին' արտգործնախարարության մի բարձրաստի­ճան անձի: Վերջինս նրան պատմեց ԱՄՆ-ի օժանդակությունը պատերազմում ձե­ռք բերելու' բրիտանական կառավարության ջանքերի մասին: Մալքոլմը նրան պատասխանել է. «Սխալ ճանապարհ եք ընտրել: Կարող եք ամենուր, մանա­վանդ ԱՄՆ-ում, քաղաքականությամբ զբաղվող հրեաների միջոցով հաջողության հասնել: Միակ ելքը' խոստացեք ապահովել նրանց համար Պաղեստինը:ե Եւ այդպիսով' շարժ առաջացավ հիշյալ հարցում: Վուդրո Վիլսոնի անձնական խոր­հրդատու' ԱՄՆ-ի գերագույն դատավոր Լուիզ Բրանդայզի միջոցով շահեցին (հր­եաները -Ա.Օ.) նախագահի օժանդակությունը և 1917թ. ապրիլին ԱՄՆ-ը մտավ պատերազմի մ ե ջ . 1917թ. նոյեմբերի 2-ին Մեծ Բրիտանիայի արտգործնախա- րար Արթուր Բալֆուրը (Պաղեստինի հրեաների համար -Ա.Օ.)' մի հռչակագիր հրատարակեց որը կոչվեց «Բալֆուրի դեկլարացիան». 1937թ. հայտնվելով պաղեստինյան (հրեաների - Ա.Օ.) Րոյալ Քոմիսիոնի (Peel) առջև' Լլոյդ Ջորջը

1 J.Pomiankowski, „Der Zusammenbruch des ottomanischen Reichs“, Leipzig 1928, էջ 136, 154, 160

Ջեմզ Մալքոմը հավանաբար Միրզա Մելքոմ խանի Ժառանգներից է. Մելքոմ խանը (1833- Իսֆահան 1906 Շվեցարիա) եղել է Իրանի ներկայացուցիչը Կոնստանդնոպոլսում, Բեռլինի կոնգրեսում, Անգլիայում եւ Հռոմում:

247

մեկնաբանեց «Բալֆուրի դեկլարացիան». հրեաներին խոստացանք, որ ամեն ինչ կանենք իրենց համար (Պաղեստինում -Ա.Օ.) «ազգային տուն» հաջողեց­ն ե լո ւ . Սիոնիստների ղեկավարները խոստացան հնարավորինս օժանդակել մեզ: Նրանք իրենց խոստումը կատարեցին»1:

1917-ի փետրվարին ԱՄՆ-ը խզեց իր հարաբերությունները Գերմանիայի հետ և ապրիլի 6-ին նրան պատերազմ հայտարարեց: ԱՄՆ-ի' պատերազմի մեջ մտնե­լու մասին Ուինստոն Չերչիլը հետին թվով ասել է. «Բոլոր ազգերի բարօրությանը օգտակար կլիներ, եթե Միացյալ Նահանգները զբաղվեր իր իսկ գործերով: Եթե ամերիկացիներն այդպես վարվեին, ապա Գերմանիայի հետ խաղաղություն կկն­քվեր, իսկ Ռուսաստանը չէր փլուզվի և ճանապարհ չէր բացվի կոմունիզմի հա­մար: Չէր փլուզվի Իտալիան, որին հետևեց ֆաշիզմը, և նացիոնալ սոցիալիստ­ները երբեք իշխանության չէին գա Գերմանիայում» :

Փաստ է, սակայն, որ երբ 1914-ին սկսվեց պատերազմը, «ԱՄՆ-ի նախագահն իր հայրենակիցներին խորհուրդ տվեց չեզոք մնալ»: Բայց ԱՄՆ-ը մասնակցեց պատերազմին և «Երբ 1918թ. հրադադար ստորագրվեց, ԱՄՆ-ում ավելացել էր 21000 միլիոնատեր3... Համաշխարհային պատերազմի ավարտին, գրել է Ե.Կար- մինը, փոխվել էր մեծ ֆինանսների աշխարհը: Այժմ ամերիկացիներն աշխարհում ամենահարուստն էին»4:

Երբ Մեծ Բրիտանիան պատերազմում իր կողմը գրավեց ԱՄՆ-ին, փետրվարի 23-ին (մարտի 8-ին) բռնկվեց այսպես կոչված Ռուսական հեղափոխությունը: «Ռ­ուսական հեղափոխությունը հրահրել էին Գեորգ Բուքենենը և լորդ Ալֆրեդ Միլն- երը», - գրել է Գարի Ալենը իր «Die insider» գրքում. - «Այդ ժամանակ Պետերբուր- գը լի էր անգլիացիներով: Կարելի էր նշել այն փողոցները և տները, որտեղ բնակ­վում էին բրիտանացի գործակալներ: Պատմում էին, որ նրանք ապստամբության ժամանակ զինվորներին փող էին բաժանում և նրանց դրդում խռովարարության: Լորդ Միլները 21 միլիոն ռուբլի էր ծախսել ռուսական հեղափոխությունը ֆինան­սավորելու նպատակով, իսկ Յակոբ Շիֆը դրա համար ներդրել էր 1 միլիոն դոլար: Լորդ Միլները և Յակոբ Շիֆը բանկիր Ռոթշիլդի աշխատակիցներն էին»5:

Անգլիացիների իրականացրած հեղափոխությունն այնքան ակնհայտ էր, որ Լոնդոնի «Թայմսը» այն պաշտոնապես «անգլիական հեղափոխություն» անվան-եց6:

Մարտի 2-ին (մարտի 15-ին) ցարը հրաժարվեց գահից: Հեղափոխության մի­ջոցով անգլիացի պաշտոնյաները հսկում էին ողջ ռուսական վարչական համա­կարգը: Այդպես է հավաստում 1917թ. մայիսի 21-ի ավստրիական մի հաղորդագ­րություն7:

Հեղափոխությունից հետո Ռուսաստանի Դումայում ձևավորվեց երկու կուսա­կցություն: Առաջինն ազատականն էր, որը կողմ էր պատերազմը շարունակելուն, երկրորդը' սոցիալիստականը, որը խաղաղության կողմնակից էր: Ազատական կուսակցությունը վարչապետ Ալեքսանդր Կերենսկու կառավարության ղեկավա­րությամբ մտադիր էր շարունակել պատերազմը: Անգլիացիները դա չէին ուզում. պատերազմի շարունակումը կնշանակեր ուժի մեջ դնել 1915-ի մարտի ֆրանս- անգլիական պայմանագիրը, այսինքն' նախատեսված թուրքական տարածքները հանձնել Ռուսաստանին, մի բան, որ բացառում էին անգլիացիները: Հետևաբար անհրաժեշտ էր հրահրել երկրորդ հեղափոխությունը, որպեսզի կառավարության գլուխ անցներ սոցիալիստական կուսակցությունը և Ռուսաստանին դուրս բերեր պատերազմից: Այդ իրավիճակում արդեն հասկանալի է դառնում Ռուսաստանի

1 Sami Hadavi, „Bitter Harwest“, N. Y. 1967, էջ 17:2 Gery Allen, „Insider“, էջ 91:3 Engelbrecht/Hanighen, „Merchants of death“, էջ 173:4 E.R. Carmin, “Das Schwarze Reich”, München 2002, էջ 211:5 Gery Allen, „Insider“, էջ 98:6 E.R. Carmin, “Das Schwarze Reich”, München 2002, էջ 56:7 Wien, HHStA PA I 833. Stockholm, 21 Mai 1917, Nr. 159:

248

արտգործնախարար Աազոնովին «պատերազմը հաղթական ավարտին հասց­նելու» անհասկանալի բառակապակցությունը:

Աոցիալիստական խաղաղության շարժումը հաղթանակին հասցնելու համար բոլշևիկների բարեկամները, այսինքն' Անգլիան, Գերմանիան և ԱՄՆ-ը օգնեցին փակ վագոնում աքսորից Ռուսաստան տեղափոխել սոցիալիստների առաջնորդ Վլադիմիր Լենինին: Վերջինիս ճամփորդության մասին փաստում է Բեռնից ուղա­րկված ավստրիական մի հաղորդագրություն. «Այդ ամենի վրա որոշակի լույս է սփռում տեղացի դիվանագետի ասածը, որը գործ է ունեցել նշված ճանապար­հորդության հետ: Հին պրուսական ընտանիքից սերող մի սպա յուրօրինակ պատվո ասպետ է դարձել այդ ռուս հեղափոխական խուժանի համար, որին այլ պարագայում Ռուսաստան կարտաքսեինք, և որին այժմ սիրաշահում ենք այն հույսով, որ արագ խաղաղություն հաստատվի. սա է իրավիճակը»1:

Ապրիլի 3-ին Լենինին հայտնի փակ գնացքով, մոտ երեք միլիոն դոլարով (ոսկի) հանդերձ, պատերազմող Եվրոպայով տանում են թշնամական երկիր' Ռու­սաստան: Այդ գործն իրականացրել էին գերմանական վերին հրամանատարութ­յունը և Մաքս ֆոն Վարբուրգը' գերմանական գաղտնի ծառայության ղեկավարը: Նա պատասխանատու էր Գերմանիայում Լենինի անվտանգության համար: Որ­պես Վիլհելմ 2-րդի ֆինանսիստ' նա հոգում էր կայսերական կառավարության ֆինանսական գործերը և ղեկավարում Ֆրանկֆուրտի M. N. Warburg & Co ըն­տանեկան բանկը2: (Մաքս ֆոն Վարբուրգի եղբայրը' Փաուլ Վարբուրգը ԱՄՆ-ի Federal Reserve Bank-ի հիմնադիրն ու փոխնախագահն էր)3:

Լենինի «հեղափոխության» հաջողության համար Գերմանիայի կառավարութ­յունը տրամադրել էր յոթանասուն միլիոն մարկ4:

Մարտի 27-ին ամերիկյան անձնագրով և 275 ուղեկիցներով Լև Տրոցկին «Քր- իստիանա» նավով հեռացավ Նյու Յորքից, որպեսզի Լենինի հետ իրականացնի բոլշևիկյան հեղափոխությունը5:

Ուշագրավ է Տրոցկու մասին Հալիլ Բեյի' Թուրքիայի արտաքին գործերի նա­խարարի արտահայտությունը 1918թ. փետրվարի 8-ի ավստրիական մի հաղոր­դագրության մեջ. «Լինելով հրեա' նա ուզում է վրեժ լուծել հրեաների ջարդերի համար, այդ պատճառով նրա ծրագիրը Ռուսաստանն ամբողջապես կործանելն է»6: Իսկ բոլշևիկների կարգախոսը հռչակում էր. «Կոչում ենք ձեզ համաժողովր­դական հեղափոխության: Մենք պահանջում ենք ձեզանից ոչ թե զոհվել ուրիշնե­րի համար, այլ ոչնչացնել դասակարգային թշնամիներին հայրենի երկրում» :

Ռուսաստանի կործանումն ավելի հաստատուն դարձնելու համար Մեծ Բրի- տանիայի վարչապետ Լլոյդ Ջորջը հրաժարվեց Անգլիայում ապաստան տալ ցա­րական ընտանիքին. Նիկոլայ Երկրորդը Անգլիայի թագավորի զարմիկն էր: Արդ­յունքում, ցարական ընտանիքին բոլշևիկները մահապատժի ենթարկեցին: Բոլշ­ևիկյան հեղափոխությունը նույնպես պետք էր հաջողությամբ ավարտին հաս­ցնել: Քաղաքացիական պատերազմի ժամանակ բազմաթիվ ռուս սպիտակգվար- դիական գեներալներ Տուրգուլը, Ակոբլինը կամ Ֆոսը, աշխատում էին Լենինի և Տրոցկու, այսինքն' արևմտյան տերությունների համար8:

Արևմտյան երկրների, Թուրքիայի և Բուլղարիայի հետ բոլշևիկները Բրեստ- Լիտովսկում հաշտության պայմանագիր կնքեցին: Ռուսաստանը պատերազմից դուրս եկավ որպես պարտված երկիր և արժանացավ դաշնակիցների համապա­տասխան վերաբերմունքին: Իր հուշերում Ալեքսանդր Կերենսկին գրում է. «Դա­վաճանելով Ռուսաստանին' Լենինն ու նրա ընկերները հնարավորություն

1 Wien, HHStA PA I 945. Bern, 22. Mai 1917 Nr. 80/P.C.2 E. R. Carmin, “Das Schwarze Reich”, München 2002, Էջ 698:3 E. R. Carmin, “Das Schwarze Reich”, München 2002, Էջ 57:4 S. D. Sasonoff, „Sechs schwere Jahre“, Berlin, Էջ 289:5 Gery Allen, „Insider“, Էջ 93:6 Wien, HHStA PA I 946. Konstantinopel, 8. Feb. 1918, Nr. 652/res.7 Alexander F. Kerenski, “Die Kerenski Memoieren”, Wien, 1965, Էջ 285, 299:8 E. R. Carmin, “Das Schwarze Reich”, München 2002, Էջ 625:

249

ընձեռեցին դաշնակիցներին' Ռուսաստանին վերաբերվելու որպես պարտված երկրի»1:

Պատերազմի թատերաբեմից Ռուսաստանին վերացնելուց հետո մարտի 15-ի պայմանագիրն այլևս չէր գործում. Ռուսաստանը չմասնակցեց պատերազմի հաղթական ավարտին: Այդ մասին 1918թ. սկզբներին իր ճառում վկայում է նաև Անգլիայի վարչապետ Լլոյդ Ջորջը. «Կոստանդնուպոլիսն, իհարկե, չեզոքացված և միջազգայնացված նեղուցներով, Թուրքիայի մայրաքաղաքն է, ինչպես նաև թուրքական գավառները (Արևմտյան Հայաստանը -Ա.Օ.) մնում են Թուրքիային»2:

Լլոյդ Ջորջի ճառը բավական ազդեցիկ տպավորություն է թողել թուրք իշխա­նավորների վրա. 1918թ. հունվարի 11-ին Վիեննա ուղարկած իր հաղորդագրութ­յան մեջ տեղեկացնում է Ավստրո-Հունգարիայի ռազմական հավատարմատարը3: Ուսանելի է նաև այն, որ դեռևս այն ժամանակ թուրքերը ճիշտ են համարել Անգլ­իայի քաղաքականությունը Ռուսաստանի նկատմամբ: Կոստանդնուպոլսում այս­պես էին մեկնաբանում. «Լլոյդ Ջորջը հրաժարվում է Ռուսաստանի հանդեպ ունե­ցած պարտավորություններից: Իրականում Անգլիան դրանց երբեք լուրջ չի վե­րաբերվել: Անգլիան երբեք մտադրություն չի ունեցել ռուսներին հանձնել Կոս- տանդնուպոլիսը և նեղուցները: Նա ստիպված էր դա ասել, սակայն ոչ անկեղծ և այն համոզմամբ, որ ռուսները երբեք այն չեն ստանա»4:

1917թ. նոյեմբերի 30-ին ռուսական զորքը դեռ կանգնած էր էրզինջանում. պատմական Հայաստանը նվաճել և ազատագրել էին ռուսները:

Արևմտյան տերությունների և հեղափոխական Ռուսաստանի միջև Բրեստ-Լի- տովսկում հաշտության բանակցությունների ժամանակ Ռուսաստանի ներկայա­ցուցիչ Լև Տրոցկին 1918թ. փետրվարի 10-ին հայտարարում է. «Ժողովրդական կոմիսարների խորհրդի անունից այսու տեղեկացնում ենք մեզ հետ պատերազ­մող, դաշնակից և չեզոք երկրների կառավարություններին և ժողովուրդներին, որ, հրաԺարվելով զավթողական պայմանագիր կնքելուց, Ռուսաստանն ավարտ­ված է համարում պատերազմը Գերմանիայի, Ավստրո-Հունգարիայի, Թուրքիայի և Բուլղարիայի դեմ: Միաժամանակ հրաման է արձակում բոլոր ճակատներում զորացրել ռուսական զորքերը»5:

1918թ. հունվարին Ռուսաստանն սկսեց դուրս բերել իր բանակը նվաճված թուրքական տարածքներից' Արևմտյան Հայաստանից: Ռուսական զորքերի նա­հանջին զուգընթաց հայերը կազմավորում էին կամավորական ջոկատներ. ըն­դամենը 20 հազար մարդ գեներալ-մայոր Անդրանիկի գլխավորությամբ պիտի պաշտպանեին 375 կմ երկարությամբ ճակատը6:

1918թ. փետրվարի 14-ին թուրքական կանոնավոր զորամիավորումներն սկս­եցին հարձակումը: Հայկական կամավորական ջոկատներն ի զորու չէին նրանց կանգնեցնել և ստիպված էին նահանջել: Ցարական Ռուսաստանի ազատագրած Արևմտյան Հայաստանը դարձյալ անցավ թուրքերին:

Մեծ Բրիտանիայի հակահայկական քաղաքականությունը 1918-ին կրկին հաստատվեց, երբ հայերը անգլիացիներից օգնություն խնդրեցին թուրքերի' դե­պի Բաքու արշավանքի ժամանակ: Սեպտեմբերի 4-ին գեներալ Դանսթերվիլը' Բաքվում անգլիական բանակի առաջնորդը, հետևյալ գրությունն է ստանում Բաքվի ժամանակավոր կառավարությունից, որն արտահայտում էր հայերի դժ- գոհությունը անգլիացիներից. «Երբ ձեզ հետ ռազմական համաձայնագիր կնքե­ցինք, կարծում էինք' համատեղ պատասխանատվություն կկրենք պահպանելու ոչ միայն քաղաքն ու Բաքվի նահանգը, այլև ռուսների և դաշնակիցների ճակա­

1 Alexander F. Kerenski, “Die Kerenski Memoieren”, Wien, 1965, էջ 285, 524:2 Wien, HHStA PL 192. Konst.,11. Janner 1918, Nr. 10:3 Նույն տեղում:4 Նույն տեղում:5 Wien, HHStA PA I 1053. Wien, 10. Feb.1918, Nr. 23:6 R. G. Hovannisian, „Armenia on the Road to Idependence”, Berkeley/L.A. 1967, էջ 114:

240

տը: Ձեզ միանալը պատճառ դարձավ, որ մեր գործարքը բոլշևիկների հետ կասե­ց վ ի . Մենք եկանք այն եզրակայության (հարգելով բանակցություններում ձեր կառավարության հայտարարությունները), որ դուք Բաքու կբերեք բավականա­չափ զորք ոչ միայն ազատելու քաղաքը, այլև կօգնեք թշնամուց մաքրել Կովկա- սը, որ կտրված է Ռուսաստանից: Ցավոք, մենք սխալվել էինք: Մեկ ամսվա ըն­թացքում, մինչև սեպտեմբերի 3-ը, դուք Բաքու բերեցիք 1000-ից փոքր-ինչ ավելի մարդ, 6 հրացանաձիգ և որոշ տ եխ նիկա .»1:

Անգլիացիների հետ դաշինքի արդյունքում Բաքվում կոտորվեց 30 հազար հայ:

Պատերազմի ավարտից հետո անգլիացիները եկան Անդրկովկաս: Գեներալ Թոմսոնը Բաքվի թուրք մուսավաթական կառավարությանը խոստացավ Ադրբե­ջանի պետական տարածքներին միացնել Լեռնային Ղարաբաղը և Զանգեզուրը2: Երբ այդ խոստումից ոգևորված թուրքերը ռազմական գործողություններ սկսեցին Ղարաբաղի կարևորագույն քաղաքի և հայերի դարավոր մշակութային կենտրո­նի' Շուշիի հայ բնակչության դեմ, գեներալ Անդրանիկն իր զորքերով արշավեց դեպի Լեռնային Ղարաբաղ: Շուշիի մատույցներում անգլիացի սպաները հասան նրան և խնդրեցին հետ դառնալ: Նրանք խոստացան ստանձնել Լեռնային Ղարա­բաղի կառավարումը' մինչև հայտնի դառնային Սևրի հաշտության կոնգրեսի ար­դյունքները: Շուշիից գեներալ Անդրանիկի զորքերի հեռանալուց հետո թուրքերը նորից սկսեցին հետապնդել հայերին: Հայ բնակչությունը պաշտպանվում էր, նաև' զենքով: Ի պատասխան' անգլիական զորքերը նրանց զինաթափեցին և քաղաքից դուրս քշեցին: Դրան հաջորդող գիշերը հուզումները վերսկսվեցին: Ան­գլիացի զինվորների ներկայությամբ թուրք զինվորներն սկեցին կոտորել հայ բն­ակչությանը: Ոչնչացրին Շուշիի մերձակա հինգ հայկական գյուղ, բնակչությանը կոտորեցին, աղջիկներին և կանանց բռնաբարեցին: Հալածվող հայերը օգնու­թյուն և պաշտպանություն խնդրեցին անգլիացիներից: Անգլիացիները, սակայն, ոչ միայն չօգնեցին, այլև զարմացած ասում էին. «Մենք ի՞նչ կարող ենք անել»3:

Ղարաբաղի և Շուշիի խռովությունները պատճառ եղան, որ ադրբեջանական զորքերը մտնեին Շուշի և քաղաքը վերցնեին անգլիացիներից: Այսպես որոշվեց Լեռնային Ղարաբաղի ճակատագիրը' հակառակ այն խոստումների, որ տվել էր անգլիական գլխավոր շտաբը գեներալ Անդրանիկին4:

Խաղաղության կոնգրեսի ավարտից հետո հայերը բողոքեցին, որ չէր կատար­վել Մեծ Բրիտանիայի տված խոստումը' ստեղծել Մեծ Հայաստան: Լորդ Չեմբ- եռլենն ասաց, որ այդ խոստումը տվել է անգլիացի նախարար լորդ Սեսիլը, սակայն դա չի նշանակում, թե դա հավասարազոր է անգլիական կառավարութ­յան խոստմանը5:

Լենինի և Տրոցկու դավաճանությունը, ինչպես դա անվանում է Կերենսկին, դԺբախտություն բերեց Ռուսաստանին, բայց դա էլ ավելի մեծ դժբախտություն էր հայ ժողովրդի համար: Այսպես կոչված ռուսական հեղափոխությունից հետո հայերը կորցրին պատմական Հայաստանը, որը, ըստ Անգլիայի և Ֆրանսիայի հետ Ռուսաստանի պայմանավորվածության, պետք է անցներ Ռուսաստանի ազ­դեցության տակ, և որի շնորհիվ կվերականգնվեր պատմական Հայաստանը:

Հայերի հաջորդ կորուստը 1921թ. էր, երբ բոլշևիկների կարգադրությամբ Նախիջևանը և Լեռնային Ղարաբաղը հանձնեցին Ադրբեջանին: Քաղաքական շախմատ, որի բացասական հետևանքները զգալի են մինչ օրս: Ի հավելումն այդ ամենի' Լենինը Կարսը և Արդահանը փաստորեն նվիրեց թուրքերին:

Ինչպես արդեն ասվեց, Անգլիայի այս քաղաքականությունն աղետալի էր հայերի համար. կոտորվեց 1,5 միլիոն հայ, հարյուր հազարավորներ լքեցին

1 Major General L.Dunstenville, “The adventures of Dunstenville”, London 1932, էջ 283:2 Լեո, Անցյալից, Թիֆլիս, 1924, էջ 426-430:3 Նույն տեղում:4 Նույն տեղում:5 Նույն տեղում, էջ 475

251

իրենց հայրենիքը, նրանց ունեցվածքը բռնագրավվեց, իսկ պատմական Հայաս­տանը նրանց համար այլևս մնաց տեսիլք:

Արտեմ Օհանջանյանպատմական գիտությունների

դոկտոր

С О О Б Щ Н И Ч Е С Т В О В Е Л И К О Б Р И Т А Н И И А Р М Я Н С К О М У Г Е Н О Ц И Д У

Р ЕЗ Ю М Е

Политика Великобритании во время первой мировой войны против ар­мянского народа стала бедственной.

В начале 1915 года Сою зники планировали военно-морскую атаку на пролив Дарданеллы. О ни были уверены, что после завоевания Константи­нополя Турция потерпит поражение и выйдет из войны. Это приведет к тому, что пролив Дарданеллы и Восточная Анатолия, согласно договорен­ности, перейдут к России.

Однако Англия не хотела этого и по этой причине атака на Дарданеллы провалилась. Это обстоятельство позволило Турции сконцентрировать си ­лы на восточных краях и осуществить геноцид армян.

Кроме этого, Англия содействовала большевикам, в итоге которого они захватили властх в России и Россия вышла из войны и вывела свои вой­ска из освобожденных территорий Западной Армении.

Англия также содействовала завоевательной политике Азербайджана против Нагорного Карабаха.

А р тем Огандж аняндоктор исторических

наук

252

Д Е Я Т Е Л Ь Н О С Т Ь М О С К О В С К О Г О А Р М Я Н С К О Г О К О М И Т Е Т А В ГО Д Ы П Е Р В О Й М И Р О В О Й В О Й Н Ы

Вследствие массовой резни и депортации, предпринятых младотурец­ким правительством Турции, а также проводимой царизмом антиармянс- кой колониальной захватнической политики в отношении Западной Арм е­нии, многие из оставшихся в живых армян Западной Армении и Персии находили прибежище в различных районах Российской империи, а также и в Закавказье, в результате чего районы Западной Армении были полнос­тью лишены своего армянского населения.

Наиболее ужасным было переселение населения Ван-Васпуракана в июле 1915г., явившееся, главным образом, следствием армянофобской по­литики царизма.

В целях оказания всесторонней, действенной и полноценной помощи, а также для облегчения бесчисленных страданий беженцев в годы первой мировой войны были созданы многочисленные комитеты беженцев, а не­которые благотворительные учреждения перестроили свою деятельность в этом направлении. Большую роль в оказании помощи беженцам сыграли, в частности, Кавказское армянское благотворительное общество и Ц ент­ральный армянский комитет, М осковские и Петроградские армянские ко­митеты помощи пострадавшим от войны, Армянские комитеты женщин и учителей, Сою з земляческих союзов, Тифлисская коммисия персидских армян, комитеты Братской помощи Эчмиадзина, Еревана, Джульфы, Алек- сандрополя, Карса и других местностей, Бакинское гуманное культурное общество, Армянское сельскохозяйственное общество, комитет Татьяны Николаевны, Кавказский комитет Сою за городов и т.д.

26 октября 1914г. во время общего собрания армянской общины М о с­квы был избран комитет, которому было поручено заняться вопросами ор­ганизации помощи солдатам русской армии и пострадавшим от войны.1 Комитет разработал соответствующее положение, которое было утверж ­дено 20 декабря 1914г. московским городским специальным представител­ьством, занимавшимся общественными вопросами. Согласно этому поло­жению комитет имел следущие цели: 1) всеми законными и общественно принадлежащими организационными способами способствовать удаче ру­сского оружия в войне против Турции: 2) организовать помощь пострада­вшим от войны с Турцией.

Деятельность комитета охватывала территорию Российской империи. Членами его были лица, избранные указанным собранием.2 Денежные средства комитета пополнялись из вносов, суммы, собранные по доброво­льному списку из среды московских армян, а также полученных от кон­цертов, лекций и различных мероприятий, изданий комитета, приношений лиц, не входивших в состав армянской общины М осквы .3

Для того, чтобы привлечь широкие массы населения к оказанию помо­щи армянским беженцам, М осковский армянский комитет обратился с многочисленными воззваниями (22 ноября, 6 декабря 1914г., 5 января, 25 марта, 17 апреля 1915г.) и заявлениями.4

В заявлении армянскому католикосу от 5 февраля 1915 года члены ко­митета предлагали свою бескорыстную помощь: ‘ '...для спасения жизни

1 А рмянский вестник, М осква, 1916, N 1.2 Архив М ЛИ (М узея литературы и искусства им. Е.Чаренца, РА.) ф. К.Кусикян, д. 61.3 ЦГИА (Центральный Государственный И сторический Архив) г. М осква, ф.46, оп. 4, д. 613, л. 3-7.4 Архив МЛИ, ф. К.Кусикян, д. 61, д. 527.

253

наших братьев, - говорится в нем, - может быть задействован, как наш опыт, так наши знания и труд; с глубочайшим почтением предлагаем на­ши услуги вашему преосвещенству для того, чтобы построить для них (т.е. для беженцев -А.А.) жилища, а также и для осуществления других техни­ческих нужд".1

Согласно решению Главного уполномоченного Общ ества русского Красного Креста внутренних районов империи от 10 июля 1915г. N 7898, М осковский армянский комитет вошел в состав русского Красного К рес­та. Выступая с большой благотворительной миссией, первым делом коми­тета явилась организация и сбор пожертвований для беженцев. Была изб­рана специальная финансовая коммисия, которая составила список всех проживающих в М оскве армян и возложила на них обязанность предоста­вить определенную сумму в соответствии с их материальными возможн­остями. Для успешного ведения дела по оказанию помощи беженцам, К о ­митет нашел целесообразным создать ряд вспомогательных организаций (адвокатов, инженеров, промышленников, работников государственных и общественных учреждений) с правом самостоятельной деятельности.2

В начальный период своей деятельности комитет отправлял беженцам деньги, вещи, лекарства и муку. Помощ ь оказывалась заочно. Учитывая неорганизованность работы на местах, комитет приступил к энергичной деятельности. В марте 1915г., когда еще не был учрежден пост Главного уполномоченного беженцев Кавказского фронта и Сою з городов еще не отпустил кредита для удовлетворения многообразных нужд беженцев, М о ­сковский ярмянский комитет, в соответствии с указаниями Пироговского общества врачей, организовал два врачебно-продовольственных отряда для оказания помощи беженцам.3 В основе руководящих принципов фор­мирования отрядов лежало то представление, что помощь беженцам, стра­дающих от голода и болезней, могла достигнуть своей цели только тогда, когда медицинская помощь имела бы безотказную связь с продовольстве­нной. С этой целью образовавшийся первым медико - продовольственный отряд начал свою деятельность в апреле - мае 1915г. в селах Аштарак и Ош акан Эчмиадзинского уезда и содействовал удовлетворению различных нужд около 7 тысяч беженцев. А второй отряд, избравший местом своей деятельности села А ртик и Джаджур Александропольского уезда, оказал помощь около 5 тысячам беженцев. Оба отряда имели в соответствующих местностях больницу и амбулаторию.

О ни раздавали беженцам обувъ, белье, одежду, горячую пищу, чай, са­хар, спички, мыло и другие необходимые вещи.4

29 июля 1915г. оба отряда перебирались в Эчмиадзин и М аргару для оказания помощи беженцам Васпуракана. Для этого комитет отпустил 20 тыс. руб. для приобретения муки и 10 тыс. руб. для приобретения сахара и чая для беженцев.5 В связи с переселением эчмиадзинский отряд (125 человек) открыл 8 продовольственных пунктов (на которых ежедневно 20 тыс. беженцев получали питание) и 2 амбулатории (число посетителей ко­торых достигало ежедневно 500 человек). Кроме того были открыты два приюта для сирот на 200 человек, была организована переброска больных и детей из Оргова. А отряд в Маргаре ежедневно принимал 10-15 тысяч беженцев.6 Самоотверженная работа произвела отличное впечатление. Об

1 Архив МИА (М узея истории Армении), документы, ящ ик 1907-16, инв. 19801.2 А рмянский вестник, М осква, 1916, N 1.3 НАА (Национальный архив Армении), ф. 240, оп. 1, д. 1., л. 49.4 Русское слово, 29 июля, 1915.5 ЦГИА Грузии, ф. 520, оп.1, д. 26, л. 138.6 ЦГИА Грузии, ф. 520, оп. 1, д. 26, л. 138; Беж енец, М осква, 1915г. 4 октября N 1; А рмяне и война, 1916, март, N 1.

244

этом свидетельствовала также приветственная телеграмма городского го­ловы Тифлиса А .Хатисяна М осковскому армянскому комитету.1 Следует отметить, что успех отрядов был обусловлен принципом коллегиальности и единством деятельности.

После того, как беженцы были размещены в различных районах Эри- ванской и Тифлисской губерни, а положение в Эчмиадзине и Сурмалинс- ком уезле несколько облегчилось, первый из отрядов был переведен в Аш- тарак, а второй в Курдукули. В распоряжении аштаракского отряда (во главе с врачом Е.П.Унановым) находилась больница на 30 коек, амбулато­рия, обслужившая ежедневно 100 человек, фельдшерские пункты в Егвар- де и Аликучаке, склад продовольствия, 3 пункта питания, 5 приютов с 443 сиротами и столовая. А курдукулинский отряд открыл больницу на 50 ко­ек, амбулаторию, склад муки, 4 приюта, столовую для детей-беженцев и фельдшерско-врачебный пункт в Сардарапате.2

М осковский армянский комитет взял под свою заботу организацию школьного дела 3152 сирот - беженцев. В районе деятельности первого от­ряда комитета находились 1482 беженца школьного возраста, которые бы­ли распределены по школам Аштарака (762), Ошакана (245), Егварда (160), Парпи (30), Бюракана (48), Кизиль-Темура (40), Карпи (56), Оганаванка (15), Чамрлу (41), Кузнафара (40) и Башапарана (45). А в районе деятельно­сти второго отряда находились 625 учащихся, распределенных по школам Курдукули (90), М ец Ш ариара (76), Покр Ш ариара (16), Гечерлу (100), М о ­лла Баязета (67), Сардарапата (147), Калагарха (27), Джафарабада (24) и Эвджелара (78). Кроме того в школах М осуна (250), Коруна (75) и Дутаха (300) обучались еще 625 учащихся. И, наконец, в школах Дшифтлик, Одз- ни и Умуд Эрзерумского района обучались 420 учащихся.3

В конце августа 1915г. из Эчмиадзина поступили вести о тяжелом поло­жении беженцев - в связи с распространением среди них инфекционных заболеваний. Для борьбы с эпидемией 1 сентября в М оскве под руководс­твом врача А .М .Атабекова был организован специальный врачебно - сани­тарный отряд из 9 человек, который был отправлен в Эчмиадзин, а затем по совету представителя М осковского армянского комитета С.Тараева и врача Оганджаняна был переведен в Арцах, где около 5 тысяч беженцев нуждались в скорой медицинской помощи.4 Одновременно, имея в виду важность мосунского района на обратном пути беженцев в Ван и Караки- лису, комитет организовал в сентябре в М осуне третий врачебно - продо­вольственный отряд, открыв там больницу на 30 коек, амбулаторию, при­ют, продовольственный магазин и 3 чайные.5

На состоявшемся 20 октября 1915г. в Ереване заседании Ереванского губернского комитета под председательством губернатора и в присутствии генерала Тамамшева было решено ежемесячно предоставлять М осковско­му армянскому комитету 25 тыс. руб., чтобы последний мог продолжить свою полезную деятельность.6 А в феврале 1916г. на Особом совещании при М инистерстве внутренних дел деятельность М осковского армянского комитета получила высокую оценку.

Весной 1916 года после освобождения Эрзерума, Муш а, Хнуса М осков­ский армянский комитет продолжил свою плодотворную деятельность.

1 НАА, ф. 240, оп. 1, д. 1, л. 49.2 ЦГИА Грузии, ф. 520. оп. 1, д. 26, л. 138-139; д. 87, л. 165-166.3 ЦГИА Грузии.,ф . 520, оп. 1, д. 139, л. 45-46.4 А рмянский вестник, М осква, 1916, N 1.5 ЦГИА Грузии, ф. 520, оп.1, д. 26, л. 139.6 НАА ф. 240, оп. 1, д. 1, л. 49.

255

За период с 1 ноября 1914г. по 1 ноября 1915г. приход Комитета соста­вил 349425 руб.1, а расход - около 500000 руб.2 Это свидетельствует о той большой помощи, которую оказывал беженцам М осковский армянский комитет.

Горячее содействие оказанию помощи беженцам проявляли московс­кие армянки. Во время первой мировой войны после начала военных дей­ствий на Кавказском фронте 1 ноября 1914 года от имени М осковского армянского комитета было созвано общее собрание московских армянок, где им было предложено участвовать в помощи пострадавшим в войне и этим облегчить действие М осковского армянского комитета.3 Они, созна­вая всю серьезность стоявшей перед ними задачи, проявляли горячее ж е­лание принять участие в оказании помощи беженцам. Общ им собранием был избран Ж енский комитет в составе 26 человек, который прежде все­го приступил к приобретению денежных сумм. С этой целью Ж енский комитет посредством местных газет и воззваний обратился ко всем армя­нам с просьбой жертвовать деньги, белье, одежду и прочие необходимые вещи. Одновременно было решено проводить сбор пожертвований по вос­кресным и празничным дням в армянских церквях, что вскоре дало свои желаемые плоды.4 Всего из различных денежных пожертвований было со­брано 28 673 руб.,5 на которые комитет вскоре приобрел одеяла, чулки, обувъ, теплую одежду и все это своевременно переслал на Кавказ.6

Учитывая недостаточную материальную помощь, комитет женщ ин 8 де­кабря на своем заседании постановил для беженцев через Карсский отдел Кавказского армянского благотворительного общества перечислить 3000 рублей, а на заседании от 9 декабря постановил для тех же беженцев че­рез ереванское отделение Кавказского армянского благотворительного об­щества послать 4000 рублей.7 Комитет женщин оказал большое содействие еще и дошедшим до М осквы армянам - беженцам, удовлетворяя их разно­образные нужды.

А ветис А рутю нянкандидат исторических

наук

ՄՈԱԿՎԱՅԻ ՀԱՅԿԱԿԱՆ ԿՈՄԻՏԵԻ ԳՈՐԾՈՒՆԵՈՒԹՅՈՒՆՆ ԱՌԱՋԻՆ ԱՇԽԱՐՀԱՄԱՐՏԻ ՏԱՐԻՆԵՐԻՆ

ԱՄՓՈՓՈՒՄ

Հոդվածում քննարկվում է Մոսկվայի Հայկական կոմիտեի գործունեությունը, որը ստեղծվել է 1914 թվականի հոկտեմբերի 26-ին Մոսկվայում' մոսկվաբնակ հայերի կողմից: Կոմիտեի անդամներն էին' Ա.Մամիկոնյանը (նախագահ), Կ.Կու- սիկյանը, Ա.Ծատուրյանը, Ա.Ջիվելեգովը և ուրիշներ: Մշակվել է կոմիտեի կանո­նադրությունը, որը հաստատվել է 1914թ. դեկտեմբերի 20-ին: Համաձայն կանո­նադրության, կոմիտեի նպատակն էր օրինական և հասանելի հասարակական- կազմակերպչական բոլոր միջոցներով նպաստել Թուրքիայի դեմ պատերազմում

1 А рмянский вестыник, М осква, 1916, N 1.2 Беж енец, М осква, 1915, 4 октября, N 1.3 НАА, ф. 50, оп. 1, д. 13, л. 37.4 Там же.5 Там же.6 Там же, л. 38.7 Там же.

256

ռուսական զենքի հաջողությանը և օգնություն կազմակերպել պատերազմից տուժածներին, այն է' զբաղվել ռուսական բանակի զինվորներին, վիրավորնե­րին, հայ կամավորներին և գաղթականներին օգնություն կազմակերպելու հար­ցերով: Կոմիտեի գործունեությունն ընդգրկել է Ռուսական կայսրության տարած­քը: Միջոցները գոյացել են անդամավճարներից, նվիրատվություններից, համեր­գներից, դասախոսություններից ու այլ միջոցառումներից հանգանակված գու­մարներից, կոմիտեի հրատարակություններից ստացված եկամուտներից և այլն: 1915թ. հուլիսի 10-ի որոշմամբ Մոսկվայի Հայկական կոմիտեն ընդգրկվել է Ռու­սաստանի Կարմիր խաչի ընկերության կազմի մեջ: Կոմիտեն գաղթականներին օգնել է հիմնականում դրամով, անհրաժեշտ իրերով, դեղորայքով և ալյուրով: 1915թ. մարտին կազմակերպել է բժշկասանիտարական 2 ջոկատ և ուղարկել Հայաստան: Հանգրվանելով էջմիածնի և Ալեքսանդրապոլի գավառներում' նրա­նք բացել են պարենի կետեր, հիվանդանոց, ամբուլատորիաներ և որբանոցներ: Կոմիտեն 1916թ. հիմնադրել է «Армянский вестник» շաբաթաթերթը: Կոմիտեի նախաձեռնությամբ և ծախսով 1916թ. լույս է ընծայվել Վ.Բրյուսովի «Հայաստա­նի պոեզիան» անթոլոգիան: Մոսկվայի Հայկական կոմիտեն գործունեությունը շարունակել է մինչև 1918թ. մարտը:

Մոսկվայի Հայկական կոմիտեին կից 1914թ. նոյեմբերից գործել է Կանանց կո­միտեն, որի անդամներն էին Մոսկվայի հայուհիները: Նրանք մեծապես աջակցել են հայ գաղթականներին օգնություն կազմակերպելու գործին և, մասնավորա­պես, Մոսկվա հասած հայ գաղթականներին:

Ավետիս Հարությունյանպատմական գիտությունների

թեկնածու

247

ԿԱՐՍԻ ՄԱՐԶԻ ՄԻԱՑՈՒՄԸ ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹՅԱՆԸ ԵՎ ԱՆԳԼԻԱՅԻ ԴԻՐՔՈՐՈՇՈՒՄԸ

1918թ. հունիսի 4-ին Հայաստանին պարտադրված Բաթումի հաշտության պայմանագրով, ի թիվս այլ շրջանների, Հայաստանից անջատվեց թուրքերի կո­ղմից բռնազավթված Կարսի մարզը:

Պաղեստինում և Մակեդոնիայում կրած պարտությունից հետո Թուրքիան ստ­իպված եղավ, 1918թ. հոկտեմբերի 30-ին, Անտանտի հետ Մուդրոսում ստորագր­ել ռազմական գործողությունների դադարեցման համաձայնագիր, ըստ որի' թու­րքական զորքերը պետք է հեռանային Անդրկովկասից: Նոյեմբերի 22-ին թուրքե­րը հեռացան Ալեքսանդրապոլից և դեկտեմբերի 4-ին այնտեղ մտան հայկական զորքերը: Ալեքսանդրապոլի գավառը ՀՀ-ին միացնելուց հետո խնդիր առաջա­ցավ միացնել նաև Կարսի մարզը և հայ-թուրքական սահմանը հասցնել Մուդրոսի զինադադարով նախատեսված' 1914թ. ռուս-թուրքական սահմանագծին:

Նշյալ տարածքների վերահսկողությունն անցավ անգլիացիներին: Անգլիացի գեներալներ Ջ.Ուոկերը, Վ.Բիչը, գնդապետ Կ.Տեմպերլին 1919թ. հունվարի սկզ­բին Թիֆլիսից ժամանեցին Կարս1: Գնդապետ Տեմպերլինը նշանակվեց Կարսի զինվորական նահանգապետ:

Անդրկովկասում բրիտանական զորքերի հրամանատար գեներալ Ուոկերը Կարսում գտնվող թուրքական 9-րդ բանակի գլխավոր հրամանատար Շեֆիկ փաշային 1919թ. հունվարի 7-ին տրված հրահանգում նշում է, որ ինքը.

1. Դաշնակից պետությունների կողմից իրեն տրված լիազորության համա­ձայն նպատակ ունի մոտ օրերս ստանձնել Կարսի նահանգի զինվորական և քաղաքացիական կառավարումը:

2. Թուրքական զորքերը պետք է անմիջապես հեռանան մինչև 1914թ. ռուս- թուրքական սահմանները և ոչ մի արգելք չպետք է ստեղծեն ոչ միայն տեղի ժող­ովրդի ազատ տեղաշարժի, այլև գնացքների ազատ երթևեկության համար: Օր­ենքի պահպանությունը և բնակչության պաշտպանության պատասխանատվությ­ունը ստանձնելու են դաշնակից պետությունների ներկայացուցիչները: Թուրքա­կան զորքերի կողմից անհնազանդության, ինչպես նաև բնակիչների հետ նրանց հնարավոր բախումների պատասխանատվությունը ընկնելու է թուրքական զորքերի գլխավոր հրամանատարության վրա:

3. Կարսի երկաթգիծը ժամանակավորապես սպասարկելու են հայ և թուրք աշխատողները' անգլիական զինվորական կառավարչի ղեկավարությամբ:

4. Թուրքական բանակի զորամասերը մինևչ հունվարի 25-ը, պետք է հեռան­ան մարզի սահմաններից: Ուշացումը կդիտվի որպես համաձայնագրի խախտ- ում:

5. Թուրքական զորքերը երկրամասից ապրանքներ դուրս հանելու իրավունք չունեն, նույն կերպ' զինամթերքը ևս դուրս հանման կամ ոչնչացման ենթակա չէ: Նմանապես չի թույլատրվում անհատ անձանց սեփականությունը կամ հանդեր­ձանքը դուրս տանել: Զինվորական կառավարիչը լիազորված է ստուգել երկրից դուրս բերվող վագոնները, կառքերը և թույլ չտալ արգելված բեռը սահմանից անցկացնել:

6. Հաշվի առնելով, որ երկրամասում պարենի հարցը սուղ է, արգելվում է հա­ցահատիկի արտահանումը: Թուրքական զորքի դեպի էրզրում տեղափոխության ժամանակ յուրաքանչյուր զինվորի հատկացվում է 1 կիլոգրամ ալյուր, իսկ մնա­ցածը պետք է հանձնվի բրիտանական զինվորական կառավարչին:

7. Կարսի անթել հեռագրի կայանը և Բաթումի ու Կարսի հեռագրային ցանցն անմիջապես պետք է անցնի բրիտանական զինվորական կառավարչի տրամադ­րության տակ: Բոլոր այն մեքենաները, գործիքները, սարքավորումները, որոնք անհրաժեշտ են ռադիոկապի աշխատանքի համար' մնալու են տեղում, մինչև որ

1 Հայաստանի ազգային արխիվ (այսուհետև' ՀԱԱ), ֆ.200, ց. 1, գ. 92, թ. 38-41, 43:

258

որոշվի և մեկնաբանվի զինադադարի 12-րդ հոդվածի պայմանները :Սույն գրությամբ թուրքական 9-րդ բանակի գլխավոր հրամանատարի և Ուո-

կերի միջև ձեռք է բերվում համաձայնություն: Դրա վերաբերյալ Ուոկերը տեղե­կացնում է Հայաստանի իշխանություններին: Ուոկերի սույն հրահանգից մեկ օր անց' 1919թ. հունվարի 8-ին Անդրկովկասում անգլիական զինված ուժերի հրա­մանատար Ուոկերի և ՀՀ արտաքին գործերի նախարար Ս.Տիգրանյանի միջև ձե­ռք է բերվում 12 կետից բաղկացած համաձայնություն Կարսի մարզի վերաբեր­յալ: Հայ-բրիտանական սույն համաձայնագրով նախատեսվում էր.

1) Կարսի քաղաքացիական վարչության ձևավորման մասին.ա) Հայաստանի կառավարությունը նշանակում է Կարսի մարզի քաղաքացիա­

կան վարչություն' սպասելով խաղաղության կոնֆերանսի որոշմանը: Վարչությ­ունը, որը գտնվելու է անգլիական զինվորական կառավարչի հսկողության ներ­քո, նշանակելու է գեներալ Ուոկերը,

բ) Հայաստանի կառավարության նշանակած ծառայողները ենթարկվում են Հայաստանի ներքին գործերի նախարարությանը, որը գործելու է անգլիական զինվորական կառավարչի հետ համատեղ: Բոլոր խնդիրներում, որտեղ պահանջ­վում է վերջինիս միջամտությունը, վեճերը կարգավորվելու են բրիտանական զի­նված ուժերի հրամանատարի կողմից' ՀՀ կառավարության հետ խորհրդակցե- լուց հետո,

գ) Հայ ծառայողները կարող են գործակցել անգլիացիների հետ' վերջիններ­իս, 1919թ. հուվարի 12-ին, Ալեքսանդրապոլ գալուց հետո,

2) Երկաթգծի և հեռագրի շահագործման մասին.ա) Կարսի երկաթգիծը և հեռագիրը կշահագործեն հայերը, անգլիական զին­

վորական կառավարչի հսկողության ներքո,բ) Կարս քաղաքում երկաթգիծը և հեռագիրը կշահագործի հայ և թուրք խառը

անձնակազմը' մինչև Կարսի մարզից թուրքական զորքերի լիակատար հեռանա­լը

գ) Կարս-Բաթում սահմանի հեռագրական գիծը կվերահսկեն և կկառավարեն բրիտանական զինվորական իշխանությունները,

դ) Կարսի անթել հեռագիրը պատրաստ լինելուց հետո կհանձնվի անգլիական զինվորական կառավարչի տնօրինությանը

3) Ոստիկանություն մասին.ա) Օրենքն ու կարգը պահպանելու համար անհրաժեշտ թվով ոստիկանու­

թյուն կնշանակի Հայաստանի Հանրապետությունը: Ոստիկանության թվաքանա- կը սահմանափակ է լինելու և թույլատրվելու է միայն այնքան, որքան անհրաժե­շտ է վերոնշյալ նպատակի համար: Թուրքական զորքերի էվակուացիայից անմի­ջապես հետո հայկական ոստիկանությունը մուտք կգործի երկրամաս: Հայկա­կան ոստիկանությունից պահանջվում է մահմեդական բնակչության նկատմամբ հանդես բերել հանդուրժողականություն,

4) Ոչ հայկական բնակչության հետ վերաբերմունքի մասին.ա) Կարսի մարզի մահմեդականները անհանգստացած են հայկական վարչու­

թյան հաստատման փաստից. նույնիսկ անգլիական կառավարչի հրամանի ներ­քո: Նոր վարչության պարտքն է գործել այնպես, որ կարողանա հանգստացնել մահմեդական բնակչությանը և ապացուցել, որ հայերը կարող են էթնիկ նախապ­աշարումներ չունենալ, երբ իշխանության գլուխ են անցնում,

բ) Հնարավոր է, որ հետագայում Անդրկովկասի բրիտանական հրամանատա­րությունը Կարսի մարզի տարածքից բաժանի որոշ շրջաններ, որտեղ միայն մա­հմեդականներ են

գ) Կարսի մարզի հայկական վարչությունը աշխատելու է անգլիական զինվո­րական կառավարչի ղեկավարության ներքո, գեն. Ուոկերի հրամանատարութ- յամբ:

1

1 ՀԱԱ, ֆ. 200, ց. 1, գ. 92, թ. 43-47:

249

Կարսից հեռացող թուրքական իշխանությունների աջակցությամբ, Շուքրի փաշայի հովանավորությամբ, տեղաբնակ մահմեդականների Ազգային խորհուր­դը, 1918թ. դեկտեմբերի 1-ին, որոշում է ընդունում ստեղծել Կովկասի Հարավ­արևմտյան հանրապետություն (Շուրա), որն իր մեջ պետք է ընդգրկեր Կարսի և Բաթումի մարզերը, Ախլցխայի, Ախալքալաքի, Շարուրի, Նախիջևանի, Աուրմա- լուի գավառները և Երևանի գավառի հարավ-արևմտյան մասը : Արդեն դեկտեմ­բերի վերջին Կարսի մահմեդական Ազգայի խորհուրդը որոշում է ստեղծել ժամա­նակավոր կառավարություն, որի նախագահ է ընտրվում Ա.Աթաբայովը: Թուրքա­կան կանոնավոր զորամասերն Ազգային խորհուրդին և Հարավ-արևմտյան հան­րապետության ժամանակավոր կառավարությանը զինամթերք էին մատակա­րարում2: Իր հերթին, Ադրբեջանի կառավարությունը ուշադիր հետևում էր Կարսի մարզում դեպքերի զարգացմանը և մահմեդականներին գռգռում էր ՀՀ իշխանու­թյունների դեմ: Միաժամանակ, Ադրբեջանի կառավարությունը ակտիվ դիվանա­գիտական աջակցություն էր ցույց տալիս Հարավ-արևմտյան հանրապետությա­նը: 1919թ. հունվարի 8-ին Ադրբեջանը նոտա է հղում դաշնակից զինված ուժերի հրամանատար Թոմսոնին նշելով, որ Հայաստանը և Վրաստանը (վերջինս հավա­կնում էր Կարսի նահանգի հյուսիսային շրջաններին) բռնի ուժով ցանկանում են ընդարձակել իրենց սահմանները ի հաշիվ Հարավ-արևմտյան հանրապետութ­յան, որի բնակչությունը մահմեդականներ են և, որ իբր պատմականորեն այդ հո­ղերը պատկանում են տեղացի մահմեդականներին և վերջիններս ունեն ինքնո- րոշման իրավունք3: Դա ևս մեկ անգամ ցույց է տալիս, որ Ադրբեջանի կառավա­րությունը և Թուրքիան Կարսի մարզի հարցում համատեղ էին գործում4:

Ինչպես արդեն նշվեց, անգլիացիների հետ ձեռք բերված համաձայնությամբ, ՀՀ կառավարությունը որոշում է Կարսի մարզի քաղաքացիական նահանգապետ նշանակել Ատ.Ղորղանյանին5: 1919թ. հունվարի 12-ին բրիտանական և հայկակ­ան քաղաքացիական իշխանությունները մեկնում են Կարս: Հայկական իշխան­ության երևալը Կարսում Շուրայի կողմից թշնամաբար է ընդունվում : Փաստոր­են, հայկական իշխանությունները չեն կարողանում կատարել իրենց պարտակա- նությունները: 1919թ. հունվար 14-ին Կարսում, հանդիսավոր կերպով, Ասադ Բեյի նախագահությամբ բացվում է Շուրայի պառլամենտը. 64 պատգամավորից 60-ը մահմեդական էին, 3-ը' հույն, 1-ը ' մոլոկան7:

Մինչ ՀՀ իշխանությունները փորձում էին դաշնակից պետությունների օգնու­թյամբ Կարսի մարզում հայկական քաղաքացիական իշխանություն հաստատել, Շուրան փորձում էր ամրապնդել իր իշխանությունը: 1919թ. հունվարին մի քանի անգամ դիմելով Ադրբեջանի կառավարությանը Շուրայի ժամանակավոր կառա­վարության նախագահը նշում էր, որ թուրքական զորքերի դուրս գալուց հետո Կարսի մարզում հայերը, իսկ Արդահանում վրացիները կարող են հաստատվել: Այդ իսկ պատճառով անհրաժեշտ էր համարվում, որպեսզի Կարսում իսկույն նա­հանգապետ նշանակվի և տեղական թուրք բնակչության ու զինված ուժերի օգ­նությամբ կանխվի մարզի նվաճումը հայերի ու վրացիների կողմից: Ադրբեջանա­կան իշխանությունները Բաքվում բրիտանական ներկայացուցիչների հետ սկս­ում են գաղտի բանակցություններ, ըստ որի' մինչև Փարիզի կոնֆերանսում խն­դրի վերջնական լուծումը Կարսի մարզը, որպես Ադրբեջանի մի մաս, պետք է գտնվեր դաշնակիցների հսկողության ներքո և թույլ չտրվեր ՀՀ իշխանությունն­

1 ՀԱԱ, ֆ. 200, ց. 1, գ. 92, թ. 185ա:2 Այդըն Հաջիև, Կարսի և Արաքս-թուրքական հանրապետությունների պատմությունից, Բաքու, 1994, էջ 16 (ադրբեջաներեն), ՀԱԱ ֆ. 200, ց. 1, գ. 92, թ. 88ա:3 Այդըն Հաջիև, նշվ. աշխ., էջ 17:4 ՀԱԱ, ֆ. 200, ց. 1, գ. 92, թ. 60, 88ա-88բ:5 ՀԱԱ, ֆ. 200, ց. 1, գ. 92ա, թ. 232, Ալ.Խատիսյան, Հայաստանի Հանրապետության ծագ­ումն ու զարգացումը, Բեյրութ, 1964, էջ 132:6 ՀԱԱ, ֆ. 200, ց. 1, գ. 92, թ. 64, Ա.Վրացյան, Հայաստանի Հանրապետություն, Երևան, 1993, էջ 257:7 Այդըն Հաջիև, նշվ. աշխ., էջ 19:

260

երի հաստատումը երկրամասում : Այս քայլի հեռահար նպատակն էր. ժամանակ շահել և, հնարավորության դեպքում, Կարսը միացնել Թուրքիային2 :

Շուրայի ժամանակավոր կառավարությունը Կոստանդնուպոլիսում և Փարիզ­ում գտնվող իր ներկայացուցիչներին հրահանգում է եվրոպական պետությունն­երի առաջ հարց բարձրացնել, որպեսզի Կովկասում գտնվող դաշնակիցների հր­ամանատարությանը հանձնարարվի, որ, մինչև կոնֆերանսում խնդրի վերջնա­կան լուծումը Կարսի «status quo»^ պահպանվի, ինչպես նաև տեղական բնակ­չության կյանքը ու պատիվն ամեն տեսակ հանցագործների ոտնձգություններից պաշտպանելու համար երկրամաս ուղարկվեն դաշնակիցների ներկայացուցիչ­ներ : Այդպիսով, քաղաքական ճանապարհով սկսած պայքարը տալիս է իր արդ­յունքները և առժամանակ հայկական իշխանության հաստատումը Կարսի մարզ­ում կասեցվում է: Ինչպես նշում են ադրբեջանցի հեղինակները, Կովկասի Հար- ավ-արևմտյան Դեմոկրատական Հանրապետության պառլամենտը անգլիացինե­րի հետ սերտ հարաբերություններ էր հաստատել:

Բրիտանական զորահրամանատարությունը ցանկանում էր վերջ տալ ազգա­միջյան ընդհարումներին, սակայն, նրանց միջնորդական վարանող քաղաքակա­նության հետևանքով, այն ավելի էր բորբոքվում: Կարս ժամանած բրիտանական հրամանատարությունը խոստանում էր իրենց վերահսկողությամբ առանձին գե­ներալ նահանգապետություն ստեղծել, ինչն էլ ավելի էր ոգևորում Շուրայի ներ- կայացուցիչներին:

Անդրկովկասում բրիտանական հրամանատարությունը գործում էր բրիտանական իշխանությունների ցուցումներով: հ Հ արտաքին գործերի նախարարը, 1919թ. սեպտ­եմբեր 16-ին գաղտնի գրություն ուղարկելով Թիֆլիսի դիվանագիտական իր ներկայ- ացուցչին տեղեկացնում էր այն մասին, որ Ղարաբաղի և նրան հարակից խնդիրներ­ում գեներալ Թոմսոնը ու իր գործակիցները և հաջորդները գործում են ոչ թե ինքնա­գլուխ, այլ Մեծ Բրիտանիայի արտաքին գործերի և զորական նախարարությունների գիտությամբ և համաձայնությամբ: Թե Թոմսոնի, և թե մյուս գեներալների, անգամ մեզ մոտ հայասեր համարված Բիչի, զեկուցումները մասնավորապես Ղարաբաղի և առհասարակ մեզ վերաբերվող խնդիրներում, միշտ եղել են ի վնաս մեզ: Անգլիան ամեն տեղ, ինչպես և Կովկասում, վարում է քողարկված մուսուլմանամետ քաղաքա­կանություն4: Բրիտանական զորահրամանատարությունը հաստատակամ չմնաց հու­նվարի 8-ին ձեռք բերված համաձայնությանը և արագորեն տեղի տվեց տեղական մահմեդական իշխանությունների առջև: Թուրքական և ադրբեջանական սպաների ու ագիտատորների ձեռքով ստեղծված տեղական կառավարությունը, ըստ էության, ճա­նաչվեց անգլիացի զինվորական նահանգապետի կողմից, իսկ հայկական քաղաքա­ցիական նահանգապետը, իր աշխատակազմով, ստիպված հեռացավ Կարսից: Այդ դեպքերի կապակցությամբ Անդրկովկասի բրիտանական ուժերի հրամանատար Ուո­կերը ՀՀ արտաքին գործերի նախարարին տեղեկացնում էր, որ իրենց միջև եղած հա­մաձայնությունը առայժմ հնարավոր չէ իրականացնել: Դրա պատճառը Կարսում գտ­նվող մուսուլմանների խիստ շեշտված հակակրանքն է հայերի նկատմամբ: Պետք է նաև նկատել, որ այդ կառավարիչների վարվելակերպը հաշտվողական բնույթ չի կր­ում: Բրիտանական բանակի մի սպա տեղեկացնում է, որ հայ ծառայողները քաղաք մտան հայկական ազգային մի մեծ դրոշ պարզած: «Պարզ է, որ նրանք լավ չէին հաս­կացել իրենց առաքելության նպատակները: Վստահ եմ, որ Ձերդ գերազանցությունը կհասկանա, որ երկու կողմերի հակակրանքի առկայության դեպքում, անհնար է դառ­նում հաշտեցումը: Ես Ձեզ գրում եմ հայտնելու համար, որ ցավոք սրտի ստիպված եմ չեղյալ համարել մեր միջև կայացրած համաձայնությունը: Կարսի բրիտանական զին­վորական կառավարչին հրաման տվի հետ ուղարկել այդ ծառայողներին Ալեքսանդ- րապոլ, որտեղ, անշուշտ, համապատասխան կարգադրություններ կստանան Ձերդ գերազանցության կողմից: Անհրաժեշտ եմ համարում իմ խորին շնորհակալությունը հայտնել Հայաստանի կառավարությանը, որ այնքան բարյացակամ և արագ կերպով

1

1 Այդըն Հաջիև, նշվ. աշխ., էջ 20:2 Նույն տեղում, էջ 21:3 Նույն տեղում, էջ 21:4 ՀԱԱ, ֆ. 200, ց. 2, գ. 62, թ.1:

261

ընդառաջ գնաց իմ խնդրանքին և անսահման կերպով ցավում եմ, որ այդ փորձը ան­հաջողության մատնվեց»1: Ուոկերի գրությունը իրականությանը չէր համապատաս­խանում: Այդ է վկայում Ուոկերի հետ, Կովկասի հարցի կապակցությամբ, Ալեքսանդր- ապոլում 1919թ. հունվար 13-ին տեղի ունեցած Ա.Ահարոնյանի հանդիպման հաղոր­դագրությունը. «Կարսի վերաբերմամբ, ըստ երևույթին, ինչ որ տատանում կա անգլի­ացիների մտածողության մեջ: Կարսի ողջ նահանգը նրանք Հայաստանի մաս են հա­մարում և միայն արևմտյան' զուտ մուսուլմանաբնակ մասը հնարավոր են գտնում զատելու և կցելու Բաթումի նահանգին: Թվում է, թե Կարսի շրջանը Հայաստանին կց­ելու խնդիրը Անգլիան կլուծի այն ժամանակ, երբ կհավաստիանա, որ Հայաստանը կամա թե ակամա չի կցվելու Ռուսաստանին: Այս վերջին դեպքում Անգլիան կցանկա­նար, որ գոնե Բաթումի շրջանը Կարսի շրջանի հետ չի միացվի Ռուսիային: Մենք պե­տք է փարատենք Անգլիայի տարակուսանքները և պնդենք, որ Կարսի շրջանի հատ­կապես արևելյան հատվածը պետք է կազմի Հայաստանի Հանրապետության անբա­ժան մասը2»:

ՀՀ կառավարությունը 1919թ. փետրվարի 4-ին նոտա հղելով Ուոկերին, կրկին պն­դում է, որ անհրաժեշտ է Կարսի մարզում հայկական վարչություն հաստատել, և որ չեն հրաժարվում Կարսի շրջանի նկատմամբ ունեցած իրենց իրավունքներից3:

Կարսի մարզի հյուսիսային շրջաններին հավակնում էր նաև Վրաստանը: Այդ հար­ցի կապակցությամբ Թիֆլիսում, ապրիլին, տեղի է ունենում խորհրդակցություն Ալ.Խատիսյանի, Ուոկերի և Վրաստանի ներկայացուցիչների միջև, որտեղ համաձայ­նություն ձեռք բերվեց Կարսի մարզի սահմանների հարցում4:

1919թ. ապրիլի 12-ին Հհ կառավարությունը լսեց Ա.Խատիսյանի առաքելության հաշվետվությունը և որոշեց գրավել Կարսն ու այնտեղ վերադարձնել գաղթականներ­ին: Կարսի մարզի Կարս և Կաղզվան շրջաններն անցնելու էին ՀՀ-ին: Արդահանի գա­վառի Քուռ գետից հյուսիս արևմուտք ընկած շրջանը հանձվում էր Վրաստանի, իսկ մնացած մասը, Օլթի շրջանի հետ, պիտի կառավարեր անգլիական հրամանատա- րությունը5:

Այսպիսով, Հայաստանը պատրաստվում էր իր իշխանությունը հաստատել մար­զում, իսկ Ադրբեջանը և Շուրան դեմ էին դրան: Ապրիլի 18-ին Երևանում Ադրբեջանի դիվանագիտական ներկայացուցիչ Խան Թեքինսկին իր կառավարությանն ուղար­կած գաղտնի հեռագրում հայտնում է. «Ըստ լուրերի, անգլիացիները Կարսը տվել են հայերին և պատրաստվում են նրանց հանձնել նաև Շարուրը և Նախիջևանը: Խնդր­ում եմ ստուգել և հարցում անել անգլիացիներին և, եթե դա ճիշտ է, ապա կարծում եմ անհրաժեշտ է բողոքել բոլոր մուսուլմանական աշխարհի' Հնդկաստանի, Թուրքե- ստանի, Աֆղանստանի, Մալայան կղզիների և Կովկասի, ինչպես նաև խաղաղության կոնֆերանսի առաջ, անգլիացիների ցանկության դեմ մի քանի միլիոն մուսուլմաննե­րին կես միլիոն հայերին ենթարկելու համար6»: Ադրբեջանի իշխանությունը հրահա­նգում է Թեքինսկուն. «Անհրաժեշտ է շտապ կապ հաստատել Կարսի իշխանություն­ների հետ, ցուցաբերել ամեն տեսակի աջակցություն, իմացեք ինչի կարիք ունեն և հեռագրեք մեզ, որպեսզի ձեռք առնենք անհրաժեշտ միջոցներ7»: Ադրբեջանի իշխա­նությունը ձեռք է առնում ռազմական և քաղաքական միջոցներ, որպեսզի խափանի Կարսի միացումը Հայաստանին8: Շուքրի փաշայի դրդմամբ, Շուրան փորձում է դի- մադրել Հհ իշխանություններին, սակայն, ապարդյուն: Ձերբակալվում են Շուրայի կառավարության բոլոր և պառլամենտի շատ անդամներ, որոնց ուղարկեցին Բա- թում9: Միայն սրանից հետո Շուրան համաձայնվում է իշխանությունը հանձնել հայե- րին:

1 ՀԱԱ, ֆ. 200, ց. 1, գ.92, թ.77, 123:2 Նույն տեղում, ց. 2, գ. 65, թ. 2-3:3 Նույն տեղում, ց. 1, գ. 92, թ.122ա, ց. 2, գ. 45, թ.1:4 Նույն տեղում, ց. 2, գ. 55, թ.2-3:4 Նույն տեղում, ց. 1, գ. 92 2-մաս, թ. 230:6 Նույն տեղում, գ. 358, թ. 6:7 Նույն տեղում, թ.16:8 Նույն տեղում, ց. 2, գ. 55, թ. 3-4, Այդըն Հաջիև, նշվ. աշխ., էջ 26-27:9 Ս.Վրացյան, նշվ. աշխ., էջ 261, Այդըն Հաջիև, նշվ. աշխ., էջ 32:

262

1919թ. ապրիլի 17-ին հայկական զորքերը մտան Կարսի մարզ, իսկ ապրիլի 23- ին' Կարս քաղաք: Հաջորդ օրը Կարս են ժամանում հայկական քաղաքացիական վարչության անդամներն ու անցնում իրենց պարտականությունների կատարմանը, սակայն, մարզի զինվորական հսկողությունը, մինչև հայկական զորամասերի ժամա­նումը, գտնվում էր անգլիացիների հսկողության ներքո1: Ապրիլի 28-ին թե քաղաքա­ցիական, թե զինվորական իշխանությունն ամբողջովին անցնում է ՀՀ կառավարութ­յանը: Մայիսի 2-ին ՀՀ իշխանություններին է հանձնվում Ալեքսանդրապոլ-Աարիղա- միշ երկաթգիծը, մայիսի 9-ին հայկական զորքը գրավում է Մերդենեկը, մայիսի 12-ին' Կաղզվանը2: Կարսի մարզ են սկսում վերադառնում հայ փախստականները: 1919թ. մայիս 5-ին Կարսի մահմեդական Ազգային խորհուրդը հեռագրում է ՀՀ վարչապետին և Կարսի մարզի մահմեդականների անունից ողջունում ՀՀ կառավարությանը3:

Ատանձնելով երկրամասի կառավարումը ՀՀ իշխանությունները հավասարապես հոգ են տանում և հայ և մահմեդական բնակչության նկատմամբ: Իշխանության տե­ղական մարմինները ձևավորելիս հաշվի էր առնվում բնակչության էթնիկ կազմը4: Գաղթականության համար ստեղծվեցին սննդակայաններ, որոնցից օգտվում էին նաև մահմեդական գաղթականները: Միջոցներ հատկացվեցին երկաթուղու, Կաղզվանի աղահանքերի շահագործման, փոստ հեռագրման կետերի բացման, անասնապահու­թյան և կաթնատնտեսության զարգացման համար:

Այսպիսով, 1919թ. առաջին մի քանի ամիսների ընթացքում, Անգլիայի օժանդա­կությամբ, Կարսի մարզը միացվեց Հայաստանի Հանրապետությանը:

Անդրանիկ Գևորգյան

П Р И С О Е Д И Н Е Н И Е К А Р С С К О Й О Б Л А С Т И К

Р Е С П У Б Л И К Е А Р М Е Н И Я И П О З И Ц И Я А Н Г Л И И

E Â Ç M Â

Потерпевшая в Первой мировой войны поражение Турция была выну­ждена в октябре 1918 года в М удросе подписать с Антантой Соглашение о прекращении военных действий. Турция обязалась полностью освободить Закавказье. Контроль над покинутыми турецкими войсками территориями перешел в руки англичан. Непосредственно после ухода турок, в Карсе под покровительством Ш укри-паш и был организован местный Совет гра­жданского управления "Ш ура". Совет занял враждебную позицию по от­ношению к Республике Армения и всячески старался из областей Карса, Батума и Ахалкалака создать независимое государство под названием "Ю ­го-западная Республика". Англичане не хотели провоцировать мусульман и под разными предлогами не позволяли армянам занять Карс. Под этими действиями были завуалированы истинные государственные интересы ан­гличан. В итоге в Тифлисе между представителями высшего командного руководства Англии и Армении было достигнуто соглашение о присоеди­нении Карсской области к Республике Армения.

В апреле 1919 года, при военной и политической поддержке англичан, Карс ская область была наконец воссоединена с Армянской Республикой и стала ее органической административно-экономической и политической частью.

Андраник Геворгян

1 ՀԱԱ ֆ. 200, ց. 1, գ. 231-1մաս, թ. 64:2 Նույն տեղում, թ.274:3 Նույն տեղում, գ.131, թ. 99ա, ց. 2, գ. 36, թ.1:4 Նույն տեղում, ց. 1, գ. 242-2 մաս, թ. 234, գ. 231-1մաս, թ. 64:

263

ԿԻՆՈԱՐՎԵՍՏԸ ԵՎ ՀԽՍՀ ԻՇԽԱՆՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ՔԱՂԱՔԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆԸ 1945-1956թթ.

1946թ. սեպտեմբերի 4-ին ՀամԿ(բ)Կ Կենտկոմի Կազմբյուրոն «Մեծ կյանք» կինոնկարի մասին որոշում ընդունեց, որը կանխորոշեց խորհրդային կինոար­վեստի հետագա ճակատագիրը:1 Այս ֆիլմը նվիրված էր Դոնբասի վերականգն­մանը: Այն կուսակցական վերադասը մի շարք նկատառումներով գնահատեց որ­պես «գաղափարա-քաղաքական առումով արատավոր և գեղարվեստական տե­սանկյունից ծայրահեղ թույլ»:

ՀամԿ(բ)Կ Կենտկոմի Քաղբյուրոն 1946թ. դեկտեմբերի 16-ին ընդունեց «Կինո­արտադրության կազմակերպման խոշոր բացթողումների և կինոստուդիաներում պետական միջոցների գողության զանգվածային փաստերի մասին» որոշում:2

Այդտեղ մասնավորապես հիշատակվում էր, որ Երևանի կինոստուդիան 1946թ. ոչ մի ֆիլմ չի թողարկել, որ այնտեղ ստուգումների արդյունքում հայտնա­բերվել են պետական սեփականության հափշտակման դեպքեր: Այս որոշմամբ վ֊ երացվեց սցենարներ քննարկող և հաստատող մարմինների բազմակիությունը: Այսուհետ կինոնկարների սցենարների քննարկումն ու հաստատումը հանձնար­արվեց անձամբ ԽՍՀՄ Կինեմատոգրաֆիայի նախարարին և Գեղարվեստական խորհրդին: Միաժամանակ, նախարարին պարտավորեցրեցին կառավարության հաստատմանը ներկայացնել յուրաքանչյուր լիամետրաժ գեղարվեստական ֆիլմ:

ՀԿ(բ)Կ Կենտկոմի Բյուրոն 1946թ. դեկտեմբերի 7-ին ընդունեց Երևանի կինոս­տուդիայի աշխատանքների բարելավման միջոցառումների մասին որոշում:

Կինոստուդիան սկսել էր անբավարար աշխատել: Բավական է նշել, որ պա­տերազմի սկզբից սկսած նկարահանվել էր ընդամենը երկու գեղարվեստական կինոնկար' «Դավիթ Բեկ» և «Մի անգամ գիշերը»: Փաստորեն, ստուդիայի ողջ գործունեությունը սահմանափակվել էր փաստագրական-վավերագրական ֆիլ­մերի նկարահանմամբ և կրկնօրինակմամբ: Մյուս կողմից, չնայած կուսակցական վերադասի բազմաթիվ հրահանգներին' կինոստուդիայի ղեկավարությունն այդ­պես էլ անցում չէր կատարել ժամանակակից թեմատիկայի: Ավելին, սցենարների ստեղծման նպատակով չէին ընդգրկվել հայ գրողները: Կինոստուդիայի արտա- դրա-տեխնիկական բազան բարձրորակ գեղարվեստական կինոնկարների թող­արկման ժամանակակից պայմաններին չէր բավարարում, զուրկ էր անհրաժեշտ կինոտեխնիկայից:

Մյուս կողմից, ՀԽՍՀ Կինեմատոգրաֆիայի նախարարությունը քննադատվեց կինոստուդիայի աշխատանքը վատ ղեկավարելու համար: Նրան հանձնարար­վեց սցենարական աշխատանքներում ներգրավել գրողների լավագույն կադրե­րին' այդ թվում նաև Մոսկվայից, Գրողների միության հետ անցկացնել կինոդրա­մատուրգիայի հատուկ խորհրդակցություն' քննարկելով կինոստուդիայի սցենա- րային պատվերների թեմատիկ պլանը: Ըստ այդմ, 1947թ. պետք է ժամանակա­կից խորհրդային թեմայով լավագույն սցենարի մրցույթ անցկացվեր: Գրողների միությանը կից կազմակերպվեց կինոդրամատուրգների սեկցիա:

Երիտասարդ ստեղծագործական և տեխնիկական կադրերի պատրաստման նպատակով հանձնարարվեց առաջնահերթ ուշադրություն դարձնել նրանց հա­մար մարքսիզմ-լենինիզմի հիմունքների, պատմության և փիլիսոփայության, ռե­ժիսորական, դերասանական, օպերատորական արվեստի հարցերի վերաբերյալ պարբերական դասախոսությունների կազմակերպումը:

1 "Культура и ж изнь", 1946, 10 сентября, "Л итературная гезета", 1946, 14 сентября. Власть и худож ественная интеллигенция. Документы ЦК РКП (б)-ВКП(б), ВЧК- ОГПУ-НКвД о культурной политике. 1917-1953гг. М осква, 2002, сс. 598-602.2 "Культура и ж изнь", 1946, 10 сентября, "Л итературная гезета", 1946, 14 сентября. Власть и худож ественная интеллигенция. сс. 607-610.3 ՀԱԱ, ֆ. 1, ց. 26, գ. 37, թ. 123-126:

264

Իշխանությունները հոգատար վերաբերմունք էին ցուցաբերում նաև կադրերի պատրաստման հարցում: Այսպես, հանձնարարվեց ակտիվացնել Երևանի թատե­րական ինստիտուտի կինոդերասանական ֆակուլտետի աշխատանքը, ամեն տարի Մոսկվայի կինեմատոգրաֆիայի համամիութենական ինստիտուտ ուսման ուղարկել ընդունակ երիտասարդների' նրանց պետության հաշվին նյութապես ապահովելով: Կարևոր նշանակություն էր ունենալու կինոստուդիայի նյութա-տե- խնիկական բազայի արմատական բարելավումը:

Քաղաքական տեսանկյունից կուսակցական վերադասն առաջնահերթային խնդիր էր համարում կինոստուդիայի կուսկազմակերպության ղեկավարության ամրապնդումը քաղաքականապես պատրաստված կադրերով: Ըստ այդմ, ան­հրաժեշտ էր համարվում ստուդիայի աշխատողների շրջանում գաղափարա-դա- ստիարակչական աշխատանքի ուժեղացումը և սոցիալիստական մրցության լայ­նորեն ծավալումը: Առանձնահատուկ խստությամբ կինոստուդիայի ղեկավարու­թյունը զգուշացվեց շտապ քայլեր չձեռնարկելու համար աշխատանքից հեռաց- մամբ:

Կինոարվեստի նկատմամբ իշխանությունների առանձնահատուկ ուշադրութ­յամբ պետք է բացատրել ՀԿ(բ)Կ Կենտկոմի քարոզչության գծով քարտուղար Զ.Գրիգորյանի 1946թ. նոյեմբերի 26-ի զեկուցագիրը Գր.Հարությունյանին Երևա­նի կինոստուդիայի աշխատանքների վերաբերյալ:

Քննադատաբար նշվում էր կինոստուդիայի աշխատանքների կտրուկ վատթա­րացման փաստը' հատկապես ժամանակակից թեմաներին չանցնելու առումով: Խիստ քննադատության ենթարկվեց սցենարային բաժինը, որը համարվում էր ստուդիայի հիմնական առաջատար բաժինը, քանզի սցենարների պատվերները տրվում էին մեծ մասամբ պատահական մարդկանց: Այս առումով, անընդունելի էր համարվում պատմական թեմաներով տարվելը և ժամանակակից թեմաների անտեսումը: Ըստ այդմ, ստուդիայի «ամենախոցելի» տեղը համարվում էր հենց այս ոլորտը:

Ստուդիայի արտադրա-տեխնիկական բազան գնահատվում էր որպես «խղ­ճուկ» և ժամանակակից պայմաններին չհամապատասխանող: Սա բացատրվում էր կինոարտադրության հետագա աճի հստակ հեռանկարի բացակայությամբ: Ստուդիայի բոլոր առկա արտադրամասերը տեղավորված էին ոչ պիտանի և չհա­րմարեցված շինություններում, նրանց միջև անմիջական կապ չկար: Ավելին, բա­ցակայում էին համալիր գործունեության համար անհրաժեշտ մի շարք արտադ- րամասեր: Ընդ որում, ստուդիան տարածքն ընդարձակելու հնարավորություն չուներ: Ստուդիան աշխատում էր դեռևս 1927-1929թթ. սարքավորումներով, որո­նցից պիտանի էր մնացել 40 տոկոսը: Նման վիճակով Երևանի կինոստուդիան միանշանակ համարվում էր որպես անլիարժեք արտադրական ձեռնարկություն:

Անմխիթար էր գնահատվում կինոստուդիայի ռեժիսորական, օպերատորա­կան, նկարչական կադրերի պատրաստման վիճակը: Քաղաքական սխալ էր հա­մարվում երիտասարդ կադրերի շրջանում գաղափարա-դաստիարակչական որևէ աշխատանքի բացակայությունը, ինչի համար մեղադրվում էր ստուդիայի ղեկա­վարությունը: Այս հանգամանքով էր բացատրվում նաև քննադատության և ինք­նաքննադատության բացակայությունը: Դերասանական կադրերի պատրաստմ­ան վիճակը գնահատվում էր որպես «շատ վատ», քանզի փաստացի կերպով նր­անց հետ ոչ մի աշխատանք չէր կատարվում: Երևանի կինոստուդիայում բացա­կայում էր կայուն ֆինանսական կարգ, ինչի արդյունքում գումարներն աննպա­տակային էին ծախսվում: Առանձնակի կերպով քննադատվեց ստուդիայի կուս­կազմակերպության գործունեությունը' քաղաքական և գաղափարական անհրա­ժեշտ աշխատանք չկատարելու համար:

Հետպատերազմյան առաջին տարիներին իշխանությունները լուրջ ուշադրու­թյուն էին դարձնում կադրերի հարցին' հատկապես չափազանց մեծ քանակի պատճառով: Այս հարցով առանձնակի շահագրգռված էին մոսկովյան պատկան

1 ՀԱԱ, ֆ. 1, ց. 26, գ. 37, թ. 239-249:

264

մարմինները: Օրինակ, ԽԱՀՄ կինեմատոգրաֆիայի նախարարի տեղակալ Ն.Աա- կոնտիկովի 1948թ. հուլիսի 20-ին ՀԿ(բ)Կ Կենտկոմի կադրերի գծով քարտուղար Ա.Քոչինյանին ուղղած գրության մեջ սուր ձևով հենց այս հարցն առաջադրեց:

Նրա կարծիքով ՀԽԱՀ կիոֆիկացիայի և կինոսպասարկման վիճակը զգալիո­րեն վատթարացել էր կինոմատոգրաֆիայի նախարարության և կինոֆիկացիայի շրջանային բաժինների իրենց կոչմանը չհամապատասխանող բավականին մե­ծաքանակ ղեկավար կազմով: Մոսկովյան վերադասի ստուգումների արդյու­նքում բացահայտվել էր, որ կինոֆիկացման մարմինները լցված են անհրաժեշտ որակ ապահովել չկարողացող մարդկանցով, անգամ «գողերով և խաբեբանե­րով»:

Պատասխանում ընդունելով քննադատությունները նշվում էր, որ իրոք կինո­ցանցում աշխատում են ցածրորակ, քաղաքականապես չպատրաստված և գործ­նական հատկանիշներով իրենց կոչմանը չհամապատասխանող աշխատակից­ներ: Արդյունքում փոխվել էր կինոֆիկացիայի վարչության պետը և կինեմատոգ­րաֆիայի նախարարի տեղակալը, շրջանային կինոբաժինների և կինոթատրոն­ների մեծ մասի ղեկավարները: ՀԿ(բ)Կ Կենտկոմի Կադրերի բաժինը ծրագիր էր իրականացնում նրանց «ստուգված, քաղաքականապես պատրաստված, կուլ­տուրական կադրերով» փոխարինելու համար:2

1947թ. հոկտեմբերի 21-ին ՀԿ(բ)Կ Կենտկոմի Բյուրոն ընդունել էր «Գյուղական բնակչության կինոսպասարկման վիճակի մասին» որոշում, որի կատարման ար­դյունքների ընթացքն ամփոփվեց Բյուրոյի 1949թ. մայիսի 24-ի նոր որոշմամբ:3 Ի դեպ, այս նոր որոշման օրինակն ուղարկվել էր նաև ԽԱՀՄ Կինեմատոգրաֆիայի նախարարություն:

Բյուրոյի որոշման մեջ շեշտվում էր հանրապետության բնակչության կինոս­պասարկման «ծայրահեղ անբավարար» վիճակը: ՀԽԱՀ Կինեմատոգրաֆիայի նախարարությունը քննադատվեց արտադրական պլանները պարբերաբար չկա­տարելու համար: Օրինակ, հաճախելիությունը կազմում էր ընդամենը 66,6 տո­կոս, իսկ հավաքվող գումարը' 67 տոկոս: Առավել, քան վատթար էր կոլտնտեսա­յին կինոսարքավորումների վիճակը' 139-ից 53-ը չէին աշխատում: Մի շարք շր­ջանների գյուղերում տարվա ընթացքում ոչ մի կինոնկար չէր ցուցադրվել: Այս­ինքն, Կինեմատոգրաֆիայի նախարարությունը փաստացիորեն չէր կատարել յուրաքանչյուր գյուղում ամսեկան 1-2 ֆիլմի պարտադիր ցուցադրման մասին բյ­ուրոյի 1947թ. հոկտեմբերի 21-ի որոշումը: Բարձիթողի վիճակում էր շրջիկ կինո- հարմարանքների վերանորոգման գործը:

Այս ամենի համար մեղադրվեց Կինեմատոգրաֆիայի նախարարությունը, որը չէր ապահովում կինոֆիկացման աշխատանքի ժամանակին և հստակ ղեկավա­րությունը, որովհետև բացակայում էր շրջանների առանձնահատկություններին համապատասխան աշխատանքի գործնական ծրագրավորում: Այս պարագան նշվեց նաև նախարարության կադրային քաղաքականության հարցում:

Այսուհանդերձ, Բյուրոն նախարարությանը խստորեն պարտավորեցրեց վճ­ռական միջոցառումներ ձեռնարկել բնակչության կինոսպասարկման վիճակը ա­րմատապես բարելավելու ուղղությամբ, ապահովել արտադրական պլաննների հարյուր տոկոսանոց կատարում, վերջ տալ աշխատանքի ձևական ծրագրավոր­ման և սխալ հաշվառման «վտանգավոր պրակտիկային» և ելնել շրջանների կոն­կրետ պայմաններից, պայքարել շահութաբերության համար: Նախարարության ապարատը պետք է նորացվեր որակյալ և փորձառու աշխատողներով, մեկա­մսյա ժամկետում պետք է գործեին անգործության մատնված կինոսարքավորում- ները:

Իրենց հերթին ֆինանսների նախարարությանը պարտավորեցրեցին ուժե­ղացնել կինոֆիկացիայի մարմինների նկատմամբ վերստուգման աշխատանք­

1 ՀԱԱ, ֆ. 1, ց. 28, գ. 207, թ. 10:2 Նույն տեղում, թ. 11-13:3 Նույն տողում, ց. 29, գ. 94, թ. 41-46:

266

ները, իսկ հանրապետական թերթերին էլ' պարբերաբար լուսաբանել և լայնորեն քարոզել խորհրդային ֆիլմերը:

Որոշ շրջկոմներ դատապարտվեցին կոմունիստական դաստիարակության գործում կինոյի կարևորագույն դերակատարման թերագնահատման համար: Ըստ այժմ, շրջանների ողջ բնակչության ընդգրկումը կինոցուցադրության ասպ­արեզում արդեն համարվեց կուսակցական աշխատանքի կարևորագույն խնդիր: Ավելին, բոլոր շրջկոմների քարտուղարներին հրահանգվեց անձամբ քննարկել և հաստատել շրջիկ կինոհարմարանքների ուղենիշը, բյուրոներում պարբերաբար լսելով շրջկինոբաժինների պետերի հաշվետվությունները:

Խիստ հանձնարարականներ տրվեց կինոթատրոնների տնօրենների և շրջ­կինոբաժինների պետերի քաղաքականապես գրագետ, կուլտուրական, որակյալ և մասսայական-կազմակերպչական աշխատանքի փորձ ունեցող աշխատողնե­րով փոխարինելու վերաբերյալ: Աշխատանքից ազատվեց Կինեմատոգրաֆիայի նախարար Ս.Գասպարյանը' որպես ոլորտի ղեկավարումը չապահովող:

ԽՍՀՄ կինեմատոգրաֆիայի նախարարությունից խնդրվեց ավելացնել ՀԽՍՀ-ին տրադրվող կինոնկարների պատճեների քանակը և Երևանի կինոստու­դիային էլ թույլատրել չկրկնօրինակված ֆիլմերի համար հայերեն լեզվով բա­ցատրական ժապավեններ թողարկել, և հաշվի առնելով ՀԽՍՀ-ում ադրբեջանա­կան բնակչության առկայությունը' ուղղարկել ադրբեջաներեն լեզվով ֆիլմեր: Այս հարցերը ԽՍՀՄ կինեմատոգրաֆիայի նախարարության կողմից ամբողջությամբ լուծվեցին, ինչի մասին արդեն 1949թ. հունիսի 23-ին տեղեկացվեց Գր.Հարու­թյունյանին:

Կարևորելով քաղաքական տեսանկյունից դեպուտատների տեղական խոր- հուրդների ընտրությունները Կինեմատոգրաֆիայի նախարարությունը 1947թ. նոյեմբերի 14-ին հատուկ հրամանով ծրագիր էր հաստատել այդ նպատակով բնակչության կինոսպասարկման ապահովման համար:2

Մասնավորապես, նախատեսվում էր կինոն օգտագործել մասսայական-քաղ- աքական աշխատանքներում և զեկույցների, դասախոսությունների, զրույցների ժամանակ: Կինոթատրոնները պետք է «կուլտուրական վիճակի» բերվեին, գե­ղարվեստորեն ձևավորվեին և ապահովվեր ճակատների գովազդի բարձր որակ: Կուսակցական մարմինների ագիտ-քարոզչական բրիգադների կողմից անցկաց­վող միջոցառումները պարտադիր կերպով պետք է ապահովվեին շրջիկ կինոսա­րքավորումներով:

Խորհրդահայ կինոարվեստում տիրող անմխիթար իրավիճակում անհանգս­տացած էր նաև մոսկովյան վերադասը: ԽՍՀՄ Կինեմատոգրաֆիայի նախարար Ի.Բոլշակովը 1948թ. հունվարի 24-ին ՀԿ(բ)Կ Կենտկոմի և կառավարության ղե­կավարներ Գր.Հարությունյանին և Ս.Կարապետյանին ուղղած նամակում բարձ­րացնում էր «Հայֆիլմ»- ի աշխատանքների բարելավման հարցը:3

Նա առանձնապես անընդունելի էր համարում սցենարների ոլորտում տիրող անմխիթար վիճակը. «Հայաստանի գրողները չեն ստեղծել արտադրություն թո­ղարկման համար պիտանի ոչ մի գրական կինոսցենար»: Մյուս կողմից, քննա­դատվում էր նաև նշանակալից միջոցներ ծախսելուց հետո եղած մի քանի սցե­նարների գաղափարա-գեղարվեստական տեսանկյունից թույլ լինելը: Այս ամենի արդյունքում փաստորեն կինոստուդիայի ստեղծագործական աշխատողների մեծ մասը երկար ժամանակ պարապուրդի մեջ էր գտնվում:

ՀԿ(բ)Կ Կենտկոմից խնդրվում էր Հայաստանի Գրողների միության առջև հարց բարձրացնել սցենարների ստեղծման աշխատանքների արմատական բարելավ­ման անհրաժեշտության մասին, ինչի արդյունքում միայն հնարավոր էր համար­վում հայկական գեղարվեստական կինեմատոգրաֆիայի ծանր դրության հաղ- թահարումը:

1 ՀԱԱ, ֆ. 1, ց. 29, գ. 94, թ. 40:2 Նույն տեղում, ց. 28, գ. 204, թ. 118-119:3 Նույն տեղում, գ. 201, թ. 4-5:

267

Բնականաբար, կինոստուդիայի այս վիճակը բացասաբար պետք է ազդեր նաև նրա հաստիքային կադրերի քանակի պահպանման վրա: Այս տեսանկյունից ուշագրավ է հետևյալ փաստը, որը հերթական անգամ վկայում է նաև անգամ առ­աջին հայացքից չնչին թվացող հարցերում կուսակցական վերադասի կողմից վճռորոշ դերակատարության մասին: Օրինակ, 1948թ. մարտի 31 ին Կինեմատոգ­րաֆիայի նախարարի տեղակալ Կ.Փարսադանյանը ՀԿ(բ)Կ Կենտկոմի քարոզչու­թյան գծով քարտուղար Զ.Գրիգորյանին ներկայացնելով կինոստուդիայի կադր­ային իրավիճակն առաջարկեց կատարել համապատասխան կրճատումներ' նր­անց կենսագրական տվյալներով, անգամ ներկայացնելով նախարարության հր­ամանի նախագիծը:1

Կինեմատոգրաֆիայի նախարարությունը ՀԿ(բ)Կ Կենտկոմին էր ներկայաց­նում անգամ իր եռամսյակային և տարեկան գործողությունների պլանների կա­տարման հաշվետվությունը: Այսպես, օրինակ 1948թ. ապրիլի 28 -ին:

Հետպատերազմյան առաջին հնգամյակի առավել հայտնի ֆիլմերից էր «Արա­րատյան դաշտի աղջիկը» կինոնկարը, որի ցուցադրությունը կինոթատրոններում սկսվել էր 1949թ. դեկտեմբերի 21-ից: Այս կինոնկարի կարևորության մասին էր արդեն իսկ վկայում 1950թ. հունվարի 11-ին Կինեմատոգրաֆիայի Ա.Շահինյանի զեկուցագիրը ՀԿ(բ)Կ Կենտկոմին:3

Բավական է նշել, որ մինչև 1950թ. հունվարի 10-ը այս ֆիլմը միայն Երևանում դիտել էր 60 հազար մարդ: Ֆիլմի հաջողությունները իշխանությունները բացատ­րում էին հետևյալ կերպ. «Կոլխոզային աշխատանքի ճիշտ պատկերում, պայքար բերքատվության բարձրացման համար, կնոջ դերը սոցիալիստական շինարա­րության մեջ, մարդկանց վերադաստիարակության հարցը և հատկապես ֆիլմի երաժշտությունը, շատ լավ է օգտագործված Սովետական Հայաստանի բնությու­նը»: Միաժամանակ անհասկանալի էր համարվում հանրապետական մամուլի «քար լռությունը»:

Հետպատերազմյան տարիներին բնորոշ և առաջին հայացքից անհեթեթ թվա­ցող այնպիսի մի հարց, ինչպիսին կինոթատրոններում էլեկտրաէներգիայի մա­տակարարման ընդհատումները, նույնպես գտնվում էր իշխանությունների ուշ­ադրության կենտրոնում: Այդ մասին է վկայում Կինեմատոգրաֆիայի նախարա­րության 1950թ. փետրվարի 22-ի գրությունը ՀԿ(բ)Կ Կենտկոմին:4

Խորհրդային հասարակարգին բնորոշ մի այնպիսի երևույթ, ինչպիսին անա­նուն դիմում-բողոքներն էին, հատուկ էր նաև կինոարտադրության ոլորտին: Այդ­պիսիք պարտադիր կարգով քննարկվում և արդյունքները զեկուցվում էին կու­սակցական վերադասին: Նման օրինակ էր Կինեմատոգրաֆիայի նախարար Ա.Շ- ահինյանի 1950թ. հունիսի 5-ի զեկուցագիրը ՀԿ(բ)Կ Կենտկոմի քարտուղար Զ.Գ- րիգորյանին:5

Ընդունված կարգի համաձայն Երևանի կինոստուդիայի թեմատիկ պլանները նույնպես պետք է հաստատվեին կուսակցական վերադասի կողմից: Այսպես, 1950թ. հուլիսի 10-ին Ա.Շահինյանը Զ.Գրիգորյանին վավերացման համար ներ­կայացրեց 1951-1952թթ. պլանը' յուրաքանչյուր ֆիլմի հակիրճ հիմնավորմամբ:

Հետպատերազմյան ժամանակաշրջանում խիստ հրատապ անհրաժեշտութ­յուն էր մնում Երևանի կինոստուդիայի համար նոր շենքի կառուցումը, քանզի նախկինը վաղուց արդեն չէր բավարարում անգամ նվազագույն պահանջներին: Թեպետ այս մասին ԽՍՀՄ կինեմատոգրաֆիայի նախարարությունը դեռ 1950թ. համապատասխան որոշում էր ընդունել, սակայն հարցի լուծումը ձգձգվում էր: Թե այս և թե կինոստուդիայի տեխնիկական վերազինման հարցով ՀԽՍՀ կինո­մատոգրաֆիայի նախարար Ա.Շահինյանը հանգամանալից և փաստարկված

1 ՀԱԱ, ֆ. 1, ց. 28, գ. 204, թ. 38-42:2 Նույն տեղում, թ. 49:3 Նույն տեղում, ց. 30, գ. 259, թ. 39-44:4 Նույն տեղում, թ. 45-46:5 Նույն տեղում, թ. 60-65:6 Նույն տեղում, թ. 66-67:

268

զեկուցագրով 1951թ. ապրիլի 4-ին դիմեց ԽԱՀՄ Կինեմատոգրաֆիայի նախա­րար Ի.Բոլշակովին, ՀԽԱՀ Նախարարների Խորհրդի նախագահ ^Կարապետյա­նին և ՀԿ(բ)Կ Կենտկոմի քարտուղար Զ.Գրիգորյանին:1

Անգամ այնպիսի մակերեսային թվացող հարց, ինչպիսին կինոթատրոնների անվանումներն էին, կրկին լուծվում էին միայն կուսակցական վերադասի թույլտ­վությամբ: Այսպես, 1950թ. նոյեմբերի 24-ին Կինեմատոգրաֆիայի նախարար Ա.Շահինյանը դիմեց ՀԿ(բ)Կ Կենտկոմին խնդրելով թույլատրել Երևանի կինոթա­տրոնների անվանափոխություններ կատարել:2 Ավելին, ՀԿ(բ)Կ Կենտկոմ էր ուղ­արկվում նույնիսկ կինոթատրոններում ցուցադրված ֆիլմերի ցանկերը, օրինակ' Լենինականի:3

Անշուշտ, մշակույթի ընդհանուր զարգացման նկատմամբ իշխանությունների համալիր հոգատարությունը պայմանավորված էր նաև մշակութային օջախների ու հաստատությունների շենքային պայմանների բարելավմամբ: Հետպատերազ­մյան շրջանում նկատի ունենալով ֆինանսա-տնտեսական հնարավորություննե­րի անհամեմատ աճն իրական պայմաններ ստեղծեց հարցի արմատական լուծ­ման համար: Արդեն 1954թ. մարտի 25-ին հարցի վերաբերյալ Կուլտուրայի նա­խարար Ա.Շահինյանը հանգամանալից զեկուցագիր հղեց ՀԿԿ Կենտկոմի առա­ջին քարտուղար Ա. Թովամսյանին:4

Այդտեղ նա ծայրահեղ անհրաժեշտություն էր համարում ներքոհիշյալ օբյեկտ­ների շինարարությունը' յուրաքանչյուրի հիմնավորմամբ: Երևանի կինոստուդ­իան գտնվում էր քաղաքի կենտրոնում' Տերյան փողոցում և նրա տեխնիկական պայմանները միանգամայն հեռու էին բավարար լինելուց: ԽԱՀՄ Կուլտուրայի նախարարությունը կողմ էր նոր կինոստուդիայի շինարարությանը, սակայն անհ­րաժեշտ էր համարվում ՀԽԱՀ ղեկավարության անմիջական դիմումը մոսկովյան վերադասին:

Ընդառաջելով այս ամենին Ա.Թովմասյանը 1954թ. ապրիլին հարցի լուծման խնդրանքով դիմեց ԽՄԿԿ Կենտկոմի քարտուղար Պ.Պոսպելովին Երևանի կինո­ստուդիայի համար նոր տիպական շենք կառուցելու համար:5

Խորհրդային կինոարվեստում տիրող լուրջ բացթողումների վերլուծումն ու քննադատումը կատարվեց ԽՄԿԿ Կենտկոմին 1955թ. մայիսի 20-ին ԽԱՀՄ Կու­լտուրայի նախարարՆ. Միխայլովի զեկուցագրում:6 Այդտեղ ռեժիսորները հատ­կապես մեղադրվում էին խորհրդային ժամանակակից թեմայով ֆիլմեր նկարա­հանել չցանկանալու մեջ:

1956թ. ապրիլի 15-ին Կուլտուրայի նախարարության կոլեգիան հաստատեց ԽՄԿԿ 20-րդ համագումարի որոշումների կենսագործմանը միտված միջոցա­ռումների ծրագիր: Մշակույթի ղեկավարմանը կոչված բոլոր գերատեսչություննե­րին հանձնարարվեց իրենց աշխատանքի հիմքում դնել համագումարի որոշում­ները, կազմակերպել դրանց ուսումնասիրությունը, վերանայել աշխատանքային բոլոր պլանները: Կինոֆիկացիայի ասպարեզում առաջնահերթ խնդիր համար­վեց գյուղական կինոցանցի բարելավման գործի պատասխանատվության բարձ­րացումը, օպերատիվ ղեկավարության և շրջանների հետ կապի ուժեղացումը, կինոնկարների գովազդման արմատական բարելավումը, գյուղկինոմեխանիկնե- րի որակի բարձրացմանը առավելագույն ուշադրության դարձնումը' «լավա­գույն» կոմերիտական-կոմերիտուհիների ընդգրկմամբ:

Կարևոր նշանակություն պետք է ունենար տարեկան առնվազն երեք գեղար­վեստական լիամետրաժ կինոնկարների թողարկումը, իսկ քաղաքական տեսան­կյունից' կինոակնարկներում համագումարի որոշումների պարբերաբար քարոզ­

1 ՀԱԱ, ֆ. 1, ց. 31, գ. 174, թ. 2-4:2 Նույն տեղում, ց. 30, գ. 257, թ. 1-2:3 Նույն տեղում, ց. 28, գ. 202, թ. 110-111:4 Նույն տեղում, ֆ. 119, ց. 9, գ. 167, թ. 6-8:4 Նույն տեղում, ֆ. 1, ց. 34, գ. 61, թ. 105-106:6 Аппарат ЦК КПСС ս Культура. 1953-1957. Москва, 2001, сс. 411-417.7 ՀԱԱ, ֆ. 119, ց. 9, գ. 94, թ. 25-44:

269

չությունը և տնտեսության ու մշակույթի ասպարեզներում դրանց կենսագործման ցուցադրությունը:

Գագիկ Եթիմյան փիլիսոփայական գիտությունների

թեկնածու

К И Н О И С К У С С Т В О И П О Л И Т И К А В Л А С Т Е Й А С С Р В 1945-1956гг.

Р Е З Ю М Е

В статье представлена политика советской власти в области киноис­кусства. Вместе с усилением административно-распорядительных методов управления культурой, власти в Армении предпринимали меры по техни­ческому переоснащению кинопроизводства и его комплектованию необ­ходимыми кадрами.

Одновременно уделялось большое внимание и улучшению состояния кинообслуживания населения.

Гагик Етим янкандидат филосовских

наук

270

■ Հա ղ որդ ում և Ն ր

О С О С Т О Я Н И И В И Н О Г Р А Д А Р С Т В А И В И Н О Д Е Л И Я

Ш А Р У Р О - Д А Р А Л А Г Е З С К О Г О У Е З Д А Э Р И В А Н С К О Й

Г У Б Е Р Н И И В К О Н Ц Е X I X И В Н А Ч А Л Е X X В Е К О В

Несмотря на тысячелетнюю историю возделывания винограда и приго­товления вина в Вайоц дзоре1, виноградарство и виноделие в Шаруро-Да- ралагязском уезде начали интенсивно развиваться только в конце X IX в., что было связано с общегубернскими процессами вчастности, и развития экономики государства в общем. Некоторые данные, относящиеся к осно­вным тенденциям развития виноградарства для изучаемого периода, при­ведены в таблице 1.

Таблица 1Основные данные, характеризирующие развитие виноградарста

Шаруро-даралагезского уезда (1887-1915гг.)2

ГодЧисло

владельцев

Среднийразмер

виноградника

Площадивиноградников

Валовой сбор винограда

десятинв % к

итогу по губернии

тыс.пудв % к

итогу по губернии

1887 371 5,1 7,0 0,41890 362 5,3 25,2 2,31891 323 5,2 54,4 4,11892 315 5,1 38,2 3,41894 456 5,1 58,2 3,91895 2005 0,19 371 5,1 216,4 12,21899 1837 0,2 360 4,3 41,3 2,11900 360 4,2 102,5 3,81902 1933 0,25 484 5,0 138,4 10,11910 1699 0,26 445 4,6 92,2 1,91911 1700 0,26 440 4,2 22,0 0,9

1 В и н о гр а д и в и н о и з в е с т н ы в В а й о ц д зо р е с н е з о п а м я т н е й ш и х вр ем ен . В 2007г., в о д н о м и з п е щ е р у щ е л ь я н и ж н е г о т е ч е н и я р. А р п а , в б л и з с. А р е н и б ы л н а й д е н од ­и н и з д р е в н е й ш и х очагов в и н о гр а д а р с тв а и в и н о д е л и я м и р а . Р а ск о п к и , о б а р у ж и л и д а в и л ь н и с о с т а т к а м и к у л ь т у р н о го ви н о гр ада , р а д и о и зо то п н ы й ан а л и з к о т о р ы х п о ­казал , ч то и х в о зр а с т н а сч и ты в а е т более 6000 ты с . лет. З а те м м ы н а х о д и м о т р ы в о ч ­н ы е с в е д е н и я ан ти ч н о го , э л л и н и с ти ч е с к о го п е р и о д а и р а н н е го ср е д н ев еко в ья , н о д о в о л ьн о м н о го р е ч и в ы е д а н н ы е о тн о с я т с я к с р е д н о в е к о в о м у п е р и о д у . В се о н и г о ­в о р я т о б о га то й тр ад и ц и и , м н о го о б р а зи и ге н о ф о н д а и к а ч е с тв е в и н э то го у н и к а л ь ­н о го р е ги о н а .2 Д а н н ы е в зя ты за годы : 1890 - Н А А , ф. 101, оп.1, д.132, л.9-10; Н А А , ф. 101, оп.1, д. 133, л .6 и об; 1891 - Н А А , ф. 101, оп.1, д.133, л .6 и об; 1892 - Н А А , ф. 101, оп.1,

д.134, л.4 и об; 1893 - О б з о р Э р и в а н с к о й гу б е р н и и , 1893 - с.6; 1894 - Н А А , ф .101, оп.1, д.135, л.3; 1895, 1899 - П е р ш к е Л , О б з о р в и н о к у р е н н о й п р о м ы ш л е н н о с т и в З а ­к а в к а з с к о м кр а е за 1899г. В е с т н и к ф и н а н со в , п р о м ы ш л е н н о с т и и то р го вл и , С П б ,

1900, N 44, с. 222; 1900 - О тч е т з а в е д у ю щ е го а к ц и з н ы м и с б о р а м и З а к а в к а з с к о го к р а я о хо д е а к ц и з н о го дела, В е д о м о ст и а к ц и з н о го у п р а в л е н и я Э р и в а н с к о й г у б е р ­н и и , Т и ф л и с , 1901, с. 120; 1902 - К а в к а з с к и й календ арь , 1904, с. 88; 1910 - О б з о р

Э р и в а н с к о й гу б е р н и и , 1911, с. 5; 1911 и 1912 - Н А А , ф .375, оп.2, д.3, 1, 5; 1913 - К а ­в к а з с к и й календ арь , 1915, с. 337; 1914 - К а в к а з с к и й календарь , 1916, с. 87; 1915 -

К а в к а з с к и й календарь , 1917, с. 357

271

1912 1708 0,26 440 4,4 26,4 0,71913 1708 0,26 440 4,3 132,1 2,51914 1255 0,51 636 6,0 8,1 1,21915 1255 0,51 635 6 5,5 0,7

Приведенные данные показывают, что за изучаемый период в уезде площади виноградников возросли в 1,7 раза. Причем особенные рывки на­блюдаются в 1900 и 1913гг. И это явление характерно только для уезда. В тоже же время, сокращается число владельцев, укрупняются виноградни­ки. Их средний размер за 20 лет увеличился в 2,7 раза.

П ри этом средняя урожайность за весь этот период значительно ниже общегубернской величины. Так в 1890г. разница состояла в 2,3 (69,6 и 165,0 пуд/десятин), а в 1891-1894гг. и 1899, 1910 и 1913гг.- почти 1,5 раза. В другие годы картина имеет более резкий вид. В 1911, 1912, 1914 и 1915гг. эта разница дошла в среднем до шести. Исключение составляет 1895г., ко­гда наблюдалась обратная тенденция. Тогда средняя урожайность уезда примерно в 2,5 раза превышала среднегубернский показатель. Это объяс­нялось тем, что в предыдущем году на 85 десятин сократились площади под виноградники, за счет преимущественно выкорчевывания старых на­саждений.

Если рассмотреть указанные тенденции в самом уезде, то за все время наблюдалось повышение урожайности. Она по сравнению к 1890г. поднял­ась почти в 6 раз и в 1913г. дошла до 300 пуд/десятин. Однако, как и во всей губернии так и в уезде, из-за начавшейся Первой мировой войны, все показатели отрасли упали в 20-30 раз. Для этого периода рекордно ни­зким был зафиксирован 1915г., (8,7 пуд/десятин), хотя для губернии пока­затели были выше.

Сравнительный анализ данных, характеризирующ их роль виноградарс­тва Шаруро-Даралагезского уезда в Эриванской губернии показывает, что за весь изучаемый период, особенно после 1895г., он находился на послед­нем месте среди виноградарских уездов губернии. Причем это относится и к другим сельскохозяйственным показателям. Так, по состоянию 1912­1914гг., т.е. самый пик развития уезда и губернии, общий земельный фонд состовлял 135 тыс. десятин против 1451 тыс. десятин губернии. Площади виноградников составляли в среднем 505 и 10279 десятин соответственно1. За 1890-1915гг. площади виноградников уезда в среднем составляли 4,9%, а валовой сбор урожая 3,6% от соответствующих величин губернии.

К сожалению, мы не располагаем статистическими данными отдельных сел уезда за все наблюдаемые годы, и поэтому невозможно составить кар­тину динамики удельного места как Ш арурской и так и Даралагезской части в уезде. Единственные данные по отдельным населенным пунктам касающиеся виноградников и их размеров мы находим только для 1894г. (таблице 2).2

Таблица 2

Структура виноградарства Даралагезской части Ш аруро- Даралагезского уезда Эриванской губерни (по данным 1894г.)

1 А р у т ю н я н А .Ф ., В и н о гр а д а р с тв о и в и н о д е л и е в А р м е н и и . И с т о р и я и право . Г е н о ф о н д ви н о гр ада . Т е н д е н ц и и р а зв и ти и . М е с т о в р е ги о н е и м и р е . К о н ц е п ц и и

с тр а те ги и . Ер., 2007. с. 61.2 А н д р а н и к о в И .З ., О ч е р к в и н о гр а д а р с тв а и в и н о д е л и я в Э р и в а н с к о й гу б е р н и и . С б о р н и к с в е д е н и й п о в и н о гр а д а р с т в у и в и н о д е л и ю н а К а в к а з е , Т и ф л и с , 1896,

В ы п у с к V I, с. 190-201

272

%

Се

ло

Ср

едн

ий

р

азм

ер

в

ин

огр

ад

ни

ко

в,

де

сяти

н

Число хозяйств, имеющих

виноградники величиной десятин

Ито

го

числ

о х

озя

йст

в

Общ

ая

пл

ощ

ад

ь в

ин

огр

ад

ни

ко

в

(дес

яти

н.)

до

0,5

-ю0,

21

Св

ыш

е2

1 Айназур 0,21 63 3 1 - 67 13,82 Ринд 0,10 47 - - - 47 4,53 Козулджа 0,52 33 - - - 33 1,74 Гешиш 0,37 2 1 - - 3 1,15 Эльтыч 0,07 47 - - - 47 3,16 Чива 0,08 26 - - - 26 27 Аярь 0,17 42 1 - - 43 7,28 Кяшиш-Кянд 0,10 125 - - - 125 12,89 Ордакянд 0,18 52 - - - 52 9,510 Башикянд 0,18 46 1 - - 47 8,611 Г ойтул 0,09 85 - - - 85 7,412 Алхан-Паяси 0,16 6 - - - 6 113 Г асанкянд 0,22 41 3 1 - 45 10,114 Караглух 0,09 55 - - - 55 5,115 Царатун 0,05 17 - - - 17 0,816 Ш ахгелдзикиш

лаз0,13 3 - - - 3 0,4

17 Саллы 0,07 15 - - - 15 1,118 Эрдапин 0,25 44 4 2 - 50 12,719 Г остун 0,07 13 - - - 13 0,920 Алагез 0,28 32 1 - - 33 7,521 Малышка 0,38 118 30 6 1 155 59,622 Гер-Гер 0,10 2 - - - 2 0,223 Г индеваз 0,07 7 - - - 7 0,524 Чайкянд - 1 - - - 1 0,325 Г еорчин - 1 - - - 1 0,226 Пашалу 0,13 12 - - - 12 1,527 Азадек 0,11 18 - - - 18 228 Сойлан - - 1 - - 1 0,929 Ахмо 0,08 3 - - - 3 0,2530 М оз 0,10 3 - - - 3 0,231 Эртыч 0,22 5 - - - 5 1,132 Амагу 0,17 7 - - - 7 1,233 Арпа 0.24 40 4 - - 7 1,2

И з таблицы видно, что в данном регионе общая площадь виноградни­ков в Даралагезской части составляла 176,5 десятин при числе владельцев 1002 и среднего размера виноградника 0,17 десятин. Аналогичные показа­тели для самого Ш аруро-Даралагезского уезда для этого года по этому же источнику составляют соответственно - 371,2 десятин, 2005 владельцев и 0,19 десятин (таблица 3). Т.е площади виноградников исследуемого регио­на по крайней мере в конце X IX в. составляли примерно 47% от общей площади виноградников уезда и при этом по среднему размеру и числу

273

27

4

Ша

гри

ар

1 А

ли

ша

ры

1 Е

нги

дж

а1

Мо

ган

лу

1 К

ал

ач

и

Ар

ба

тан

Ча

рч

иб

аг-

ан

1 Д

ар

уш

ла

р1

Иб

ад

ула

Ба

шн

ура

-ш

ен

Ки

шл

ах

-А

ба

с

1 Д

яд

ы

Пу

сян

Ва

йх

ир

Т о

ма

слу

Село

1

1 0,25

1 1,10 1

О00

0,25

0,1

6

1 0,55

О

о

о00о

О00о

1 1

0,23

О

00Средний размер виноградников, десятин

- 00 1 1 to 00 - <1 to to - - ьо 00 до 0,5 Число хозяйств, имеющ. виноградники

величин, десятин1 1 to - 1 1 1 - 1 1 1 1 1 1 1 0,5 - 2

- 00 to - to 00 to <1 to to - - ЬО 00 Итого число хозяйств

о00 to NO

"toоъ

оСП

оСП

о оъ

оъ

о"to

о to о00 Общая площадь виноградников (десятин.)

Ал

ак

лю

1 К

иш

таз

1 Т

аш

ар

х1

Си

агу

т1

Па

рч

и

Та

зак

ен

д-

Ша

нги

ре

й

Та

зак

ен

д

1 Я

йд

жи

1 Т

ан

зик

Та

нзи

к-

ве

рх

ни

й

Ах

ма

д

1 М

аф

та

Ку

ши

-Д

ем

ур

чи

яD)

^ й D) X 1

Ма

хм

уд

-К

ян

д Село

0,25

О00

1 0,43

О

00

О

00

О

001

Оо

1 0,05 1 1

1 0,43

1,17

0,28

0,15 Средний размер виноградников, десятин

- 00 1 1 to 00 - <1 to to - - ЬО 00 до 0,5 Число хозяйств, имеющ. виноградники

величин. Десятин1 1 to - 1 1 1 - 1 1 1 1 1 1 1 0,5 - 2

122 оСП

to00 to о -

о to - - 00 00 to Итого число хозяйств

00Оъ

1 19,9

11

12,9 1

оСП 00

О00 00

о

0,75

ою 00

00СП

- о00 Общая площадь виноградников (десятин.)

&3 nо ^

Հ) щ

>0)Яя t? ^ s Œ Ճ w — . > 00 ^

ÏT 43 sH S03 & Д n я0 к=401փ"Окк

пяок=-0JQя

н&о>К.и0J

хозяйств

не н

аблю

дал

ось зн

ачител

ьное

отклон

ени

е от

Шар

урско

й

ча

сти

уезда.

Ялгуз-Агач

- - 1 1 0,6Улянора-

шен0,12 - 1 166 20,3

Аралых-Хин

- 1 - 1 0,1 Хачик 0,05 1 - 38 2

Кархун - 1 - 1 0,3 Ханухлар 0,21 1 - 145 30

Ташарх-татарское

- 1 - 1 0,1 Вармазиар 0,19 1 - 167 30,9

Диза - 1 - 1 0,25

Что касается виноделиия уезда (таблица 4)1, то можно констатировать следующее. За период 1886-1913 гг. там находились в среднем 4,8% от об­щего числа виноградо-фруктово-водочных, спиртоочистительных заводов2, которые дали 0,7% суммы оборота и где работали 3,4% рабочих занятых в подобных заводах губернии.

Таблица 4

Численность виноградо-фруктово-водочных, спиртоочистительных заводов, их сумма оборота, число рабочих и их удельный вес в

соответствующих показателях губернии за 1886-1913гг.

Год

ПоказателиУдельный вес в губернии,

%%

число фабрик и заводов*

суммаоборота,

руб .

числорабочих

число фабрик и заводов

суммаоборота

числорабочих

1887 8 150 48 3,6 0,1 3,11891 3 2400 9 1,3 2,3 1,11892 3 1800 10 1,1 1,3 1,21894 57 3058 170 6,8 0,3 5,81896 44 4100 146 4,7 0,5 5,21897 25 2500 80 7,5 0,5 4,81898 15 3464 45 4,3 0,9 2,21899 29 8030 87 7,2 2,2 3,71900 47 16620 141 10,7 3,4 5,51902 19 3340 48 4,6 1,1 4,11904 13 3186 39 3,6 0,3 3,51905 6 1830 17 2,0 0,3 1,31906 17 4765 68 5,5 0,6 6,51907 22 6260 22 6,8 0,6 2,11908 22 6585 89 7,1 0,7 7,61909 22 7750 88 3,3 0,6 2,11910 22 7750 88 3,2 0,6 2,11912 15 15900 60 2,7 0,8 2,01913 20 8000 40 3,3 0,4 1,8

1 С о с т а в л е н п о т е м ж е и с т о ч н и к а м , ч то и та б л и ц а 1.2 П о д а н н ы м а к ц и з н о го уп р ав л ен и я , к ч и с л у заводов , п р о и з в о д я щ и х в и н а и в о д ­ку , о т н о с и л и с ь и те п о греба , в к о т о р ы х б ы л и у с т а н о в л е н ы н е с к о л ь к о к а р а со в и п о с т р о е н ы м а л е н ь к и е ц е м е н тн ы е б а с се й н ы . П о э т о м у в 1913 г. то л ько 17 заводов (3% от о б щ е го чи сла ) д авали в а л о в у ю п р о д у к ц и ю н а с у м м у более 100 ты с . р уб ., т.е. и м и п р о и зв о д и л ся 41 % от в се го о б ъ е м а в ы п у с к а е м ы х вин , 43% в о д к и и в е сь к о н -

ь я к .С м . А р у т ю н я н А .Ф ., .... Ер., 2007. с. 95.

274

Если посмотреть динамику соотношения средних показателей по годам, то картина не так сильно изменяется. Приведенные данные красноречиво характеризируют состояние виноделия уезда. Однако, с другой стороны не надо забывать, что в отличие от других регионов губернии, этот и Н а­хичеванский уезд исключительно занимались виноделием, и именно здесь приготовляли одно из самых качественных столовых вин губернии1.

Подобный анализ абсолютных величин показывает тоже самое. Однако для некоторых лет как в губернии в целом, так и в Шаруро-Даралагезском уезде имеют место резкие скачки. Так, по сравнению с 1887-1891гг., в 1894-1897гг в 7-13 раз увеличилось число заводов, что объясняется рядом положительных дополнений в акцизном законодательстве. Следующие из­менения, особенно после 1907г., были продиктованы развитием экономи­ки в целом.

Аваг А рутю нян

Фрунзик А рутю нян

Армине П огосян

1 Н А А , ф .125, оп.1, д .8, л.33-35; О ч е р к в и н о д е л и я К а в ка за , Т и ф л и с , 1875, с. 263; О ч е р к в и н о д е л и я К а в к а за , Т и ф л и с , 1875, с. 260; Г ю за л я н Т. В и н о гр ад а р с тв о , ви н о д е л и е и в и н о к у р е н и е в Э р и в а н с к о й гу б е р н и и , К а в к а з с к о е с е л ь ско е хо зя й с тв о ,

1895, N 57, с. 1002; А р у т ю н я н А .Ф ., у к .соч ., Ер., 2007, с. 79-82.

276

О Б Щ Е С Т В Е Н Н О - П О Л И Т И Ч Е С К А Я Ж И З Н Ь

А Р М Я Н С К О Й О Б Щ И Н Ы Г О Р О Д А С Т В Р О П О Л Ь

( К О Н Е Ц 1 9 - Г О -Н А Ч А Л О 2 0 -Г О В Е К А )

Заметное место в жизни армянской общины г. Ставрополь занимала об­щественно-политическая деятельность как в городе, так и за его пределами. Армянская община живо откликалась на события, происходившие в стране и за рубежом.

Революционные события 1904-1907 годов резко изменили ход политичес­ких событий в России. Царское правительство пошло на компромисс с наро­дом, были назначены выборы в Государственную Думу как новую форму уп­равления.

Министром внутренних дел было направлено циркулярное послание на имя Ставропольского губернатора, в котором сообщалось, что: «Именным Высочайшим указом Правительствующему Сенату, 18 сего сентября, Госуда­рю Императору благоугодно было повелеть приступить безотлагательно к распоряжениям о производстве выборов в Государственную думу».1 В посла­нии указывалось о безотлагательном составлении соответствующими учреж­дениями вверенной губернии списков лиц, имевших право участия в выборах. Было дано указание о неуклонном наблюдении за быстротой и правильностью хода работ по составлению списков, которые должны были быть опубликованы не позднее 14 октября 1904 года.

Как известно, выборы в 1-ю и 2-ю Государственную думу проводились на основе избирательного закона от 11 декабря 1904 года, по которому больше половины населения не получили права голоса (женщины, непостоянные ра­бочие мелких предприятий, военнослужащие, молодежь до 24 лет, кочевые народы и др.). Было резко ограничено представительство от населения нацио­нальных районов. В списки по выборам в думу были внесены и представите­ли армянской общины города.2 Революционное движение 1904-1907гг., вско­лыхнувшее Россию, мало коснулось проживавших на Ставрополье армян. В секретном политическом обзоре Ставропольской губернии за 1902 год гово­рилось: «Почти миллионное население Ставропольской губернии... в силу ра­зличных исторических и бытовых условий из разнообразных расовых элемен­тов: русских, калмыков, трухменов, армян, греков и грузин, склонных вообще по характеру своему к проявлению свободной воли, за истекший год сравни­тельно спокойно относились к политическим событиям на рабочей и аграр­ной почве»3... И это правильно отражало особенности отношения армянского населения к политическим событиям, и их трудолюбие обеспечивало основ­ной массе безбедное существование.

В политическом обзоре Ставропольской губернии за 1904г. указано: «В отчетном году в гор. Ставрополе произошло несколько антиправительствен­

1 Государственный архив Ставропольского края (далее- Г А С К ) , ф. 96, оп. 2, д. 1600, л. 146.2 Г А С К , ф. 96, оп. 2, д. 1600, л. 36, 63, 68, 68 об., 69, 70, 101, 133, 134, 137 об., 138, 146.3 Ованесов Б., Леденев А ., О тнош ение армянского населения С та в р о п о л ь с к о й гу б е р н и и к р ево л ю ц и и 19 04 -190 7 гг ., П ер вая Р о с си й с к а я револю ция и парламентаризм в России: М атериалы межрегион., науч.-практ. конф. (ноябрь 1994 г.), Ставрополь, 1994, с. 44-47.

277

ных демонстраций...».1 По агентурным сведениям выделена личность товар­ища председателя Ставропольского окружного суда Седрака Абгаровича Да- дьянца: «Каждые действия правительства, какие бы они ни были, он всегда осуждал, является сторонником и оправдывает всякие безобразные действия воспитанников местной гимназии, говоря всегда, что причина этих беспоряд­ков лежит в политическом строе государства...». И далее: «Дадьянц же как армянин не стесняясь говорит о том, что русское правительство умышленно натравливает татар на армян. Исполняя временно должность председателя су­да, Дадьянц при каждом случае осуждал всякого рода мероприятия правител­ьства, клонящиеся к подавлению революционного движения».2

Из местной хроники известно, что в пользу бастующих рабочих завода Шмидта и Руднева в ноябре 1905г. поступили взносы от организаций и час­тных лиц. В частности, от служащих слесарно-механической мастерской Ос- ипянца поступило 25 руб. 80 коп. и от Коржавина 70 коп. Как свидетельство­вали документы, деньги были переданы по назначению.3

Анализ революционных событий 1905-1907гг. показывал, что армянское население Ставропольской губернии, за исключением отдельных личностей, воздерживалось от участия в забастовках и действиях, направленных против правительства. Все это указывает на лояльное отношение армян Ставропол­ьской губернии, и города Ставрополя в частности, к государственному режи­му и политическому строю того периода.

Наибольшую тревогу в армянской общине Ставрополя вызывали траги­ческие события второй половины X IX века в Западной Армении. Периоди­ческие избиения, погромы с гибелью десятков и сотен тысяч ни в чем не по­винных соотечественников в армянской общине приводили к ответной реак­ции.

Образовавшиеся армянские партии и тайные организации ставили своей целью противостоять варварским действиям турецкого правительства. Среди них следует выделить наиболее влиятельные партии Дашнацутюн, Гнчак и др. Русское правительство неоднозначно относилось к этому движению, в зависимости от своей политики на Ближнем Востоке, но в целом - негативно. Свидетельством этому был ряд секретных документов Полицейского управ-

4ления.Управляющий Кавказской частью сообщает о том, что Секретарь Генерал­

ьного консульства, в секретном донесении от 5 октября 1898 года просит: «...В Кагызманском округе существует армянский революционный комитет гнчакистов (свободомыслящих), имеющий целью производить по временам смуты на границе и внутри Турции и снабжавший армян в Турции оружием, и что в состав этого комитета входит Кагызманский окружной врач Качка- чев... Признаете ли, Ваше превосходительство, назначить Кагызманскаго ок­

1 Ованесов Б., Леденев А ., О тнош ение армянского населения С та в р о п о л ь с к о й гу б е р н и и к р ево л ю ц и и 19 05 -190 7 гг ., П ер вая Р о с си й с к а я револю ция и парламентаризм в России: М атериалы межрегион., науч.-практ. конф. (ноябрь 1995 г.), Ставрополь, 1995, с. 55-57.2 Ованесов Б., Леденев А ., О тнош ение армянского населения С та в р о п о л ь с к о й гу б е р н и и к р ево л ю ц и и 19 05 -190 7 гг ., П ер вая Р о с си й с к а я револю ция и парламентаризм в России: М атериалы межрегион., науч.-практ. конф. (ноябрь 1995 г.), Ставрополь, 1995, с. 55-57.3 Там же.4 Г А С К , ф. 101, оп. 5, д. 262, л. 28.

278

ружного врача Качкачева на какую-либо вакантную должность уездного или сельского врача в Ставропольской губернии?».1

Неблагонадежные в политическом отношении лица в уездах Ставропольс­кой губернии находились под строгим надзором полиции. Среди них была большая группа армян: Степан Тер-Микиртичьянц, Татевос Давидович Хзма- лианц из Эриванской губернии; Иоанес Артемьевич Иоанисянц из Шушинс­кого уезда; Левон Николаевич Петросянц из Тифлисской губернии и многие другие.2

Министерство внутренних дел в доверительном письме от 4 июля 1894 го­да сообщало «относительно необходимости принятия мер к прекращению де­нежных сборов среди русских армян и отправления через Персию в Турцию транспортов оружия и боевых припасов, а также к расследованию деятельно­сти и Армянской революционной ассоциации, для привлечения членов оной к формальной ответственности».3 Среди них были учителя, врачи, дети купцов, промышленников, студенты.

Однако по полицейским сводкам нет прямых указаний о принадлежности кого-либо из армянской общины г. Ставрополя к той или иной партии. Име­ется только один найденный рапорт Ставропольского полицмейстера о том, что «приезжий армянин путем угроз взимает от местных купцов-армян день­ги и выдает квитанции».4 За ним немедленно было установлено наблюдение. Задержанным оказался Рубен Киркоров, у которого была найдена часть эксп­роприированных денег до 120 рублей. Он оказался членом социал-демократи­ческой рабочей партии гнчакистов. Арестованный был препровожден в местный «Тюремный Замок». Дальнейшая его судьба неизвестна. Есть только его прошение на имя начальника Ставропольской губернии: «Не имея даль­нейших сведений о своем аресте, покорнейше прошу Ваше Превосходитель­ство сделать распоряжение уведомить меня через господина смотрителя мес­тного тюремного замка, где находится мое дело и в каком состоянии».4

Трагические события 1894-1896 годов в Западной Армении привели к наплыву на Северный Кавказ большого количества беженцев. Государь Им­ператор по докладу Министра внутренних дел 11 декабря 1896 года распор­ядился о сборе пожертвований для облегчения «бежавших в наши пределы из Турции армян».6 В фонд помощи беженцам стали поступать пожертвования от жителей уездов, городов, организаций и частных лиц. От базара, устроен­ного Ставропольской армянской церковью, в фонд помощи поступило 311 руб. 86 коп., от старосты г. Святого Креста 406 руб. 40 коп., а затем еще 38 руб., Пристава трухменского народа 20 руб. 67 коп., от Полицейского упра­вления Медвеженского уезда - 14 руб. К 3 мая 1897 года по ведомостям из различных районов губернии поступило 903 руб. 40 коп.7 Армянская община Ставрополя приняла активное участие в оказании помощи беженцам не только деньгами, но вещами и продуктами питания

Рассматривая злодеяния турецкого правительства конца X IX и начала X X веков, совершенные над армянским народом, следует отметить определен­

1 Г А С К , ф. 101, оп. 4, д. 272, л. 44 об.2 Т ам же, д. 262, л. 1-18.3 Т ам же, д. 241, л. 1.4 Т ам же, д. 477, л. 1.4 Там же, л. 14.6 Там же, ф.101, оп.4, д.2440, л.4.7 Там же, л. 29, 31, 44, 113, 119.

279

ную параллель и в действиях царского правительства. Административные ка­рательные меры против армянской церкви и национальной школы соответст­вовали имперской политике русского правительства. Свидетельством этому являлось почти нейтральное отношение самого царя к избиениям армян в Т у­рции. «Мне надоел этот армянский вопрос».1

Как писал А.Агаронян, «освобождение армян не попало в задачи русской государственности, в задачи русской дипломатии».2

Подобные действия Российского правительства не способствовали укре­плению дружественных отношений между двумя народами, несмотря на из­начально занятую армянским народом прорусскую позицию. Царское прави­тельство не могло и не способно было оценить то важное военно-стратеги­ческое значение, которое играла Армения в Закавказье и Передней Азии. Все те проекты по созданию сильного армянского государства под эгидой России, заложенные Петром I и Екатериной II, были проигнорированы. Подобная по­литика обернулась трагедией для армянского народа, который на всех этапах истории был проводником русской политики в Закавказье. Это был и удар по России. Как писал Александр Амфитеатров, «Мы допустили, помогли выре­зать своих друзей, - судьба наказала нас, отдавая дружеские территории - при полном нашем бессилии защищать их - нашим злейшим врагам. ...В лице ар­мян мы предали Азии европейскую культуру и полторы тысячи лет христиа­нской цивилизации бросили к ногам ислама. Ислам не зевает, а история таких ошибок, да еще злонамеренных, не прощает никогда».3

Общественно-политическая жизнь Ставрополя перешла в стадию трево­жных ожиданий. В воздухе назревала тревога возникновения новой войны.

Со дня начала войны все народы, населяющие Россию, откликнулись на призыв внести свой вклад в дело победы над врагом. Армянская обществен­ность, проживавшая в Ставропольской губернии, сразу же выступила в защи­ту интересов России. Нападение турецкого флота на Россию и начало воен­ных действий на Кавказском фронте не оставило безразличным ни одного ар­мянина.

Первой на войну с Турцией откликнулась армянская церковь. На страни­цах газеты «Северокавказский край» 31 октября 1914 года с воззванием вы­ступил священник Ставропольской церкви им. Григория Просветителя С. Тер-Ованнесьянц, в котором он отмечал, что среди подвластных Турции хри­стианских народов ранее всех ей подвластен был армянский народ: «В неког­да цветущей Армении он стоически претерпевал и до сих пор претерпевает все унижения рабства, тирании баев, грабительства кочевых диких курдов, глумление башибузуков, т.е., другими словами, довольно обычные явления рафинированного зверства на почве мрачного фанатизма». Автор воззвания, продолжая свою мысль, писал: «Свыше шестисот лет, с самого основания турецкого владычества в Малой Азии, многострадальный армянский народ, этот пасынок истории, этот поистине народ-сирота, находился под владычес­твом турок, перенося избиения, насилия и гонения с покорностью тупого от­чаяния, которую нередко ставят в упрек народы, избалованные историей».

1 Ротш тейн А ., М еждународные отношения в конце X I X века, М - Л , 1960, с. 3062 А гаронян А ., Ц аризм и армянский вопрос, Пятигорское эхо, 1917, № 68 , 28 м а р т а , с . 3.3 А ветисян Н ., Ованесов Б., Некоторые исторические аспекты национального менталитета ар­мян , п рож иваю щ их на С еверном Кавказе, И н телл и ген ц и я Северного Кавказа в истории Ро ­ссии: Межрегион, сб. научн. ст., Ставрополь, 1997, с. 16-22.

280

Заканчивалось воззвание словами: «Настал Суд Божий, и Он зовет нас на ратный славный подвиг во имя спасения Армении под протекторатом вели­кой России».1

Особенно ярко проявилась благотворительная миссия армянского населе­ния Ставропольской губернии в деле оказания медицинской помощи боль­ным и раненым воинам.

По постановлению Чрезвычайного Ставропольского губернского земского собрания 2 августа 1914 года был организован губернский земский Комитет помощи больным и раненым воинам.

В сферу деятельности комитета входили: 1. Организация и оборудование госпиталей в г. Ставрополе и Ставропольской губернии. 2. Организация па­тронажа и размещение вышедших из госпиталей больных и раненых у мес­тных жителей. 3. Организация курсов подготовки сестер милосердия.2

Первоочередной целью своей деятельности губернский комитет ставил оборудование госпиталей на 1000 коек.

С 12 по 14 сентября 1914 года состоялся Съезд городских голов городов Кавказского края,3 созванный распоряжением наместника Его Величества на Кавказе для организации помощи раненым. На съезде было сформировано Бюро Союза Кавказских городов, входящего в состав Всероссийского Союза городов под покровительством Красного Креста на равных основаниях. Председателем Бюро единогласно был избран Тифлисский голова, врач по профессии, видный армянский политический деятель А. И. Хатисов (Хати- сян). В члены бюро были включены видные представители городов - админи­стративных центров Северного Кавказа и Закавказья. От Ставропольской гу­бернии в бюро вошел председатель Ставропольской земской управы М.Пояр- ков. Прибывший на заседание съезда помощник наместника Его Императорс­кого Величества на Кавказе генерал от инфантерии А.Мышлаевский отметил: «Программа Вашего Съезда уже разработана при участии Тифлисского Горо­дского Головы А.И. Хатисова».4

Бюро Союза Кавказских городов (согласно архивным документам: журна­лу заседаний Бюро Союза Кавказских городов 16 сентября 1914 года,4 журна­лу заседаний Съезда представителей городов Кавказского края от 12 сентября 1914 года,6 журналу заседаний 21 октября 1914 года Особой комиссии по ор­ганизации помощи раненым,7 журналу заседаний Бюро Кавказского отдела Всероссийского союза городов от 12 ноября 1914 года8 и др.) регулярно про­водило свои заседания и съезды, эффективно решало насущные вопросы, свя­занные с ускоренным выпуском учеников из мужского и женского фельдшер­ских школ, училищ сестер милосердия, санитаров, с укомплектованием меди­

1 Северокавказский край, 1914, № 1037, 31 октября, с. 3.2 Отчет о деятельности Ставропольского губернского земского и уездных комитетов помощи боль­ны м и раненым воинам, Г А С К , ф. 116, оп. 1, д. 44, л. 1, 1 об.3 Резолю ция Съезда го р о д ски х голов городов К авказско го края, созванного распоряж ени ­ем Н ам е стн и ка Е го и м ператорско го величества на Кавказе для организации помощ и ранен­ны м (12-14 сент. 1914 г.), Г А С К , ф. 311, оп. 1, д. 62, л. 31, 32 об.4 Г А С К , ф. 311, оп. 1, д. 62, л. 34.4 Т ам же, л. 2-4.6 Там же, л. 34-40.7 Г А С К , ф. 311, оп. 1, д. 64, л. 11-14.8 Там же, л. 16-18.

281

цинских учреждений врачебным персоналом, лекарственным обеспечением, обеспечением перевязочным материалом, медицинским инвентарем.

В организацию госпиталей значительный вклад внесли духовенство, купе­чество, национальные общины, Дамский комитет губернии и другие общест­венные организации, среди которых были и представители армянских общин.

Дамский комитет г. Ставрополя, и особенно г. Святого Креста, куда вхо­дило много армянок, оказывал значительную помощь в укомплектовании гос­питалей.

В госпиталях и земских лечебных учреждениях Ставропольской губернии работали более 15 врачей-армян, что составляло большой процент среди всех врачей, если иметь в виду, что в 1914 году в Ставропольской губернии было врачей городовых - 2, уездных - 5, земских участковых - 19, состоявших на государственной службе, больничных и вольнопрактикующих - 56, среди ко­торых также были армяне.1 Говоря о лечебных учреждениях губернии, необ­ходимо отметить, что некоторые из врачей для работы в госпиталях были на­правлены из г, Ставрополя. Среди врачей армянского происхождения в горо­де Ставрополе работали: Д.К.Манучарова, А.Сафьян, Н.Г.Осипянц, А.А.Баг- дасарянц, Н.Г.Айдинов; участковые земские врачи: Безопасненский - Карапет Мелконович Мержанов, Александр Аствацатурович Акопянц; Белоглинский - Михаил Иванович Халаджиев; Архангельский - Иван Александрович Апре- сов; В-ронцово-Никольский - Семен Григорьевич Квавелянц; Тахтин-ский - Ф.Н.Петросянц; Александровский - Н.А.Калантарянц; зубной врач - Н.И.Чу- валов. Губернское земское управление в связи с большой нехваткой врачей своим постановлением назначило студента медицинского факультета Импе­раторского Московского университета X.Я.Пахалова в Воздвиженский враче­бный пункт и в госпиталь младшим ординатором - И. К.Титрова.

Из среднего медицинского персонала можно выделить фельдшерицу А.В.Тер-Арутюнову, сестер милосердия Сатеник Тадеосян, Арусяк Адимовну Манучарову, Е.Е.Хачетурову, Анастасию Иосифовну Зазаеву, Е.А.Бабаеву, И.Теодеосьянц.

Из созданных в Ставрополе госпиталей для раненых и больных воинов на средства армянской общины был организован «Заразный городской барак» на 25 кроватей и 20 коек в госпитале № б.2

Среди врачей, выразивших желание 30 июля 1914 года «принять участие в работе общеземской организации по уходу и призрению эвакуированных в Ставрополь раненых»,3 значится А.Сафьян. Врач Армавирско-Туапсинской железной дороги А.А.Багдасарьянц написал заявление на имя Ставропольско­го санитарного врача Г.Славского следующего содержания: «Ввиду имеюще­гося у меня достаточного свободного времени я охотно предлагаю Губернс­кой управе свои услуги как врач с хирургической подготовкой, если таковойнужен в городе Ставрополе. Согласен работать без вознаграждения. Имею 4­

4летнюю практику».

1 Ованесов Б., Судавцов Н ., Земская медицина в Ставропольской губернии, А ви ц ен н а , С та в ­рополь, 2000 , октябрь, № 10 (45), с. 19.2 Г А С К , ф. 116, оп. 2, д. 234, л. 348, 352; ф. 311, оп. 1, д. 489, л. 39.3 Там же, ф. 311, оп. 1, д. 486, л. 4.4 Г А С К , ф. 311, оп. 1, д. 486, л. 25.

282

Старшими врачами госпиталей в разное время были назначены в Ставроп­оле Д.Манучарова, Н.Осипянц1, член Белоглинского сельского комитета по­мощи больным и раненым воинам М. Халаджиев, Ставропольским городовым врачом был А. Багдасарьянц.

Поток раненых и больных с Кавказского фронта, среди которых по сво­дкам военного ведомства число воинов-армян было значительным, с каждым годом нарастал. В одной из телеграмм сообщалось: «Губернский комитет уведомляет, что нижние чины Бужалян Песарион и Ваал Иосиф 144-го Куба­нского полка и Асатурянц Бейбут 146-го Елисаве-топольского полка переве­дены из Воронцово-Александровского госпиталя в госпиталь № 7 Ставрополя для производства сложной операции».2 Подобных сообщений в архивных до­кументах о раненых и больных армянского происхождения, а также умерших от инфекционных заболеваний и ран, встречается довольно много с подроб­ным описанием, где и когда воин заболел или получил ранение.

Ставропольские врачи-армяне вносили свой посильный вклад в санитар­но-просветительскую работу. На курсах сестер милосердия они читали бес­платно лекции. Местный врач, преподаватель курса Н.Г.Осипянц выпустил двумя изданиями брошюру «Краткие сведения о венерических заболева­ниях», получившую высокую оценку в газете «Северокавказское слово».3

Губернский комитет 24 августа 1914 года выразил глубокую благодар­ность врачам и в частности Н.Осипянцу «...за принятый на себя труд по под­готовке сестер милосердия и за готовность продолжать чтение лекций для но­вого комплекта слушательниц»4. В октябре этого же года Губернский зе­мский комитет помощи больным и раненым на заявление доктора о том, что он отказывается от жалования за этот месяц из-за малочисленности больных, постановил: «выразить доктору Осипянцу благодарность от имени комите- та».4

В отчете за 1914/16 учебный год директор фельдшерско-акушерской шко­лы отмечал, что школа постепенно расширяется и в нее принята 61 ученица (православных - 40, лютеран - 2, римско-католического вероисповедания - 2, армяно-григорианского - 2, иудейской веры - 4).6

Затянувшаяся война привела к политическому кризису в стране. Достигну­тые успехи в лечении больных и раненых, борьбе с эпидемиями были утеря­ны. Медицинская помощь в губернии была брошена на самотек. В этих усло­виях в Ставропольской губернии остро стоял вопрос о «подаче помощи ране­ным на войне»7 и мобилизации врачей.

На совещании профессионального союза врачей 17 мая 1917 года после долгих прений огромным большинством (37 «за» и 7 воздержавшихся) была принята резолюция доктора Н.Г.Айдинова, которая гласила: «Мы, все врачи города Ставрополя, в согласии с Пироговским и краевым съездами, считаем себя мобилизованными в том смысле, что представляем из себя резерв вра­чей, готовых во всякое время отдать себя в распоряжение центрального орга­

1 Т ам же, д. 492, л. 1.2 Т ам же, ф. 116, оп. 1, д. 234, л. 299.3 Новы е книги, Северокавказское слово, 1918, № 778, 6 октября, с. 4.4 Г А С К , ф. 311, оп. 1, д. 493, л. 3.5 Т ам же, д. 489, л. 89.6 Отчет по женской фельдшерско-акушерской школе Ставропольского губернского земства за 1914-1916 учебны й год, Г А С К , ф. 311, оп. 1, л. 240.7 Г А С К , ф. 116, оп. 1, д. 314, л. 72 об.

283

на, и приступаем к разработке мобилизационного плана для уяснения инди­видуальных особенностей и количества лиц, пригодных для той или другой деятельности. Эту резолюцию считаем для себя обязательной».1

Насколько напряженная и сложная работа была в госпиталях, свидетельс­твует военная телеграмма, посланная Халаджиевым и Пиневичем на имя гу­бернского комиссара земсоюза 3 декабря 1918 года: «Госпитали свернуты. При сем имеются 30 тяжело больных, из них 7 возвратным тифом, 1 сыпным. Дивизионный лазарет не может быть развернут. Земская больница пе­регружена. Просим сообщить, как быть».2 Ответная телеграмма на имя М.И.Халаджиева гласила: «Больных сохранить до ликвидации. Тем временем изыскать способы передачи госпиталя на счет Военного ведомства».3

По данным к 1 января 1915 года, все население Ставропольской губернии составляло 1.293.652 человека, из них армян насчитывалось 8104 (0.62%).4 На сентябрь 1916 года город Ставрополь насчитывал 60.214 человек. Армяне в городе составляли 2.1%.5 Однако политическая и общественная активность их была достаточно высокой.

Памятная книжка за 1916 год свидетельствует, что среди лиц состава пр­авительственных сословий и общественных учреждений Ставропольской гу­бернии армяне занимали заметные должности. Товарищем Председателя ок­ружного суда был действительный статский советник С.А.Дадьянц; произво­дителем работ, старшим землемером - А.Д.Агаджанянц; смотрителем учи­лища - инженер-технолог Григорий Богданович Агасаров, банковская кон­тора наследников М.В.Попова представлена была полностью представител­ями армянской национальности. Армяне занимали ответственные посты в канцелярии Ставропольского губернатора, Ставропольском комитете, в горо­дском по налогу с недвижимых имуществ присутствия, преподавателями и наставниками Олыинской женской гимназии и 1-й мужской гимназии.6

Большой вклад в развитие сельского хозяйства внес С.А.Мелик-Саркисов (С.А.Мелик-Саркисян). За свою плодотворную и длительную работу на поп­рище сельского хозяйства «...Высочайшим приказом по ведомству министер­ства земледелия от 22 декабря 1915 года объявляется Высочайшее благоволе­ние правительственному агроному Ставропольской губернии статскому сове­тнику С.А.Мелик-Саркисову за труды, понесенные при условиях военного времени».7

Деятельность правительственного агронома С.А.Мелик-Саркисова была направлена на подъем сельского хозяйства, оказание агрономической помо­щи и максимальную поставку армии муки, фуража и других продуктов.

Выступая на заседании Ставропольского уездного земского собрания 19 ноября 1915 года, он страстно говорил о крайней необходимости агрономи­ческой помощи для населения уезда. Отвечая своим оппонентам Глушенко и Озерову, которые считали неэффективной работу агрономов, С.А.Мелик-Са- ркисов заявлял: «Господа? Если мы будем так рассуждать, мы никогда не

1 Г А С К , ф. 116, оп. 1, д. 291, л. 57.2 Там же, д. 337, л. 24.3 Там же, д. 337, л. 25.4 Там же, ф. 1658, оп. 1, д. 4, л. 64.65 Там же, ф. 96, оп. 2, д. 2961, л. 7-8.6 Памятная книж ка Ставропольской губернии за 1916 год, Ставрополь, 1916, с. 113-135.7 Северокавказский край, 1916, № 1, 2 января, с. 3.

284

сдвинемся с места... те, кто говорит, что не надо агрономов только потому, что сезон полевых работ уже закончен, очевидно, не вполне уясняют значе­ние и работу агрономов». Развивая свою мысль, он отмечал: «Наша губерния совершенно не изучена, не освещена, и всякий дельный агроном, прежде чем начать рекомендовать сельским хозяйствам те или иные способы ведения хо­зяйства, должен будет, может быть и не один раз, основательно познакоми­ться с местными способами, с посевами, с условиями землепользования, со степенью пригодности тех или иных земледельческих орудий, с влиянием климатических условий на хозяйство.

Я скажу больше: тот агроном, который с первого месяца займется, с места в карьер, рекомендацией улучшенных способов хозяйства, кроме вреда, ниче­го не принесет».1 Оратор пояснил, что агроном, стремясь повысить урожай­ность и давая советы и указания, должен предварительно убедиться в этом на опытном поле.

Еще с 22 февраля по 3 марта 1914 года С.А.Мелик-Саркисов при Прегра- дненском сельскохозяйственном обществе организовал бесплатные сельскох­озяйственные курсы по коневодству, скотоводству, молочному хозяйству и огородничеству. Теоретические занятия сопровождались практическими ра­ботами по переработке молока, показательному кормлению молочного скота, полеводству, садоводству и огородничеству. По окончании курсов всем по­стоянным слушателям были розданы бесплатно семена огородных и кормо­вых растений, а также брошюры по указанным отраслям сельского хозяйства. С.Мелик-Саркисов активно занимался закупкой хлеба и фуража для нужд ар­мии. Одним из примеров его большой работы в этом направлении служит фа­кт, когда 14 и 14 ноября 1914 года назначенной им комиссией было принято на станциях Царицынской ветви Владикавказской железной дороги 100.000 пудов ячменя. Являясь заместителем уполномоченного по закупке хлеба для армии на Северном Кавказе, С.А.Мелик-Саркисов предложил начальнику станции Ставрополь выдать Ставропольскому продовольственному магазину «для нужд местного гарнизона 16 тысяч пудов муки из принятой в пакгаузах указанной станции партии муки».2

Армянская община города проявляла свою активность и в других областях хозяйственной жизни военного времени. Некоторые из зажиточных армян сдавали свои помещения для госпиталей и других нужд.

Е.Э.Тикиджиева сдала в арендное содержание Ставропольскому губерн­скому комитету под размещение госпиталя № 23 «весь верхний этаж прина­длежащего ей дома, состоящий из 4 комнат с передней, у парадного хода и с балконом на западной стороне, несколько пониже четыре комнаты, ватеркло­зет, коридорчик, кухня, небольшая галерея, ведущая на черный ход с мезони­ном о двух комнатах с передней; при этом совместный погреб и сарай на Н и­колаевском проспекте, дом № 36».3

Ставропольский губернский земский комитет помощи больным и раненым воинам разместился в городе Ставрополе, в доме Ерганжиева, на углу Нико­лаевского проспекта и Архиереевского переулка (угол улиц К. Маркса и Ген­надия Голенева, ныне реконструированный дом под магазин «Детский мир»).

1 Северокавказский край, 1914, № 242, 19 ноября, с. 3.2 Там же.3 Г А С К , ф. 116, оп. 1, д. 323, л. 12.

284

Купец 2-й гильдии г. Ставрополя Осип Аракелович Казанджянц 26 августа 1917 года дал «сию подписку Ставропольскому губернскому комитету помо­щи больным и раненым воинам в том, что согласно постановлению Губер­нского земского комитета от 21 августа с/г. за № 43 п. 10, я обязуюсь поста­вить в течение времени до 1 января 1918 г. на вещевой склад комитета для нужд земских госпиталей две тысячи (2000) пар туфель кожаных такого каче­ства, какое поставил Комитету и до дат мною настоящей подписки, за цену (5) руб. за одну пару.

За невыполнение сего данного мне Губернским земским комитетом заказа, я обязуюсь уплатить Комитету неустойку в размере одной тысячи (1000) руб., в чем подписываюсь».1 Подобные обязательства по изготовлению обуви длябольных и раненых О.С.Казанджянц успешно выполнял и в предыдущие

2годы.В общественной жизни Ставрополя и губернии армянская община прини­

мала активное участие.14 октября 1914 года был создан Отдел по сбору пожертвований в пользу

мирного населения, пострадавшего на театре военных действий. В президиум Отдела от армянской общины вошли Н.Г.Осипьянц, Г.К.Айвазян.3

В обязанности Отдела входили сбор сведений об осевших беженцах, уст­ройство распределительного барака, составление картотеки на каждую семью и отдельного беженца, эвакуация их на жительство в село. Как было отмеч­ено в газете «Северокавказский край» за 1915 год, «на помощь беженцам идет правительство, города, земства, Комитет всероссийского земского и го-

4родского союзов...».Среди беженцев большой поток был из Украины, Белорусского, Бессара­

бского, Прибалтийского краев, а также из Закавказья. Точных сведений о количестве беженцев в Ставропольской губернии нет. Можно выделить тол­ько отдельные сведения. Так, с 30 января 1916 по 1 июля 1917 года из 11.188 беженцев (сводные данные)- русских, украинцев, белорусов, поляков, евреев, эстонцев, латышей и представителей других национальностей, армян было 924 (8.3%).5

Отношение местного населения «к беженскому труду» было положитель­ным, местные жители охотно брали беженцев, но были случаи и отрицательн­ого отношения к ним. Но, как отмечал председатель Комитета И. Розанов, от­ношения эти вполне нормальные. В фонд помощи беженцам-армянам от на­селения губернии поступали денежные пожертвования. От пристава Благода- рненского уезда в фонд беженцев поступило 30 руб., от базара, устроенного 21 февраля 1917 года в зале общественного собрания проживавшими в г. Ст­аврополе армянами, в пользу беженцев из Турции поступило 311 руб. 80 коп. Это далеко не полный перечень пожертвований в пользу беженцев-армян.6

Активную деятельность развернул Дамский кружок Общества вспомощес- твления недостаточным учащимся и бедным армянам. Им с помощью Армянского комитета был организован сбор пожертвований одеждой, обу­

1 Там же, л. 4.2 Там же, ф. 311, оп. 1, д. 489, л. 19.34 Там же, л. 80 об.4 Северокавказский край, 1915, № 191, 3 сентября, с. 3.5 Г А С К , ф. 116, оп. 1, д. 10, л. 48.6 Г А С К , ф. 101,.оп. 4, д. 2450, л. 15, 17, 19.

286

вью, бельем и продуктами для беженцев, обосновавшихся в Эчмиадзине. В октябре 1914 года туда было отправлено 39 пудов 20 фунтов и в декабре 12 пудов 20 фунтов «клади».1

К этому следует добавить, что в годы приобретенной Арменией независи­мости ставропольский банкир Арутюн Попов подарил молодой республике 24 миллионов рублей.2

8 марта 1917 года в период бурных политических событий служащие Ста­вропольского уездного съезда Ставропольской губернии постановили упо­лномочить секретаря уездного съезда Акима Григорьевича Власьянца быть представителем служащих уездного съезда в Ставропольском городском ко­митете общественной безопасности.3 Следует отметить, что в это смутное вр­емя на местах проводилась активная работа различных партий с целью балло­тироваться в Учредительное собрание. Так, в список кандидатов в члены уч­редительного собрания от Ставропольского округа предлагаемые Ставропол­ьским Кавказским Комитетом Российской социалистической рабочей партии (большевиков), партией народной свободы Ставропольской губернии, орга­низацией меньшевиков Российской социалистической партии и др. поступи­ли заявления Сталина, Шаумяна, Троцкого о согласии баллотироваться в Учредительное собрание в октябре 1917 года.

В частности, одно из заявлений гласит: «Я, нижеподписавшийся Шаумян Степан Георгиевич, сим изъявляю согласие баллотироваться в Учредител­ьное собрание по Ставропольскому губернскому округу и не возражаю против порядка помещения в списке, предложенном Ставропольской органи­зацией РСДРП (большевиков). Адрес: Баку, Нижнеприютская, 179.

Степан Георгиевич Шаумян .Армянские общины губернии внимательно следили за военными действи­

ями на фронтах, и особенно на Кавказском. В Ставрополе действовал Став­ропольский армянский народно-революционный комитет, который возгла­влял Г.К.Айвазян.4 Комитет занимался вопросами организации и направления армянской молодежи на Кавказский фронт.

Оптимизм и надежда на благоприятный для армянского народа исход вой­ны с Турцией сменились разочарованием и неверием в успех военных дейст­вий.

Октябрьский переворот 1917 года изменил взгляд армянских общин на ход событий, внес раскол среди разных слоев общества.

Примечательно сообщение о собрании армянской колонии, состоявшемся 10 апреля (28 марта) 1918 года в зале Армянского училища г. Ставрополя, на повестке дня которого были: «1. Отчет президиума Ставропольского военно­го союза о его деятельности. 2. Выработка положения о Ставропольском ар­мянском народном военно-революционном комитете. 3. Выборы лиц в упо­мянутый комитет. 4. Текущие дела», на котором также решались вопросы

1 Там же, ф. 68, оп. 2, д. 4230, л. 69-70.2 О ганесян Э ., В е к борьбы , М ю н хен , М ., 1991, с. 316.3 Г А С К , ф. 1648, оп. 1, д. 4, л. 64.

Примечание: П о приказанию начальника Г А У М В Д С С С Р от 17 марта 1941 г. за № 12/3/293 подлинник отправлен в Центральный Партархив И М Э Л при Ц К В К П (б ) г. М осква. И сх . № 237 от 28 марта 1941г. Начальник отдела с/ф Кузьмин.- Малая Советская энциклопедия, М ., 1960, т. 10, с. 414-416.4 Г А С К , фР. 1661, оп. 1, д. 81, л. 74.

287

направления на Кавказский фронт армянских добровольцев.1 Одновременно в Ставрополе в начале 1918 года образовался Союз армянской молодежи для защиты молодых армян в связи с «настоящим моментом». В своей резолюции Союз заявил о том, что идея объявленной мобилизации армянской молодежи является запоздалой и бесполезной по причинам: «1) полной разрухи тран­спорта.., 2) абсолютной невозможности удовлетворения продовольственных нужд.., 3) нравственной невозможности оставить своих матерей и сестер на произвол судьбы...». Союз считает необходимым отметить, что «Армянские национальные советы и комитеты, состоящие сплошь и рядом из представи­телей буржуазного класса, не могут быть истинными выразителями интере­сов армянской демократической молодежи - рабочих и учащихся. Далее, мы протестуем против слепого националистического фанатизма, не имеющего под собой реальной почвы...».2 Подобное заявление шло в унисон с циркуля­ром Совета Народных Комиссаров от 16 марта 1918 года за № 325, согласно которому «...армянские революционные организации имеют право свободн­ого формирования армянско-добровольческих отрядов, чему не соответству­ет принудительный характер объявленной мобилизации».3

В таких неблагоприятных условиях для армянского народа закончилась первая мировая война.

Борис Ованесов(г. Ставрополь, Россия)

1 В ласть труда, 1918, № 6, 10 апреля (28 марта), с. 4.2 В ласть труда, 1918, № 23, 23 апреля, с. 3.3 Т ам же.

288

ԹԻՖԼԻՍԻ ՀԱՅՈՑ ԱԶԳԱՅԻՆ ԲՅՈՒՐՈՅԻ ՍՏԵՂԾՄԱՆ ՀԱՐՑԻ ՇՈՒՐՋ

Թիֆլիսի Հայոց ազգային Բյուրոյի պատմությունն ուսումնասիրելիս բազմա­թիվ ուշագրավ հարցեր են առաջանում, որոնք հետազոտման և պարզաբանման կարիք ունեն: Այդպիսի հարցերից է' ստեղծման օրը: Ե՞րբ է ստեղծվել Թիֆլիսի Հայոց ազգային բյուրոն: Այս հարցի պատասխանը թեմային վերաբերող գրակա­նության մեջ չի տրվում: Իհարկե, նրանցում նշվում է Թիֆլիսի Հայոց ազգային բյուրոյի ստեղծման նպատակը, նախորդած իրադարձությունները, բայց թե որ օրը մենք կարող ենք համարել Թիֆլիսի Հայոց ազգային այուրոյի ստեղծման օր, ոչ մի տեղ չի նշվում:

Լեոն, հանդիսանալով այս դեպքերի ժամանակակիցը և մասնակիցը, սկզբնա­ղբյուրի դեր է կատարում և իր աշխատություններում1 ներկայացնելով Թիֆլիսի Հայոց ազգային բյուրոյի ստեղծումը նշում է, որ այն ստեղծվել է 1912թ. հոկտեմ­բերի վերջերին: Նա նկարագրում է, թե ինչպիսի պայմաններում է այն ստեղծվել, բայց թե որ օրն է հատկապես համարվում ստեղծման օր, չի նշում: Նույն կերպ ներկայացնում են նաև հետագա ուսումնասիրողները, որոնք օրվա հետ կապված հղումներ են կատարում միայն Լեոյի աշխատություններին: Սակայն, երբ ուսում­նասիրում ենք ժամանակի պարբերական մամուլը, մասնավորապես' «Մշակ», «Հորիզոն» օրաթերթերը և «Հովիտ» շաբաթաթերթը, ինչպես նաև Ամենայն Հայոց Կաթողիկոսի արխիվային ֆոնդը2, ապա հանդիպում ենք նույն իրադարձություն­ների նմանատիպ նկարագրությանը, սակայն մեկ տարբերությամբ, այն է, որ դրանցում նշված է օրը:

«Մշակ» թերթի 1912թ. սեպտեմբերի 21-ի համարում «Խորհրդակցական ժո­ղով առաջնորդարանում» խորագրով հոդվածում նշվում է. «Չորեքշաբթի, սեպ­տեմբերի 19-ին, երեկոյան ժամը 8-ին, առաջնորդարանում, նախաձեռնությամբ Ալ.Խատիսեանի և Հ.Առաքելեանի և հրավերով Եփրեմ եպիսկոպոսի, կայացավ մի մասնավոր խորհրդակցական ժողով, մասնակցությամբ Թիֆլիսի հայ ինտիլ- իգենցիայի, մամուլի, բարեգործական, հասարակական հասարակությունների և զանազան խավերի ներկայացուցիչների, թվով մոտ 30-32 հոգի: Մասնավոր խոր­հրդակցության նպատակն էր մտածել, թե ինչ անել թուրքահայերի կրած աղետ­ներին վերջ դնելու և ինչ բարոյական աջակցություն կարող են անել ռուսահայե- րը ներկայ ծանր կացության մեջ, երբ թուրքահայերը գտնվում են ընդհանուր ջարդերի սարսափի ներքոյ և այժմ ևս տեղի են ունենում մասնակի կոտորածներ: Եփրեմ եպիսկոպոսը հրաժարվելով հիվանդության պատճառով նախագահել խորհրդակցության ժողովը, ղեկավարելու համար ընտրվեց Ս.Հարությունեանը: Մոտ 3 ժամ խորհրդակցությունից հետո ժողովը լսեց թեր և դեմ վիճաբանություն- ներ: Ի վերջո ժողովը որոշեց դիմել Ամենայն հայոց Կաթողիկոս Գէորգ V, իբրև ամբողջ հայ ազգի հոգևոր պետի, և խոնարհաբար խնդրել դիմել Թագավոր Կա­յսրին միջնորդությամբ' պաշտպանել Թուրքիայի հայ ժողովուրդը և վերջ դնել նրա կրած տանջանքներին և իրավազրկության: Կաթողիկոսին այս խնդիրքը նե­րկայացնելու միսիան խորհրդակցությունը հանձնեց պ.պ. Հ.Առաքելեանին և Ս.Հարությունեանին»:3

Նույն թերթի սեպտեմբերի 25-ի համարում «Պատգամավորները էջմիածնում» խորագրով հոդվածում մանրամասնորեն պատմվում է, որ պատգամավորները մեկնել են Թիֆլիսից սեպտեմբերի 20-ին գիշերվա գնացքով և էջմիածին են հա­սել սեպտեմբերի 21-ին, երեկոյան ժամը 6-ին, հաջորդ օրը ներկայացել են Կա­թողիկոսին, և, ինչպես Հ.Առաքելյանն է նշում. «Բացատրեցինք ինչ ենք կա­մենում: Հայտնելով սեպտ[եմբերի] 19-ին կայացած խորհրդակցության որոշումը,

1 Լեո , Անցյալից: Հուշեր, թղթեր, դատողություններ, Թ իֆլիս, 1925, Լեո, Թուրքա հա յ հեղափ ո­խության զաղափարարանությունր, Փարիզ, 1935:2 ՀԱ Ա , ֆ. 57, ց. 5, q. 28, թ. 1:3«Մշա կ» 1912թ. 21 սեպտեմբերի:

289

հանձնեցինք Վեհին այդ որոշման բնագիրը այս բովանդակությամբ.«Վեհափառ Տէր.Թիֆլիսի հայ հասարակության անձանց մի խումբ, բաղկացած Թիֆլիսի հա­

յոց լուսավորական, բարեգործական հասարակությունների, մամուլի և հասարա­կության զանազան խավերի ներկայացուցիչներից, քննելով թուրքահայերի դրու­թյունը, որ դարձել է անտանելի, շնորհիվ անընդհատ բռնությունների նրանց կե- անքի, պատվի և գույքի դեմ և չը տեսնելով ձեռք առնված իրական միջոցներ ու առհավատչեաներ թուրքաց իշխանությունների կողմից' այդ երևույթները խա­փանելու համար, չը կարողանալով այլևս լռելյայն և անկարեկցաբար լսել մեր եղբայրների դեմ գործվող այդ գազանությունների մասին - դիմում ենք Ձեր Վեհ­ափառության, իբրև հոգևոր պետի հայ ժողովրդի թէ Ռուսաստանի և թէ Թուրքիա­յի, ինչպես և բոլոր հայերի, և թախանձագին խնդրում' դիմել Թագավոր Կայսրին' միջնորդությամբ պաշտպանել Թուրքիայի հայ ժողովուրդը' անդրագոյն տան­ջանքներից և իրավազրկումից: Մենք հաստատապես հավատում ենք, որ իբրև ավանդական հովանավոր քրիստոնիաների Արևելքում, նույնպես և իբրև մի մեծ պետություն, որ ստանձնել է Բեռլինի դաշնագրի հիման վրա հոգս' մտցնել անհր­աժեշտ ռեֆորմներ Թուրքիայի հայաբնակ վիլայեթներում, ռուսական մեծ պե­տությունը անուշադիր չի թողնի Ձեր Վեհափառության և ի դեմս Ձեր հոտի, Ձեր հավատարիմ զավակների կողմից արված խնդրանքը' և իր հզոր հովանավորութ­յամբ վերջ կը դնի մեր եղբայրակիցների տանջանքներին, որով մի անգամ ևս հա­նուր աշխարհի առաջ ցույց կը տայ իր վեհ և պատմական միսսիան Մերձավոր Արևելքում»:

Նույն օրը' սեպտեմբերի 22-ին, պատգամավորները մեկնել են էջմիածնից:1«Հովիտ» շաբաթաթերթի 1912թ. սեպտեմբերի 23-ի համարում, «Լուրեր» բաժ­

նում, նշվում է. «Թիֆլիսի հայոց Առաջնորդարանում ամսի 19-ին խորհրդակցութ­յուն է եղել Տաճկահայերի վտանգալից կացության մասին և որոշել են խնդրել Ամենայն հայոց Վեհափառ Կաթողիկոսին միջնորդել ռուսաց կառավարության առաջ վերջ տալու հայկական կոտորածներին Տաճկաստանում»:2 Այստեղ նույն­պես նշվում է 1912թ. սեպտեմբերի 19-ը: «Հորիզոն» օրաթերթում ևս հաստատ­վում է նույն այդ օրը' 1912թ. սեպտեմբերի 19-ը: Մասնավորապես, «Հասարակա­կան գործիչների խորհրդակցությունը առաջնորդարանում» խորագիրը կրող հո­դվածում կարդում ենք, թե ու՞մ կողմից է այդ ժողովը հրավիրված եղել, ի՞նչ նպ­ատակ է հետապնդել, և որ ընդունվել է բանաձև, և այն պետք է ներկայացվեր Ամ­ենայն Հայոց Կաթողիկոսին հատուկ ընտրված պատգամավորների միջոցով: Գաղտնի քվեարկությամբ ժողովրդի կողմից պատգամավորներ են ընտրվել պ.պ. Աամսոն Հարությունեանը 29 ձայնով և Հ.Առաքելեանը 15 ձայնով: Քվեարկութեա- նը մասնակցում էին 32 հոգի»:3

Ահա մամուլից երեք օրինակ, որոնք այդ իրադարձությունը ներկայացնում են միևնույն կերպ և դրա տակ դնում նույն ամսաթիվը: Այս ամսաթիվը, ինչպես նաև այն, որ խորհրդակցական ժողովը հրավիրվել էր Եփրեմ եպիսկոպոսի կողմից հաստատում է նաև արխիվային նյութը: Այսպես, Հայաստանի ազգային արխի­վում պահպանվող Ամենայն Հայոց Կաթողիկոսի դիվանում կան փաստաթղթեր, որոնք հաստատում են մամուլի վերը նշված տեղեկությունները, և՜ ամսաթվի առ­ումով, և՜ Կաթողիկոսին հասցեագրված դիմումի բովանդակության առումով: Այդ երկու փաստաթղթերը Ամենայն Հայոց Կաթողիկոսի դիվանում մուտքագրված են 1912թ. սեպտեմբերի 23-ով:4

Այս փաստերը ներկայացնելով մենք նպատակ ենք հետապնդում առաջ քաշել այն կարծիքը, որ Թիֆլիսի Հայոց ազգային բյուրոն ստեղծվել է 1912թ. սեպտեմ­բերի 19-ին, այլ ոչ թե հոկտեմբերի վերջերին: Այդ կարծիքը մենք առաջ ենք քաշ­

1 «Մշա կ» 1912թ., սեպ տեմբերի 25:2 «Հովիտ» 1912թ., սեպ տ եմբերի 23:3 «Հորիզոն» 1912թ. 21 սեպտեմբերի:4 ՀԱ Ա , ֆ. 57, ց. 5, q. 28, թ. 1, 3:

290

ում հիմք ընդունելով' հետևյալ հանգամանքները.Լեոն, ներկայացնելով իր հիշողությունները, գրում է, որ Բյուրոյի առաջին հա­

մագումարը տեղի է ունեցել Թիֆլիսի առաջնորդարանում և ժողովը եղել է սա­կավամարդ, և որ այդ ժողովում ընդունվել է Բյուրոյի առաջին հետևյալ որոշումը.

«Ձերդ Սրբություն.Թիֆլիսի հայ հասարակության պատկանող անձանց մի խումբ, որ բաղկացած

է Թիֆլիսի հայ կրթական և բարեգործական հիմնարկությունների, մամուլի և հա­սարակական այլ և այլ խավերի ներկայացուցիչներից, քննության առնելով թյու­րքահայերի դրությունը, որ անտանելի է դարձել նրանց կյանքի, պատվի և գույքի վրա գործադրվող անընդհատ բռնությունների հետևանքով, և չտեսնելով Թուր- քաց կառավարության կողմից ձեռք առնված իրական միջոցներ և երաշխիքներ, որոնք ուղղված կլինեին այդ երևույթները վերացնելու գործի օգտին և անկարող լինելով այլևս լուռ և անկարեկից լսել իրենց եղբայրների վրա կատարված այդ գազանությունների մասին,- դիմում է ձեր սրբության, իբրև թե Ռուսաստանի և Թուրքիայի հայ ժողովրդի, նույնպես և բոլոր հայերի հոգևոր գլխին, խոնարհա­բար խնդրելով դիմում անել թագավոր կայսրին, միջնորդելով Թուրքիայի հայ ժո­ղովրդի պաշտպանության մասին տանջանքներից և իրավազրկությունից: Մենք հատկապես հավատում ենք, որ իբրև Արևելքի քրիստոնիաների մշտական պա­շտպան, նույնպես և իբրև մի մեծ պետություն, որ Բեռլինի դաշնագրով իր վրա է վերցրել Թուրքիայի հայաբնակ վիլայեթներում անհրաժեշտ ռեֆորմներ մտցնե­լու հոգսը, ռուսական պետությունը առանց ուշադրության չի թողնի ձեր սրբութ­յան և ի դեմս ձեր հոտի' նրա հավատարիմ որդիների խնդիրքները, և իր ուժեղ հովանավորությամբ և միջամտությամբ վերջ կդնի մեր եղբայրակիցների տան­ջանքներին, նորից ամբողջ աշխարհի առաջ կը հայտնագործի իր բարձր պատ­մական առաքելությունը Մերձավոր Արևելքում»:1

Լեոն ներկայացնում է Թիֆլիսի Հայոց ազգային բյուրոյի ընդունած առաջին որոշումը, որը, ինչպես տեսանք, ընդունվել էր 1912թ. սեպտեմբերի 19-ին և ներ­կայացվել Կաթողիկոսին սեպտեմբերի 22-ին: Այն, որ խոսքը նույն իրադարձութ­յունների մասին է, ինչ վերևում ներկայացվածը, վկայում է նաև այն հանգաման­քը, որ, ինչպես Ջ.Կիրակոսյանն է նշում, այդ դիմումը Կաթողիկոսին ներկայաց­րել են Ս.Հարությունյանը և Հ.Առաքելյանը:2 Հաջորդ հանգամանքն այն է, որ Լե­ոն նշում է, որ 1912թ. հոկտեմբերի 2-ին Կաթողիկոսը բարձրացնում է թուրքահա­յերի հարցը' դիմելով Նիկոլայ ցարին մի աղերսագրով, որի մեջ խնդրում էր նրան ընդունել Թուրքիայի հայերին իր հովանավորության տակ և ազատել նրանց բազմադարյան տանջանքներից:3 Այստեղ տրամաբանական հարց է ծագում. ա) ինչպե՞ս կարող էր լինել, որ հոկտեմբերի 2-ին Կաթողիկոսը խնդրագիր ներկա­յացներ Ցարին, հոկտեմբերի վերջերին դիմածի վերաբերյալ, բ) եթե կաթողիկոսն արդեն դիմել էր Ցարին, որ վերջինս իր հոգածության տակ առնի տաճկահայոց հարցը, ապա ինչո՞ւ էին Թիֆլիսի հայ մտավորականությունը և հասարակության լայն շերտերը նույն խնդրով նորից դիմում Կաթողիկոսին, գ) ինչպե՞ս կարող էր լինել, որ այդ կարևոր հարցի վերաբերյալ նկարագրություններ չլինեին մամու­լում, իսկ այդ թվականի հոկտեմբերի վերջերի մեր նշած մամուլի էջերում ոչ մի հիշատակություն չկա Բյուրոյի ստեղծման մասին:

Այս ամենն ի նկատի ունենալով, մենք կարծում ենք, որ եթե ընդունում ենք վերը նշված որոշումը որպես Թիֆլիսի Հայոց ազգային բյուրոյի առաջին որո­շում, ապա պետք է ընդունենք նաև, որ Թիֆլիսի Հայոց Ազգային Բյուրոն ստեղծ­վել է ոչ թե 1912թ. հոկտենբերի վերջերին, այլ նույն թվականի սեպտեմբերի 19- ին:

Մերի Բաբայան

1 Լեո , Անցյա լից: Հուշեր, թղթեր, դատողություններ, Թ իֆլիս, 1925 թ., էջ 247:2 Ջ.Կիրա կոսյա ն, Ա ոա ջին հա մաշխա րհա յին պատ երա զմր ե արեմտահայությունր, Երեա ն 1967 թ. էջ 140:3 Լեո , Թուրքա հա յ հեղափոխության զաղափարարանությունր, հ. Բ , Փարիզ, 1935, էջ 80:

291

ՄԵԾ ԵՂԵՌՆԻ ՀՈՒՇԱՀԱՄԱԼԻՐԻ ՈԴԻՍԱԿԱՆԸ. ԱԶԳԱՅԻՆ ՀՈՒՇԱՐՁԱՆ ԵՎ ԽՈՐՀՐԴԱՅԻՆ ԻՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ

Հայաստանում դեռ հնուց հայտնի են բազմաթիվ հուշարձաններ և հուշակո­թողներ: Մեր պատմության նոր և նորագույն շրջանում ևս ստեղծվել են բազմա­թիվ հուշարձաններ, հատկապես խորհրդային իշխանության տարիներին: Ար­ժանի է հիշատակի 1804թ. օգոստոսի 29-ի Աարալ գյուղի մոտ կայացած ճակատ- ամրտում զոհված ռուս զինվորների հիշատակը հավերժացնող հուշարձանը' կա­ռուցված գեներալ Ցիցիանովի կողմից 1805թ., 1833-34թթ. Օշականում կառուց­ված 1827թ. բնակավայրի մոտակայքում տեղի ունեցած ճակատամարտում զոհ­ված ռուս զինվորների հիշատակը հավերժացնող հուշակոթողը:

20-րդ դարի սկզբին ի հայտ եկան հայ ականավոր գրողներին և հասարակա­կան գործիչներին նվիրված հուշարձաններ: Ա.Տեր-Մարուքյանի կողմից ստեղծվ­եցին Ռ.Պատկանյանի և Մ.Նալբանդյանի հուշարձանները Նոր-Նախիջևանում' Ա.Խաչ եկեղեցու բակում, Խ.Աբովյանի հուշարձանը Երևանում:

1919թ. մայիսի 26-ին Հայաստանի Հանրապետության կառավարությունը որո­շում է ընդունում Հայ ազատագրության հերոսների հիշատակին հուշարձան կա­նգնեցնելու մասին և հիմնում է հիմնադրամ, այդ նպատակով հատկացնելով 125 հազար ռուբլի:

Սակայն սկսված աշխատանքը անավարտ է մնում Հայաստանի խորհրդայնա­ցման պատճառով:

Հուշարձանների կառուցումը մեծ թափ ստացավ խորհրդային իշխանության հաստատումից հետո որպես մոնումենտալ պրոպագանդայի միջոց: Թվարկենք մի քանիսը' Մայիսյան ապստամբության հերոսների հուշարձանը Լենինականում, Ղուկաս Ղուկասյանի, Ստեփան Շահումյանի, Լենինի և Ատալինի հուշարձաննե­րը Երևանում, Աասունցի Դավթի հուշարձանը կայարանամերձ հրապարակում և այլն:

Ինչպես հայտնի է, Հայաստանում երկար ժամանակ եղեռնի թեմայի վրա արգ­ելք էր դրված: Վերջին անգամ եղեռնի զոհերի հիշատակին Հայաստանում եկեղ­եցիների զանգերը ղողանջել են 1926թ. ապրիլի 24-ին, քանզի ՀԿԿ Կենտկոմի բյ­ուրոյի 1926թ. օգոստոսի 31-ի որոշմամբ հանձնարարվել է Ար.Երզնկյանին «բան­ակցություններ վարել կաթողիկոսության հետ համաշխարհային պատերազմի (24 ապրիլի) զոհերի հիշատակի օրը նշելը վերացնելու անհրաժեշտության մա-սին:1

Հայտնի է նաև, որ ցեղասպանության զոհերի հիշատակը հավերժացնող առ­աջին կոթողը' փոքրաչափ մի մատուռ, 1950-ական թվականներին կառուցվել է Անթիլիասում, Մեծի Տանն Կիլիկիո կաթողիկոսի վեհարանի տարածքում, ուր ամ­փոփված են Դեյր էզ Զոր անապատից բերված ցեղասպանության զոհերի աճ­յունները, որը երկար ժամանակ միակն էր' որպես հուշարձան թուրք ջարդարար­ների ձեռքով նահատակված 1,5 միլ. հայերի: 1965թ. էջմիածնում, Մայր տաճարի հյուսիսային մասում, Ամենայն հայոց կաթողիկոս Վազգեն Ա-ի որոշմամբ կանգն­եցվեց հուշարձան' «Խաչքար աղոթքի և ուխտի. ի հիշատակ 1915թվի չարագոր­ծության զոհ դարձած հայերի (ճար. Ռ.Իսրայելյան):

Մեծ եղեռնի զոհերի հիշատակին հուշարձան կառուցելու գաղափարը առ­աջին անգամ արծածվել է ՀԿԿ Կենտկոմի առաջին քարտուղար Յա.Զարոբյանի և լիբանանահայ հասարակական գործիչ Անդրանիկ Ծառուկյանի 1962թ. կայա­ցած հանդիպման ժամանակ.

«Ա.Ծ. - Իսկ ծրագիրը մը ունի՞ք Մեծ եղեռնի 50-ամյա տարելիցի առիթով:Յա.Զ. - կարծում եմ լավ կլինի:Ա.Ծ. - Հանդիսություն, մամուլ, հուշարձա՞ն:Յա.Զ. - Եւ՛ դրանք, եւ' թերեւս ուրիշ բաներ: Այս ամենը առայժմ դեռ հրատա-

րակելի չէ: Կենտրոնը (նկատի ունի Մոսկվա - Ա.Վ.) սկզբունքորեն համաձայն է,

1 ՀԱԱ, ֆ. 1, ց. 6, գ. 6, թ. 72:292

միայն զգուշանում է, եւ աշխատում է այնպիսի ձեւեր գտնել, որպեսզի չխաթար­վեն ԽՍՀՄ արտաքին շահերը»:1

Հուշարձան կառուցելու գաղափարին անրադարձել են նաև պատմաբաններ Ծ.Աղայանը, Հ.Ինճիկյանը և Ջ.Կիրակոսյանը «Արևմտյան Հայաստանում հայերի զանգվածային բնաջնջման 50-ամյակի առթիվ միջոցառումներ անցկացնելու մասին» ՀԿԿ Կենտկոմ ուղարկված իրենց առաջարկությունում' 1964թ. հուլիսին: Հուշարձան կառուցելու առաջարկը նրանք ձևակերպում են հետևյալ կերպ. «Բն­ակչության միջոցների հաշվին կառուցել առաջին համաշխարհային պատերա­զմում հայ ժողովրդի զոհերի հուշարձան: Հուշարձանը պետք է խորհրդանշի հայ ժողովրդի վերածնունդը»:

Այդ առաջարկությունը համարյա նույնությամբ ՀԿԿ կենտկոմի առաջին քար­տուղար Յա.Զարուբյանը փոխանցում է Մոսկվա' «1915թ. հայերի զանգվածային բնաջնջման 50-ամյակի առթիվ միջոցառումների մասին» 1964թ. դեկտեմբերին ԽՄԿԿ կենտկոմ ուղարկած առաջարկությունների ցանկում: Նրա առաջարկը այսպիսի տեսք ուներ. «Երևանում կանգնեցնել առաջին համաշխարհային պա­տերազմում զոհված հայ նահատակներին նվիրված կոթող: Կոթողը պետք է խոր­հրդանշի հայ ժողովրդի վերածնունդը»:

Ստանալով Մոսկվայի համաձայնությունը, ՀԿԿ Կենտկոմի նախագահությունը 1965թ. փետրվարի 15-ին հաստատում է Հայկական ԽՍՀ նախարարների խորհր­դի որոշման նախագիծը' Հայերի զանգվածային բնաջնջման զոհերի հիշատակի կոթող կառուցելու մասին, որը և նախարարների խորհուրդը ընդունում է մարտի 16-ին: Խորհրդային ավանդույթներին համապատասխան որոշման առաջին կե­տում հուշարձանի կառուցումը կապվում է «հանրապետության աշխատավորութ­յան ու հասարակական կազմակերպությունների ցանկությունների» հետ, և երկ- րորդ' կարևոր հանգամանքը այն էր, որ որոշման մեջ հիշատակվում էր եղեռն բառը' կոթողը հավերժացնելու էր 1915թ. եղեռնի զոհերի հիշատակը:

Որոշման հաջորդ կետով հանձնարարվում էր ՀԽՍՀ Պետշինին' հայտարարել կոթողի լավագույն նախագծի բաց մրցանակաբաշխություն և երրորդ' կոթողի կառուցումն ավարտել 1965 թվականին:

ՀԽՍՀ Պետշինը 1965թ. մարտի 25-ին հանրապետական մամուլում հրապա­րակում է մրցանակաբաշխության պայմանները, որոնք 4-ն էին:

1. Կոթողը նախատեսվում էր կառուցել Երևան քաղաքի «Ծիծեռնակաբերդ» կոչվող բարձունքի վրա: Համապատասխան հիմնավորման դեպքում թույլատր­վում էր առաջարկել այլ տեղ' Երևան քաղաքի սահմաններում:

2. Կոթողը պետք է մարմնավորեր ստեղծագործած հայ ժողովրդի մաքառում­ներով լի կյանքը, վերապրելու, առաջադիմելու նրա անսպառ կենսունակությու­նը, նրա ներկան ու պայծառ ապագան' ի հավերժացումն իրենց կյանքը նվիրա­բերած 1915թ. Մեծ եղեռնի միլիոնավոր նահատակների անմար հիշատակին:

3. Կոթողի կառուցման համար շինանյութի ընտրությունը կատարվում է հեղ­ինակի կողմից: Շինարարության արժեքը սահմանվում էր մինչև 250 հազար ռու- բլի:

4. Մրցանակաբաշխությանը կարող էին մասնակցել ինչպես առանձին նախա­գծողներ, այնպես էլ նախագծող կոլեկտիվներ:

Մրցանակաբաշխության ժյուրին իր առաջին նիստը հրավիրում է մայիսի 10- ին: ժյուրիի կազմում էին Գ.Աղաբաբյանը (նախագահ) Գ.Ահարոնյանը, Լ.Բաբա- յանը, Ռ.Գոլթուխչյանը, Գ.Խանջյանը, Ռոբերտ Խաչատրյանը, Կ.Հակոբյանը, Գ.Հասրաթյանը (քաղխորհուրդ), Վ.Հարությունյանը, Մ.Մազմանյանը, է.Պապյա- նը, Ս.Ստեփանյանը: Ներկայացվել էր 78 նախագիծ, որոնցից 9-ը չէին բավարա­րում մրցանակաբաշխության պայմաններին: Երկարատև քննարկումից հետո 69 նախագծերից որոշվում է հետագա քննարկման համար թողնել 8 նախագիծ հետ­

1 Կ.Դալլաքյան, Հուշապատում, էջ 9:2 ՀԱԱ, ֆ. 1, ց. 44, գ.54, թ. 67-73:3 Նույն տեղում, թ. 174:

293

ևյալ անուններով' «Կարմիր ծաղիկ», «Կրակ», «Ղողանջ», «ժայռ», «Փյունիկ», «Մուշ», «ՀԽՍՀ դրոշակ» և «Փյունիկ»:

Կային նաև խորհրդային ավանդույթներին բնորոշ առաջարկություններ: Մասնավորապես առաջարկվում է կառուցել «վերածնունդ» կոթող, որտեղ Լեն- ինը իր փրկության ձեռքն էր մեկնում կործանման եզրին հասած հայ ժողովրդին: Մի խումբ ինժեներներ առաջարկում էին եղեռնի հուշարձանը տեղադրել Հաղթա­նակի զբոսայգում «անգործության մատնված» մոնումենտի վրա, որի վրա կա­խել մի մեծ զանգ, այն հնչեցնելով յուրաքանչյուր տրվա ապրիլի 24-ին:

ժյուրիի հաջորդ նիստին' մայիսի 17-ին, միաձայն շեշտվում է այն հանգաման­քը, որ ներկայացված նախագծերից ոչ մեկում լիարժեք կերպով չի լուծվում մր­ցանակաբաշխության պայմաններում առաջադրված խնդիրը' ստեղծել այնպիսի կոթող, որը հավերժացնի 1915թ. եղեռնի զոհերի հիշատակը և մարմնավորի հայ ժողովրդի վերածնունդը, նրա ներկան և պայծառ ապագան: Ուստի և որոշվում է առաջին մրցանակ չշնորհել: Որոշվում է 2-րդ, 3-րդ և խրախուսական մրցանակ­ների համար քննարկման թողնել 4 նախագիծ N 45 «Փյունիկ», N 47 «Մուշ», N 52 «ՀԽՍՀ դրոշակ» և N 63 «Փյունիկ»:

Նշված 4 նախագծերի բացարձակ արժանիքների և համեմատական վերլուծո­ւթյան շուրջը մտքերի փոխանակումից հետո որոշվում է 2-րդ մրցանակ շնորհել N 52 «ՀԽՍՀ դրոշակ», իսկ 3-րդ մրցանակ N 63 «Փյունիկ» նախագծին, վճարել­ով հեղինակներին 400-ական ռուբլի, իսկ մյուս 2 նախագծերի հեղինակներին վճարել խրախուսական մրցանակ' 200-ական ռուբլի: Նշված 4 նախագծի ծած­կանունների ծրարները բացելուց հետո պարզվեց, որ նախագծերի հեղինակներն են'

1. N 52 «ՀԽՍՀ դրոշակ» - ճարտարապետներ Ա.Թարխանյան և Ս.Քալաշյան2. N 63 «Փյունիկ» - ճարտարապետ Ֆ.Դարբինյան և քանդակագործ Ղ.Չու-

բարյան3. N 45 «Փյունիկ» - ճարտարապետ Է.Արևշատյան և քանդակագործ ^Հարու­

թյունյան4. N 47 «Մուշ» - ճարտարապետ Ռ.Իսրայելյան և քանդակագործ Ա.Հարութ-

յունյան:Կարծես թե ամեն ինչ պարզ է, և որոշումը պետք է ընդունվեր հօգուտ «ՀԽՍՀ

դրոշ» նախագծի: Սակայն 2 օր անց հրավիրվում է ժյուրիի նոր նիստ, որտեղ Պետշինի և ժյուրիի նախագահ Գ.Աղաբաբյանը հաղորդում է, որ Պետշինը, մինչև բաց մրցանակաբաշխության հայտարարելը, հանձնարարել էր մի շարք ճարտա­րապետների ներկայացնել կոթողի նախագծեր, և առաջարկում է ընտրություն կատարել մրցանակաբաշխությունում մրցանակի արժանացած և նախքան մր­ցանակաբաշխությունը ներկայացված նախագծերից լավագույնները ճանաչվա­ծների միջև:

Պետշինի հանձնարարությամբ նախագծեր ներկայացրել էին Ջ.Թորոսյանը, Մ.Մանվելյանը, Ս.Քյուրքչյանը, Ս.Գուռզադյանը, Ռ.Իսրայելյանը, Ա.Թարխանյա- նը, Ս.Կնդեխցյանը:

Քննարկումից հետո ժյուրին որոշում է իրականացման համր ընտրություն կատարել N 52 «ՀԽՍՀ դրոշակ», N 63 «Փյունիկ» և ճարտ. Ձ.Թորոսյանի նախա­գծերի միջև:

ժյուրիի անդամների ընդհանուր կարծիքով, նախագծերից ոչ մեկը առանց էական փոփոխությունների չի կարող հանձնարարվել իրականացման համար:

Քննարկվող նախագծերի հիմնական թերություններ են նշվում'1. «Փյունիկ» - Հուշարձանի վերգետնյա մասը կազմող քանդակա-ձեռքերի

ափերի մեջ նստած մանուկը լրիվ ընդունելի չէ որպես խորհրդանիշ վերածնված Հայաստանի:

2. «ՀԽՍՀ դրոշակ» - հորինվածքը բազմաթեմային է և պատմողական բնույթ ունի: Առանձին տարրերի մեջ կա զանգվածային անհամապատասխանություն:

294

3. Ջ.Թորոսյանի նախագիծ - կոթողը լուծված է չափազանց վերացական ձևե­րով, հեռու է գաղափարական բովանդակության կոնկրետ մարմնավորումից: Ծավալը շատ ուռճացած չափեր ունի:

ժյուրին նաև որոշում է ընտրություն կատարելիս նկատի ունենալ այն նախա­գիծը, որը ավելի հեշտ է վերամշակման ճանապարհով հասնել անհրաժեշտ մա­կարդակի: Ընտրությունը կատարվում է քվեարկության միջոցով, որը տալիս է հետևյալ արդյունքը:

Նախագիծը Կողմ Դեմ Ձեռնպահ«Փյունիկ» 5 6 1«ՀԱԽՀ դրոշակ» 2 7 3Ջ.Թորոսյան 5 6 1

Ոչ մի նախագիծ, փաստորեն, հավանության չի արժանանում և որոշվում է նախագծի ընտրության հարցը հետաձգել մինչև հաջորդ նիստ, այդ ընթացքում հնարավորություն տալ ժյուրիի անդամներին շարունակել ուսումնասիրությունը և համեմատական վերլուծությունը:

ժյուրիի հաջորդ նիստը տեղի է ունենում հունիսի 7-ին, որտեղ և ընդունվում է սկզբնային որոշում' կանգ առնել այն նախագծի վրա, որի բաղադրամասերի օգտագործումը կարող է բերել համեմատաբար ավելի հաջող արդյունք:

Քվեարկությունը տվեց հետևյալ արդյունքը'1. ՀԽԱՀ դրոշակ - 7 կողմ2. Փյունիկ - 1 կողմ3. Ջ.Թորոսյան նախագիծ - 3 կողմՄիաժամանակ, ինչպես փաստագրված է ժյուրիի նիստի արձանագրությու­

նում, առաջարկվում է «ՀԽԱՀ դրոշակ» ծածկագրով նախագիծը վերամշակել' հաշվի առնելով հետևյալ դիտողությունները.

1. Հասնել այն բանին, որ հորինված բաղադրիչ մասերը մասշտաբային և կեր­պարային առումով ավելի սերտ կապվեն իրար հետ: Հրաժարվել բազմաթեմայ­նությունից և տարրերի զանգվածային անհավասարակշռությունից: Նախագծում Օբելիսկը և հիմնական ծավալը զուրկ են ներդաշնակությունց:

2. Հրաժարվել Օբելիսկի չափազանց երկնասլաց համաչափություններից և որոշ չափով «հրթիռային» բնույթից: Ատուգել Օբելիսկի և հորիզոնական ծավա­լի' մեկ ընդհանուր ծավալով փոխարինելու հնարավորությունը:

Ձգտել գլխավոր ծավալի որոշակի թեթևացմանը: Հրաժարվել նրա վրա նա­խատեսված վիմագրություններից:

3. Նախագծի մշակման ժամանակ հրաժարվել կոթողի «պատմողական բնու­յթից», շեշտը դնելով բուն ճարտարապետական արտահայտչական միջոցառու­մների վրա:

գ) Խնդրել Երևանի քաղսովետի գործկոմին' Ծիծեռնակաբերդում նախատես­նվող սպորտի պալատի շինարարության կապակցությամբ, վերանայել եղեռնի կոթողի տեղադրման հարցը:

Ինչու ընտրվեց հատկապես հիշյալ նախագիծը: Ահա թե ինչ է հիշում ճարտա­րապետների միության այդ ժամանակվա նախագահ Վ. Հարությունյանը. «Վերջնական քննարկման մնացել էին երկու նախագիծ: Ես երկուսին էլ չէի հա­վանում: Իմ կարծիքին էին մրցութային հանձնաժողովի անդամներ ^Խաչատր­յանը և Կ.Հակոբյանը' երեքս հանձնաժողովում փոքրամասնություն էինք:

Մի երեկո, երբ պիտի վերջնական քննարկման թողնված երկու նախագծերից մեկն ընտրեինք, նիստին հայտնվեցին հանրապետության ղեկավարները' Յակով Զարոբյանը, Անտոն Քոչինյանը, Նագուշ Հարությունյանը և ուրիշներ:

Չգիտեմ, ինչու, Քոչինյանը ինձ հարցրեց.- Այս երկուսից ո՞րը կընտրեիր:- Ոչ մեկը, - պատասխանեցի:- Ինչու՞:

295

- Նախ' դրանք չեն համապատասխանում մրցութային ծրագրին, չեն խորհր­դանշում հայրենիքի վերածնության գաղափարը, ապա' անհասկանալի կլինեն այցելուներին:

- Իսկ դու, ո՞րը կընտրեիր, հարցրեց Քոչինյանը:- Որը որ ես կընտրեի, քննարկումից հանված է:Եկողները խնդրեցին ծանոթացնել այդ նախագծին:Սեղանին դրվեց դրա մանրակերտը:- Ինչո՞ւմն է սրա առավելությունը, - հարցրեց Զարոբյանը:- Պարզ ու հասկանալի լուծում ունի, - պատասխանեցի, - խոնարհված խաչ-

քարաձև քարերը խորհրդանշում են սուգը զոհվածների հիշատակին, իսկ վեր­ասլաց կոթողը' վերածնունդ: Դրանցով հեղինակները լիովին արտահայտել են մրցութային ծրագրի պահանջները: Գաղափարը հասկանալի կլինի ամեն տեսակ այցելուի, բացատրելու կարիք չի լինի, քանզի բացատրությունը տրված է ճար­տարապետության լեզվով:

Եկողները հավանություն տվեցին ու մեկնեցին: Մրցութային հանձնժողովի անդամներն այս անգամ քվեարկեցին հօգուտ իրենց' մերժած նախագծի: Երբ փակ ծրարը բացեցինք, պարզվեց, որ հեղինակներն են Արթուր Թարխանյանն ու Սաշուր Քալաշյանը»:

Ինչպես հիշում ենք, խորհրդային երկրում ոչ մի շինարարություն նախատես­ված ժամկետում չէր ավարտվում: Եվ տեղի էր ունենում նախահաշիվների, շի­նանյութերի տասնյակ փոփոխություններ: 1965թ. նոյեմբերի 23-ին ՀԽՍՀ Պետշի­նի նախագահի մոտ տեղի է ունենում խորհրդակցություն, որտեղ որոշվում է վե­րանայել Եղեռնի հուշարձանի ծրագրի իրականացած նախագիծը: Մասնավորա­պես որոշվում է նախագծից հանել ստորգետնյա կոմունիկացաները, զբոսուղի- ների բազալտային ծածկերը և այլն:

Շինարարության վերջնական նախահաշիվը Երևանի քաղխորհուրդը հաստա­տում է 1966 մայիսի 11-ին' 399,3 հազար ռուբլի գումարով:

Հաջորդ' 1967թ. մեկ անգամ ևս վերանայվում է շինարարության նախահա­շիվը և այն ավելացվում է 68 հազար ռուբլով, բացի դրանից շրջակայքի բարե­կարգման համար նախատեսնվում է 284,9 հազար ռուբլի, իսկ ավտոճանապա­րհի համար' 92,6 հազար ռուբլի:

Հուշարձանը կիսավարտ վիճակում բացվեց 1967թ. նոյեմբերի 29-ին' Հայաս­տանի խորհրդայանացման օրը, երկրի ղեկավարները այն ցանկանում էին կապել ժողովրդի վերածննդի հետ:

Հուշարձանը իր զուսպ բովանդակությամբ ու ոգեղեն ազդեցությամբ կարող է իրոք գլուխգործոց համարվել:

Ամատունի Վիրաբյանպատմական գիտությունների

դոկտոր

296

ՀԱՄԱԶԳԱՅԻՆ ՀԱՅ ԿՐԹԱԿԱՆ ԵՎ ՄՇԱԿՈՒԹԱՅԻՆ ՄԻՈՒԹԻՒՆԸ 70- ԱՄԵԱՅ ՏՕՆԱԿԱՏԱՐՈՒԹԵԱՆՑ ՍԵՄԻՆ (ՀԱԼԷՊԻ ՄԱՄՆԱՃԻՒՂ)

1999 թուականն էր: Համազգայինի 70 ամեակի ոգեկոչումը տեղի կ՚ունենայ Հայաստանի եւ Սփիւռքի հայաշատ գաղութներէն ներս:

Այսպէս, 23 Մայիս 1999-ին «Ա.Ահարոնեան» սրահէն ներս տեղի կ՚ունենայ Հա­մազգայինի հիմնադրման 70-ամեայ յոբելենական հանդիսութիւնը, բանախօ- սութեամբ Համազգայինի Կեդրոնական Վարչութեան անդամ բժ. Յովհաննէս Թասլաքեանի: Այս առթիւ Սուրիոյ շրջանի շքանշանով կը պարգեւատրուին Համ­ազգայինի առաքելութեան սատար հանդիսացած եւ մշակութային կամ կազմա­կերպչական գործունէութեամբ երկար տարիներ շօշափելի ներդրում բերած ըն­կերներ եւ ազգայիններ: Համազգայինի 70 ամեակին կը նուիրուին այդ տարուան ընթացքին կազմակերպուած բոլոր ձեռնարկները, որոնք կու գային անկիւնա- քար մը հանդիսանալու Համազգայինի Սուրիոյ շրջանի գործունէութեան:

Նոյն թուականին Պէյրութի մէջ կայացած «Մարկօ Պապիկեան» դաշնամուրա­յին մրցանքին Սուրիոյ Շրջանային Վարչութեան կողմէ կը մասնակցին երեք դաշ­նակահարուհիներ, որոնք Ա. եւ Բ. մրցանակներուն կ՛արժանանան: Վարչութիւնը կը կազմակերպէ հայրենի բանաստեղծ Գէորգ Էմինի ծննդեան 80 ամեակին նուի- րուած յոբելենական հանդիսութիւնը' յոբելեարին ներկայութեամբ: Այս առթիւ բա­նաստեղծը ելոյթներ կ՚ունենայ Գամիշլիի եւ Դամասկոսի մէջ: Հալէպ կեցութեան ընթացքին բանաստեղծը հանդիպումներ կ՚ունենայ Հալէպի «Արաբ Գրողներու Միութեան» եւ քոյր միութիւններու հետ1: 22 Օգոստոս 1999-ին կը գումարուի Համազգայինի ժԱ. Շրջանային ժողովը: Շրջանային Վարչութիւնը իր առաջին նիստին, կ՚ընտրէ դիւանը հետեւեալ կազմով. 1) Հռիփ Կանանեան' ատենապե- տուհի, 2) Կարպիս Գոճանեան' փոխ ատենապետ, 3) Արփի Քիլէճեան' ատենա- դպրուհի, 4) Կարօ Ալեքսանեան' հաշուապահ, 5) Մինաս Մինասեան' գանձա­պահ, 6) Բաբգէն Գոզանեան' գոյքապահ, 7) Ռաֆֆի Սարաճեան' խորհրդական, 8) Պարգեւ Պիւլպիւլեան' խորհրդական, 9) Վարդան Տէր Մովսէսեան' խորհրդա­կան, 10) Յարութ Արամեան (Գամիշլի)' խորհրդական, 11) Սարգիս Պասմաճեան (Դամասկոս)' խորհրդական, 12) Կեդրոնական Վարչութեան Սուրիոյ ներկայա­ցուցիչ' Ասատուր Պօղոսեան: Յաջորդաբար Ա.Քիլէճեանի եւ Բ.Գոզանեանի ներ- կայացուցած հրաժարականներուն պատճառով, դիւանը որոշ փոփոխութիւն կը կրէ եւ ատենադպիրի պաշտօնը կը ստանձնէ Պարգեւ Պիւլպիւլեանը2:

22-23 Սեպտեմբեր 1999-ին Համազգայինը իր մասնակցութիւնը կը բերէ (ինչ­պէս նախօրօք նշեցինք) Հայաստան-Սփիւռք առաջին համահայկական խորհր­դաժողովին: Նոյն առթիւ հայրենիք կը մեկնի Համազգայինի «Սարդարապատ» պարախումբը, որ իր յաղթական ելոյթները կ՚ունենայ Հայաստանի պետական աւագանիին եւ բազմաթիւ հիւրերու ներկայութեան: Կազմակերպչական աշխա­տանքը ծաւալելու ծրագրով եւ Համազգայինի մշակութային կեանքը արդիւնա- ւէտ դարձնելու առաջադրանքով, Շրջանային Վարչութիւնը նստավայրի վարչա­կազմերով կը կազմակերպէ Միջ-դիւանային ժողովներ (Նոյեմբեր 1999, Մարտ 2001)3:

1999-ի Հոկտեմբերին Շրջանային Վարչութիւնը կը հիւրընկալէ Քանատահայ մտաւորական, Համազգայինի Կեդրոնական Վարչութեան անդամ, «Հորիզոն»-ի խմբագիր Վրէժ Արմէնը, հիմնական նպատակ ունենալով Սուրիոյ տարածքին

1 Համազգային Սուրիոյ շրջանային վարչութեան արխիւ (այսուհետև' ՀՍՇ- ՎԱ) ՍՇՎԱ, Երկամեայ գործունէութեան տեղեկագիր, 7 Յուլիս 1997 և 22 Օգոստոս 1999, էջ 17-18:2 ՀՍՇՎԱ, Համազգայինի Սուրիոյ Շրջանային Վարչութեան Երկամեայ Գոր­ծունէութեան Տեղեկագիր, 25 Օգոստոս 1999 -18 Օգոստոս 2001, էջ 1:3 ՀՍՇՎԱ, Համազգայինի Սուրիոյ Շրջանային Վարչութեան Երկամեայ Գոր­ծունէութեան Տեղեկագիր, 25 Օգոստոս 1999 - 18 Օգոստոս 2001:

297

ներկայացնել «Ոստայն 3 հաղորդութիւն» հատորը: Օգտուելով «Խաչեր Գալուս- տեան» հիմնարկութեան տնօրէն, լիբանանահայ մտաւորական եւ մանկավարժ Գրիգոր Շահինեանի Հալէպ ներկայութենէն, կը հրաւիրէ զինք երեք օրեր յաջոր- դաբար դասախօսելու Հայագիտական Դասընթացքի ուսանողութեան:

Հայագիտական Դասընթացքի հայրենի դասախօսներ' հոգեբանուհի Անահիտ Սմբատի Սարգսեան եւ պատմաբան Ռուբէն Սահակեան, Շրջանային Վարչութ­եան նախաձեռնութեամբ յաջորդաբար հանդէս կու գան իրենց դասախօսութիւն- ներով, որոնց թեմաները կ՛ապահովեն հոծ թիւով ներկաներ, ստեղծելով մեծ հե- տաքրքրութիւն: «Զուարթնոց» երգչախումբի խմբավար Կարէն Սարգսեան կը ներկայացնէ «Հայկական օփերային արուեստի պատմութիւն»ը, տեսաերիզի ցու- ցադրութեամբ: Օգտուելով Մ.Մաշտոցի անուան մատենադարանի փոխ տնօրէն, պատմական գիտութիւններու Դոկտ. ՓրոՖ. Վարդան Գրիգորեանի Հալէպ ներ­կայութենէն, 2000-ի նոյեմբերին Շրջանային Վարչութիւնը կը կազմակերպէ դա- սախօսութիւն մը «Երեւանի մատենադարանի ձեռագիր գանձերը» թեմայով (սա- հիկներու ցուցադրութեամբ): Պատմաբանը կը մեկնի նաեւ Սուրիոյ այլ շրջաննե- րը' դասախօսելու համար յիշեալ վայրերու Համազգայինի մասնաճիւղերուն: Արուեստագիտուհի Մարի-Ռոզ Աբուսէֆեանին Լիբանան ժամանումը կը խրախու- սէ Շրջանային Վարչութիւնը, որ կը կազմակերպէ գեղարուեստական ասմունքի երեկոյ մը:

ՀՀ անկախութեան 9-րդ տարեդարձի տօնակատարութեանց յայտագրով, 2000-ին Համազգայինը իր գործօն մասնակցութիւնը կը բերէ «Հայկական տոհ­միկ ճաշերու» ցուցահանդէս-վաճառքին, խրախճանքին եւ հիւրասիրութեան երե- կոներուն, «Սարդարապատ» պարախումբի մասնակցութեամբ:

2000-ի Օգոստոսին Երեւանի Խ. Աբովեանի անուան հայկական պետական մանկավարժական համալսարանի «Սփիւռք» գիտաուսումնական կեդրոնի կազ- մակերպութեամբ տեղի կ՚ունենայ Սփիւռքահայ Ուսուցիչներու Վերապատրաստ­ման յատուկ դասընթացք, որուն շրջանէս կը մասնակցին Հայագիտականի ուսա- նողուհիներէն երկու հոգի, իսկ երրորդը' Մխիթարեան վարժարանէն համազգայ- նական ընկերուհի մը: Շրջանային Վարչութիւնը հնարաւոր պայմաններ կը ստեղ- ծէ եւ բարոյական աջակցութիւն կը ցուցաբերէ, յիշեալ ուսուցչուհիներուն միամս- եայ դասընթացքին մասնակցութեան համար1:

Որպէս մշակութային միութիւն, Համազգայինը սերտ յարաբերութիւններ մշա- կած է գաղութի այլ մշակութային միութիւններուն հետ եւ իր մասնակցութիւնը բերած անոնց կազմակերպած միջոցառումներուն: Այսպէս, Թէքէեան Մշակութա­յին Միութեան կազմակերպութեամբ կայացած արուեստի տարբեր բնագաւառնե- րը ընդգրկող միջ-գաղութային մրցանքին, Համազգայինը պատուաբեր արդիւնքի կը հասնի, շնորհիւ Միութեան անունով մասնակցած ասմունքողներուն եւ մեներ- գողներուն: Իսկ Շրջանային Վարչութիւնը կ՚ապահովէ շրջանիս մասնակցութիւնը Պէյրութի ճեմարանէն ներս տեղի ունեցած ամառնային Ուսանողական մշակու­թային 6-րդ եւ 7-րդ հաւաքներուն (Forum): Համազգայինի Հայաստանի Վարչութ­եան հետ համախորհուրդ հայրենիքէն կը հրաւիրէ գեղարուեստական, կրթական եւ մշակութային այլազան մանսգիտութիւններ ունեցող հետեւեալ արուեստա- գէտներն ու ուսուցիչները' պարուսոյց Յովիկ Խաչիկեան, հոգեբանուհի Անահիտ Սարգսեան, պատմաբան Ռուբէն Սահակեան, խմբավար Կարէն Սարգսեան, գրա- բարագէտ Եդուարդ Մկրտչեան:

Համաձայն Գ. Պատգամաւորական ժողովի (Սեպտեմբեր 1998, Լիբանանի Ատմա շրջանին մէջ) որոշմամբ, Կեդրոնական Վարչութիւնը կը ձեռնարկէ Համազ­գայինի կանոնագրի վերանայման նախապատրաստական աշխատանքին: Կեդ­րոնական Վարչութեան թելադրանքով Շրջանային Վարչութիւնը կը յառաջացնէ կանոնագրի վերանայման յանձնախումբ մը, անհրաժեշտ սերտողութիւնը կա­

1 ՀՍՇՎԱ, Համազգայինի Սուրիոյ Շրջանային Վարչութեան Երկամեայ Գոր- ծունէութեան Տեղեկագիր, 25 Օգոստոս 1999 - 18 Օգոստոս 2001:

298

տարելու մինչեւ Համազգայինի Դ. Պատգամաւորական ժողով (Մարտ 2002, Լի­բանանի Այն-Աաատէ շրջանին մէջ):

2000-ի Ապրիլին Բերիոյ Թեմի Ազգ. Իշխանութեան հրաւէրով Հալէպ կը ժամա- նէ Ն.Ա.Օ.Տ.Տ. Արամ Ա. Կաթողիկոս, հովանաւորելու համար Մեծ Եղեռնի 85 ամ- եակի, քրիստոնէութեան 1700 ամեակի եւ Ա. Քառասնից Մանկանց եկեղեցւոյ 500 ամեակի տօնակատարութիւնները: Քրիստոնէութեան ընդունման 1700 ամեակի տօնակատարութեան շրջագիծէն ներս, «Զուարթնոց» երգչախումբի ելոյթները Գերշ. Արբազան Հօր թելադրանքով զանց կ՚առնուին այդ տարուան համար, փո- խարէնը երգչախումբը մաս կազմելով 1700 ամեակին առթիւ յառաջացած «Լու- սաւորիչ» երգչախումբի միացեալ ձեռնարկին, որ տեղի կ՚ունենայ Մարտի վեր- ջաւորութեան, խմբավարութեամբ Պօղոս Ապաճեանի: Միջ-միութենական համա- գործակցութեան ծիրէն ներս, Համազգայինի Աուրիոյ Շրջանային Վարչութիւնը 2000-ի Թարգմանչաց տօնին մասնակցութիւն կը բերէ Հայաստանէն ներս քրիս­տոնէութեան պետական կրօնք հռչակման 1700 ամեակին նուիրուած Հալէպի մէջ կայացած ձեռնարկին, երեք համայնքապետերուն հովանաւորութեամբ եւ նա- խաձեռնութեամբ հալէպահայ մշակութային միութիւններուն: Ձեռնարկը կ՚արժե- ւորուի, առաւել եւս, հայ եւ արաբ 30 թարգմանիչներու մեծարումով, նաեւ հայեր- էն եւ արաբերէն լեզուներով թարգմանուած 75 գիրքերու ցուցադրութեամբ:

Շրջանային Վարչութեան նախաձեռնութեամբ լիբանանահայ լուսանկարիչ Լեւոն Թաշճեանի ցուցահանդէսները 2001-ի Մարտին մեծ հետաքրքրութիւն կը ստեղծեն սուրիահայ գաղութէն ներս: Թեման մեր պատմական հայրենիքն ու Կիլ- իկիան էր: Քրիստոնէութեան պետական կրօնք հռչակման 1700 ամեակին նուիր­ուած ցուցահանդէսի այս շարքը կը սկսի Հալէպէն, ապա' Քեսապ, Գամիշլի, Դա- մասկոս եւ Լաթաքիա1:

Աւարայրի ճակատամարտի պատգամը վերստին իմաստաւորելու մտորումով, Շրջանային Վարչութեան կազմակերպութեամբ եւ մասնակցութեամբ հալէպահայ մշակութային միութիւններու 2001-ի Մարտին կայացած գիտաժողովին Համազ­գայինի կողմէ խօսք կ՚առնէ Հայագիտական Դասընթացքի դասախօս' գրաբարա- գէտ ՓրոՖ. Եդուարդ Մկրտչեանը, ներկայացնելով Վարդանանց պատմութեան աղբիւրներու արժանահաւատութիւնը եւ Վարդանի ու Վասակի բնութագրութի- ւնը: Իսկ Մեծի Տանն Կիլիկիոյ Կաթողիկոսութեան միաբաններէն Հայր Շահան Ծ. Վրդ. Աարգիսեան կը ներկայացնէ «Վարդանանց պատերազմի կրօնադաստիա- րակչական ազդեցութիւնը յետագայ սերունդներուն վրայ եւ անոր գեղարուես- տական արտացոլումները» : Համազգային Աուրիոյ Շրջանային Վարչութեան որ­ոշումով, «Ն.Աղբալեան» եւ «Հ.Օհանջանեան» մասնաճիւղերու վարչութեանց համագործակցութեամբ, 2001-ի ամրան Ա. Աստուածածնայ տօնին նուիրուած փառատօնին Քեսապի մէջ լսելի կը դառնայ Համազգայինի ձայնը, «Զուարթնոց» երգչախումբով: Հիմնաւորելու համար միութեան նիւթական գործընթացը, Շրջա­նային Վարչութիւնը այս շրջանին կը յառաջացնէ Հաշուեքննիչ մարմին մը' վերա­նայելու եւ ստուգելու Շրջանային Վարչութեան եւ անոր ենթակայ միաւորներուն եւ յանձնախումբերուն նիւթական գործառնութիւնը: Շրջանային Վարչութիւնը կը յառաջացնէ նաեւ Գրատարած յանձնախումբ մը, որ առաջին իսկ օրէն կը զբաղի Համազգայինի գրախանութի գիրքերով, «Բագին»ի ցրուումով, ինչպէս նաեւ հայ գիրքի ցուցահանդէս-վաճառքներ կազմակերպելու աշխատանքով: Այսպէս' 2000- ի Փետրուարին կը կազմակերպէ հայ գիրքի Ա. ցուցահանդէս-վաճառքը, նուիրու­ած Համազգայինի հիմնադիր փաղանգէն' մեծանուն գրագէտ, հանրային եւ քա­ղաքական գործիչ Լ.Շանթի ծննդեան 130 ամեակին, իսկ երկրորդ ցուցահանդէ- սը' նոյն տարուան Հոկտեմբերին, Թարգմանչաց տօնին առիթով, նուիրուած տաղանդաւոր գրող, մտաւորական Վահէ Օշականի, որ իր մահկանացուն կնքած

1 ՀԱՇՎԱ, Համազգայինի Աուրիոյ Շրջանային Վարչութեան Երկամեայ Գոր- ծունէութեան Տեղեկագիր, 25 Օգոստոս 1999 - 18 Օգոստոս 2001, Նոյն տեղը, էջ 8-10:2 Նոյն տեղը, էջ 22-23:

299

էր 30 Յունիս 2000-ին: Յաջորդաբար կը կազմակերպէ հայ գիրքի ցուցահանդէս- ներ Քեսապի, Գամիշլիի եւ Լաթաքիոյ մէջ, տեղւոյն մասնաճիւղերու վարչութեա- նց կազմակերպութեամբ1:

8 Օգոստոս 2001-ին Համազգայինի Շրջանային ժԲ. Ներկայացուցչական ժո­ղովը, կու գայ փակելու Համազգայինի 8-րդ Շրջանային Վարչութեան նստաշր­ջանը2: Շրջանային ժողովի աւարտին, կը յառաջանայ Շրջանային Վարչութեան նորընտիր կազմը հետեւեալ ձեւով. 1) Հռիփ Կանանեան' ատենապետուհի, 2) Կարպիս Գոճանեան' փոխ ատենապետ, 3) Էմմա Ազարիկեան' ատենադպրուհի, 4) Կարօ Ալեքսանեան' հաշուապահ, 5) ժիրայր Սողանեմէզեան' գանձապահ, 6) Պարգեւ Պիւլպիւլեան' խորհրդական, 7) Վարդան Տէր Մովսէսեան' խորհրդական 8) Մինաս Մինասեան' խորհրդական, 9) Յարութ Գոզանեան' խորհրդական, 10) Յարութ Արամեան (Գամիշլի)' խորհրդական, 11) Սարգիս Պասմաճեան (Դամաս- կոս)' խորհրդական, 12) Կեդրոնական Վարչութեան Սուրիոյ ներկայացուցիչն էր Ասատուր Պօղոսեանը: Սակայն, 2002-ի Մարտի Համազգայինի Դ Պատգամաւո­րական ժողովէն ետք Կեդրոնական Վարչութեան ներկայացուցիչը կը դառնայ նորընտիր վարչական անդամ Գեղանի էթեմէզեանը: Վերոյիշեալ կազմէն կը հր- աժարին Կարպիս Գոճանեանը եւ Պարգեւ Պիւլպիւլեանը: Յետագային կազմը կը համալրուի հրաւիրելով Վարդան Փայասլեանն ու Նշան Օղիկեանը : Կազմակեր­պչական ծրագրով եւ մշակութային կեանքը աւելի արդիւնաւէտ դարձնելու մտա- հոգութեամբ, 2001-ի Հոկտեմբերին եւ 2002-ի Յունուարին Շրջանային Վարչութ­եան հրաւէրով կը կայանան այս շրջանի Միջ-դիւանային Ա եւ Բ ժողովները, մաս- նակցութեամբ վեց մասնաճիւղերու եւ չորս միաւորներու կազմերուն: Վարչութ­եան գլխաւոր գործը կ՚ըլլայ գումարել Շրջանային ժԳ. Արտահերթ ժողովը (17 Փետրուար 2002), ուր տեղի կ՚ունենայ ընտրութիւնը Համազգայինի Դ Պատգա­մաւորական ժողովի (Մարտ 2002, Լիբանանի Այն-Սաատէ շրջանին մէջ) մասնակ- իցներուն: ժողովին պատգամաւոր կ՚ընտրուին Կարպիս Գոճանեան, Վարդան Փայասլեան, Վիգէն Մարաշլեան, Մարի Մերտխանեան, Տաճատ Այնթէպլեան (Դ- ամասկոսէն), Շրջանային Վարչութեան լիազօր' Հռիփ Կանանեան, Կեդրոնական Վարչութեան կողմէ հրաւիրեալներ' Վահէ ժամագործեան եւ Պարգեւ Պիւլպիւ­լեան: Համազգայինի Դ Պատգամաւորական ժողովի զեկոյցը ներկայացնելու, Մասնաճիւղերու միջ-գործունէութիւնը աշխուժացնելու, ինչպէս նաեւ յառաջիկայ շրջանին իրագործելի ծրագիրները փոխանցելու առաջադրանքով, Շրջանային Վարչութիւնը կը կազմակերպէ Միջ-վարչական զեկուցական ժողովներ 2002-ի Ապրիլին եւ նոյն տարուան Նոյեմբերին:

Շրջանային Վարչութեան հրաւէրով 2002-ի Օգոստոսին կը կայանայ յատուկ խորհրդաժողով մը, վերանայելու Հայագիտական Դասընթացքի առաքելութեան եւ կազմակերպչական բաժինի առնչուած հիմնահարցերուն: Համազգայինի Հա­յագիտական Դասընթացքը ուսումնական եւ ազգային չափանիշներով, որպէս վաւերական ձեռնարկ ընդհանրական գիծերու մէջ ճանաչելի դարձնելու միտու­մով, նոյն ամսուն կը կայանայ խորհրդակցական երկրորդ հանդիպում մը, նա- խագահութամբ եւ բանախօսութեամբ Դոկտ. Զաւէն Եկաւեանի: Յիշեալ զոյգ երե­կոները իրենց բովանդակալից ծրագրով եւ փոխանցուած միտքերով նոր լոյս կը սփռեն Համազգայինի վերապահուած կրթական առաքելութեան եւ անոր նպա­տակասլաց աշխատանքներուն4:

1 ՀՍՇՎԱ, Համազգայինի Սուրիոյ Շրջանային Վարչութեան Երկամեայ Գոր­ծունէութեան Տեղեկագիր, 25 Օգոստոս 1999 - 18 Օգոստոս 2001, Նոյն տեղը, էջ 23-25:2 ՀՍՇՎԱ, 1999-2001 տարեշրջանի տեղեկագիր, Համազգայինի Շրջանային ժԲ Ներկայացուցչական ժողովի ատենագրութիւն, Ա նիստ,18-8-2001, էջ 1:3 ՀՍՇՎԱ, 2001-2003 տարեշրջանի տեղեկագիր, Շրջանային Վարչութեան երկամեայ գործունէութեան տեղեկագիր, 19.8.2001-31.8.2003, էջ 1:4 ՀՍՇՎԱ, 2001-2003 տարեշրջանի տեղեկագիր, Շրջանային Վարչութեան երկամեայ գործունէութեան տեղեկագիր, 19.8.2001-31.8.2003, էջ 6-9:

300

Թելադրուած Համազգայինի Շրջանային ժԲ Ներկայացուցչական ժողովի որոշումներէն եւ զարկ տալով Համազգայինի թատերական գործունէութեան, Շր­ջանային Վարչութիւնը կը յառաջացնէ յանձնախումբ մը, մանրամասնօրէն ուս­ումնասիրելու Հալէպի մէջ գործող Համազգայինի թատերախումբերը մէկ միաւո- րի հովանիին տակ հաւաքելու եւ ուժերը մէկտեղելու կարելիութիւնները: Այս շր­ջանին Համազգայինի Սուրիոյ Շրջանային Վարչութիւնը կ՚արձանագրէ բեղուն գործունէութիւն: Վարչութեան կազմակերպութեամբ կը կայանայ «Հայ մշակոյթի երեկոյ»ն, նուիրուած թարգմանիչ հայ վարդապետներուն, դասախօսութեամբ Մեծի Տանն Կիլիկիոյ միաբաններէն' հոգշ. Տ. Վարագ աբեղայ Թոփալեանի: Շր­ջանային Վարչութեան նախաձեռնութեամբ հայրենի պատմաբան եւ Հայագիտա­կանի դասախօս Ռուբէն Սահակեան կը դասախօսէ «ՀՅԴ եւ Խորհրդային Իշխա- նութիւնը 1890-1930 թուականներուն» թեմայով, կազմակերպութեամբ ՀԵՄ Մաս- նաճիւղի վարչութեան: Պատմաբանը ելոյթ կ’ունենայ նաեւ Գամիշլիի մէջ, «Հա­յաստան, Ա եւ Բ հանրապետութիւններ» թեմայով: Դարձեալ Շրջանային Վարչու­թեան նախաձեռնութեամբ, պետական մակարդակով հրաւիրուած հայրենի «Բա- րեկամութիւն» մանկապատանեկան պարախումբը ելոյթ կ’ունենայ Դամասկոսի եւ Քեսապի մէջ, կազմակերպութեամբ «Լ.Շանթ» եւ «Հ.Օհանջանեան» մասնա- ճիւղերու վարչութեանց: 2002-ի Հոկտեմբերին կայացած «Գեղարուեստական երեկոյ»ն կը նուիրուի թեմիս Առաջնորդ Ս. Հօր քահանայական ձեռնադրութեան 40 ամեակին եւ Բերիոյ թեմի առաջնորդութեան 25 ամեակին: Կազմակերպչա­կան աշխատանքը կը տարուի Շրջանային Վարչութեան կողմէ, որ իր կարելին ի գործ կը դնէ լաւագոյն ձեւով ներկայացնելու «Զուարթնոց» երգչախումբը, «Սար­դարապատ» պարախումբն ու «Բ. Կանաչեան» երաժշտական խմբակը: Նկատի ունենալով Հոկտեմբերը որպէս «Մշակոյթի ամիս», Շրջանային Վարչութիւնը այս շրջանին կը կազմակերպէ Յակոբ Չոլաքեանի Թարգմանչաց տօնին նուիրուած դասախօսութիւնը Լաթաքիոյ եւ Քեսապի մէջ, յիշեալ շրջաններու մասնաճիւղե- րու վարչութեանց նախաձեռնութեամբ: Ուսումնական Խորհուրդի կազմակեր­պութեամբ, հայրենի մանկավարժուհի եւ Հայագիտական Դասընթացքի դասա- խօսուհի ժիւլիէթա Կիւլամիրեան շաբաթական հերթականութեամբ Հալէպի թէ շրջաններուն մէջ կը ներկայանայ իր դասախօսաշարքերով' մանկավարժական թեմայի շուրջ: Հայրենի Փրոֆ. Լալիկ Խաչատրեան կը ներկայացնէ «Վարդանա­նց Խորհուրդը Եղիշէ Պատմիչի մեկնաբանութեամբ»: «Սարդարապատ» պարա­խումբը Լիբանանի Շրջանային Վարչութեան հրաւէրին ընդառաջելով, ելոյթ կ’ու- նենայ Պէյրութի մէջ: Հայ երեք համայնքապետերու նախաձեռնութեամբ կը կայա­նայ «Ապրիլեան Յուշատօն»ը, որուն գեղարուեստական բաժինի պատրաստու- թիւնը կը ստանձնէ Շրջանային Վարչութիւնը: Նոյն շրջանին իր նախաձեռնութե- ամբ կը կայանան հայկական ցեղասպանութեան թեմայի շուրջ շահեկան հար- ցազրոյց մը եւ «Արարատ» ժապաւէնի յաջորդական ցուցադրութիւնները: 2003-ի ամրան Շրջանային Վարչութեան հրաւէրով Կեդրոնական Վարչութեան անդամ Յակոբ Պալեան հանդէս կու գայ Շրջանային Վարչութեան կազմակերպութեամբ տեղի ունեցած «Գրական Երեկոյ»ներուն: Շրջանային Վարչութեան նախաձեռ­նութեամբ յաջորդաբար կը կազմակերպուին Համազգայինի թատերասէրներու հետ զրոյց-հանդիպումներ, որոնց կը մասնակցին «Զաւարեան», «Լ.Շանթ» եւ «Ռազմիկ» թատերախումբերու անձնակազմերը : Շրջանային Վարչութիւնը իր գործունէութիւնը ծաւալելու համար, համագործակցաբար Համազգայինի Հա­յաստանի Վարչութեան հետ, այս շրջանին հայրենիքէն կը հրաւիրէ յաջորդաբար պատմաբան Ռուբէն Սահակեան, պարուսոյց Գագիկ Կարապետեան, խմբավար Կարէն Սարգսեան, պարուսոյց Յովիկ Խաչիկեան, մանկավարժուհի ժիւլիէթա Կիւլամիրեան, արուեստաբանուհի Սոնա Բանոյեան, գրաբարի եւ մատենագի- տութեան Դոկտ. Լալիկ Խաչատրեան:

1 ՀՍՇՎԱ, 2001-2003 տարեշրջանի տեղեկագիր, Շրջանային Վարչութեան երկամեայ գործունէութեան տեղեկագիր, 19.8.2001-31.8.2003, էջ 10-15:

301

Վարչութիւնը բազմաթիւ հանդիպումներ կ՚ունենայ, Հայագիտական Դասըն­թացքի առնչուած կազմակերպչական հարցերու շուրջ: Համապատասխան քա­րոզչական աշխատանք կը տանի, մասնակցութիւն բերելու ամառնային Ուսանո­ղական մշակութային 8-րդ եւ 9-րդ հաւաքներուն (Forum), թէ՜ Լիբանանի եւ թէ Հայաստանի մէջ: Համազգայինի Կեդրոնական Վարչութեան Դ. Պատգամաւորա­կան ժողովին կողմէ որդեգրուած ընդհանուր կանոնագրի պատճէնը ստանալէ ետք, աշխատանքի կը հրաւիրէ Կանոնագրի սերտողութեան յանձնախումբ մը, որ կը մշակէ շրջանիս ներքին կանոնագիրը: Կանոնագրի սերտողութեան յանձնա- խումբը բաղկացած էր Գօգօ Տունկեանէ, Կարպիս Դերձակեանէ, Վահէ ժամագոր- ծեանէ, Հռիփ Կանանեանէ, Նշան Օղիկեանէ եւ Մովսէս Ֆաքճեանէ :

30 Օգոստոս 2003-ին Համազգայինի Աուրիոյ Շրջանային ժԴ. Ներկայացուց­չական ժողովը բարձր կը գնահատէ Շրջանային Վարչութեան լայնածաւալ գոր- ծունէութիւնը եւ բեղուն աշխատանքը' տարուած դժուարին պայմաններու մէջ ու գրեթէ նոյնութեամբ պահելով կազմը կ՚ընտրէ հետեւեալ վարչական անդամները. 1) Հռիփ Կանանեան' ատենապետուհի, 2) Նշան Օղիկեան' փոխ ատենապետ, 3) էմմա Ազարիկեան' ատենադպրուհի, 4) Կարօ Ալեքսանեան' հաշուապահ, 5) Վարդան Փայասլեան' գանձապահ, 6) Արմէն Հրեշտակեան' խորհրդական, 7) Արտօ Համբարձումեան' խորհրդական, 8) Աարգիս Պասմաճեան (Դամասկոս)' խորհրդական, 9) Եղիա Յակոբեան (Գամիշլի)' խորհրդական, 10) Կեդրոնական Վարչութեան Աուրիոյ ներկայացուցիչ' Գեղանի էթեմէզեան1:

Համազգայինի Աուրիոյ Շրջանային Վարչութիւնը հաւատարիմ իր առաքելութ- եան 2003-ին կը շարունակէ իր գործունէութիւնը, կազմակերպելով աննախընթաց ձեռնարկներ արուեստի այլազան բնագաւառներէն ներս: Այսպէս' Շրջանային Վարչութեան հրաւէրով հալէպահայ հասարակութեան կը ներկայանան Հայաս­տանի «Բարեկամութիւն» եւ Լիբանանի «Գայիանէ» եւ «Քնար» պարախումբերը, որոնք իրենց գեղարուեստական յայտագրերով կը նպաստեն հայ մշակոյթի բար- գաւաճման: Հարկ է նշել, հայրենի դաշնակահար Արմէն Պապախանեանի դաշ­նամուրային երեկոն, որ մշակութային նոր աւիշ եւ փայլք կը սփռէր հալէպահայ արուեստասէր շրջանակներէն ներս: Հոկտեմբերին միջ-միութենական կազմակե- րպութեամբ կայացած Արամ Խաչատուրեանի ծննդեան 100 ամեակին նուիրուած յոբելենական հանդիսութեան Շրջանային Վարչութիւնը իր մասնակցութիւնը կը բերէ, ստանձնելով աշխատանքի հիմնական բաժինը:

Համազգայինի Աուրիոյ Շրջանային Վարչութիւնը 29 Փետրուար 2004-ին մեծ շուքով կը նշէ Համազգային Հայ Կրթական եւ Մշակութային Միութեան հիմնադ- րութեան 75 ամեակը, ներկայութեամբ Կեդրոնական Վարչութեան ատենապետ Մկրտիչ Մկրտիչեանի եւ վարչութեան անդամ Արմէն Մսըրլեանի: Հանդիսութեան իրենց պատկառելի ներկայութեամբ եւ բանախօսութեամբ յաւելեալ փայլք կը սփռեն հայրենի արուեստագէտ Աօս Աարգսեանն ու Երեւանի Խ.Աբովեանի անու- ան մանկավարժական համալսարանի ռեկտոր Արտուշ Ղուկասեանը, որոնք յատուկ հրաւէրով ժամանած էին Հալէպ: Ձեռնարկը երանգաւորուած էր Համազ­գայինի «Աարդարապատ» պարախումբով եւ «Զուարթնոց» երգչախումբով, որ­ոնք իրենց յաջող ելոյթներով խօսուն վկայութիւնն էին Համազգայինի առաքելու- թեան, ի գին տարուած նիւթաբարոյական մեծ զոհողութեանց: Այս առթիւ Համա­զգայինի Աուրիոյ Շրջանային Վարչութիւնը կը պատրաստէ յայտագիր-պրակ մը, որուն մէջ տեղ կը գտնեն շնորհաւորագրեր' ուղղուած Համազգայինի հիմնադր­ման 75 ամեակին, Համազգայինի հիմնադիր անդամներու կեանքն ու անոնց զա­նազան գրութիւններէն քաղուած խօսքեր, ինչպէս նաեւ Համազգային Հայ Կրթա­կան եւ Մշակութային Միութեան պատմական համառօտ ակնարկը: Համազգա­յինի 75 ամեակը, յոբելենական նոյնօրինակ հանդիսութիւններով, կը նշուի յա- ջորդաբար Դամասկոսի, Գամիշլիի, Քեսապի եւ Լաթաքիոյ մէջ:

1 ՀԱՇՎԱ, Աուրիոյ Շրջանային Վարչութեան ատենագրութիւնները 2001 և 2003, Ա նիստ, Հալէպ, 3.9.2003, էջ 1:

302

Օգտուելով Հայրենի տաղանդաւոր արուեստագէտ Սօս Սարգսեանի ներկա- յութենէն, Շրջանային Վարչութեան կազմակերպութեամբ տեղի կ’ ունենայ հետա­քրքրական զրոյց մը, Հալէպի թատերասէր շրջանակներուն հետ:

Համազգայինի Սուրիոյ Շրջանային Վարչութեան այս շրջանի ամենակարեւոր իրագործումը կը հանդիսանայ Հայագիտական Դասընթացքի եւ Երեւանի Խ.Աբո- վեանի անուան մանկավարժական համալսարանի միջեւ տեղի ունեցած ուսում- նագիտական համաձայնագրի ստորագրութիւնը, որ որպէս ոսկեղէն դրուագ իր արձանագրութիւնը կը գտնէ Համազգայինի շքեղ պատմութեան մէջ: Համաձայ­նագիրը կը կնքուի 4 Մարտ 2004-ին, Շրջանային Վարչութեան ատենապետ Հռիփ Կանանեանի եւ Երեւանի Խ. Աբովեանի անուան մանկավարժական համալսարա­նի ռեկտոր Արտուշ Ղուակասեանի կողմէ: Այսպիսով, Հալէպի Հայագիտական Դասընթացքի յառաջադէմ շրջանաւարտը իրաւունք կ’ ունենայ իր ուսումը շարու­նակելու Երեւանի համալսարանէն ներս եւ յետ երկու տարիներու ուսումնառութ- եան ստանալու համալսարանական համապատասխան վկայական:

Համազգային Հայ Կրթական եւ Մշակութային Միութիւնը Սուրիոյ տարածքին ողջ գոյութեան ընթացքին միշտ ձգտեցաւ հունաւորել գաղութիս հայութեան մշակութային գործունէութիւնը' պահպանելու, տարածելու եւ զարգացնելու հա­մար իր Ցեղին հոգեմտաւոր արժէքները: Որպէս Սուրիական Արաբական Հանրա- պետութեան լիիրաւ քաղաքացի ջանաց միշտ իր մասնակցութիւնը բերել կազ- մակերպուած միջոցառումներուն, կարեւոր դեր կատարելով արաբ-հայ մշակոյթի մերձեցման ի նպաստ կազմակերպուած ցուցահանդէսներուն, գիտաժողովնե- րուն, փառատօներուն եւ այլ բնագաւառներէ ներս տարուած աշխատանքներուն:

Քաղաքական եւ մշակութային ազդակներու փոխներգործութեան գիտակից ըլլալով, իր մասնակցութիւնը բերաւ ու կը շարունակէ բերել Հայ Դատի հետապն­դման աշխատանքներուն:

Բէկի էքմանեան(Սուրիա)

303

ԱՐԽԻՎԱՅԻՆ ԳՈՐԾԸ ԵՎՐԱԽՈՐՀՐԴԻ ԱՐԵՎՄՏԱԵՎՐՈՊԱԿԱՆ ԵՐԿՐՆԵՐՈՒՄ

Դեռևս 1991թ. Եվրոպական Խորհուրդը անդամ-երկրների մշակույթի նախա­րարների հետ համատեղ ընդունեցին բանաձև, որը հիմք է հանդիսանում արխի­վային գործի ասպարեզում Եվրախորհուրդի հետագա աշխատանքների համար: Եվրախորհրդի շրջանակներում ստեղծվեց եվրոպական արխիվների աշխատան­քի տեսական ու գործնական, նրանց սերտ համագործակցության հնարավորութ­յուններն ուսումնասիրող հանձնաժողով:

Հանձնաժողովը զեկույց է նախապատրաստում արխիվային գործի ասպարե­զում հետագա համագործակցության հեռանկարների վերաբերյալ, որն իր մեջ ներառում է ընթացիկ փաստաթղթերի ստեղծման (կազմակերպման) և դրանց գն­ահատման ոլորտում եվրոպական երկրներում արխիվային կադրերի նախապա­տրաստման, փաստաթղթերի պահպանության ապահովման, արխիվների մատ­չելիության պայմանների, մասնավոր արխիվների կազմակերպման, արխիվային տեղեկության փոխանակման և այլ բնագավառներում արխիվային աշխատանքի բոլոր կողմերը:

Եվրոպական խորհրդի անդամ' արևմտաեվրոպական երկրների ազգային ար­խիվները կատարում են հետևյալ գործառույթները.

- պահպանում են իրենց ազգային արխիվային ժառանգությունը, այն դարձ­նում են մատչելի քաղաքացիների համար, աշխատանքներ են կազմակերպում ընթացիկ կառավարական փաստաթղթերի հետ: Միևնույն ժամանակ այս արխիվ­ները տարբերվում են միմյանցից պատմական և ազգային առանձնահատկությու­ններով, ավանդույթներով, ֆինանսական և մարդկային ռեսուրսներով, արխիվա­յին օրենքներով:

Տարբեր ժամանակաշրջաններում ստեղծված ազգային արխիվները պատմա­կանորեն հայտնվել են տարբեր կառավարական գերատեսչությունների ենթա­կայության տակ.

Բելգիայում' գիտության նախարարության, Իսպանիայում, Դանիայում, Լյուք- սենբուրգում' մշակույթի նախարարության, Ֆրանսիայում' ազգային կրթության և մշակույթի նախարարության, Հոլանդիայում' բարեկեցության, առողջապահու­թյան և մշակույթի նախարարության, Գերմանիայում' կախված նրա տարածքնե­րի (երկրների) դաշնային կառուցվածքից, ներքին գործերի նախարարության, դաշնային կանցլերի կամ բունդեսթագի, Անգլիայում և Ուելսում' Լորդ կանցլերի, Պորտուգալիայում' նախարարների խորհրդի նախագահի ենթակայության:

Եվրախորհրդի անդամ երկրների վարչական կառուցվածքը անդրադառնում է արխիվային համակարգի վրա, որը, ինչպես և ողջ երկիրը, կենտրոնացված է կամ ապակենտրոնացված:

Բելգիայի, Դանիայի, Հունաստանի, Պորտուգալիայի, Իտալիայի, Հոլանդիայի տարածքային արխիվային կազմակերպություններն իրենց աշխատանքների հա­մար հաշվետու են կենտրոնական արխիվային ծառայությանը:

Գերմանիայում բունդեսարխիվը պահպանում է դաշնային կառավարության փաստաթղթերը, իսկ տարածքային արխիվները և տեղական արխիվները գտն­վում են տարածքների իրավասության ներքո, որոնցից յուրաքանչյուրն ունի իր արխիվային կազմակերպությունը:

Իսպանիայում ազգային արխիվը պատասխանատու է պատմական և միջանկ­յալ արխիվներում գտնվող փաստաթղթերի պահպանության համար:

Հոլանդիայում տեղական իշխանություններն ունեն իրենց սեփական արխի- վապահոցները, որոնք չեն ենթարկվում երկրի գլխավոր արխիվագետին:

Անգլիայում և Ուելսում պետական արխիվի իրավասությունները տարածվում են միայն կենտրոնական կառավարական արխիվների վրա, տեղական արխիվ­ներն ունեն իրենց սեփական պահոցները' անկախ պետական արխիվի վարչա- կազմից:

304

Իտալիայում քաղաքապետարանները, տարածքային և մարզային արխիվնե­րը օգտագործողների (այցելուների) համար կազմակերպում են ստեղծման պա­հից 40 տարի պահպանությունը լրացած փաստաթղթերի օգտագործման առան­ձին ծառայություններ:

Բելգիայում, Ֆրանսիայում, Հունաստանում, Իռլանդիայում, Իտալիայում, Հո- լանդիայում, Պորտուգալիայում, Անգլիայում (8 երկրներում) նախարարը, որը պատասխանատու է արխիվային գործի վիճակի համար, իր ենթակայության տակ ունի արխիվային խորհրդատավական կոմիտեներ, կազմված երկրի գլխա­վոր արխիվագետից, կառավարական ու հասարակական հիմնարկների ներկա­յացուցիչներից և տեխնիկական փորձագետներից:

Եվրոպայի խորհրդի անդամ-երկրներուն ընթացիկ և միջանկյալ արխիվների նկատմամբ վերահսկողության գործում տեղի են ունեցել փոփոխություններ:

Մի շարք երկրներում վերահսկվում է փաստաթղթերի անցած ողջ գործընթա­ցը' ստեղծման պահից մինչև դրանց տեղաբաշխումը արխիվներում: Սակայն, ել­նելով օբյեկտիվ պատմական պատճառներից ու սովորույթներից, յուրաքանչյուր երկիր յուրովի է իրականացնում այդ վերահսկողությունը:

Իսպանիայի ու Ֆրանսիայի ազգային արխիվները, Անգլիայի պետական ար­խիվը և Գերմանիայի բունդեսթարխիվը ղեկավարում են փաստաթղթային կենտ­րոնների, որտեղ պահվում են ակտիվ տեղեկատվական շրջանառությունից դուրս եկած փաստաթղթերը (նյութերը), գործունեությունը:

Իսպանիայի, Դանիայի, Հոլանդիայի, Պորտուգալիայի, Իտալիայի ազգային և Գերմանիայի բունդեսթարխիվները կազմել են իրենց համալրման աղբյուրների ցանկը: Արխիվային բոլոր գերատեսչությունները տեղական վարչակազմերին օգնում են արհեստավարժ կադրերով, պատրաստում են մեթոդական ձեռնարկ­ներ, մշակում ստանդարտներ, դասակարգման կանոններ ու ուրվագծեր:

Ֆրանսիայում ազգային արխիվը տեսչական գործնեություն է ծավալում կեն­տրոնական իշխանության ընթացիկ և միջանկյալ արխիվներում:

Իտալիայում ազգային արխիվի իրավասությունը տարածվում է ընթացիկ ար­խիվների վրա, ինչպես համապետական, այնպես էլ տեղական մակարդակներով:

Բելգիայի ազգային արխիվը պարբերաբար կազմակերպում է հանդիպումներ կառավարական զանազան գերատեսչությունների հետ' ընթացիկ փաստաթղթե­րի և միջանկյալ արխիվների հետ տարվող աշխատանքների վերաբերյալ:

Հունաստանի ազգային արխիվը ստուգում է միջանկյալ արխիվներում փաս­տաթղթերի պահպանության կանոնները, իսկ տարածքային արխիվների ղեկա­վարները պատասխանատու են նմանատիպ փաստաթղթերի պահպանության համար իրենց տարածքում:

Գերմանիայի բունդեսարխիվը խորհրդակցական ձայնի իրավունք ունի ընթա­ցիկ արխիվների կառավարման գործում, ինչպես նաև պատասխանատու է կա­ռավարական միջանկյալ արխիվների գործնեության համար:

Իսպանիայում գոյություն ունեն պետական արխիվին ենթակա միասնական արխիվապահոցներ կենտրոնական իշխանության մարմինների համար:

Եվրոպայի Խորհրդի նախարարների կոմիտեն ընդունել է հանձնարարական արխիվների մատչելիության բնագավառում եվրոպական քաղաքականության վերաբերյալ: Արխիվների մատչելիությունը կնպաստի ավելի լավ ճանաչելու Եվ­րոպայի պատմությունն ու անցյալը և կապահովի տեղեկատվության ազատ օգ­տագործումն որպես ժողովրդավարության հիմնական պահանջ:

Եվրոպայի խորհրդի ստեղծման պահից գոյություն ունի ընդհանուր համաձայ­նություն' արխիվային տեղեկության մատչելիության սահմանափակման ժամկե­տը սահմանել 30 տարի: Դրա համար էլ Եվրոպայի խորհրդի անդամ պետություն­ների արխիվային օրենքները արխիվային փաստաթղթերի մատչելիության իրա­վունքի ժամկետը նույնն է, բացի Հոլանդիայից, որտեղ այն սահմանված է 20 տարի:

Եվրախորհրդի բոլոր երկրներում օրենքով երաշխավորված է արխիվային փաստաթղթերի պարունակած տեղեկատվության մատչելիության նկատմամբ

304

հասարակության իրավունքը:Եվրախորհրդի անդամ հինգ պետություն (Հունաստան, Իտալիա, Ֆրանսիա,

Հոլանդիա, Դանիա) ընդունել են տեղեկատվության ազատության մասին օրենք:Իսպանիայում սահմանադրությունը երաշխավորում է քաղաքացիներին վար­

չական փաստաթղթերի մատչելիություն: Համարյա բոլոր երկրներն ունեն օրեն­քներ, որոնք ապահովում են պետական, անձնական և ընտանեկան գաղտնիքնե­րի պաշտպանությունը, երաշխավորում է քաղաքացիներին իրենց անձնական կյանքին վերաբերող տեղեկատվության գաղտնիություն: Բոլոր ազգային օրեն­սդրությունները պարունակում են հիմնականում 3 կարգի փաստաթուղթ, որի մատչելիությունը արգելված է մի քանի տարի:

1-ին կարգին են պատկանում անձնական գաղտնիքի պահպանությանը վերա­բերող փաստաթղթերը: Դանիան սահմանել է 80 տարի, Գերմանիան 30 տարի, քաղաքացու մահից հետո, եթե մահվան թիվը անհայտ է, ապա 110 տարի ծննդ­յան օրվանից ի վեր, Բելգիան սահմանել է 100' տարի փաստաթղթի ստեղծման պահից, Իսպանիան 25 և 50 տարի, Մեծ Բրիտանիան 50-ից մինչև 100 տարի' կախված փաստաթղթի տեսակից, Իտալիայում 70 տարի ծննդյան օրվանից հետո:

2-րդ կարգի մեջ մտնում են պետության շահերը և անվտանգությունը պաշտ­պանող փաստաթղթերը: Իտալիայում 50 տարի, Ֆրանսիայում 60 տարի փաս­տաթղթի ստեղծման ամսաթվից, Մեծ Բրիտանիայում 50-ից մինչև 100 տարի:

3-րդ կարգի մեջ մտնում են քաղաքացիների և հիմնարկների տնտեսական շահերը պաշտպանող փաստաթղթերը: Այս փաստաթղթերի պահպանությունը տևում է միջինը 30-ից մինչև 60 տարի, Գերմանիայում' 80 տարի: Գերմանիայի բունդեսարխիվը իրավունք ունի կրճատելու սահմանված ժամկետը: Նույն կերպ կարող են վարվել նաև տարածքների արխիվները' միայն փաստաթուղթ ստեղ­ծող համապատասխան գերատեսչության համաձայնությամբ: Բացարձակ պաշ­տպանված են այն փաստաթղթերը, որոնք պարունակում են պետական գաղտնի­քներ, դրանք հատկացվում են օգտվողին ստեղծման տարեթվից 80 տարի անց:

Մեծ Բրիտանիայում և Դանիայում սահմանափակումներ ունեցող արխիվային փաստաթղթերի մատչելիությունը կարող է թույլատրել միայն այն գերատեսչութ­յունը, որտեղ ստեղծվել են փաստաթղթերը: Արգելված փաստաթղթերի տեղեկա­տվության օգտագործումը խստորեն վերահսկվում է: Ֆիզիկական վնասվածքներ ունեցող կամ փխրուն փաստաթղթերի պահպանության մասին նշվում է միայն 4 պետությունների' Գերմանիայի, Հոլանդիայի, Պորտուգալիայի և Հունաստանի օրենքներում: Ֆիզիկապես վատ վիճակում գտնվող փաստաթղթերը այցելունե­րին չեն տրվում:

Եվրախորհրդի անդամ-երկրները համաձայնության են եկել 30 տարին համա­րել փաստաթղթերի մատչելիության սահմանափակման առավելագույն, այլ ոչ թե նվազագույն ժամկետ, որովհետև գոյություն ունի այդ ժամկետի կրճատման միտում' կապված տեղեկատվության ազատության վերաբերյալ օրենքի ընդուն­ման հետ:

1983թ. Եվրոպական համագործակցությունը հայտարարեց իրենց միջազգա­յին կազմակերպությունների պատմական արխիվները 30-ամյա սահմանափակմ­ան ժամկետից հետո բացելու մասին' ուսումնասիրողներին Համագործակցութ­յան պատմության վերաբերյալ աշխատություններ գրելու աշխատանքներում նե­րգրավելու և Եվրոպական խորհրդի հետագա զարգացման շահերին նպաստելու նպատակով:

էլլա ԲադադյանՀԱԱ գլխավոր արխիվագետ

306

1^ր]խ[իվա[յյինւ գ ո ր ծ

ՀԱՇՎԵՏՎՈՒԹՅՈՒՆ «ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ԱԶԳԱՅԻՆ ԱՐԽԻՎ»

ՊՈԱԿ-Ի 2006թ. ԳՈՐԾՈՒՆԵՈՒԹՅԱՆ

2006 թվականին ՀՀ արխիվային գործի զարգացման տարեկան ծրագրային առաջադրանքներին համապատասխան իրականացվել են աշխատանքներ ըստ ոլորտի գործունեության հետևյալ հիմնական ուղղությունների:

1. ՀՀ արխիվային հավաքածուի փաստաթղթերի պահպանության ապահովում և հաշվառում

Գործունեության այս ոլորտում ծրագրավորված աշխատանքներ են տարվել ինչպես ՀՀԱՀ պետական պահպանության ներքո գտնվող փաստաթղթերի պահ­պանության պայմանների ու ֆիզիկական-տեխնիկական վիճակի բարելավման, այնպես էլ դրանց պետական և կենտրոնացված հաշվառման իրականացման ուղղությամբ:

1.1. Հանրապետությունում արխիվային գործի զարգացման ծրագրին համա­պատասխան նախանշված ծավալների սահմաններում աշխատանքներ են իրա­կանացվել արխիվային փաստաթղթերի ֆիզիկական-տեխնիկական վիճակի վե­րահսկման ու բարելավման ուղղությամբ: Նախատեսված 253.220 թերթի փոխա­րեն վերականգնվել-վերանորոգվել են 263.978 թերթ փաստաթուղթ և 31.915-ի դիմաց կարվել-կազմապատվել 35.048 արխիվային գործ: Ընդ որում, ՀԱԱ կա­ռուցվածքային ստորաբաժանումները (պահպանության բաժին, լաբորատորիա) իրենց ծրագրային առաջադրանքները կատարել են 122 (որի գերակա մասն ընկնում է լաբորատորիային), մասնաճյուղերը (միասին վերցրած)' 102, իսկ ներ­կայացուցչությունները' 105 տոկոսով: Փաստաթղթերի վերանորոգման (վերակա­նգնման) գծով ՀԱԱ մասնաճյուղերից կատարողական բարձր ցուցանիշներ են ապահովել Երևանի քաղաքային, Կոտայքի, Գեղարքունիքի, Սյունիքի, իսկ կարի- կազմապատման առաջադրանքի առումով' Շիրակի մարզային մասնաճյուղերը:

1.2. Ծրագրված 131.060-ի փոխարեն արկղավորվել է 144.582 ու արկղավոր- ման նախապատրաստվել' (կապոցավորվել) 60654 գործ:

1.3. Հատուկ խցիկում ախտահանվել է 4110 գործ (ծր.' 4000գ.): Գործընթացն ամբողջությամբ իրականացվել է ՀԱԱ լաբորատորիայում: Վերջինիս ուժերով նաև կատարվել են նախկինում ստեղծված ապահովագրական ֆոնդի 605.885 կադր (ծր.605.800 կադր) միկրոպատճենների տեխնիկական զննում և հատուկ լուծույթով պրոֆիլակտիկ մշակում (մաքրում):

1.4. Ի կատարումն ծրագրային առաջադրանքների հաշվետու ժամանակաշր­ջանում շարունակվել են արխիվային ֆոնդերի ու գործերի նիշավորման (495.023 գործ), առկայության և վիճակի ստուգման (ծր. 78000 գործ, փաստացի' 80716 գործ և 36.577 կինո, 270.100 ֆոտո և 25.212 ֆոնո պահպանման միավոր) գործ- ընթացները:

2. Տեղեկատու-որոնողական համակարգի ստեղծում և կատարելագործում

2.1. Աշխատանքի այս ոլորտում կանխագծված առաջադրանքներն իրակա­նացվել են ամբողջությամբ, իսկ առանձին ցուցանիշների գծով նաև զգալի գե­րակատարումներով: Նախատեսված 330.000 թերթի փոխարեն հաշվետու տա­րում պետարխիվի համապատասխան բաժնի կողմից գիտատեխնիկական մշա­կման է ենթարկվել չկարգավորված վիճակում արխիվի պահպանության ընդուն­ված 341.320 թերթ անձնական ծագման փաստաթուղթ, որի արդյունքում ստեղծ­վել է 2284 գործ: Բացի այդ, արխիվում նկարագրվել են 663 պ.մ. կինոֆոտո

307

փաստաթղթեր և կարգավորվել 7420 գործավարական բնույթի (ծր.' 19718գ.), և 16.002 անձնակազմին վերաբերող գործ:

2.2. Շարունակվել է ցուցակների կատարելագործման ու վերամշակման գոր­ծընթացը, որի ընթացքում վերամշակվել է 5234 գործավարական գործ, կատար­ելագործվել 10548 գործավարական, 12825 անձնակազմին վերաբերող գործեր և 260 պ.մ. ֆոնոփաստաթուղթ:

2.3. Տվյալների էլեկտրոնային շտեմարանը հագեցնելու նպատակով կազմվել է թղթային հիմքով փաստաթղթերի 53478 և ԿՖՖ հիմքով 5150 քարտ և համա­կարգիչ ներառվել համապատասխանաբար 77.385 և 625 քարտ:

2.4. Շարունակվել են համաարխիվային ուղեցույցի նախագծի պատրաստ­ման աշխատանքները (ֆոնդերի բնութագրերի կազմում, ռուսերեն լեզվով նախ­կինում կազմվածների հայերեն թարգմանում, ֆոնդերի համակարգման ու անվա­նումների ճշգրտման գործընթացների իրականացում և այլն): Նախատեսվում է 2007թ. ընթացքում ուղեցույցի ուրվագիծը վերջնական (ավարտուն) տեսքի բերել և տպագրության նախապատրաստել այդ կարևոր արխիվային տեղեկատուն:

3. ՀՀԱՀ փաստաթղթերի համալրում և փորձաքննությա՜մբ արժեքավորում

3.1. Հանրապետությունում արխիվային գործի զարգացմանը նպատակաուղ- ղված աշխատանքի շնորհիվ ապահովվել է ՀՀԱՀ կազմի քանակական աճ, որը 2006-ի հունվարի 1-ի դրությամբ կազմում է ավելի քան 3,5 միլիոն միավոր (գործ և պ.մ.):

2006թ. պետարխիվը համալրվել է 27380 գործավարական, 14830 անձնա­կազմին վերաբերող գործերով և 235.537 թերթ անձնական ծագման, 11 պ.մ կի­նո, 201 պ.մ. ֆոտո և 2155 պ.մ. ֆոնո փաստաթղթերով: Ընդ որում գործավարա­կան բնույթի և անձնակազմին վերաբերող գործերի (փաստաթղթերի) համալր­ման ցուցանիշի գերակա մասն ընկնում է արխիվի համալրման բաժնին (104.5%): Մարզային կառույցներից համալրման ասպարեզում բարձր արդյունք­ների են հասել Երևան քաղաքի և Սյունիքի մարզային մասնաճյուղերը և Ծաղկա­հովիտի, Թալինի, Արարատի, Սպիտակի, Մեղրիի, Ախուրյանի, Մարալիկի, Վայքի և Բերդի ներկայացուցչությունները:

3.2. Արխիվի աշխատակիցների կողմից պայմանագրային հիմունքներով կար­գավորվել են համալրման աղբյուր-կազմակերպությունների, այդ թվում հանրա­պետության սոցիալական ապահովության պետական հիմնադրամի, վիճակագ­րական ծառայության, աշխատանքի և սոցալական ապահովության, գյուղատնտ­եսության, էներգետիկայի, կապի, քաղաքաշինության նախարարությունների (դր­անց համակարգի կազմակերպություններով հանդերձ), հանրապետության դա­տարանների և այլ մարմինների փաստաթղթերը: Գործընթացի արդյունքում առ­անձնացվել են մշտական պահպանության' 14.032, անձնակազմին վերաբերող' 10064 և երկարաժամկետ պահպանության' 32.817 գործ:

3.3. Արխիվի աշխատակիցների կողմից ծրագրված աշխատանքներ են տար­վել պետական մարմինների աշխատակազմերի և կազմակերպությունների ար­խիվների ու փորձագիտական հանձնաժողովների կանոնակարգերի, ցանկերի մշակման և ներդրման գործում մեթոդական ու գործնական օգնության իրական­ացման, վերջիններիս աշխատանքի թեմատիկ ուսումնասիրությունների անցկա­ցման ուղղությամբ:

3.4. Ըստ անհրաժեշտի կազմակերպվել ու անցկացվել են ՀԱԱ մեթոդական փորձագիտական հանձնաժողովի, մասնաճյուղերի ՓՀ-ների նիստերը, որոնցում քննարկվել են 81.725 գործերի (այդ թվում մշտական պահպանման' 52.925գ., անձնակազմին վերաբերող 27.550գ., անձնական ծագման' 1250գ.) ու 229.064 թերթ անձնական ծագման փաստաթղթերի ցուցակներ և ընդունվել համապատա­սխան որոշումներ:

3.5. Պետարխիվի համապատասխան ստորաբաժանումների աշխատողների ուժերով իրականացվել է 28.120 գործավարական բնույթի գործերի (ծրագրով'

308

38970գ.), 1000 պ.մ. ֆոտոնեգատիվների (ծր.1000) ու 11 պ.մ. կինո փաստաթղ­թերի նպատակային փորձաքննությամբ արժեքավորում: Գործընթացի արդյուն­քում որպես հետագա պահպանության ոչ ենթակա ոչնչացման են առանձնացվել ընդամենը 12988 արխիվային գործ (1415 մշտ. պահպանման և 11573' անձնա­կազմին վերաբերող), որից 11707-ը պետարխիվի բաժնում, 683-ը' մասնաճյուղե­րում, 598-ը' ներկայացուցչություններում:

4. ՀՀԱՀ փաստաթղթերի օգտագործում և հրապարակում4.1. ՀԱԱ-ը, նրա մարզային մասնաճյուղերն ու տարածքային ներկայացուց­

չությունները պատասխանել են քաղաքացիներից և տարբեր կազմակերպութ­յուններից ստացված (այդ թվում' արտերկրից) 13415 սոցիալ-իրավական բնույթի և 303 թեմատիկ հարցումների:

4.2. Տարվա ընթացքում արխիվը ունեցել է 376 ուսումնասիրող (օգտվող), որոնց մատակարարվել է 23840 արխիվային գործ, 1000 բյուքս միկրոպատճեն, 131 թերթերի լրակազմ:

4.3. Պետական պահպանության ներքո գտնվող արխիվային տեղեկատվութ­յան օգտագործմամբ պատրաստվել ու հեռարձակվել է 69 ռադիո-հեռուստահա- ղորդում, (ծր.' 20) հրապարակվել է 41 լրագրային հոդված (ծր.' 20) ու 10 փաս­տաթղթերի հավաքածու (ծրագրով' 8) և կազմակերպվել է 7 թեմատիկ ցուցահան- դես-ցուցադրություն:

4.4. Լույս են ընծայվել «Բանբեր Հայաստանի արխիվների» հանդեսի 2006թ. առաջին համարը, ինչպես նաև «Վավերագրեր հայ եկեղեցու պատմության» մատենաշարի («Ակզբնաղբյուրներ» շարքից) հերթական' 14, 16-րդ հատորները:

4.5. Ծրագրված 5 փաստաթղթերի ժողովածուներից լիակատար ավարտին են հասցվել 3-ը' մյուսներն ընթացքի մեջ են:

4.6. Շարունակվել են տարբեր հեռուստաընկերությունների հայտերով որոշա­կի թեմաներով արխիվային փաստաթղթերի հայտնաբերման, պատճենման և հայտատուներին տրամադրման աշխատանքները:

5 Օրենսդրական դաշտի կատարելագործում5.1. Տարեկան ծրագրային առաջադրանքին համապատասխան մշակվել են

մեթոդական հանձնարարականներ գործերի ցուցակների (մշտական պահպան­ման, անձնակազմի վերաբերյալ, երկարաժամկետ պահպանության) կազմման և դրանց վերամշակման և կատարելագործման վերաբերյալ: Բացի այդ, գործնա­կան պահանջներից ելնելով, կազմվել են մեթոդական ցուցումներ արխիվի անձ­նագրի, ֆոնդի քարտի լրացման կարգի մասին:

5.2. Ի մի բերվել, համակարգվել և բազմացման (հրատարակման) են նախա­պատրաստվել 2004-2006թթ. ընթացքում ՀՀ արխիվային գործի բնագավառում ընդունված օրենքները և այլ իրավական ակտերը:

6. Միջազգային կապեր6.1. Այս ասպարեզում աշխատանքները նպատակաուղղվել են Արխիվների

միջազգային խորհրդի (ԱՄԽ) և նրա Եվրասիական տարածաշրջանային բաժան­մունքի («Եվրասիկա») հետ կապերի ամրապնդման ուղղությամբ: Պատշաճ մա­կարդակով կազմակերպվել ու անցկացվել են ԱՊՀ մասնակից երկրների պետա­կան արխիվային ծառայությունների ղեկավարների երևանյան խորհրդաժողովն ու «Եվրասիկայի» 7-րդ ընդհանուր կոնֆերանսը և կազմվել խորհրդաժողովին առնչվող անհրաժեշտ ամփոփիչ փաստաթղթեր:

6.2. 2006թ. ընթացքում Իրանի Իսլամական Հանրապետության հետ կնքվել է արխիվային գործի բնագավառում համագործակցության միջգերատեսչական պայմանագիր, իսկ Ղազախստանի Հանրապետության հետ կնքված նմանատիպ պայմանագրի շրջանակներում ղազախ մասնագետները աշխատել են Ազգային արխիվում և Մատենադարանում:

309

6.3 Ռուսաստանում Հայաստանի տարվա շրջանակներում 2006թ. հոկտեմբե­րի 26-ին Մոսկվայում' պոլիտեխնիկական թանգարանում բացվեց և մինչև դեկ­տեմբերի 16-ը գործեց «Երկու մշակույթների երկխոսություն: Հայ-ռուսական մշա­կութային կապերը 19-20-րդ դարերում» արխիվային վավերագրերի ցուցահան­դես, որը պատրաստվել էր Հայաստանի և Ռուսաստանի արխիվների համագոր­ծակցության շրջանակներում:

7. Կազմակերպական աշխատանքներ7.1. Կազմակերպվել է հ Աա բաժինների, մասնաճյուղերի և ներկայացուցչութ­

յունների 2007թ. աշխատանքների ծրագրավորման և 2005թ. արդյունքների ամ­փոփման գործընթացների իրականացումը:

7.2. Սահմանված ժամկետացանկին համապատասխան իրականացվել է բաժ­ինների, մասնաճյուղերի, ներկայացուցչությունների ծրագրահաշվետվական փ­աստաթղթերի ընդունումը, ուսումնասիրումը, ըստ անհրաժեշտի ճշտումների կ­ատարումն ու ամփոփումը և պահանջվող ձևերի (աղյուսակային, վիճակագրա­կան, տեքստային) կազմումը:

7.3. Անցկացվել են պետարխիվի բաժինների, Երևանի քաղաքային և կինոֆո- տոֆոնո փաստաթղթերի մասնաճյուղերի 2005-2006թթ. աշխատանքների ընթա­ցիկ ու Սյունիքի մասնաճյուղերի և Սյունիքի մարզի 3 ներկայացուցչության (Մեղ­րի, Գորիս, Սիսիան) 2003-2005թթ. գործունեության համալիր ստուգումներ, որ­ոնց արդյունքների վերաբերյալ կազմվել են ամփոփ տեղեկանքներ:

7.4. Շարունակվել է արխիվային ֆոնդերի (գործերի, փաստաթղթերի) կենտ­րոնացված հաշվառման (ԿՖՔ կազմակերպման) գործընթացը' «Արխիվային ֆոնդ» ծրագրի շրջանակներում:

7.5. Իրականացվել են միջոցառումներ աշխատանքի տեխնիկական ձևակեր­պման ոլորտում (ձեռագիր տեքստերի մեքենագրում, բնագրերի հետ մեքենագիր օրինակների համեմատում, թարգմանությունների կատարում, բազմացման կազ­մակերպում և այլն):

7.6. Համապատասխան բաժանմունքի կողմից ծրագրավորված աշխատանք­ներ են տարվել ընձեռված հնարավորությունների սահմաններում արխիվային նոր տեխնոլոգիաների ձեռքբերման և դրանց գործարկման կազմակերպման, գործող տեխնոլոգիաների սպասարկման իրականացման, էլեկտրոնային գրագ­րության վարման, ինտերնետ կայքի ու ներարխիվային համակարգչային ցանցի ստեղծման ոլորտում: Արխիվի կարևոր ձեռքբերումներից է «Հայաստանի ազգա­յին արխիվ» կայքի ստեղծումը, որի իրագործմանը աջակցել է ՀՀ-ում Մեծ Բրի- տանիայի ու Հյուսիսային Իռլանդիայի միացյալ թագավորության դեսպանությու­նը: Կայքում ներառված են լրատվական համառոտ տեղեկություններ արխիվի ու նրա գործունեության առանցքային կողմերի (ուղղությունների) վերաբերյալ (ղե­կավարում, կառուցվածք, օրենսդրական դաշտ, արխիվային հրապարակումներ և այլն): Վերջինիս միջոցով ինտերնետային կապից օգտվողները կարող են իրա­զեկվել ՀՀ-ում արխիվային գործի զարգացման դինամիկային, ինչպես նաև էլեկ­տրոնային տարբերակով դուրս քաղել իրենց հետաքրքրող լրատվական տեղե­կությունները:

8. Ֆինանսատնտեսական գործունեություն2006թ. Հայաստանի ազգային արխիվի պետբյուջեից ստացված սուբսիդիան­

երը կազմել են 211417.3 հազար դրամ, որը ծախսվել է համաձայն նախահաշիվի' ըստ ծախսերի տնտեսագիտական դասակարգման հոդվածների. այդ թվում 135.506.6 հազ. դրամը' աշխատավարձ, 35926 հազար դրամը' պարտադիր սոցի­ալական վճարներ, 39984.7 հազ. դրամը' ապրանքների և ծառայությունների գնում:

2006թ. ընթացքում արխիվի ձեռնարկատիրական գործունեության արդյուն­քում ֆիզիկական ու իրավաբանական անձանց մատուցվել են 137.440.8 հազ. դրամի ծառայություններ, որի 2005թ. համեմատությամբ աճը պայմանավորված է մի շարք խոշոր կազմակերպությունների (ՀՀ ՍԱՊՀ, ՀՀ ֆինանսների և էկոնոմի­

310

կայի նախարարության ՏԳԲ-ների ցանց, ՀՀ վճռաբեկ և առաջին ատյանի դատա­րաններ, Ազգային վիճակագրական ծառայություն և այլն) փաստաթղթերի արխի- վացման հանգամանքով: Արտաբյուջետային միջոցների մի մասն ուղղվել է այդ եկամուտների ստացումն ապահովող ծախսերի, իսկ մյուս մասը' Ազգային արխի­վի ընդհանուր պահպանության և կանոնադրական նպատակների ապահովման ֆինանսավորմանը:

Ընձեռված հնարավորությունների սահմաններում (այդ թվում' ՀԱԱ ձեռնար- կատիրական գործունեությունից ստացված միջոցներով) ընթացիկ և հիմնանո- րոգման աշխատանքներ են կատարվել Վայոց ձորի մասնաճյուղի և Աբովյանի ու Թումանյանի տարածքային ներկայացուցչությունների զբաղեցրած շենքային տարածքներում:

Տարվա ընթացքում ժամանակահատվածներում նոր շենք-շինություններ են տեղափոխվել պետարխիվի Ատեփանավանի ու Թումանյանի ներկայացուցչութ­յունները, իսկ Արմավիրի և Աբովյանի ներկայացուցչություններն ապահովվել են լրացուցիչ կից սենյակներով, ինչի շնորհիվ բարենպաստ պայմաններ են ստեղծ­վել այդ կառույցներում արխիվային փաստաթղթերի պահպանության և դրանց հետ աշխատանքների առավել արդյունավետ ու նպատակասլաց կազմակերպ­ման համար: Ապիտակի, Ապարանի, Ծաղկահովիտի, Թալինի, Աբովյանի, Չարեն- ցավանի տարածքային ներկայացուցչությունների պահոցները հագեցվել են լր­ացուցիչ դարակաշարերով և ապահովվել առաջին անհրաժեշտության պահպա­նական այլ միջոցներով ու նյութերով:

ՀՀ կառավարության որոշմամբ նոր շենք է հատկացվել Շիրակի մարզային մասնաճյուղին, որի վերանորոգումը և տեղափոխումը կիրականացվի 2007 թվա- կանին:

Վերանորոգվել են կինոֆոտոֆոնո փաստաթղթերի և ապահովագրական պա­տճենների մասնաճյուղի (նախկինում' ԿՖՖՓ ԿՊԱ - Հայաստանի ազգային ֆիլ- մադարան) շենքի տանիքը և կոյուղու ցանցը: Քննարկվող ասպարեզում ոլորտի կարևորագույն ձեռքբերումներից է նաև հիշյալ մասնաճյուղի տարածքում տեղա­կայված ՀԱԱ ստորգետնյա արխիվադարանների մի հատվածի (չորս պահոցնե­րի) վերանորոգումն ու վերակահավորումը ՀՀ-ում ԱՄՆ դեսպանատան հովանա- վորչական միջոցներով, ինչի արդյունքում ակնհայտորեն բարելավվել և հուսալի են դարձել արխիվային կինովավերագրերի պահպանության պայմանները: Ակս- ված գործն այս ուղղությամբ իր շարունակությունը կունենա, որպիսի պարագա­յում հնարավորություն կընձեռվի բնականոն պայմաններում և նորմատիվային պայմանակարգերի կայունացմամբ ապահովելու նաև ՀՀԱՀ առանձնապես ար­ժեքավոր և հազվագյուտ արխիվային փաստաթղթերի բնօրինակների ու դրանց ապահովագրական պատճենների պահպանության համար:

Հայաստանի Հանրապետության արխիվային հավաքածուի հանրահռչակման համար կարևոր էր նաև արխիվի ցուցադրությունների սրահի վերակառուցումը և կահավորումը ամենաժամանակակից ցուցադրության միջոցներով:

2006թ. ընթացքում գործարկվեց նաև գլխավոր մասնաշենքի լոկալ կաթսայա­տունը, որի գործարկմամբ նպատակային լուծում է տրվել մասնաշենքի արխի- վապահոցներում և աշխատասենյակներում նորմալ ջերմախոնավային պայմա- նակարգի կայուն պահպանության ապահովման գերխնդրին:

Կազմակերպական-մեթոդական աշխատանքների և միջազգային

կապերի բաժին

311

Լրա տ ու

ԱՐԽԻՎԱՅԻՆ ՓԱՍՏԱԹՂԹԵՐԻ ՑՈՒՑԱՀԱՆԴԵՍՆԵՐ

2008 թվականի մարտի 26-ին, Հայաստանի ազգային արխիվի ցուցասրահում բացվեց «Թովիչ մեղեդիների վարպետը» խորագիրը կրող ցուցահանդեսը' նվիր­ված հայ ականավոր երգահան Արմեն Տիգրանյանին և նրա անմահ «Անուշ» օպերային:

«Այսօր պատմական օր է: Այսօր հայկական օպերայի մեջ մուտք գործեց հայկական ժողովրդական երաժշտությունը». այսպես է բնորոշել Ռոմանոս Մելի- քյանը «Անուշ»-ի 1935 թվականի բեմադրությունը:

Ցուցահանդեսի բացման հանդիսավոր արարողությանը ներկա էին երգահա­նի թոռը' Արմեն Տիգրանյան կրտսերը, արվեստագետներ, երաժշտագետներ, ար­խիվագետներ, հանրապետության ԶԼՄ-ների ներկայացուցիչներ:

Բացման խոսքում ՀԱԱ տնօրեն Ա.Վիրաբյանը նշեց այն մեծ ավանդը, որ ունե­ցել են Արմեն և Վարդան Տիգրանյանները հայ երաժշտական արվեստի զարգաց­ման գործում: Ցուցասրահում ներկայացված ամենատարբեր բնույթի փաստա­թղթերը' նոտագրությունները, նամակները, բեմադրությունների ազդագրերը, վե­րջիններիս մասին հանրապետական և արտերկրների հայկական և օտարալեզու մամուլում լույս տեսած հոդվածները, կարծիքները, տպավորությունները, պաշ­տոնական հրավերները, անհատական, ընտանեկան, ստեղծագործական պա­հերի, օպերային ներկայացումների լուսանկարները գրավել էին այցելուների ուշադրությունը:

Ցուցահանդեսի նկատմամբ ընդգծված հետաքրքրությունը պայմանավորված էր նաև կազմակերպիչների մտահղացմամբ' ներկայացնել Տիգրանյանների տա­ղանդաշատ գերդաստանի նաև մյուս անդամներին' Արմեն Տիգրանյանի որդինե­րից' երգահան Վարդան Տիգրանյանին, ճարտարապետ էդմոնդ Տիգրանյանին, վաղամեռիկ եղբորը' խոստումնալից նկարիչ Հայկ Տիգրանյանին:

** *

2008 թվականի ապրիլի 6-ին, Երևանի Կոմիտասի անվան կամերային երաժշ­տության տանը, տեղի ունեցավ «Նահատակ Հայրապետը» խորագրով հուշ-երե- կո' նվիրված Խորեն Ա Մուրադբեկյան Ամենայն Հայոց Հայրապետի նահատակու­թյան 70-րդ տարելիցին: Երեկոն կազմակերպել էին Մայր Աթոռ Սուրբ էջմիածինը և Հայաստանի ազգային արխիվը:

Խորեն Ա Մուրադբեկյան կաթողիկոսի կենսագրությանը, ազգային-եկեղեցա- կան կյանքում ունեցած մեծ ավանդին և եղերական մահվան հանգամանքներին անդրադարձան Եղիշե ավագ քահանա Սարգսյանը և Հայաստանի ազգային ար­խիվի տնօրեն Ամատունի Վիրաբյանը: «Շարական» հայկական հնագույն երաժշ­տության համույթի ելույթին հաջորդեց «Շողակաթ» հեռուստաընկերության պա­տրաստած, Խորեն Ա Մուրադբեկյան Ամենայն հայոց հայրապետին նվիրված ֆի­լմի ցուցադրությունը:

Հուշ-երեկոյին կազմակերպվել էր նաև Խորեն Ա կաթողիկոսի կյանքն ու հոգ­ևոր գործունեությունը լուսաբանող արխիվային փաստաթղթերի և նյութերի ցու- ցադրություն: Կաթողիկոսական կոնդակները, շրջաբերականները, պաշտոնա­կան գրությունները, Ս. էջմիածնի Գերագույն խորհրդի նիստերի արձանագրությ­ունները, կոչերը, հայտարարությունները, նամակները, լուսանկարները մեծ հետ­աքրքրություն էին առաջացրել մասնակիցների շրջանում:

Երեկոյի ավարտին,ամենքին իր Հայրապետական պատգամն ու օրհնությունը բերեց Գարեգին Բ Ամենայն հայոց հայրապետը:

312

** *

2008թ. մայիսի 14-ին, Հայաստանի ազգային արխիվում տեղի ունեցավ «Մայ­իսյան հերոսամարտերը և Հայաստանի առաջին հանրապետությունը» խորագ­րով փաստավավերագրական ցուցահանդեսի հանդիսավոր բացման արարողու- թյունը:Այն վերոհիշյալ պատմական իրադարձությունների 90-ամյակի առթիվ ՀՀ կառավարության հոբելյանական միջոցառումների ցանկի առաջին միջոցառումն էր:

Ցուցահանդեսի բացմանը ներկա էին ՀՀ տարածքային կառավարման նա­խարարի տեղակալ Ա.Գրիգորյանը, ՀՀ ԳԱԱ ակադեմիկոս Վլ.Բարխուդարյանը, Երևանի պետական համալսարանի ռեկտոր Ա.Աիմոնյանը, ՀՀ ԳԱԱ պատմության ինստիտուտի տնօրեն Ա.Մելքոնյանը, ՀՀ վարչապետի խորհրդական Ֆ.Աարգս- յանը, Աժ պատգամավոր, ՀՅԴ խմբակցության քարտուղար Ա.Շահբազյանը, այլ հյուրեր, արխիվագետներ, ԶԼՄ-ների ներկայացուցիչներ:

Իր բացման խոսքում, ՀԱԱ տնօրեն Ա.Վիրաբյանը նշեց, որ մայիսյան հերոսա­մարտերը' Աարդարապատը. Բաշ Ապարանը, Ղարաքիլիսան հայ ժողովրդի ան­նկուն կամքի, անկախության համար մինչև վերջ ազգովին պայքարելու պատ- րաստակամության և վճռականության վկաները եղան:

Երևանի պետական համալսարանի ռեկտոր Ա.Աիմոնյանը հատկապես ընդգծ­եց արխիվագետների' նվիրումով, համբերատարությամբ,մանրակրկիտ աշխատ­անքը, որի շնորհիվ ցուցադրված ամենատարբեր բնույթի փաստաթղթերը, այդ թվում' պատմական նշանակության պայմանագրերը, Երևանի Հայոց ազգային խորհրդի կոչերը, հայտարարությունները, Ամենայն Հայոց Գևորգ Ե կաթողիկոսի կոնդակը, շրջաբերական հրահանգները, քարտեզները, անցագրերը, հեռագրե­րը, օրենսդրական ակտերը, հերոսամարտերի մասնակից զինվորականների, Հա­յաստանի առաջին հանրապետության կառավարության անդամների, քաղաքա­կան ակնառու գործիչների, հոգևոր դասի ներկայացուցիչների լուսանկարները, մեծ հետաքրքրություն կառաջացնեն ոչ միայն պատմաբանների, այլև հասարակ­ության տարբեր խավերի ներկայացուցիչների շրջանակներում:

Գնահատանքի խոսք ասաց նաև ՀՀ վարչապետի խորհրդական Ֆ.Աարգսյա-նը:

Ներկաներին հաճելի անակնկալ էր սպասում: «Ոսկե ծիրան» երևանյան միջ­ազգային կինոփառատոնի տնօրեն, կինոռեժիսոր Հարություն Խաչատրյանը, փառատոնի նախագահ Ատոմ էգոյանի և իր անունից, ՀԱԱ տնօրենին հանձնեց փառատոնի 2007 թվականի աշխատանքներին մեծապես նպաստելու համար շնորհակալագիրը, ինչպես նաև քրդական ֆիլմերի Լոնդոնյան փառատոնի 2007 թվականի մրցանակը:

ԱՐԽԻՎԱՅԻՆ ՈԼՈՐՏԻ ԿԱՐԵՎՈՐ ԻՐԱԴԱՐՁՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ

2008 թվականի մարտի 14-ին, Հայաստանի ազգային արխիվում, Յունեսկօ-ի ծրագրերի շրջանակներում, անցկացվեց սեմինար' նվիրված ֆիլմերի թվայնաց- ման, դրանց պահպանման արդի խնդիրներին: Մասնակիցների թվում էին տեղե­կատվական տեխնոլոգիաների առաջատար մասնագետներ, կինոգործիչներ, արխիվագետներ, հանրապետության ԶԼՄ-ների ներկայացուցիչներ:

Ողջունելով ներկաներին, ՀԱԱ տնօրեն Ա.Վիրաբյանը կարևորեց նմանատիպ միջոցառումների կազմակերպումը և նշեց, որ հաշվի առնելով քննարկվելիք հա­րցերի տարողունակությունը, դրանք պետք է շարունակական բնույթ կրեն:

ՀԱԱ տնօրենի տեղակալ Գարեգին Զաքոյանն անդրադարձավ սիրողական ֆիլմերի խնդրին, ընդգծելով, որ այդ ֆիլմերում հաճախ ավելի ճշմարտացի տե­ղեկություններ են պարունակվում, քան պաշտոնական կինոխրոնիկայում:

313

Տեղեկատվական տեխնոլոգիաների հիմանդրամի տնօրեն Գարեգին Չուքաս- զյանը, մասնագիտորեն անդրադառնալով մշակութային քաղաքականության մե­րօրյա խնդիրներին, նշեց, որ ռեալ անկախությունը մշակութային անկախությու­նն է, որը ենթադրում է նաև դեպքերին ու իրադարձություններին արագ արձագա­նքելու կարողություն:

Իրանից ժամանած կինոռեժիսոր Արմեն Պետրոսյանը նույնպես անդրադար­ձավ սիրողական ֆիլմերի թվայնացման խնդրին:

Ներկաները հետաքրքրությամբ դիտեցին 2003 թվականին Մոնակոյի արխիվ­ների կողմից թողարկված «Եվրոպական հանդիպումներ (Պատկերներ այս ու այն կողմից)» սիրողական ֆիլմը:

Վերջում, սեմինարի մասնակիցների հավանությամբ, ՀԱԱ-ն կոչով դիմեց հան­րությանը, որտեղ ասված է. «Հայաստանի ազգային արխիվը դիմում է հանրապե­տության այն քաղաքացիներին, ովքեր ունեն սիրողական, ընտանեկան ֆիլմեր, գիտակցելով դրանց ճանաչողական-վավերագրական արժեքը ազգային-մշակու- թային ժառանգության պահպանման ու հաջորդ սերունդներին փոխանցելու կա­րևորության գործում, հանձնել դրանք ազգային արխիվ' պահպանության:

Ինչ խոսք, դժվար է բաժանվել մասունք դարձած հիշատակներից, սակայն գտնված է հարցի լուծման լավագույն տարբերակը: Հայաստանի ազգային ար­խիվը ձեռնամուխ է եղել ֆիլմերի թվայնացման համար նորագույն տեխնիկայի ձեռք բերմանը: Բոլոր նրանք, ովքեր ցանկություն կհայտնեն, իրենց հանձնած ժապավենների փոխարեն, ժամանակի ընթացքում, կստանան դրանց թվային պատճենները (DVD):

Հույս ունենանք, որ մեր այս կոչն անարձագանք չի մնա»:

** *

2008 թվականի մարտի 25-ին, Հայաստանի ազգային արխիվում հյուրընկալ­վել էին հանրապետության զանգվածային լրատվամիջոցների ներկայացուցիչ­ները: Այցելության նպատակը ՀԱԱ նոր համալրման' ՀՀ նախկին վարչապետ Անդրանիկ Մարգարյանի անձնական արխիվային ֆոնդի ստեղծման մասին հան­րությանը տեղեկացնելն էր:

2000-2007թթ. ՀՀ վարչապետ' ՀՀԿ նախագահ Անդրանիկ Նահապետի Մարգ- արյանը նորանկախ Հայաստանի Հանրապետության առանցքային պետական և ազգային գործիչներից էր:

«ՀՀ կառավարության գործունեության միջոցառումների ծրագիր և գերակա խնդիրներ» (գրքույկներ), «ՀՀ վարչապետ Անդրանիկ Մարգարյանի պաշտոնա­վարման 4 տարին (լրատվամիջոցների անդրադարձը)», հոդվածներ, հարցազր­ույցներ, հեռուստահաղորդումների տեսագրություններ, նամակներ, լուսանկար­ներ. ընդամենը 34 պահպանման միավոր, որոնց ավելացվել են ՀՀ նախագահի աշխատակազմից և կառավարությունից օրերս ստացված Ա.Մարգարյանի անձ­նական գործերը' ինքնակենսագրություն, անկետա, աշխատանքային գրքույկ, ՀՀ նախագահի որոշումը նրան վարչապետ նշանակելու մասին և այլ փաստաթղ- թեր:

ՀԱԱ տնօրեն Ամատունի Վիրաբյանը նշեց, որ Հայաստանի Առաջին հանրա­պետությունը ունեցել է 4, Երկրորդ հանրապետությունը' 13 և Երրորդ հանրապե­տությունը' 10 վարչապետ, սակայն քաղաքական, պետական ականավոր այդ գործիչներից միայն երեքի' Ալեքսանդր Մյասնիկյանի, Սահակ Տեր-Գաբրիելյանի, Անտոն Քոչինյանի անձնական արխիվային ֆոնդերն են պահպանվում արխիվում և հույս հայտնեց, որ Անդրանիկ Մարգարյանի ֆոնդը, որը չորրորդն է և որը կրում է 1706 համարը, կհամալրվի նոր ու արժեքավոր փաստաթղթերով:

314

** *

2008 թվականի մարտի 31-ից ապրիլի 4-ը, Հայաստանի ազգային արխիվի նախաձեռնությամբ, կազմակերպվել էին ՀՀ պետական կառավարման մարմին­ների արխիվների աշխատողների որակավորման բարձրացման դասընթացներ:

Առաջին օրը, ողջունելով ներկաներին, ՀԱԱ տնօրեն Ա.Վիրաբյանը նշեց, որ նմանատիպ դասընթացների անցկացումը պայմանավորված է ծրագրով նախա­տեսված հարցադրումների արդիականությամբ, ինչի ապացույցը հրավիրված- նրի մեծ թվի ներկայությունն էր: Դասընթացներին ներկա էր նաև ԼՂՀ արխիվա­գետների պատվիրակությունը:

Արխիվային գործի վերաբերյալ ՀՀ օրենսդրությունը «Արխիվային գործի մա­սին» Հհ օրենքը (2004թ.) զեկուցումով հանդես եկավ Ա.Վիրաբյանը:

ՀԱԱ կազմ-մեթոդական աշխատանքների և միջազգային կապերի բաժնի վա­րիչ Ա.Կիրիմյանը ներկաներին ծանոթացրեց պետական կառավարման մարմին­ների, կազմակերպությունների արխիվների աշխատանքին առնչվող ընթացա­կարգերը կարգավորող չափորոշիչ իրավական ակտերին:

Հաջորդող օրերին, զեկուցումներով հանդես եկան ՀԱԱ համալրման բաժնի վարիչ Ա.Աարուքյանը և հարցումների բաժնի վարիչ Ա.Ավագյանը:

Ներկաները, իրենց հուզող ու հետաքրքրող հարցադրումներով դիմեցին զե­կուցողներին և ստացան սպառիչ պատասխաններ: Նրանց տրամադրվեցին ար­խիվային գործընթացները կարգավորող իրավական ակտերի պատճենները:

Դասընթացների մասնակիցները մեծ հետաքրքրությամբ դիտեցին ՀԱԱ ցու­ցասրահում գործող «Թովիչ մեղեդիների վարպետը» խորագրով ցուցահանդեսը' նվիրված հայ ականավոր երգահան Արմեն Տիգրանյանին և նրա անմահ «Անուշ» օպերային: Նրանք եղան նաև ՀԱԱ բաժիններում, արխիվապահոցներում, լաբո­րատորիայում, այցելեցին կինոֆոտոֆոնո փաստաթղթերի և ապահովագրական պատճենների մասնաճյուղ:

Դասընթացներն ավարտվեցին ապրիլի 4-ին: Երկուստեք նշելով դրանց ար­դյունավետությունը, մասնակիցները գոհունակության ու շնորհակալանքի խոսք ասացին և հույս հայտնեցին, որ դրանց անցկացումը այսուհետ կդառնա լավ ու բարի ավանդույթ:

** *

2008 թվականի ապրիլի 16-18-ը, երկօրյա աշխատանքային այցով Լեռնային Ղարաբաղի հանրապետությունում էր Հայաստանի ազգային արխիվի տնօրեն Ա.Վիրաբյանը:

Լեռնային Ղարաբաղի պետական արխիվը տեղափոխվել է Ատեփանակերտի կենտրոնում գտնվող վերանորոգված երկհարկանի շենքը, ուր ստեղծված են բո­լոր պայմանները' ԼՂՀ-ում արխիվային գործի հետագա զարգացմանը նպաստե­լու համար:

ԼՂՀ վարչապետ Արա Հարությունյանի հետ հանդիպման ժամանակ, առաջար­կվել է այսուհետ ԼՂՀ կառավարությանն առընթեր արխիվային գործի վարչու­թյան գործառույթները միատեղել ԼՂՀ պետական արխիվի գործառույթների հետ: Նշվել է նաև արխիվի' կառավարության աշխատակազմի ենթակայությամբ գոր­ծելու նպատակահարմարությունը:

Ետդարձին, Ա.Վիրաբյանն այցելել է նաև ՀԱԱ Ղափանի և Գորիսի ստորաբա­ժանումներ, ուր ընթանում են շինարարական վերանորոգման աշխատանքներ:

** *

2008թ. մայիսի 24-ին, ՀՀ տարածքային կառավարման նախարար, փոխվար- չապետ Ա.Գևորգյանը այցելեց Հայաստանի ազգային արխիվ: Այցելության նպա-

315

տակը անմիջական ծանոթությունն էր արխիվի գործառույթներին, խնդիրներին, ծրագրերին: ՀԱԱ-ում օրեր առաջ բացված «Մայիսյան հերոսամարտերը և Հայա­ստանի առաջին Հանրապետությունը» խորագրով փաստավավերագրական ցու­ցահանդեսը մինչ օրս բազմաթիվ այցելուներ է ունեցել: Պատմական հերոսական այդ ժամանակաշրջանն արտացոլող խիստ արժեքավոր փաստաթղթերը, որոն­ցից շատերը ներկայացված են առաջին անգամ, հետաքրքրեցին նախարարին: Նշվեց, որ մինչ այժմ, ինչպես նաև այսուհետ կազմակերպվելիք փաստաթղթերի ցուցահանդեսները ինքնանպատակ չեն, ունենում են բավականին թվով այցելու­ներ: Տարեսկզբից մինչ օրս, միայն հազարից ավել ուսանողներ և դպրոցական­ներ են դիտել դրանք:

Նախարարը եղավ նաև ընթերցասրահում, ուր ստեղծված են բոլոր պայման­ները' ուսումնասիրողների աշխատանքի արդյունավետության համար: Արխիվապահոցներում նախարարը ծանոթացավ փաստաթղթերի պահպանութ­յան պայմաններին և համակարգերին:

ՀԱԱ տնօրեն Ա.Վիրաբյանը ներկայացրեց այն աշխատանքները, որ ծրագր­ված են իրականացնել այս տարի' արխիվապահոցների օդակարգավորման և օդորակման համակարգի ներդրում, լաբորատորիայի համար փաստաթղթերի, կինոնկարների ժապավենների, լուսանկարների, ձայնագրությունների վերական­գնող և թվայնացնող ժամանակակից սարքավորումների ձեռքբերում: օրագրերը կիրականացվեն ՀՀ պետբյուջեի հաշվին:

Ա.Գևորգյանը ծանոթացավ նաև կինոֆոտոֆոնո փաստաթղթերի թվայնացման ուղղությամբ արդեն սկսված և ընթացքի մեջ գտնվող աշխատանքներին, ինչպես նաև թղթե հիմքով փաստաթղթերի թվայնացման ծրագրերին:

Ինչ վերաբերում է ՀԱԱ առջև ծառացած խնդիրներին, ապա դրանցից հատկա­պես կարևորվեցին երկուսը' արխիվագետների սոցիալական վիճակի բարելա­վումը և արխիվապահոցների գերբեռնվածության խնդրի լուծումը' դրանց վերա­կառուցման միջոցով:

** *

2008 թվականի հունիսի 3-6-ը, Ռուսաստանի Դաշնության մայրաքաղաք Մոս­կվայում էր Հայաստանի արխիվագետների պատվիրակությունը' Հայաստանի ազգային արխիվի տնօրեն Ա.Վիրաբյանը, տնօրենի տեղակալ Ա.Միրզոյանը և ՀԱԱ գիտաշխատող Հ.Վիրաբյանը:

Ռուսաստանում արխիվային գործի 90-ամյակին նվիրված միջոցառումներին, ինչպես նաև Արխիվների միջազգային խորհրդի (ԱՄԽ) Եվրասիկա տարածաշր- ջանային բաժանմունքի հերթական' 9-րդ ընդհանուր կոնֆերանսին և ԱՊՀ ան­դամ պետությունների պետական արխիվային ծառայությունների ղեկավարների խորհրդատվական խորհրդի նիստին մասնակցելու համար Մոսկվա էին ժամանել նաև Ուկրաինայի, Բելոռուսի, Մոլդովայի, Ղազախստանի, Կիրգիզիայի, Տաջիկս­տանի, Թուրքմենիայի, Գերմանիայի, Մոնղոլիայի պետական արխիվային ծառա­յությունների ղեկավարները:

Հունիսի 4-ին, օրվա առաջին կեսին, տեղի ունեցավ գործնական կոնֆերանս, որի ընթացքում մեկ անգամ ևս փաստվեց, որ թղթի դարաշրջանն ավարտվում է և դրան փոխարինելու են գալիս թվային տեխնոլոգիաները: Այսօր Ռուսաստա­նում գործում է մի ԱՊՀ-ը, որը զբաղվում է փաստաթղթերի թվայնացման խնդիր­ներով: Այս կարևորագույն խնդրի կիրարկմանը ձեռնամուխ է եղել նաև Հայաս­տանը, սակայն, անելիքներն այս ուղղությամբ, դեռևս շատ են:

Նույն օրը, Ռուսաստանի Դաշնության Գիտությունների ակադեմիայի նախա­գահության շենքում տեղի ունեցավ Ռուսաստանում պետական արխիվային ծա­ռայության 90-ամյակին նվիրված հանդիսավոր նիստ, ուր, ՀԱԱ տնօրեն Ա.Վիրա- բյանը նշեց այն մեծ ավանդը, որ ունեն ռուսաստանցի արխիվագետներն արխի­վային բնագավառի զարգացման ու առաջընթացի գործում և ընդգծեց, որ դեռ

316

անցյալ դարի 20-ական թվականներից ծնունդ առած հայ և ռուս արխիվագետ­ների համագործակցությունն ու ստեղծագործական կապերն օրեցօր ամրապնդ­վում են:

Հունիսի 5-ին տեղի ունեցավ ԱՄԽ Եվրասիկա տարածաշրջանային բաժան­մունքի հերթական' 9-րդ ընդհանուր կոնֆերանսը, որի ընթացքում լսվեց բաժան­մունքի 2004-2008թթ. ծրագրի կատարման մասին հաշվետվությունը և հաստատ­վեց հետագա 4 տարիների աշխատանքային ծրագիրը: Քննարկվեցին նաև 2008թ. հուլիսի 21-27-ը Մալազիայի մայրաքաղաքում կայանալիք արխիվների միջազգային վեհաժողովի հետ առնչվող նախապատրաստական աշխատանքնե­րի կազմակերպման հարցերը:

Նշենք նաև, որ տեղի ունեցան բաժանմունքի ղեկավարության ընտրություն­ներ. որպես արխիվային բնագավառի բարեփոխման ու զարգացման գործում մեծ ներդրում ունեցող արխիվագետ, 4 տարի ժամկետով, բաժանմունքի նախա­գահ ընտրվեց Ա.Վիրաբյանը,: ԱՄԽ Եվրասիկա տարածաշրջանային բաժանմուն­քի 13-րդ ընդհանուր կոնֆերանսը կկայանա Երևանում' 2012 թվականին:

317

Բ Ո Վ Ա Ն Դ Ա Կ ՈՒ Թ 3 ՈՒ Ն

ՓԱՍՏԱԹՂԹԵՐԻ ՀՐԱՊԱՐԱԿՈՒՄ

Մաղալյան Արտակ - Կուսապատի Աթաբեկյանների դատաստա­նական գործը................................................. 3

Մանգասարյան - էջեր Պողոսյան ազգային կրթօջախիՎարդիթեր (Եգիպտոս) պատմությունից (1864-1936թթ.). 28Սահակյան Ռուբեն - Հայկական կամավորական խմբերի գործու­

նեության պատմությունից............................. 44Ղազիյան Ալվարդ - Արտաշես Բարսեղյանի հուշերը Ռշտունիքի

հայության 1915թ. կոտորածի և ինքնապաշ­տպանության մասին...................................... 62

Ստեփանյան - Վրաստանի հայության ազգային-մշակութա-Խաչատուր յին ինքնավարության հարցը 1918-1921թթ. 70Ալեքսանյան Կարինե - Խորհրդային իշխանության ամրապնդումն

Ալեքսանդրապոլի գավառում (1921թ. ապ­րիլ - դեկտեմբեր) ........................................... 73

Մարտիրոսյան - Փաստաթղթեր Հայաստանում արաբկիրցի-Մարինե ների հայրենակցական միության գործունե­

ության մասին................................................. 92Ղազախեցյան - Հայրենադարձության կազմակերպմանՎլադիմիր հարցի շուրջ...................................................... 127Ավետիսյան Մարո - Արամայիս Տեր-Դանիելյանի հուշերը Ղարա­

բաղի գեներալ-նահանգապետ Խոսրով-Բեկ Աուլթանովի հակահայկական քաղաքակա­նության մասին............................................... 137

Բադալյան Արմեն - Հ3 Դաշնակցության գործունեությունըսփյուռքի մի քանի համայնքներում 1945-1985թթ.............................................................. 144

Հարությունյան Ավագ - Խորհրդաթուրքական սահմանի վերասահ-մանագծման պատմությունից (1973թ.)........ 175

Բրուտյան Գրիգոր Վիկտոր Համբարձումյան - ծննդյան 100-Հովսեփյան էմմա ամյակը............................................................. 197Պետրոսյան Քնարիկ - Հայ օգնության ֆոնդի գործունեությունը

Հայաստանում 1989-1994թթ.......................... 207

ՀՈԴՎԱԾՆԵՐ

Հովհաննիսյան - Հնչակյան կուսակցության տեսակետը սոցի-Գեղամ ալիզմի, ազգայնականության և հայկական

հարցի մասին (19-րդ դարի վերջ - 20-րդդարի սկիզբ) ................................................... 226

Հովհաննիսյան - Հովհաննես Թումանյանը Ուրավելում............ 234ՍուսաննաՕհանջանյան Արտեմ - Մեծ Բրիտանիայի մեղսակցությունը հայոց

ցեղասպանությանը........................................ 244Հարությունյան - Մոսկվայի հայկական կոմիտեի գործունեու-Ավետիս թյունն առաջին աշխարհամարտի տարինե­

րին ................................................................... 253

318

Գևորգյան Անդրանիկ

Եթիմյան Գագիկ

Հարությունյան Ավագ Հարությունյան Ֆռունզիկ Պողոսյան Արմինե Օվանեսով Բորիս

Բաբայան Մերի

Վիրաբյան Ամատունի

էքմանեան Բէկի

Բադադյան էլլա

Կարսի մարզի միացումը Հայաստանի Հան­րապետությանը և Անգլիայի դիրքորոշումը... 258 Կինոարվեստը և ՀԽՍՀ իշխանությունների քաղաքականությունը 1945-1956թթ.............. 264

ՀԱՂՈՐԴՈՒՄՆԵՐ

Էրիվանի նահանգի Շարուր-Դարալագյազի գավառի խաղողագործության և գինեգոր­ծության վիճակը XIX դարի վերջին և XX դա­րի սկզբին....................................................... 271Ստավրոպոլ քաղաքի հայ համայնքի հասա- րակական-քաղաքական կյանքը (19-րդ դա­րի վերջ - 20-րդ դարի սկիզբ)........................ 277Թիֆլիսի Հայոց ազգային բյուրոյի ստեղծ­ման հարցի շուրջ ............................................ 289Մեծ եղեռնի հուշահամալիրի ոդիսականը. ազգային հուշարձան և խորհրդային իրա­կանություն ...................................................... 292Համազգային հայ կրթական և մշակութային միութիւնը 70-ամեայ տօնակատարութեանցսեմին (Հալէպի մասնաճիւղ)......................... 297Արխիվային գործը Եվրախորհրդի արևմտա- եվրոպական երկրներում............................... 304

ԱՐԽԻՎԱՅԻՆ ԳՈՐԾ

Հաշվետվություն «Հայաստանի ազգային արխիվ» ՊոԱԿ-ի 2006թ. գործունեության.... 307

ԼՐԱՏՈՒ

Ցուցահանդեսներ. արխիվային ոլորտի կա­րևոր իրադարձություններ. միջազգային կա­պեր ................................................................... 312

319

С О Д Е Р Ж А Н И Е

П У Б Л И К А Ц И Я Д О К У М Е Н Т О В

Магалян Артак

МангасарянВардитер

Саакян Рубен

Газиян Алвард

Степанян Хачатур

Алексанян Карине

Мартиросян Марине

Казахецян Владимир

Аветисян Маро

Бадалян Армен

Арутюнян Аваг

Брутян Григор Овсепян Эмма Петросян Кнарик

Оганисян Гегам

Ованесян Сусанна

Оганджанян Артем

Арутюнян Аветис

Геворгян Андраник

Етимян Гагик

Судебное дело Кусапатских Атабекянов

Страницы из истории Погосяновского национального учебного заведения (Еги­пет) (1864-1936гг.)............................................И з истории деятельности армянских до­бровольческих групп .....................................Воспоминания Арташ еса Барсегяна о резне армян и самообороне в Рштуникев 1915г..................................................................Вопрос о национально-культурной авто­номии армян Грузии в 1918-1921гг............Укрепление Советской власти в Алекса- ндрапольском уезде (апрель-декабрь1921г.) .................................................................Документы о деятельности земляческогосоюза арабкирцев в Армении ....................О вопросе организации репатриацииц....

Воспоминания Арамаиса Тер-Даниеляна о антиармянской политике генерал-гу­бернатора Карабаха Хосров-Бек Султа­нова.......................................................................Деятельность А Р Ф Дашнакцутюн в неко­торых общинах диаспоры в 1945-1985гг. . И з истории редемаркации советско-ту­рецкой границы (1973г.)................................Виктор Амбарцумян - к 100 летию рож ­дения ..................................................................Деятельность фонда помощи Армении в Республике Армения 1989-1994гг...............

С Т А Т Ь И

Точка зрения гнчакской партии о социа­лизме, национализме и об армянскомвопросе ..............................................................Ованес Туманян в Уравеле .........................

Сообщничество Великобритании армян­скому геноциду ...............................................Деятельность М осковского армянского комитета в годы первой мировой войны Присоединение Карсской области к Рес­публике Армения и позиция Англии ......Киноискусство и политика властей А С С Р в 1945-1956гг.........................................

28

44

6270

73

92127

137

144175

197207

3

226234

244

253

258

264

320

С О О Б Щ Е Н И Я

Аругюнян Аваг Арутюнян Фрунзик Погосян Армине

Ованесов Борис

Бабаям Мери

Вирабян Амагуни

Экманян Беки

Бададян Элла

- О состоянии виноградарства и виноде­лия Шаруро-Даралагезского уезда Э р и ­ванской губернии в конце X IX и в на­чале X X веков ..................................................

- Общественно-политическая жизнь ар­мянской общины города Ставрополь (ко­нец 19-го-начало 20-го века) .......................

- О вопросе создания Тифлисского А р ­мянского Национального Бюро .................

- Одиссея мемориала-обелиска Геноцида:национальный памятник и советская действительность ...........................................

- Всенародный армянский образователь­но-культурный союз накануне праздно­вания 70- летия (Алепский филиал) ........

- Архивное дело в западноевропейскихстранах Совета Европы ................................

А Р Х И В Н О Е Д Е Л О

- Отчет о деятельности Г Н О «Националь­ного архива Армении» в 2006г...................

Х Р О Н И К А

- Выставки, знаменательные события ар­хивной отрасли, международные связи ..

277

289

292

297

304

307

312

271

321

Ի գիտություն հեղինակների եւ ընթերցողների

«Բանբեր Հայաստանի արխիվների» գիտագործնական հանդեսն

ընդգրկված է ԲՈՀ-ի կողմից հաստատված «Դոկտորական եւ թեկնածու­

ական ատենախոսությունների արդյունքների հրապարակման համար ըն­

դունելի ամսագրերի ցանկում»:

Հեղինակները պետք է վկայակոչեն օգտագործված աղբյուրները:

Հեղինակները պատասխանատու են հոդվածներում բերվող փաստերի

հավաստիության համար:

Հոդվածներում պետք է վերծանված լինեն օգտագործվող հապավում-

ները:

Լրատվական գործունեություն իրականացնող'

«Հայաստանի ազգային արխիվ» ՊՈԱԿ

Հասցեն' Երեւան - 33, Հրաչյա Քոչարի - 5, հեռ. 22-53-55, 22-58-02

Ինտերնետային կայքի հասցեն www. armarchives. am

Գրանցման վկայականը N 03Ա060146

Տրված է 17.04.2003թ.

Թողարկման պատասխանատու' Արմեն Բադալյան

Ստորագրված է տպագրության 2008թ. հունիսի 2-ին

Տպաքանակը' 200: Տարածվում է անվճար

Չափսը 70x1001/16 Ծավալը' 322 էջ

«Գրիգ տպագրատուն» ԱՊԸ տպարան: Երեւան, Վ. Վաղարշյան 12 «Ա»

322